Η Ναυμαχία Το 1570, μία σειρά στρατιωτικών επιτυχιών, κατέστησε τους Οθωμανούς κυρίαρχους στη λεκάνη της Μεσογείου. Ο κίνδυνος, πλέον, για την Ευρώπη γινόταν όλο και πιο ορατός. Οι Οθωμανοί δεν αποτελούσαν μόνον θρησκευτική, αλλά και εδαφική και εμπορική απειλή. Τα περισσότερα από τα κράτη της Δυτικής Ευρώπης ήταν μεγάλες εμπορικές δυνάμεις. Ως εκ τούτου, μία επέκταση των Οθωμανών στα δικά τους όρια, θα περιόριζε -αν δεν εξαφάνιζε κιόλας- το δικό τους εμπόριο. Επιπλέον, οι τουρκικές θηριωδίες εξαγρίωσαν όχι μόνον τους ηγέτες, αλλά και τους λαούς της Ευρώπης. Η απόβαση των Τούρκων στην Κύπρο και οι σκληρές εκεί μάχες επέσπευσαν τις συνεννοήσεις των ισχυρών μεσογειακών δυνάμεων της εποχής εκείνης. Με πρωτοβουλία του Πάπα Πίου Ε’, συγκροτήθηκε στρατιωτική συμμαχία μεταξύ χριστιανικών κρατών: ο Ιερός Συνασπισμός (Sacra Liga). Στη συμμαχία αυτή συμμετείχαν η Ισπανία, η Βενετία, η Ρώμη, η Σαβοΐα, το τάγμα των Ιωαννιτών Ιπποτών, η Γένουα. Η συμφωνία υπογράφτηκε στις 20 Μαΐου 1571 παρά τις αντιθέσεις και την εκατέρωθεν δυσπιστία. Τον επόμενο κιόλας μήνα, ενώ η άμυνα στην Αμμόχωστο της Κύπρου βρισκόταν πια στα τελευταία της, ο ενωμένος τουρκικός στόλος με επικεφαλής τούς αρχηγούς των πεζικών δυνάμεων Περτέβ πασά και των ναυτικών Αλή πασά, αποτελούμενος από 300 καράβια (200 γαλέρες και 100 φούστες), κάνει την εμφάνισή του στην Εύβοια και Μήλο και με ούριο άνεμο φθάνει στην Κρήτη. Μπαίνει στο λιμάνι της Σούδας, αποβιβάζει στρατεύματα στην ξηρά και προχωρεί προς το εσωτερικό καίοντας και λεηλατώντας, αλλά στις διάφορες αψιμαχίες με τούς επιδέξιους στον κλεφτοπόλεμο Κρητικούς χάνει 3.700 άνδρες και αναγκάζεται ν' αποσυρθεί. Οι αρπακτικές ορέξεις των ανδρών του βρίσκουν εύκολη ικανοποίηση στα Κύθηρα. Κατόπιν, ο Αλή Πασάς, αφού προσορμίζεται για λίγο στον ευρύχωρο όρμο του Ναβαρίνου, ανεβαίνει, κάνει αποβάσεις στην Ζάκυνθο και λεηλατεί τα χωριά της. Τα τουρκικά στρατεύματα, χωρισμένα σε σώματα, προχωρούν προς το εσωτερικό, άλλοι προς τα πεδινά, άλλοι προς τα ορεινά και άλλοι προς τα παράλια μέρη του νησιού. Την κρίσιμη εκείνη κατάσταση την αντιμετωπίζει τότε με ψυχραιμία και περίσκεψη ο Βενετός διοικητής Παύλος Contarini, ο οποίος συγκεντρώνει τούς κατοίκους μέσα στο Κάστρο και απ' εκεί στέλνει έξω ένα επίλεκτο σώμα 130 ικανών και ρωμαλέων στρατιωτών με σκοπό να αιφνιδιάζουν και να προκαλούν φθορές στον εχθρό. Και πραγματικά, οι ψυχωμένοι εκείνοι άνδρες με συνεχείς αψιμαχίες του κάνουν μεγάλες ζημίες. Μολαταύτα τα αποβατικά σώματα επιχειρούν να συγκεντρωθούν και να κτυπήσουν το κάστρο από 4 πλευρές, αλλά οι πολιορκημένοι με την ηρωική τους άμυνα και με τις συνεχείς αιφνιδιαστικές εξόδους του ιππικού τους κατορθώνουν να τούς αποκρούσουν και να τούς αναγκάσουν να επιβιβαστούν στα καράβια τους, ύστερα από δεκαήμερη παραμονή στο έδαφος της Ζακύνθου. Κατόπιν ο εχθρός διευθύνεται προς την Κεφαλληνία, όπου κάνει τα ίδια. Από τα δύο νησιά αιχμαλωτίζει 6.000 ψυχές. Περνά έπειτα έξω από την Κέρκυρα κατασκοπεύοντας τα παράλιά της και προχωρεί προς τον μυχό της Αδριατικής σπέρνοντας τον τρόμο στους παραθαλάσσιους πληθυσμούς της Ηπείρου, Αλβανίας, Δαλματίας και Ιταλίας. Κατεβαίνοντας κατόπιν από ψηλά λεηλατεί ανεμπόδιστα τα χωριά και προάστια της Κέρκυρας. Στο Κάστρο όμως πρόλαβαν να καταφύγουν πολλοί χωρικοί. Είναι αλήθεια ότι στόχος των Τούρκων δεν ήταν η Ζάκυνθος και τα άλλα νησιά του Ιονίου, αλλά ο αντίπαλος στόλος πού τον αναζητούσαν.
Στις 16 Σεπτεμβρίου 1571, στόλος, τον οποίον αποτελούσαν δυνάμεις από όλα τα μέλη του Ιερού Συνασπισμού, ξεκίνησε από τη Μεσσήνη της Ιταλίας για τ’ ανατολικά. Αρχηγός του Χριστιανικού στόλου ορίστηκε 24χρονος Ισπανός Ιωάννης (Don Juan) της Αυστρίας, ετεροθαλής αδελφός του βασιλιά Φιλίππου του Β της Ισπανίας, μέλος της βασιλικής οικογένειας της Αυστρίας, ο οποίος είχε φτάσει στη Μεσσήνη στις 23 Αυγούστου του 1571, για να ηγηθεί του στόλου των Χριστιανών. Ανάμεσα στα χριστιανικά καράβια πολλά ήταν τα ελληνικά με Έλληνες κυβερνήτες και πληρώματα, ιδίως της Κρήτης, της Ζακύνθου και της Κέρκυρας. Ακόμη και σ' εκείνα τα καράβια της Κρήτης, όπου ο διοικητής φαίνεται να είναι γνήσιος ή εξελληνισμένος Βενετός (το πράγμα δεν είναι πάντοτε σαφές), τα πληρώματα είναι αναμφισβήτητα ελληνικά, γιατί Κρητικοί επάνδρωναν τα βενετικά καράβια της μεγαλονήσου. Παρατίθενται παρακάτω μερικά με Έλληνες κυβερνήτες: του Αντωνίου Ευδαιμονογιάννη (Κρήτη), του Χριστοφόρου Κοντοκάλη (Κέρκυρα), του Γεωργίου Καλλέργη (Κρήτη), Μιχαήλ Βιραμάνου (Κρήτη), του Δανιήλ Καλαφάτη (Κρήτη), του Αλεξ. Βιζαμάνου (Κρήτη), του Μαρίνου Σιγούρου (Ζάκυνθος), του Ανδρέα Καλλέργη (Κρήτη), του Πέτρου Μπούα (Κέρκυρα) κ.