Η
ΤΑ ΑΙΤΙΑ ΤΗΣ ΝΑΥΜΑΧΙΑΣ ΤΗΣ ΝΑΥΠΑΚΤΟΥ (1571)
ναυμαχία της Ναυπάκτου δεν υπήρξε μεμονωμένη αναμέτρηση αλλά το κορυφαίο γεγονός ενός τριετούς ναυτικού πολέμου κατά τον οποίο ο Πάπας, η Ισπανία και η Βενετία συμπαρατάχθηκαν κατά των Τούρκων. Τα αίτια της ναυμαχίας ήταν η εξέλιξη της Βενετίας σε μεγάλη ναυτική και εμπορική δύναμη, καθώς και οι συχνές διενέξεις της Βενετίας με τη Γένοβα για τον έλεγχο του εμπορίου με την Ανατολή. Ο εμπορικός ανταγωνισμός που αναπτύσσονταν από τη Φλωρεντία και το Μιλάνο άρχισε να γίνεται σημαντικός. Η Βενετία, λοιπόν, εγκαινίασε πολιτική αποκτήσεως εδαφών στη βόρεια Ιταλία εμπλεκόμενη στον μείζονα ανταγωνισμό μεταξύ Γαλλίας, Ισπανίας, Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και Παπικού Κράτους για την ηγεμονία στην Ιταλική χερσόνησο. Στην Ανατολή, η άνοδος των Οθωμανών Τούρκων στη μικρά Ασία κατά τον ΙΔ΄ αιώνα και η άλωση της Κωνσταντινουπόλεως το 1453, αποτέλεσαν βαρύτατο πλήγμα για τα ζωτικά συμφέροντα της Βενετίας, αφού οι Τούρκοι δεν ευνοούσαν το εμπόριο. Κατά την διάρκεια της σταδιακής εξαπλώσεως της κυριαρχίας τους, οι Οθωμανοί κατέκτησαν πολλές από τις βενετικές κτήσεις στην ανατολική Μεσόγειο, αυξάνοντας έτσι την εξάρτηση των Βενετών από την καλή θέληση των Τούρκων για την ομαλή ροη του εμπορίου. Επιπροσθέτως, η ανακάλυψη στα τέλη του ίδιου αιώνα της ανταγωνιστικής ναυτιλιακής οδού προς τις Ινδίες, μέσω του ακρωτηρίου της Καλής Ελπίδας, έπληξε βαριά το εμπόριο και την ευημερία της Βενετίας, περιορίζοντας τη δυνατότητά της να αντισταθεί στην τουρκική προέλαση στην Ανατολή. Οι Τούρκοι επεξέτειναν την κυριαρχία τους στις ανατολικές και αφρικάνικες ακτές της Μεσογείου, κατακτώντας το ένα μετά το άλλο τα περισσότερα από τα προγεφυρώματα των δυτικοευρωπαϊκών δυνάμεων. Συνέπεια αυτών των κατακτήσεων υπήρξε η τουρκική θαλασσοκρατορία στην Μεσόγειο, τόσο στο ανατολικό όσο και στο δυτικό τμήμα της. Υπό την ιδιότητά του, ως Βασιλέως της Ισπανίας, της Νεαπολέως και της Σικελίας, ο αυτοκράτορας Κάρολος Ε’ έστειλε δυο μεγάλα εκστρατευτικά σώματα στην Βόρεια Αφρική σε μια ανεπιτυχή προσπάθεια να περιοριστούν αυτές οι δραστηριότητες και να εξασφαλιστούν τα συμφέροντα των Ιταλών και Ισπανών υπηκόων του. Στην Ιταλία, ο αυτοκράτορας κυβερνούσε όχι μόνον τη Νεάπολη και τη Σικελία, αλλά από το 1535 και τη Λομβαρδία ως Δούκας του Μιλάνου και επιδίωκε την επέκταση της κυριαρχίας του Δουκάτου αυτού προς Ανατολάς, πράγμα που μπορούσε να γίνει μόνον εις βάρος της Βενετίας. Για τη Βενετία όμως, η κυριαρχία της στη βορειοανατολική Ιταλία ήταν ζωτικής
1
ΤΑ ΑΙΤΙΑ ΤΗΣ ΝΑΥΜΑΧΙΑΣ ΤΗΣ ΝΑΥΠΑΚΤΟΥ (1571)
σημασίας και διευκόλυνε την ροη του ολοένα αυξανόμενου εμπορίου της με την Γερμανία.