α.. Συναρχηγοί ήταν ο Αρχιστράτηγος των Παπικών δυνάμεων Μαρκαντόνιο Κολόννα, ο Βενετός Ναύαρχος και μετέπειτα Δόγης Σεμπαστιάνο Βενιέρ, ο Διοικητής της Δεξιάς Πτέρυγας του Στόλου Τζιαν Αντρέα Ντόρια, ο Γενικός Προβλεπτής Θαλάσσης Αγκοστίνο Μπαρμπαρίγκο, και ο Μάρκο Γκουιρίνι. Ο Χριστιανικός στόλος αποτελούνταν από 209 γαλέρες, 70 φρεγάτες και 6 νέου τύπου γαλεάσσες τα οποία ήταν αμφικίνητα (ιστιοφόρα και κωπήλατα). Αυτό ήταν και το μεγαλύτερο πλεονέκτημα του συμμαχικού στόλου. Επάνω στον στόλο επέβαιναν 38 χιλιάδες στρατιώτες εκ των οποίων 8 χιλιάδες Έλληνες, πολλοί εκ των οποίων ανέλαβαν χρέη κυβερνητών στα πλοία της Βενετίας. Χαρακτηριστικές μορφές που συμμετείχαν στη μάχη ήταν ο Μανούσος Θεοτοκόπουλος (αδελφός του θρυλικού Ελ Γκρέκο) καθώς και ο μεγάλος Ισπανός ποιητής Μιγκέλ ντε Θερβάντες ο οποίος μάλιστα χτυπήθηκε τρεις φορές από σφαίρες. Στις 5 Οκτωβρίου ο Χριστιανικός στόλος αγκυροβόλησε σε μια ακτή της Αιτωλοακαρνανίας κοντά στο όρος Κουτσουλάρης. Εκεί έφτασαν και τα νέα από μια μπριγκαντίνα από τον Χάνδακα Ηρακλείου ότι δηλαδή το τελευταίο Χριστιανικό οχυρό στην Κύπρο, η Αμμόχωστος, είχε πέσει στα χέρια των Οθωμανών και μετά την παράδοση ακολούθησαν τρομερές σφαγές και ακρότητες από τους Τούρκους στους ανυπεράσπιστους Χριστιανούς που είχαν παραδοθεί. Ο Οθωμανικός στόλος με τη βοήθεια του Αιγυπτιακού και του Αλγερινού κατέπλευσε στον Κορινθιακό κόλπο (τότε κόλπος της Ναυπάκτου) αποτελούμενος από 210 γαλέρες και 63 γαλιότες (μικρότερες γαλέρες). Όλα τα πλοία ήταν κωπήλατα και επέβαιναν επάνω τους 47 χιλιάδες άντρες εκ των οποίων 15 χιλιάδες βίαια στρατολογημένοι Έλληνες από την κυρίως Ελλάδα και την Ιωνία. Ναύαρχος του στόλου ήταν ο Καπουδάν πασάς Αλή. Ο Τουρκικός στόλος είχε συγκεντρωθεί στο λιμάνι της Ναυπάκτου και αποτελούνταν από 286 γαλέρες και 80-90 βοηθητικά πλοία κυρίως γαλιότες και σούστες κάτω από τη διοίκηση του Τούρκου ναύαρχου Καπουδάν Μουεζινάντε Αλί Πασά. Ο οθωμανικός στόλος είχε ενισχυθεί με 73 γαλέρες από τις δυνάμεις του Αλγερινού πειρατή Ολούτς Αλή, μπέη της Αλγερίας που ήταν ο φόβος και ο τρόμος των χριστιανικών πλοίων στη Μεσόγειο. Επιπλέον ο Τουρκικός στόλος είχε λάβει ενισχύσεις με 22 ακόμα γαλέρες που έφτασαν λίγες μόλις μέρες πριν την άφιξη του Χριστιανικού στόλου από την Τρίπολη του Λιβάνου με επικεφαλής τον Hascen Bey. Τη νύχτα της 6ης Οκτωβρίου ο στόλος του Αλή Πασά απέπλευσε από τη Ναύπακτο και με ευνοϊκό αεράκι (βορειοανατολικός άνεμος που είναι συνηθισμένος
στον Πατραϊκό κόλπο) προωθήθηκε στην είσοδο του κόλπου για να αντιμετωπίσει το στόλο της Ιεράς Συμμαχίας (Holy League) όπως ονομάστηκε. Ο Οθωμανός ναύαρχος παρέταξε το στόλο του κατά μήκος του κόλπου. Ο Don Juan χώρισε το στόλο του σε 3 μέρη. Στην αριστερή πλευρά (βόρεια) τοποθετήθηκαν οι Βενετοί με επικεφαλής τον Αγκοστίν Μπαρμπαρίγκο στα δεξιά του οι Γενουάτες και ο στόλος του Πάπα με αρχηγό τον Αντρέα Ντόρια, ενώ στο κέντρο παρέταξε τις δικές του Ισπανικές δυνάμεις. Ο Santa Cruz με δύναμη από 35 Ισπανικά και Βενετσιάνικα πλοία έμεινε πίσω σαν εφεδρεία. Οι 6 Βενετσιάνικες γαλεάσσες με το βαρύ οπλισμό τους παρατάχθηκαν σε ίσες αποστάσεις μπροστά από το συμμαχικό στόλο. Ξαφνικά, με την ανατολή του ηλίου της 7 Οκτωβρίου 1571, οι δύο στόλοι βρέθηκαν αντιμέτωποι μέσα στον χώρο του Πατραϊκού κόλπου: ο τουρκικός με 230 γαλέρες προς τις ακτές της Αιτωλίας και ο χριστιανικός με 203 απέναντί του, εξασφαλίζοντας έτσι για τον εαυτό του μεγαλύτερη ελευθερία κινήσεων. Οι χριστιανοί υπερείχαν σε δύναμη πυρός, γιατί είχαν γενικά νέα πλοία, ιδίως τις βαριές και ογκώδεις γαλεάσσες, αληθινά πλωτά φρούρια και διέθεταν περισσότερα κανόνια και αρκεβούζια, ενώ οι Τούρκοι πολεμούσαν ακόμη με παλαιού τύπου πλοία και χρησιμοποιούσαν τόξα και σφενδόνες. Οι τουρκικές γαλέρες έφτασαν απέναντι στον Χριστιανικό στόλο με ευνοϊκό αεράκι αλλά λίγο πριν τη σύρραξη ο άνεμος άλλαξε προς όφελος των δυνάμεων της Ιεράς Συμμαχίας. Οι Οθωμανοί παρέταξαν ολόκληρο τον στόλο σε μια γραμμή με τον ναύαρχο στο κέντρο, τα αλγερινά πλοία στο αριστερό άκρο και τα αιγυπτιακά στο δεξί, σε μια προφανή προσπάθεια να υπερκεράσουν τη χριστιανική παράταξη. Το σύνθημα για επίθεση δόθηκε μετά από έναν κανονιοβολισμό από τη ναυαρχίδα κάθε στόλου που δήλωνε και το πλοίο ναυαρχίδα κάθε παράταξης. . Πρώτα συγκρούστηκε το αριστερό άκρο της χριστιανικής παράταξης με το δεξιό της Οθωμανικής στο οποίο αρχηγός ήταν ο κουρσάρος Μεχμέτ Σιρόκο μπέης της Αλεξάνδρειας. Αυτός προσπάθησε να υπερφαλαγγίσει τον Χριστιανικό στόλο κάνοντας ελιγμούς στα ρηχά νερά κοντά στο ακρωτήριο Σκρόφα και μάλιστα τέσσερις βενετικές γαλέρες που έστριψαν τα πλευρά τους προσπαθώντας να εμποδίσουν τα τουρκικά πλοία να βρεθούν από πίσω τους εμβολίστηκαν και βυθίστηκαν. Στη συνέχεια οι πειρατές του Σιρόκο επικέντρωσαν τις δυνάμεις τους εναντίον της γαλέρας του Μπαρμπαρίγκο την οποία προσπάθησαν να καταλάβουν με 5 γαλέρες. Και ενώ η μάχη μαινόταν πάνω στο κατάστρωμα της γαλέρας αφού οι Οθωμανοί κατάφεραν να εισβάλλουν σε αυτή και ο Μπαρμπαρίγκο δεν βρισκόταν πια στο κατάστρωμα αφού είχε τραυματιστεί βαρύτατα από βέλος στο μάτι, άλλες βενετικές γαλέρες επιτέθηκαν ορμητικά στους Οθωμανούς που ήταν απορροφημένοι από τη μάχη στη γαλέρα του Μπαρμπαρίγκο, τους αιφνιδίασαν και τους ανάγκασαν να καταφύγουν σε ρηχά νερά όπου πολλά πλοία εξόκειλαν. Ταυτόχρονα πολλοί χριστιανοί στα τουρκικά πλοία που ήταν ήδη απρόθυμοι στη μάχη, εξεγέρθηκαν και οι Οθωμανοί πανικόβλητοι άρχισαν να πέφτουν στη θάλασσα και να κολυμπούν προς την κοντινή στεριά. Σύντομα η δύναμη του Σιρόκο κατανικήθηκε και ο ίδιος συνελήφθη όντας ήδη τραυματίας. Στο κέντρο της παράταξης –όπου σε μεγάλο βαθμό κρίθηκε η τύχη της ναυμαχίας- βρέθηκαν αντιμέτωπες οι δυνάμεις των δύο ναυάρχων. Στη γαλέρα του Αλή Πασά επέβαιναν 300 γενίτσαροι, αρκετοί χειριστές αρκεβούζιων και 100 τοξότες. Παρακείμενα πλοία είχαν αποστολή να ενισχύουν τις δυνάμεις αυτές και να αντικαθιστούν τους άνδρες που έχαναν τη ζωή τους. Στη γαλέρα του Δόν Ζουάν βρίσκονταν 400 χειριστές αρκεβούζιων από το σύνταγμα της Σαρδηνίας υπό τη διοίκηση του Λόπε Ντε Φιγκουερόα οι οποίοι για τις μάχες σώμα με σώμα ήταν εξοπλισμένοι με μακριά κοντάρια. Επίσης υπήρχαν πολλοί ευγενείς στη γαλέρα του ναύαρχου του χριστιανικού στόλου.
Όταν πολλά Τουρκικά πλοία άρχισαν να πολιορκούν την Χριστιανική ναυαρχίδα προς βοήθεια του Δόν Ζουάν έσπευσαν ο Βενετός ναύαρχος Μαρκαντόνιο Κολόνα και ο Ιταλός μισθοφόρος Σεμπαστιάν Βενιέρ με τις γαλέρες τους. Η Χριστιανική ναυαρχίδα, παρά την βοήθεια σε κάποια στιγμή βρέθηκε αντιμέτωπη με 5 Τουρκικές γαλέρες τις οποίες παρ’ όλα αυτά κατόρθωσε να απωθήσει βυθίζοντας μάλιστα τις τρείς. Πιο συγκλονιστικές στιγμές εκτυλίχθηκαν όταν η Τουρκική ναυαρχίδα προσέγγισε τη Λα Ρεάλ (το πλοίο του Δον Ζουάν) και αρχικά οι γενίτσαροι κατάφεραν να καταλάβουν την πλώρη της και τα εκεί ευρισκόμενα πυροβόλα. Η κατάσταση γινόταν όλο και πιο δύσκολη καθώς οι Τουρκικές δυνάμεις συνεχώς ενισχύονταν με γενίτσαρους από παραπλέοντα Τουρκικά πλοία. Τελικά την κατάσταση έσωσε ο Ισπανός Δον Αλβάρο ντε Μπαθάν που διοικούσε δυνάμεις εφεδρείας μεταξύ των οποίων η Βενετική γαλέρα «Πίστη» με κυβερνήτη τον Τζιοβάνι Μπατίστα Κονταρίνι ο οποίος κατάφερε να βυθίσει μια Τουρκική γαλέρα πριν αποβιβάσει ενισχύσεις στην Τουρκική ναυαρχίδα. Επίσης μια άλλη Βενετική γαλέρα η «Ελπίδα» έλαβε και αυτή θέση δίπλα στη χριστιανική ναυαρχίδα και βοήθησε στην επικράτηση των δυνάμεων της Ιερής Συμμαχίας στην πιο καίρια φάση για την έκβασή της ναυμαχίας. Ο Αλή Πασάς σκοτώθηκε από βολή αρκεβούζιου στο κεφάλι κατά πάσα πιθανότητα αν και Τουρκικές πηγές αναφέρουν ότι αυτοκτόνησε για να μην πέσει στα χέρια των χριστιανών. Παρά τις προτροπές του Δον Ζουάν αποκεφαλίστηκε και το κεφάλι του τοποθετήθηκε σε εμφανές σημείο στο κατάρτι της ναυαρχίδας των Χριστιανών. Οι ζητωκραυγές και οι πανηγυρισμοί των Χριστιανών σε συνδυασμό με την υποστολή του λαβάρου στην Τουρκική ναυαρχίδα και η ύψωση του Χριστιανικού έκαναν τους Τούρκους να πιστέψουν ότι η μάχη είχε χαθεί… Στο δεξιό άκρο της Χριστιανικής παράταξης ηγείτο ο ικανότατος Γενουάτης Αντρέα Ντόρια, επικεφαλής 50 γαλερών. Απέναντί του ο επίσης πάρα πολύ ικανός και εμπειρότατος πειρατής Ουλούτζ Αλή, μπέης της Τρίπολης και του Αλγερίου, Ιταλός που είχε ασπαστεί τον ισλαμισμό όταν αιχμαλωτίστηκε το ψαροκάικό του από τον πειρατή Τζαφέρ επικεφαλής 90 γαλερών. Οι δύο αντίπαλοι πάντως δεν ενεπλάκησαν σε κατά μέτωπο αντιπαράθεση αφού και οι επικεφαλής έμπειροι ναυτικοί προσπαθούσαν να καταλάβουν πλεονεκτική θέση. Ο Ντόρια φοβήθηκε τον υπέρτερο αντίπαλο και ανοίχτηκε προς το ακρωτήριο Πάπας φοβούμενος μήπως υπερφαλαγγιστεί. Οι γαλέρες του Ουλούτζ Αλή βρήκαν ελεύθερο πεδίο κα επετέθησαν σε βενετσιάνικες γαλέρες όπου αφού κατέλαβαν πέντε, κατέσφαξαν τα πληρώματά τους και αιχμαλώτισαν την γαλέρα του Πέτρου Μπούα που παραδόθηκε και την οδήγησαν στη Ναύπακτο με ισχυρή συνοδεία. Αλλά και τα Αλγερινά πλοία είχαν σημαντικότατες απώλειες. Στη συνέχεια κατελήφθη και η ναυαρχίδα των Ιπποτών της Μάλτας και σφάχτηκε όλο το πλήρωμα που αποτελείτο από πεντακόσιους περίπου άνδρες, μόνο τρείς έμειναν ζωντανοί, ανάμεσά τους ο Ναύαρχος των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννη Τζιουστινιάνο που δωροδόκησε τους Αλγερινούς που τον βρήκαν στην καμπίνα του. Με το πέρασμα της ώρας και όταν ο Ουλούτζ Αλή είδε το κέντρο της παράταξής του να καταρρέει και πολλές γαλέρες, ανάμεσά τους και η Λα Ρεάλ να έρχονται προς το μέρος τους κατάλαβε πως ήταν ώρα να εγκαταλείψει τη μάχη και με 40 γαλέρες κατευθύνθηκε προς το μέρος της νήσου Οξιάς και διέφυγε στο Ιόνιο. Ο Ιωάννης πριν τη μάχη διέταξε να βγουν όλες οι ξύλινες μύτες εμβολισμού των αντιπάλων πλοίων για δύο λόγους. Ο πρώτος ήταν για να μπορούν τα πυροβόλα της πλώρης να πετυχαίνουν πιο μακρινές βολές αφού χωρίς αυτό το επιπλέον βάρος οι πλώρες θα υψώνονταν αρκετά και ο δεύτερος λόγος ήταν προφανής, να μην εμποδίζουν οι μύτες εμβολισμού τις πολύ κοντινές βολές. Η τακτική του τούρκου
ναύαρχου Αλή Πασά βασίστηκε στην ευελιξία των μικρότερων και ταχύτερων Τουρκικών πλοίων και στην προσπάθεια εμβολισμού των Χριστιανικών πλοίων. Το σχέδιο του Τούρκου ναύαρχου ήταν το ίδιο που είχε χαρίσει τη νίκη στον Οθωμανικό στόλο αλλά και στρατό στο πρόσφατο παρελθόν. Τα ενισχυμένα άκρα της παράταξης θα προσπαθούσαν να κυκλώσουν γρήγορα τον αντίπαλο. Μια άλλη τακτική που ακολουθούσε ο Οθωμανικός στρατός (στην περίπτωση της ναυμαχίας ο στρατός που πολέμησε σώμα με σώμα πάνω στα πλοία) ήταν οι πρώτες επιθέσεις να γίνονται από στίφη ατάκτων που ήταν οι πρώτοι που αποδεκατίζονταν από τις εχθρικές βολές ενώ οι πιο ικανοί πολεμιστές και οι γενίτσαροι επιτίθονταν αμέσως μετά αφού το πρώτο και «αναλώσιμο» κύμα είχε φθείρει την εχθρική παράταξη. Τα αποτελέσματα της αναμέτρησης ήταν συντριπτικά για τους Τούρκους. Μόνο 30 τουρκικές γαλέρες με αρχηγό τον Ουλούτζ Αλή κατόρθωσαν να ξεφύγουν με επιδέξιους ελιγμούς γύρω από τις φοβερές γαλέρες του Ιωάννη Andrea Doria. Όλες οι άλλες αιχμαλωτίστηκαν ή βυθίστηκαν. Οι Τούρκοι είχαν χάσει 224 πλοία εκ των οποίων 130 είχαν αιχμαλωτιστεί και πάνω από 90 είχαν βυθιστεί ή καεί. Οι απώλειές τους ήταν τεράστιες: 30.000 νεκροί και τραυματίες, 3.000 αιχμάλωτοι και 15.000 σκλάβοι κωπηλάτες που απελευθερώθηκαν. Οι Χριστιανοί είχαν χάσει μόλις 15 γαλέρες. Οι νεκροί ανήλθαν στις 8.000 εκ των οποίων οι 2.000 ήταν Ισπανοί, 5.200 Βενετοί και 800 από τον Παπικό στρατό. Οι σύμμαχοι πήραν 15 χιλιάδες αιχμάλωτους στους οποίους υπήρχαν χίλιοι πεντακόσιοι Έλληνες που υπηρετούσαν στον τουρκικό στόλο και απελευθερώθηκαν. 