Κατά τον ΙΣΤ΄ αιώνα η γαλλική μεσογειακή πολιτική επηρεαζόταν από δυο σημαντικούς παράγοντες: τις κατακτητικές βλέψεις προς την Ιταλία των Βασιλέων της Γαλλίας και τον φόβο περικυκλώσεως της Γαλλίας από τις κτήσεις του Οίκου των Αψβούργων. Για διαφορετικούς λόγους, η πολιτική αυτή συνάντησε την αντίδραση τόσο της Ισπανίας όσο και της Βενετίας, ωθώντας τη Γαλλία προς ολοένα φιλικότερες σχέσεις με τους Οθωμανούς. Η Γαλλία επωφελείτο από κάθε πόλεμο που διεξήγαγαν οι Τούρκοι για να προωθήσει τα εμπορικά της συμφέροντα στην Ανατολή, πλήττοντας ταυτόχρονα τα συμφέροντα της Βενετίας. Από το 1097 που ο πάπας Ουρβανός κήρυξε την πρώτη σταυροφορία κατά των απίστων, οι σταυροφορίες αποτελέσαν μόνιμο στοιχειό της παπικής πολιτικής. Η τουρκική προέλαση στα Βαλκάνια και στην κεντρική και ανατολική Ευρώπη προκαλούσε έντονη ανησυχία στους πάπες και καθιστούσε αναγκαία την οργάνωση της άμυνας του παπικού κράτους κατά των επιδρομών των Τούρκων και των βορειοαφρικανών πειρατών. Την ίδια περίοδο, η Γένοβα είχε στραφεί προς τη Δύση δημιουργώντας μακροχρόνια οικονομική σχέση με την Ισπανία. Δε μετείχε στον ιερό συνασπισμό και έλαβε μέρος στην ναυμαχία της Ναυπάκτου με μόνο τρεις κρατικές γαλέρες. Ο Φίλιππος Β' ήταν γιος του βασιλιά της Ισπανίας Καρόλου Ε'. Βλέποντας τις ικανότητες του γιου του, ο Κάρολος αποφάσισε το 1543 να τον χρίσει αντιβασιλέα της Ισπανίας. Έτσι, σε ηλικία 16 ετών ο Φίλιππος βρέθηκε 2
ΤΑ ΑΙΤΙΑ ΤΗΣ ΝΑΥΜΑΧΙΑΣ ΤΗΣ ΝΑΥΠΑΚΤΟΥ (1571)
στην ουσία να κυβερνά το μεγαλύτερο κράτος της εποχής του, με εδάφη σε όλες τις ως τότε γνωστές ηπείρους. Ο Φίλιππος αντιλήφθηκε εξαρχής τη δυναμική του Οθωμανού αντιπάλου του στη Μεσόγειο, Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς. Για το λόγο αυτό εμπνεύστηκε την ίδρυση μιας “ιερής συμμαχίας” που περιλάμβανε την Ισπανία, τη Βενετία, τη Γένοβα, το παπικό κράτος, το Δουκάτο της Σαβοΐας και τους Ιππότες της Μάλτας. Η συμμαχία συγκρούστηκε για πρώτη φορά με τους Οθωμανούς στη Τζέρμπα (Djerba) με καταστροφικά αποτελέσματα: οι Οθωμανοί κατέλαβαν την Τζέρμπα της Τυνήσιας το 1560 και ο στόλος της συμμαχίας καταστράφηκε ολοσχερώς. Αυτό το κατόρθωμα υπήρξε το αποκορύφωμα της οθωμανικής θαλασσοκρατορίας και συνέτεινε σημαντικά στη δημιουργία της πεποίθησης ότι στη θάλασσα οι Τούρκοι ήταν αήττητοι. Τον Μάιο του 1565 ένας μεγάλος τούρκικος στόλος, αποτελούμενος από 190 γαλέρες, υπό την διοίκηση του Καπουδάν Πασά μετέφερε ένα καλά εξοπλισμένο εκστρατευτικό σώμα στη Μάλτα, την οποία πολιόρκησε. Την ίδια χρονιά, μήνα Σεπτέμβριο ο Ισπανικός στόλος υπό τον Δον Γκαρθία ντε Τολέντο κατέπλευσε στη Μάλτα, όπου αποβίβασε εκστρατευτικό σώμα προς ενίσχυση των ιπποτών. Εν τω μεταξύ, οι τουρκικές δυνάμεις είχαν μερικές αρχικές, μικρές επιτυχίες, δεν κατόρθωσαν όμως να κάμψουν την άμυνα των ιπποτών.