10 γαλέρες είχαν βυθιστεί και 21.000 άνδρες είχαν τραυματιστεί. Ανάμεσα στους τελευταίους και ό συγγραφέας του «Δον Κιχώτη», ο Μ. Θερβάντες, με δύο σφαίρες στο στήθος, και μια στο αριστερό του χέρι, που του το αχρήστευσε για πάντα. Ήταν όμως περήφανος για τις πληγές του αυτές, που τις είχε δεχθεί, όπως έλεγε, «στο πιο δοξασμένο γεγονός που είδανε ποτέ ή θα δούνε οι αιώνες». Το πιο τραγικό σε όλη αυτή την ανθρωποσφαγή είναι ότι τα περισσότερα θύματα και από τις δυο παρατάξεις ήταν Έλληνες, γιατί χιλιάδες απ' αυτούς υπηρετούσαν είτε με τούς χριστιανούς είτε και με τους μουσουλμάνους. Χίλιοι πεντακόσιοι ήταν μόνον οι Κερκυραίοι που αγωνίζονταν με τους Βενετούς. Ανάμεσά τους και οι κυβερνήτες Πέτρος Μπούας, που βρήκε οικτρό θάνατο, ο Στυλιανός Χαλικιόπουλος και ο Χριστ. Κοντοκάλης, που τιμήθηκαν από την Βενετία με τον τίτλο του δούκα. Οι μεγάλες απώλειες και η κακοκαιρία εμπόδισαν τον χριστιανικό στόλο να καταδιώξει και να εκμηδενίσει τα υπολείμματα του τουρκικού στόλου, καθώς και να δράσει άμεσα και αποτελεσματικά μεταφέροντας τον πόλεμο στα ίδια τα εδάφη της οθωμανικής αυτοκρατορίας, όπου οι σκλαβωμένοι πληθυσμοί τον περίμεναν με λαχτάρα. Έτσι η νίκη των χριστιανών έμεινε ουσιαστικά ανεκμετάλλευτη, χωρίς άλλους θετικούς καρπούς, εκτός από την απροσμέτρητη επίδρασή της στο ηθικό των λαών της Δυτικής Ευρώπης. Έδειχνε πολύ καθαρά τι θα μπορούσαν να κάνουν οι ευρωπαϊκές δυνάμεις, αν συνασπίζονταν με ειλικρίνεια εναντίον του κοινού εχθρού της χριστιανοσύνης. Για πρώτη φορά στην ιστορία τους οι Οθωμανοί Τούρκοι είχαν πάθει τέτοια μεγάλη ναυτική ήττα. Από τότε ο τουρκικός κολοσσός έπαψε πια να θεωρείται αήττητος. «Κείνη η ημέρα», γράφει η Θερβάντες στον ”Δον Κιχώτη”, «γίνηκε αφορμή να σκορπιστεί η πλανερή ιδέα πού ‘χε όλος ο κόσμος κι' όλα τα έθνη, πως οι Τούρκοι ήτανε τάχα ανίκητοι στη θάλασσα - εκείνη την ημέρα συντρίφτηκε η οθωμανική αλαζονεία..». Η ναυμαχία λοιπόν της Ναυπάκτου ήταν ορόσημο, καμπή, το τέρμα «ενός αληθινού πλέγματος κατωτερότητας της χριστιανοσύνης», παρατηρεί ο Braudel. Η αντίθετη έκβαση θα είχε γι' αυτήν πολύ τραγικά αποτελέσματα. Έτσι εξηγούνται η
αγαλλίαση, οι γιορτές στις χριστιανικές χώρες της Δύσης και τα τολμηρά σχέδια που καταστρώνονται την εποχή αυτή από φλογερά και ενθουσιώδη πνεύματα. Και όμως όλος αυτός ο ενθουσιασμός ξεθυμαίνει ύστερα από τούς πρώτους μήνες, χωρίς να έχει πρακτικά αποτελέσματα. Η χριστιανική νίκη πανηγυρίστηκε σε όλη την Ευρώπη όπου τελέστηκαν δοξολογίες σε όλες τις μητροπόλεις. Ο δον Χουάν έγινε θρύλος. Δυστυχώς όμως η νίκη έμεινε ανεκμετάλλευτη τελείως από τις Ευρωπαϊκές δυνάμεις οι οποίες θα μπορούσαν να εισέλθουν ανενόχλητες ακόμα και στην Προποντίδα. Ο σουλτάνος αργότερα πολύ ορθά θα έλεγε. "Οι χριστιανοί μου έκοψαν τα γένια στη Ναύπακτο αλλά εγώ τους έκοψα το χέρι στην Κύπρο. Τα γένια θα ξαναβγούν, το χέρι όμως δεν θα ξαναγίνει. Πράγματι τον επόμενο χρόνο θα κατασκεύαζε αξιόμαχο στόλο και πάλι με αρχιναύαρχο τον Ουλούτζ Αλή, οι Βενετοί όμως θα έχαναν την Κύπρο για πάντα. Ο ρόλος των Ελλήνων στη ναυμαχία ήταν ιδιαίτερα σημαντικός. Έχει υπολογιστεί ότι περίπου 9.000 έλληνες πολέμησαν με την πλευρά του χριστιανικού στόλου. Χαρακτηριστικές οι περιπτώσεις του Χριστόφορου Κοντοκάλη από την Κέρκυρα που επιστρέφοντας θριαμβευτής στην Κέρκυρα με τη γαλέρα του δόθηκε προς τιμήν του η περιοχή στο σημείο που άραξε με τα πλοία του κατά την επιστροφή του. Επίσης η γαλέρα του επίσης Κερκυραίου Πέτρου Μπούα κυβερνήτη της γαλέρας «Χρυσός» και «Μαύρος αετός» ήταν και το μόνο χριστιανικό πλοίο που παραδόθηκε χωρίς να δώσει μάχη αφού περικυκλώθηκε από πολυάριθμα εχθρικά στην δεξιά πτέρυγα του Χριστιανικού στόλου. Μέσα στις σημαντικότερες μάχες όλων των εποχών συμπεριλαμβάνονται λίγες μόνο ναυμαχίες. Με πρώτη τη ναυμαχία της Σαλαμίνας, τη δεύτερη ίσως θέση διεκδικούν η ναυμαχία της Ναυπάκτου και η καταστροφή της Ισπανικής Αρμάδας από τους Άγγλους (1588). Η ορμή των Οθωμανών στη Μεσόγειο ανακόπηκε για αρκετά χρόνια και οι Χριστιανοί κατάλαβαν πως αν συνεργαστούν μπορούν να αντιμετωπίσουν τους μουσουλμάνους. Πολλές περιοχές της Ελλάδος επαναστάτησαν πιστεύοντας στα λόγια των συμμάχων πως βάζουν πλώρη για τη Κωνσταντινούπολη με άμεσο στόχο την επανάκτηση της! Δεν ψεύδονταν οι σύμμαχοι. Στα αρχικά συμβούλια αυτός ήταν ο στόχος αλλά οι έριδες που εμφανίστηκαν μεταξύ των αρχηγών καθώς και οι διαφορετικοί στόχοι που είχαν, οδήγησαν στη λύση της συμμαχίας. Η κάθε δύναμη απέσυρε από τον Ελλαδικό χώρο τον στόλο της χάνοντας έτσι τη μοναδική ευκαιρία να επιφέρει αποφασιστικό πλήγμα στους Οθωμανούς όταν είχαν χάσει προσωρινά τη ναυτική τους δύναμη. Η ναυμαχία της Ναυπάκτου άλλαξε και τον τρόπο διεξαγωγής των ναυτικών πολέμων οριστικά. Η κωπήλατη ναυμαχία ύστερα από 2.500 χρόνια διαδρομής έφτασε στο τέλος της και τη σειρά της πήρε η χρησιμοποίηση του ανέμου με την εξέλιξη των μεγάλων ιστιοφόρων! Μια καινούργια εποχή άρχισε για τη ναυσιπλοΐα αλλά και μια μεγάλη ευκαιρία χάθηκε τόσο για τον χριστιανικό κόσμο όσο και για τον Ελληνισμό που αναγκάστηκε να περιμένει μέχρι το 1821 για την απελευθέρωση του από τα "δεσμά" του ανατολίτη δυνάστη.
Η απήχηση της ναυμαχίας της Ναυπάκτου στις τουρκοκρατούμενες ελληνικές χώρες Πάντως ή νίκη στην Ναύπακτο έκανε τα βλέμματα των χριστιανικών λαών της Ευρώπης να στραφούν ζωηρά προς την Ανατολή, προς την Τουρκία και προς τούς σκλαβωμένους ομόθρησκους λαούς, ιδίως τα βλέμματα των ανθρωπιστών προς την Ελλάδα, με την οποία τότε τόσες αναμνήσεις τούς συνέδεαν. Πολιτικοί, διπλωμάτες,
λόγιοι και κατ' αντανάκλαση η κοινή γνώμη, ζητούν να μάθουν νέα για όσα τραγικά διαδραματίζονται εκεί. Η Ευρώπη αρχίζει να συγκινείται, αλλά δεν έχει ακόμη την δύναμη να βοηθήσει τούς σκλάβους της Ανατολής. Ως τώρα ήταν αδύνατο να εκτιμήσουμε με ακρίβεια την αναταραχή πού προκάλεσε στις χριστιανικές χώρες της οθωμανικής αυτοκρατορίας η ναυμαχία της Ναυπάκτου, ούτε και την αντίδραση της Πύλης με τα φοβερά αντίποινα και άλλα πιεστικά μέτρα πού έβαλε σ' εφαρμογή ύστερ' από την πρώτη κατάπληξή της. Και ο ειδικός ερευνητής τώρα μόλις, όταν συναρμόσει τα διάφορα στοιχεία πού έχουν σωθεί από την εποχή εκείνη, αντιλαμβάνεται την έκταση των δραματικών εκείνων γεγονότων. Τώρα μόλις προβάλλει εμπρός μας καθαρός ο μεγάλος πίνακας της ταραγμένης Εγγύς Ανατολής.
Τα γεγονότα μετά την Ναυμαχία της Ναυπάκτου Η νίκη της Ναυπάκτου αναστατώνει τις ψυχές των Ελλήνων. Τις ημέρες εκείνες, έναν μόλις αιώνα ύστερα από την Άλωση, το όραμα της Ελευθερίας φάνηκε να πλησιάζει τις ελληνικές ακτές. Τρελοί από χαρά οι κάτοικοι, ιδίως οι Πελοποννήσιοι και οι Στερεοελλαδίτες, χαιρετίζουν την εμφάνιση του στόλου στα παράλιά τους, γιατί ελπίζουν ότι θ' απαλλαγούν από τον Τουρκικό ζυγό. Και είχαν λόγους να το πιστεύουν, γιατί οι νικητές μετά την ναυμαχία έστειλαν απεσταλμένους στις πλησιέστερες ελληνικές χώρες και τους προέτρεπαν ν' αρπάξουν τα όπλα και να τα στρέψουν εναντίον των τυράννων τους. Τότε ο Μονεμβασίας Μακάριος Μελισσηνός ή καλύτερα Μελισσουργός, φύση ριψοκίνδυνη και τυχοδιωκτική, μαζί με τον αδελφό του Θεόδωρο ξεσήκωσε τούς Πελοποννησίους σε επανάσταση. Έτσι οι Έλληνες, χωρίς να παραδειγματιστούν από τα τόσα παθήματά τους, άρχισαν τις συνεννοήσεις μεταξύ τους και τις προετοιμασίες τους. Απεσταλμένοι της Βόρειας Πελοποννήσου ήλθαν απέναντι στο Γαλαξίδι και μέσα στην εκκλησία του Αγ. Παντελεήμονα ορκίστηκαν μαζί με τούς κατοίκους της κωμόπολης να επαναστατήσουν την ίδια μέρα. Τα σχέδια αυτά τα δέχθηκαν και οι αντιπρόσωποι από το Λιδορίκι και από τα Σάλωνα και αποφάσισαν όλοι μαζί ταυτόχρονα να χτυπήσουν από στεριά και θάλασσα με το σύνθημα «ή να πεθάνουμε ή να ξεσκλαβωθούμε». Ένας όμως συνωμότης από το Αίγιο (Βοστίτσα) τα μαρτύρησε όλα στους Τούρκους, και αυτοί φυλάκισαν πολλούς και κατόπιν τούς εξετέλεσαν με γιαταγάνια και πιστολιές. Επίσης θανατώθηκε και ο πρόκριτος (gentilhuomo) της πόλης Σοφιανός, καθώς και ένας άλλος από τον Μυστρά, ονομαζόμενος Πετρόπουλος, γιατί παρότρυναν τούς χριστιανούς εναντίον των Τούρκων. Την ίδια τύχη είχαν και πολλοί άλλοι. Επίσης βρήκαν φρικτό τέλος (παλουκώθηκαν) ο αρχιεπίσκοπος Ρόδου και δύο άλλοι πρόκριτοι της πόλης. Θανατώθηκαν ακόμη οι μητροπολίτες Νάξου και Μυτιλήνης με τέσσερις ιερείς. Τότε, ίσως τέλη 1571 ή αρχές 1572, οι δύο αντάρτες αδελφοί Μελισσηνοί ή Μελισσουργοί για ν' αποφύγουν την εκδίκηση των Τούρκων, αναγκάστηκαν να καταφύγουν στην Μάνη, όπως και τόσοι άλλοι Πελοποννήσιοι, και εκεί συγκέντρωσαν σημαντικό αριθμό ανδρών (πάντως όχι 25.000, όπως ισχυρίστηκαν αργότερα), οι οποίοι ύψωσαν τις σημαίες του Σωτήρος (δηλαδή την ελληνική) και του Αγίου Μάρκου και έκαναν μεγάλες ζημιές και σφαγές στους τουρκικούς πληθυσμούς. Παράλληλα διαδραματίζονταν τραγικά γεγονότα και στη Στερεά Ελλάδα. Τρεις Πελοποννήσιοι πέρασαν αντίκρυ στο Γαλαξίδι, αφηγήθηκαν τα συμβάντα και ξεσήκωσαν τούς κατοίκους, καθώς και τους άλλους που είχαν ορκιστεί να πάρουν μέρος στο κίνημα. Έτσι, έχοντας εμπιστοσύνη στις υποσχέσεις των χριστιανικών δυνάμεων για συνδρομή, συγκεντρώθηκαν 3.000 περίπου άνδρες και κίνησαν να πολιορκήσουν τα Σάλωνα. Εκεί όμως βρέθηκαν μπροστά στα τουρκικά στρατεύματα που βγήκαν να τους χτυπήσουν. Εδώ ακριβώς ήλθαν οι απεσταλμένοι των Ελλήνων και
τους έφεραν τα δυσάρεστα νέα ότι ο «Φράγκοι» δεν φαίνονται πουθενά και ότι δεν υπάρχει καμιά ελπίδα για βοήθεια. Ύστερα απ' αυτό πανικός κυρίεψε τα στίφη των Ελλήνων και διαλύθηκαν με άτακτο τρόπο. Τότε ό μπέης των Σαλώνων έγραψε στους κεφαλάδες των τόπων (προκρίτους), που είχαν επαναστατήσει, πως τους συγχωρεί και τους καλεί στην έδρα του, για να μάθη πώς έγιναν τα πράγματα. Ξεγελασμένοι ο πρόκριτοι πήγαν στα Σάλωνα, όπου ό μπέης τους δέχθηκε με χαρά και τιμές. Το ίδιο όμως βράδυ τους έπιασε έναν ένα χωριστά, τους έδεσε και τους έριξε σε σκοτεινό μπουντρούμι, όπου και τους εκτέλεσε όλους με σπαθιά, συνολικά 80, εκτός από ένα, που γλύτωσε με θαυμαστό τρόπο, αλλά πέθανε ύστερα από πέντε μέρες στο χωριό του, ίσως από τραύματα ή από συγκοπή. «Εσκοτωθήκασι γουν, γράφει το χρονικό του Γαλαξιδίου, με χίλια βασανιστήρια οι άλλοι ογδοήντα, οι πρώτοι κεφαλάδες και τα ανδρειότερα παλληκάρια , με απιστιά μεγάλη. Ακούσατε: 22 Γαλαξιδιώτες, 3 Βουνοχωρίτες κ.λ.π. όλοι για την πατρίδα και την θρησκεία, συμπαθημένοι από όλες τες αμαρτίες!». Ταυτόχρονα οι Μανιάτες βρίσκονταν σε πολύ δύσκολη θέση. Ζητούν επίμονα την άφιξη και επέμβαση του Don Juan. Η αγωνία ήταν εύλογη, γιατί την ίδια ακριβώς εποχή στην Κωνσταντινούπολη ο Ουλούτζ Αλή, που είχε σώσει την τιμή των τουρκικών όπλων στην Ναύπακτο, ετοίμαζε γοργά, κάτω από την ίδια την άγρυπνη προσωπική του εποπτεία ένα μεγάλο στόλο από 250 καράβια. Οι τοξότες που άλλοτε αποτελούσαν την δύναμη κρούσης του οθωμανικού στόλου, ανήκαν πια στο παρελθόν. Ο νέος καπουδάν πασάς, μη ξεχνώντας ακόμη το ρόλο πού είχαν παίξει ο βαριές και μεγάλες χριστιανικές γαλεάσσες, που με τον όγκο και με την δύναμη του πυρός -θωρηκτά της εποχής - είχαν διαλύσει τις εχθρικές γραμμές, είχε φροντίσει να συγχρονίσει τα νέα του σκάφη και να εφοδιάσει τα πληρώματά τους με κανόνια και με αρκεβούζια. Μολαταύτα οι τουρκικές γαλέρες δεν ήταν παραφορτωμένες με πυροβόλα και με άλλο βαρύ οπλισμό και υλικό. Γι' αυτό, αν και γερά κατασκευασμένες και καλά εφοδιασμένες, ήταν ελαφρές. Έπειτα - αντίθετα προς την πολυαρχία πού επικρατούσε στον χριστιανικό στόλο - ο ικανός και έμπειρος νέος αρχηγός είχε απόλυτη επιβολή στους ανώτερους και κατώτερους αξιωματικούς του. Τώρα, περισσότερο από κάθε άλλη φορά, άγρυπνος, προσεκτικός και συνετός ο Ουλούτζ Αλή, βγαίνει στο Αιγαίο το καλοκαίρι του 1572 αναζητώντας τον χριστιανικό στόλο με την πρόθεση να ξεπλύνει την κηλίδα της ήττας ή τουλάχιστον ν' αντιμετωπίσει άφοβα τον αντίπαλό του. Καίει τα χωριά της Νάξου και Πάρου και ίσως και άλλων νησιών και μελετά να κάνη πολύ χειρότερα στους Έλληνες της Πελοποννήσου. Ήδη είχε κόψει εκεί πολλά κεφάλια. Μολαταύτα οι Πελοποννήσιοι και προ πάντων οι Μανιάτες ήταν στα όπλα και περίμεναν την άφιξη του χριστιανικού στόλου και την έκβαση των νέων επιχειρήσεων. Και πραγματικά στις 16 Ιουλίου ο Don Juan, γράφοντας στους άλλους αρχηγούς των μοιρών από το Παλέρμο, ζητεί να διασαλπιστεί η προσεχής άφιξή του στα ελληνικά νερά και συνιστά να μη κάμει ο στόλος καμιά άκαιρη επιχείρηση, για να μη χαθεί η καλή φήμη πού είχε αποκτηθεί. Επίσης ο στόλος έπρεπε να λάβει μέτρα, ώστε να προφυλάξει τούς κατοίκους από την καταστροφή και να τους κρατήσει σταθερούς στην καλή διάθεση απέναντί τους. Οι σύμμαχοι όμως είχαν αφήσει να τους φύγει μέσα απ' τα χέρια τους η ευκαιρία πού τούς είχε παρουσιαστεί αμέσως μετά την ναυμαχία, ενώ οι Τούρκοι, ως την εκστρατεία τού επόμενου έτους 1572, προσπαθούσαν με σκληρά μέτρα να τρομοκρατήσουν και ν' ακινητοποιήσουν τούς Πελοποννησίους, πράγμα πού το είχαν κατορθώσει. Μόνον οι Μανιάτες βρίσκονταν ακόμη σε ζωηρό αναβρασμό και έρχονταν σε αψιμαχίες με τούς αντιπάλους τους, αναμένοντας την βοήθεια και σύμπραξη του συμμαχικού στόλου.