Επίσης, τον ίδιο χρόνο ο σουλτάνος ο Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής εκστράτευσε στην Ουγγαρία κατά του αυτοκράτορα Μαξιμιλιανού Β, σημείωσε μερικές επιτυχίες, αλλά το επόμενο έτος πέθανε. Έναν χρόνο αργότερα τον διαδέχτηκε ο μέθυσος γιος του Σελίμ Β΄. Η Τουρκική εκστρατεία στην Ουγγαρία έληξε τον Φεβρουάριο του 1568 με ανακωχή οκταετούς 3
ΤΑ ΑΙΤΙΑ ΤΗΣ ΝΑΥΜΑΧΙΑΣ ΤΗΣ ΝΑΥΠΑΚΤΟΥ (1571)
διάρκειας, στην οποία ο Φίλιππος σκέφτηκε προς στιγμήν να προσχωρήσει. Μετά το πέρας αυτού του πολέμου, ο Σουλτάνος αποφάσισε να αποκτήσει την πλούσια και ευάλωτη Κύπρο, η κατάκτηση της όποιας είχε ήδη αρχίσει να σχεδιάζεται από το 1562 επί Σουλεϊμάν. Το εγχείρημα όμως αποδεδείχθηκε δυσχερέστερο από ό,τι αναμένονταν. Από το 1568 εμφανίστηκαν ενδείξεις για επερχόμενο πόλεμο, καθόσον ο Σουλτάνος ενέτεινε της πολεμικές του προετοιμασίες πάρα την υφιστάμενη ανακωχή με τον αυτοκράτορα. Ένα χρόνο μετά, το φθινόπωρο του 1569, ο Σελίμ ενθαρρύνθηκε στα σχέδιά του από πληροφορίες για μια μεγάλη πυρκαγιά στην Βενετία, η οποία προκλήθηκε από έκρηξη πυρομαχικών και κατέστρεψε τμήμα του ναυστάθμου. Πίστευε λανθασμένα, ότι μεγάλο μέρος του βενετικού στόλου είχε καταστραφεί, ενώ στην πραγματικότητα είχαν καεί μόνο 4 γαλέρες. Θεωρούσε επίσης, ότι η ανεπαρκέστατη συγκομιδή εκείνης της χρονιάς, που είχε ως αποτέλεσμα λιμό σε ολόκληρη την Ιταλία, θα αύξανε την εξάρτηση της Βενετίας από εισαγωγές μεγάλων ποσοστών σιτηρών από την Τουρκία και θα καθιστούσε τη Δημοκρατία πειθήνια στις επιθυμίες του, αφού θα δυσκολευόταν να βρει αλλού τα αναγκαία σιτηρά. Επιπλέον, ο Σελίμ πίστευε ότι θα ήταν αδύνατον η Βενετία να λάβει βοήθεια από άλλες χριστιανικές δυνάμεις, καθώς η Ευρώπη συγκλονίζονταν τόσο από θρησκευτικές διαμάχες όσο και από πολέμους, ενώ ο ισχυρότερος χριστιανός ηγεμόνας της μεσόγειου, ο Φίλιππος Β΄, ιδιαίτερα απασχολημένος με την ολοένα και χειρότερη κατάσταση στις Κάτω Χώρες και με την εξέγερση των Μαυριτανών στη Γρανάδα, θα ήταν απρόθυμος να ανοίξει νέο μέτωπο παρέχοντας βοήθεια στην Βενετία.
4
ΤΑ ΑΙΤΙΑ ΤΗΣ ΝΑΥΜΑΧΙΑΣ ΤΗΣ ΝΑΥΠΑΚΤΟΥ (1571)
Οι Τούρκοι προσπάθησαν να εκφοβίσουν τους Βενετούς με την ελπίδα ότι οι τελευταίοι θα αποδέχονταν τις οθωμανικές αξιώσεις χωρίς πόλεμο, προκειμένου να αποφύγουν να αντιμετωπίσουν τον Τουρκικό στόλο. Μια φιλοπόλεμη μερίδα πίστευε ότι θα αρκούσε μια επίθεση για να καμφθεί η βενετική δυστροπία και να υπάρξει δυνατότητα διαπραγματεύσεων με την Βενετία, την οποία θεωρούσε εξαντλημένη, φτωχή και αδύναμη. Έπειτα ο Σουλτάνος δήλωσε στον Βενετό πρέσβη ότι, εξαιτίας της δραστηριότητας των ιπποτών και της συμπράξεως των βενετικών αρχών της Κύπρου με αυτούς, δεν υπήρχε ασφάλεια ούτε για το εμπόριο ούτε για τους μουσουλμάνους που μετέβαιναν στην Μέκκα για προσκύνημα. Ως εκ τούτου, η Κύπρος είχε καταστεί μεγαλύτερη απειλή από ό,τι υπήρξε άλλοτε η Ρόδος. Η Βενετία έπρεπε λοιπόν, να την παραχωρήσει ειρηνικά, αν όμως αρνούνταν