Η νέα σύγκρουση των δύο στόλων στις 7 Αυγούστου κοντά στα Κύθηρα, καθώς και η δεύτερη στις 10 του μηνός, έληξαν με την αποχώρηση του τουρκικού στόλου, χωρίς όμως ζημίες, γιατί τα χριστιανικά σκάφη κινούνταν με βραδύτητα και οι αρχηγοί τους έδειξαν κάποια διστακτικότητα. Αλλά και όταν ο Ουλούτζ Αλή την νύχτα της 16 Σεπτεμβρίου κατέφυγε με τα καράβια κάτω από την προστασία των κανονιών της Μεθώνης, ο Don Juan έχασε την ευκαιρία να του επιτεθεί αμέσως και να τον συντρίψει μέσα στον στενόχωρο όρμο της. Η πίκρα για την ευκαιρία αυτή που ξέφυγε εντυπώθηκε τόσο στην ψυχή του Θερβάντες, πού πήρε μέρος και στα γεγονότα αυτά, ώστε να βάλει στο στόμα ενός από τα πρόσωπα του «Δον Κιχώτη» τα παρακάτω: «... Ήμουν εκεί στο Ναυαρίνο, κι' έλαμνα στην ναυαρχίδα με τα τρία φανάρια. Κι' είδα και μέσα στο λιμάνι ολάκερο τον τούρκικο στόλο ∙ γιατί όλοι οι ναύτες κι' οι γενίτσαροι που βρίσκονταν εκεί μέσα το είχαν για βέβαιο πως θα τους γινόταν ή επίθεση μέσα στο λιμάνι, κι' είχαν ετοιμάσει τα ρούχα τους και τα πασουμάκια τους, όπως λένε τα παπούτσια τους, για να φύγουν αμέσως, δίχως να περιμένουν καν την μάχη ∙ τόσος ήταν ό φόβος που τους είχε πιάσει για τον στόλο μας. Όμως άλλο ήταν το θέλημα των ουρανών ∙ και ό,τι έγινε δεν ήταν από λάθος ή αφροντισιά του αρχηγού που οδηγούσε τους δικούς μας, παρά για τις αμαρτίες τις χριστιανοσύνης, και γιατί ό Θεός θέλει να έχουμε πάντοτε κοντά μας κάποιους δήμιους για να μας τιμωρούν». Ύστερα από την ατυχία αυτή ο Don Juan βρίσκεται σε πολύ δύσκολη θέση απέναντι του Θεοδώρου Μελισσηνού, πού έρχεται να τον συναντήσει στον κόλπο του Ναβαρίνου. Ενώ ο Θεόδωρος του ζητεί να εκπληρώσει τις υποσχέσεις του και προσπαθεί να τον πείσει, αυτός τον συμβουλεύει να σταματήσουν οι ανδρείοι Μανιάτες την πολεμική τους δράση και να κάνουν υπομονή ως τον άλλο χρόνο, οπότε θα ερχόταν με μεγαλύτερες δυνάμεις. Τα λόγια αυτά ήταν πραγματικά ο επικήδειος της εκστρατείας. Την πρόθεση του Don Juan να μην κάνει τίποτε για τούς Έλληνες ενισχύει και η οικτρή έκβαση της απόβασης 8.000 Ισπανών πού είχαν σκοπό να καταλάβουν το Ναβαρίνο και ν' αποκόψουν τον δρόμο των τουρκικών εφοδιοπομπών προς την Μεθώνη. Τέλος η ακαταστασία τού καιρού δεν επιτρέπει νέα αναμέτρηση των αντιπάλων και έτσι οι επιχειρήσεις λήγουν. Ο Ουλούτζ Αλή πασάς με τα πλούσια λάφυρα από τις λεηλασίες των βενετοκρατούμενων ελληνικών χωρών ξαναγυρίζει στην Κωνσταντινούπολη υψώνοντας κάπως το πεσμένο ηθικό των Τούρκων. Με την επιστροφή των μοιρών της χριστιανικής αρμάδας στις ναυτικές βάσεις της Δύσης λήγει ουσιαστικά και η ύπαρξη της Ιερής Συμμαχίας. Οι συμμαχικές μοίρες δεν πρόκειται πια να ξανασμίξουν, γιατί η Βενετία συνθηκολογεί με την Τουρκία στις 7 Μαρτίου 1573. Η Γαληνότατη Δημοκρατία δεν είχε να περιμένει κάτι καλύτερο από την παράταση του πολέμου: εκτός από την απώλεια της Κύπρου και άλλων επίκαιρων σημείων, το εμπόριό της είχε υποστεί μεγάλες οικονομικές ζημίες από τη διακοπή της επικοινωνίας της με τις χώρες της Ανατολής. Οι Βενετοί αποσύρονται από τις ακραίες ανατολικές θέσεις της Μεσογείου και οχυρώνονται σε νέες προς το κέντρο της. Οι πιο σημαντικές που αξιοποιούνται βέβαια με την παρουσία του βενετικού στόλου είναι η Κέρκυρα, πού γίνεται ο φρουρός της Αδριατικής, και ιδίως η Κρήτη, που βρίσκεται σε επίκαιρη στρατηγική θέση ανάμεσα στην θαλασσοκράτειρα και στις ανατολικές της κτήσεις. Παρουσιάστηκαν πιο πάνω οι λεηλασίες των Τούρκων στη Ζάκυνθο, Κεφαλληνία και Κέρκυρα λίγους μήνες πριν από την ναυμαχία της Ναυπάκτου. Οι κίνδυνοι νέων αποβάσεων δεν παύουν και στα επόμενα χρόνια. Οι Βενετοί λοιπόν, για να μην χάσουν ιδίως την Κέρκυρα, στέλνουν σ' αυτήν στα 1575 τους μηχανικούς Ιούλιο Σαβορνιάτο, Μοράτο Καλαβρέζη και Φερδινάνδο Βιτέλη. Αυτοί τείχισαν όλη την παραλία με παραλιακό τείχος, που ένωνε το παλαιό κάστρο με το νέο. Τα οχυρωματικά
αυτά έργα (1575 - 1580), που ενίσχυαν ακόμη περισσότερο την φυσική οχυρή θέση της πόλης και προκαλούν ακόμη και σήμερα τον θαυμασμό των επισκεπτών, έδωσαν θάρρος στους Κερκυραίους, για ν' αντιμετωπίσουν με αισιοδοξία το μέλλον. Παράλληλα οι Έλληνες της Κέρκυρας με αλλεπάλληλες πρεσβείες προς την Βενετία πετυχαίνουν διάφορα νέα προνόμια και βελτιώνουν την θέση τους, αν και αυτό αφορά κυρίως τούς ευγενείς στα 1576. Αλλά και οι Τούρκοι (συγκεκριμένα ο Ουλούτζ Αλή), χτίζουν ένα δυνατό κάστρο στο Ναβαρίνο. Επίσης ζωηρά ενδιαφέρθηκε η Γαληνότατη Δημοκρατία να οργανώσει την άμυνα της Κρήτης. Το ενδιαφέρον αυτό εκδηλώνεται με τον διορισμό ικανών διοικητών ή με την αποστολή ανώτατων αξιωματούχων, εντεταλμένων με την επιθεώρηση των στρατηγικών σημείων, των αμυντικών έργων, με την επισκευή ερειπωμένων οχυρωμάτων ή την κατασκευή νέων, με την ανασύνθεση ή ανασύνταξη των στρατιωτικών μονάδων κλπ Οι Ισπανοί μόνοι πρέπει ν' αντιμετωπίσουν την τουρκική δύναμη και συνεχίζουν τους αγώνες τους στην Δυτική Μεσόγειο με αλλεπάλληλες ανακωχές στα 1578, 1581 και 1584. Οι Τούρκοι συνεχίζουν εντατικά τις εργασίες τους για την ετοιμασία ενός δυνατού στόλου. Χαρακτηριστικό είναι ότι ο Ουλούτζ Αλή δυό φορές την ημέρα πήγαινε στο ναύσταθμο και κάθε φορά που περνούσε από το Τόπ Χανέ ο όχλος τον χαιρετούσε με τρομερές κραυγές, που, όπως γράφει ο αυτόπτης μάρτυρας Ph. Du Fresne - Canaye, «θα μπορούσαν να ρίξουν νεκρά τα πουλιά που πετούσαν στον αέρα». Η επάνδρωση ακόμη των καραβιών γινόταν με τόση βία, ώστε, επειδή δεν είχαν αρκετούς αζάπηδες (ναύτες), στρατολογούσαν γενιτσάρους και σπαχήδες. Αυτοί όμως, έχοντας στη μνήμη τους την πρόσφατη συμφορά, ανέβαιναν στις γαλέρες με δάκρυα στα μάτια σαν να τους οδηγούσαν σε βέβαιο θάνατο. Μολαταύτα ο μέγας βεζίρης Μεχμέτ πασάς, ύστερα από δωροδοκίες, απήλλασσε αρκετούς από την ναυτική υπηρεσία και τους έστελνε στο στρατό της ξηράς. Έτσι μέσα σ' εκείνες τις λίγες ημέρες σχημάτισε μια τεράστια περιουσία. Τις ημέρες εκείνες σπάνια έβλεπε κανείς Έλληνες ή απελεύθερους σκλάβους στους δρόμους της Κωνσταντινούπολης και του Πέραν, γιατί αμέσως τους έπιαναν οι εντεταλμένοι με την στρατολογία άνθρωποι, τους μετέφεραν στις γαλέρες και χωρίς καμιά άλλη διαδικασία τους έβαζαν σίδερα στα πόδια και ένα κουπί στα χέρια, εκτός αν είχαν μαζί τους χρήματα, οπότε μπορούσαν να δωροδοκήσουν τους στρατολόγους. Την 1 Ιουνίου του 1573 ο Ουλούτζ Αλή, αφού προσκύνησε τον τάφο του Χαϊρεδδίν Μπαρμπαρόσσα στο Μπεσίκ Τάς, στο Διπλοκιόνιο των Βυζαντινών, ξεκίνησε από τον Βόσπορο με τις ευχές και τα κλάματα των συγγενών και φίλων, μέσα σε μια εορταστική κοσμοσυρροή, αληθινή ανθρωποθάλασσα. Ο στόλος, κατά τη μαρτυρία του Du Fresne - Canaye, είχε πληρώματα με ηθικό πεσμένο. Τα καράβια είχαν ωραιότερη χρωματική και χρυσοποίκιλτη διακόσμηση από των βενετικών, τις πρώρες ψηλότερες και τα έμβολά τους περισσότερο ανασηκωμένα, υστερούσαν όμως ακόμη σε δύναμη πυρός. Στο μεταξύ οι επιφανείς Μανιάτες, αφού μάταια περίμεναν τη συντριβή του τουρκικού στόλου, απελπίστηκαν και άρχισαν να σκέφτονται τη φυγή. Έτσι μερικοί επιβιβάστηκαν σε καράβια και κατέφυγαν στη Δύση, ενώ άλλοι, όπως οι Μελισσηνοί ή Μελισσουργοί, κρύφτηκαν στα βουνά, και κατόπιν, όταν βρήκαν την κατάλληλη ευκαιρία, πέρασαν στην Ζάκυνθο και απ' εκεί στην Ιταλία. Σ' επαφή και συνεννοήσεις με τον Don Juan την εποχή αυτή, πιθανότατα κατά την δεύτερη εκστρατεία της Ιεράς Συμμαχίας (1572) και την παραμονή του στην Κέρκυρα, έρχονται επίσης και δύο Ηπειρώτες, ο Ματθαίος ή Μάνθος Παπαγιάννης και ο Πάνος Κεστόλικος ως «Έλληνες αντιπρόσωποι της σκλαβωμένης Ελλάδος και Αλβανίας». Μολονότι η αποχώρηση των Βενετών από τα θέατρα του πολέμου είχε μεγάλο αντίκτυπο στις ψυχές των κατοίκων του Ιονίου και της Αδριατικής, οι δύο
προαναφερμένοι Έλληνες πατριώτες συνεχίζουν -μάταια όμως- τις προσπάθειές τους για την πραγματοποίηση των σχεδίων τους. Σε υπομνήματα που είχαν υποβάλει στον Φίλιππο Β' έγραφαν ότι σαράντα πρόσωπα είχαν συγκεντρωθεί και είχαν κάνει σύσκεψη (δεν αναφέρεται ποια και πότε) με σκοπό ασφαλώς να συζητήσουν τα διάφορα θέματα που προβάλλουν εμπρός στο ενδεχόμενο μιας εξέγερσής τους. Αλλά και οι συνεννοήσεις αυτές, που κράτησαν δύο περίπου χρόνια, δεν κατέληξαν σε κανένα θετικό αποτέλεσμα. Η Ισπανία την εποχή αυτή βρίσκεται στην μεγάλη της πολιτική, πνευματική και καλλιτεχνική ακμή. Είναι πλούσια και δυνατή και εκδηλώνει ενδιαφέρον για τα πολιτικά και στρατιωτικά θέματα του ελληνικού χώρου. Κατάσκοποι τολμηροί και γλωσσομαθείς, πληρωμένοι από τον βασιλιά της, φθάνουν κάθε χρόνο από την Νεάπολη, Ισπανία και Ιταλία στην Κωνσταντινούπολη, μένουν μερικούς μήνες στον Γαλατά και φροντίζουν να συγκεντρώσουν και να φυγαδεύσουν σκλάβους. Οι Ισπανοί αναπτύσσουν ιδίως μεγάλη δραστηριότητα στα ανατολικά παράλια της Αδριατικής και του Ιονίου μέσω των αντιβασιλέων της Νεάπολης. Οι πράκτορες και οι κατάσκοποι τους, φυγάδες συνήθως από τις ακτές τις Αλβανίας, Δαλματίας και Ελλάδας, πηγαινοέρχονται στα ευπαθή αυτά σημεία. Άλλοι απ' αυτούς εργάζονται με πραγματικό ζήλο για την πραγματοποίηση μεγάλων επιχειρήσεων, ενώ οι περισσότεροι, τυχοδιωκτικοί τύποι, αποβλέπουν στις αμοιβές και στα διάφορα υλικά κέρδη, στην παραλαβή και εκμετάλλευση των όπλων, εφοδίων κτλ.. Η Ισπανία του Καρόλου Ε' (1519-1566) και Φιλίππου Β' (1556-1598) είναι η μεγάλη ευρωπαϊκή δύναμη, προς την οποία αποβλέπουν με ελπίδες οι Έλληνες. Το ευνοϊκό πολιτικό και πολιτιστικό περιβάλλον είχε ελκύσει τα βλέμματα όχι μόνο των στρατιωτικών, πολιτικών και θρησκευτικών ηγετών της Ελλάδος, αλλά και των καλλιτεχνών και των λογίων, κυρίως των κωδικογράφων, οι οποίοι έβρισκαν εκεί εργασία και υποστήριξη κοντά σε επίσημους Ισπανούς, όπως οι Κρητικοί Νικόλαος Τουρριανός, γνωστός και ως Ντελατόρος ή Nicolaos de la Torre, καθώς και ο Αντώνιος Καλοσυνάς. Το κύμα των Ελλήνων προσφύγων προς την Ισπανία γίνεται μεγάλο ιδίως ύστερα από την ναυμαχία της Ναυπάκτου (7 Οκτωβρίου 1571) και προπάντων ύστερα από τον ενθουσιασμό πού ξεσήκωσε η προσωπικότητα του Don Juan de Austria. Και ίσως είναι αυτός ένας ισχυρός λόγος πού παρακίνησε αργότερα τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο, τον μεγάλο el Greco, να μεταναστεύσει στην χώρα εκείνη και να εγκατασταθεί στο Τολέδο. Από την αναταραχή πού προκάλεσε μέσα στην Μεσόγειο η νίκη της Ναυπάκτου συγκινούνται, όπως είναι φυσικό, οι Κύπριοι, πού δεν είναι δυνατόν να ξεχάσουν την διαφορά της σκλαβιάς ανάμεσα στους Φράγκους και στους Τούρκους. Οι κινήσεις τους όμως δεν διαφεύγουν την προσοχή των κατακτητών. Έτσι ο σουλτάνος με την διαταγή της 7 Φεβρουαρίου 1572 προς τον μπεηλέρμπεη της Κύπρου διατάζει να θανατωθεί ο Πρόπαυλος και οι οπαδοί του, που είχαν συλληφθεί και φυλακιστεί, ύστερα από καταγγελία του αγά της Πάφου. Επίσης διατάζει να θανατωθεί και οποιοσδήποτε ενεργεί κατά τον ίδιο τρόπο. Οι Τούρκοι της Κύπρου δεν αισθάνονται ασφαλείς τους εαυτούς τους μέσα στην νέα τους κτήση, όπου οι αναμνήσεις των τελευταίων γεγονότων είναι νωπές. Κατέχονται από υπερευαισθησία και νευρικότητα. Έτσι η εμφάνιση μερικών χριστιανικών καραβιών εμπρός από τις ακτές της Αμμοχώστου τον Φεβρουάριο του 1572 έγινε αιτία να προκληθεί πανικός ανάμεσα στους Τούρκους του νησιού: άλλοι έβαλαν κυπριώτικα ρούχα, ενώ άλλοι κατέφυγαν στην οχυρωμένη Λευκωσία. Οι αρχές έστειλαν τότε απεσταλμένους στον σουλτάνο να τον πληροφορήσουν για τον κίνδυνο που απειλούσε την νέα του κτήση, όπου κατά τις διαδόσεις δεν υπήρχαν περισσότεροι από 2.000 γενίτσαροι και 800 ιππείς. Και πραγματικά αποστέλλονται 500 γενίτσαροι και 4 γαλέρες.
Παράλληλα 5 μικρά καράβια από την Καραμανία μεταφέρουν πεζούς και ιππείς. Ο σουλτάνος στέλνει επίσης επικουρικές δυνάμεις και στον μπέη της Ρόδου. Τα πνεύματα όμως των Ελλήνων, αλλά και των μουσουλμάνων μένουν για πολλά ακόμη χρόνια ταραγμένα. Έτσι στα 1578 δυσαρέσκειες χριστιανών και μουσουλμάνων της Κύπρου εναντίον του μπεηλέρμπεη Αράμπ Αχμέτ πασά προκάλεσαν -με την υποκίνηση Βενετών πρακτόρων- την ανταρσία των Ελλήνων κατοίκων και της φρουράς του νησιού, και τον φόνο του μπεηλέρμπεη, αλλά οι χριστιανικές δυνάμεις τις οποίες επικαλέστηκαν οι αντάρτες, η Ισπανία και η Βενετία, δεν έσπευσαν να επωφεληθούν από την αναταραχή και να καταλάβουν το νησί. Ούτε και οι ενέργειες του φιλόδοξου Guy de Saint - Gelais, πού παρουσιαζόταν ως συγγενής του οίκου των Lusignan, κατέληξαν σε κάτι θετικό. Έτσι η Πύλη είχε όλο τον καιρό να συλλάβει και να τιμωρήσει τούς πρωταιτίους της αναταραχής. Στην κρίσιμη εκείνη εποχή φαίνεται ότι παρατηρήθηκαν εξωμοσίες απελπισμένων χριστιανών. Και όπως και αλλού, έτσι και εδώ πολλοί έμειναν κρυπτοχριστιανοί. Είναι οι λεγόμενοι λινοβάμβακοι. Συνωμοσία οργανώθηκε επίσης στα 1576 ή τον προηγούμενο χρόνο στην Ρόδο με την παρακίνηση Βενετών και Κρητικών. Συγκεκριμένα αυτοί έστειλαν γράμμα προς τον μητροπολίτη Ρόδου και του έγραψαν να συγκεντρωθούν μια ορισμένη μέρα με μερικούς επιφανείς του νησιού σ' να σπίτι και, όταν οι Τούρκοι θα ήταν αφοσιωμένοι στην προσευχή της Παρασκευής, θα έρχονταν οι Κρητικοί με μερικές γαλέρες και τότε μαζί με τους κατοίκους της Ρόδου θα καταλάμβαναν το κάστρο, εφόσον ή τουρκική φρουρά μόλις αριθμούσε 1.000 άνδρες. Το μυστικό όμως αυτό προδόθηκε, ο μητροπολίτης και οι πρόκριτοι πιάστηκαν και σουβλίστηκαν ύστερα από διαταγή του σουλτάνου. Αναβρασμός επίσης παρατηρήθηκε και στους κατοίκους της Μακεδονίας, πού ζούσαν με την ελπίδα της ελευθερίας. Η ψυχική τους προετοιμασία προχωρούσε τόσο γοργά, όσο ή συμπεριφορά των κατακτητών γινόταν σκληρότερη και οι καταπιέσεις τους βαρύτερες. Έτσι π.χ. στα 1568, επί Σελίμ Β', οι Τούρκοι είχαν προβεί στην κατάσχεση μετοχίων και άλλων κτημάτων των Μονών μέσα στο Αγ. Όρος και γενικά μέσα στην αυτοκρατορία με το πρόσχημα ότι οι Μονές όφειλαν να τακτοποιήσουν τις φορολογικές τους υποχρεώσεις. Τότε φαίνεται ότι και μέσα στην ίδια την ιερή χερσόνησο είχαν λεηλατήσει και καταστρέψει μονές και είχαν σφάξει απελπισμένους μοναχούς, που θέλησαν να εμποδίσουν τις αυθαιρεσίες των Τούρκων. Ακόμη είχαν προβεί στην κατάσχεση εκκλησιών της Θεσσαλονίκης και αρπάξει κίονες από μερικές άλλες, από τον Άγιο Μηνά, από τον Υπομνήσκοντα και από τούς Αγ. Αγγέλους (την σημερινή Rotonda), για να τους χρησιμοποιήσουν ασφαλώς σε τουρκικά οικοδομήματα. Επίσης στις 27 Ιανουαρίου 1570 οι ιεροσπουδαστές (σοφτάδες) των Σερρών είχαν πατήσει το μοναστήρι του Τιμίου Προδρόμου και σκοτώσει μερικούς μοναχούς. Ύστερα απ' όλα αυτά ήταν επόμενο οι Μακεδόνες να περιμένουν εναγώνια την σωτηρία τους από την χριστιανική Δύση και να παρακολουθούν άγρυπνοι τα μεγάλα ευρωπαϊκά γεγονότα. Η περιλάλητη ναυμαχία της Ναυπάκτου τους συγκλονίζει ασφαλώς από ενθουσιασμό. Μάλιστα ο τότε μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Ιωάσαφ, γόνος της μεγάλης οικογένειας των Αργυροπούλων, κατηγορήθηκε στους Τούρκους από ιερομονάχους και άλλους Έλληνες που ήλθαν στην Κωνσταντινούπολη - μάλιστα ο ένας απ' αυτούς τον κατήγγειλε στον ίδιο τον Μεχμέτ πασά -ότι μεταδίδει τα νέα της Τουρκίας στην Ιταλία, Γερμανία, Γαλλία και Ισπανία. Ο πασάς διέταξε να τον στραγγαλίσουν, αλλά ένας φίλος του μητροπολίτη έσπευσε να τον ειδοποιήσει και αυτός κατατρομαγμένος κατέφυγε στον Μιχαήλ Καντακουζηνό, τον επονομαζόμενο Σεϊτάνογλαν, και ζήτησε την μεσολάβησή του, επειδή ήταν φίλος του πασά. Ο δυνατός αυτός Έλληνας συνέστησε στον Ιωασάφ να μείνει στην Αδριανούπολη, ενώ ό ίδιος πήγε στην Κωνσταντινούπολη και υπεράσπισε τον Ιωασάφ, τονίζοντας ότι αυτός δεν είναι,
όπως τον παρέστησαν, γιατί δεν γνωρίζει καμιά ξένη γλώσσα!! Η υπόθεση αυτή έληξε με την πληρωμή 2.000 δουκάτων στον Μεχμέτ πασά και με την καταδίκη του κατηγόρου να τραβά κουπί στις γαλέρες. Μολαταύτα η λύπη του σουλτάνου Σελίμ Β' ήταν πολύ μεγάλη και η οργή του ξέσπασε ακράτητη στους χριστιανικούς πληθυσμούς της αυτοκρατορίας του. Αναφέρεται ότι οι Τούρκοι ρίχθηκαν σε λεηλασίες, φόνους και αιχμαλωσίες στις περιοχές Θεσσαλονίκης, Αγ. Όρους και Καρπάθου, ότι τα θύματα ήταν επάνω από 30.000 και κύριος στόχος τους οι μοναχοί, επειδή φοβούνταν, μήπως με την επιρροή τους προκαλέσουν επαναστάσεις των χριστιανικών πληθυσμών. Τον Αύγουστο ή Σεπτέμβριο του 1573 διακόσιες τριάντα τουρκικές γαλέρες με τον Ουλούτζ Αλή επιστρέφοντας στην Κωνσταντινούπολη έκαψαν το χωριό Κάστρο κοντά στην Καλλίπολη και έπιασαν μερικά πρόσωπα- ασφαλώς γιατί κάποια αναταραχή των Ελλήνων θα είχε σημειωθεί εκεί. Η κατάσταση γενικά είναι ανώμαλη. Ακόμη και έξω από την Κωνσταντινούπολη δρα τη νύχτα πλήθος από ληστές. Πολλά αξιόπιστα στοιχεία σχετικά με την κατάσταση πού δημιουργήθηκε στις τουρκοκρατούμενες ελληνικές χώρες μετά την ναυμαχία της Ναυπάκτου αντλούμε από την επιστολή του μητροπολίτη της Δαλματίας, Ιταλίας, Απουλίας, Αμβρακίας, Βασιλικάτων, Καλαβρίας, Σικελίας και Μάλτας και όλης γενικά της Δύσης, Τιμοθέου, προς τον πάπα Πίο Ε' (15 Μαρτίου 1572), γνωστό για τις ακούραστες προσπάθειές του να συνασπίσει τις χριστιανικές δυνάμεις εναντίον των Τούρκων. Ο Τιμόθεος αναφέρει -ανάμεσα σε άλλα- πως ο σουλτάνος, αντιμετωπίζοντας επείγουσες πολεμικές ανάγκες, κάνει παιδομάζωμα και στρατολογεί στα τέσσερα παιδιά τα δύο, ότι ναυπηγεί νέο στόλο με 300 καράβια στην Μαύρη Θάλασσα, ότι εργάζονται γι' αυτό νύχτα - μέρα και ότι ελπίζει να τα έχει έτοιμα τον Μάιο. Ύστερα απ' αυτά υποβάλλει στην έγκριση του πάπα το εξής σχέδιο: Ισχυρός χριστιανικός στόλος να καταστρέψει τα Κάστρα Ρίο και Αντίρριο που ελέγχουν τον Κορινθιακό, να εκβιάσουν τα Δαρδανέλλια και να καταλάβουν την ανοχύρωτη σχεδόν Κωνσταντινούπολη, ενώ προς τον ίδιο στόχο θα συγκλίνουν χριστιανικοί στρατοί της ξηράς, που θα ξεκινήσουν από ακραία σημεία της αυτοκρατορίας. Έτσι 30.000 περίπου θα έπρεπε ν' αποβιβαστούν στο Δυρράχιο με διπλά όπλα, για να εξοπλίσουν με τα μισά τούς κατοίκους της Κάτω Αλβανίας και ιδίως τούς Χειμαρριώτες. Αυτοί θα συναντιούνταν στην Έδεσα με τούς Χειμαρριώτες που θα κατέβαιναν προς τα Ιωάννινα και την Καστοριά και θα βάδιζαν μαζί έπειτα εναντίον της Θεσσαλονίκης. Ταυτοχρόνως, ο στρατός του βασιλιά Μαξιμιλιανού, που θα συμπαρέσυρε στο πέρασμά του Σέρβους και Βουλγάρους κάνοντάς τους «Φράγκους λίμπερους» (δηλαδή δίνοντάς τους πολιτικά και φορολογικά προνόμια) θα περνούσε από τη Σόφια, θα προχωρούσε προς την Ανατολική Μακεδονία και θα συναντούσε τα παραπάνω στρατεύματα. Άλλοι πάλι θ' αποβιβάζονταν στη Ζάκυνθο και στο Χλεμούτσι της Πελοποννήσου και άλλοι στη Μεγάλη Μάνη, οι οποίοι με τούς πολεμικούς Μανιάτες θ' ανέβαιναν προς τα επάνω και διασχίζοντας τις άλλες ελληνικές χώρες θα έσπευδαν να ενωθούν με τους άλλους στρατούς. Χαρακτηριστικό είναι ότι ο Τιμόθεος σε πολλά μέρη της επιστολής του εξαίρει την ανδρεία και την μαχητικότητα των Αλβανών, τόσο εκείνων που κατοικούν μέσα στην Αλβανία, όσο και των άλλων, που είχαν αναμειχτεί με τούς ντόπιους σε διάφορα σημεία των ελληνικών χωρών. Επίσης ο ίδιος προθυμοποιείται να κάνει τον κατάσκοπο, να πάει στην Πόλη και να μεταδώσει στον πάπα ό,τι μάθει σχετικά με την ετοιμασία του νέου στόλου και στρατού. Αξιοσημείωτο είναι το λεγόμενο ότι «η Μεγάλη Μάνη ολίγο προσκυνά τον Τούρκο»- φράση που ρίχνει κάποιο φως στην εσωτερική κατάσταση της χώρας. Η επιστολή αυτή του Τιμοθέου δεν κατέληξε σε τίποτε το θετικό. Οι αναταραχές που σημειώθηκαν σε πολλές περιοχές του ελληνικού χώρου μετά την ναυμαχία της Ναυπάκτου, καθώς και οι στρατολογίες χριστιανοπαίδων για το
γενιτσαρικό σώμα προκάλεσαν την φυγή των κατοίκων και την ερήμωση ιδίως των χωριών εκείνων, που βρίσκονταν κοντά σε λιμάνια. Επίσης για τους ίδιους λόγους οι τιμαριούχοι στην Πελοπόννησο δεν έβρισκαν εργατικά χέρια. Γενικά ο πληθυσμός των χωριών των τιμαρίων μειώνεται συνεχώς. Ασφαλώς τότε θα εγκαταλείφθηκαν πολλά χωριά. Το ίδιο ερημώνονται και τα χωριά των νησιών του Αιγαίου, απ' όπου έπαιρναν τους κωπηλάτες. Και οι σκλάβοι δεν αρκούν πια να επανδρώσουν παραπάνω από 20 γαλέρες, ενώ οι μαργιόλοι (όπως ονόμαζαν τα κακοποιά στοιχεία από την Κρήτη) που σύχναζαν στις ταβέρνες του Πέραν και οι οποίοι άλλοτε γέμιζαν τουλάχιστο 30 γαλέρες, δεν παρουσιάζονταν πια. Γενικά η ήττα των Τούρκων στην Ναύπακτο προκάλεσε τη σκλήρυνση της στάσης τους έναντι των χριστιανών και ασφαλώς το ξέσπασμα οχλοκρατικών εκδηλώσεων σε διάφορα μέρη της αυτοκρατορίας, για τις οποίες σήμερα δε γνωρίζουμε πολλά πράγματα. Επομένως ο αντίκτυπος θα ήταν πολύ σοβαρός στην διαβίωση του χριστιανικού πληθυσμού.