θα ήταν υποχρεωμένος να την καταλάβει δια της βίας. Στις 13 Ιανουαρίου δύο βενετικές γαλέρες κατασχεθήκαν από τις τουρκικές αρχές και μερικοί βενετοί έμποροι συνελήφθησαν. Ήδη, όμως, οι βενετικές αρχές, σε αντίποινα για τα μέτρα που είχε λάβει ο Σουλτάνος, έλαβαν παρόμοια μέτρα κατά των υπηκόων του και κατά των πλοίων υπό τουρκική σημαία που βρίσκονταν σε βενετικά λιμάνια. Στις 11 Φεβρουαρίου, Τούρκος απεσταλμένος αναχώρησε από την Πόλη και επέδωσε τελεσίγραφο ζητώντας επισήμως την ειρηνική παράδοση της Κύπρου και απειλώντας ότι σε περίπτωση αρνήσεως ο Σουλτάνος θα διεξαγάγει πόλεμο κατά της Βενετίας, πόλεμο ταχύτατο και σκληρότατο και θα καταλάβει όλες τις βενετικές κτήσεις στην ανατολή. Οι Βενετοί γνώριζαν ότι δε διέθεταν την αναγκαία στρατιωτική δύναμη για να αντιπαραταχθούν με επιτυχία στους Τούρκους. Το χειμώνα του 15691570, η αυξανομένη απειλή εχθροπραξιών ώθησε τη γερουσία στην αναζήτηση υποστηρίξεως για τον επικείμενο αγώνα. Βοήθεια ζητήθηκε από τις μείζονες δυνάμεις της χριστιανοσύνης, εκτός από την Αγγλία της οποίας η βασίλισσα Ελισάβετ είχε αφοριστεί από τον Πάπα. Καταβλήθηκε επίσης προσπάθεια να εμπλακεί σε εχθροπραξίες η Περσία, παραδοσιακός αντίπαλος των Τούρκων και έτσι να αναγκαστεί να διεξάγει πόλεμο ταυτόχρονα σε δυο μέτωπα. Η Βενετία, ήταν αντιπαθής λόγω της εγωιστικής πολιτικής της, που συνήθως αποσκοπούσε μόνο στον προσπορισμό εμπορικών οφελών για την ίδια. Ήταν αντίζηλος των άλλων ναυτικών δυνάμεων, υπήρξε κατά το παρελθόν σύμμαχος του σουλτάνου, είχε αρνηθεί την βοήθειά της όταν άλλες χριστιανικές δυνάμεις μάχονταν κατά των Τούρκων και δεν είχε προσφέρει καμιά βοήθεια στη Μάλτα κατά τη μεγάλη πολιορκία του 1565. Βρήκε όμως συμπαραστάτη που δεν ανέμενε: τον Πάπα. Ουδέποτε υπήρξε υποταγμένη 5
ΤΑ ΑΙΤΙΑ ΤΗΣ ΝΑΥΜΑΧΙΑΣ ΤΗΣ ΝΑΥΠΑΚΤΟΥ (1571)
στην παπική βούληση, ούτε είχε αντιδράσει ευνοϊκά στα παπικά σχέδια δημιουργίας Ιερού Συνασπισμού κατά των Τούρκων. Ο πάπας Πίος παρέβλεψε αυτές τις ενοχλητικές πτυχές της βενετικής πολιτικής και επωφελήθηκε της ευκαιρίας αυτής για δράση εναντίον των Τούρκων. Επίσης ο Πάπας συνέστησε θερμά στους ιππότες της Μάλτας, που διεξήγαγαν συνεχή αλλά ακήρυκτο πόλεμο με τους Τούρκους και ήταν οι μεγαλύτεροι γαιοκτήμονες της Κύπρου, να σπεύσουν σε βοήθεια της Βενετίας. Επί πλέον, με μακροσκελή επιστολή, με ημερομηνία 8 Μαρτίου 1570, ο Πάπας απηύθυνε θέρμη έκκληση στον βασιλιά Φίλιππο Β’ πιστό τέκνο της Εκκλησίας να μετάσχει σε μια συμμαχία με τους Βενετούς και τον ίδιο. Ο βασιλιάς φίλιππος Β΄ όμως δεν επιθυμούσε να βοηθήσει τη Βενετία χάριν των δικών της συμφερόντων, υποψιασμένος -όχι χωρίς αιτία- ότι αυτή θα υπέγραφε ειρήνη με τον Σουλτάνο σε πρώτη ευκαιρία, μη διστάζοντας να εγκαταλείψει τους συμμάχους της. Στις 16 Μαΐου, ο φίλιππος Β΄επικαλέστηκε την ανάγκη αντιμετώπισης σοβαρών αναστατώσεων στις κτήσεις του, υπονοώντας την εξέγερση των Μαυριτανών και την αναταραχή στις Κάτω Χώρες. Στις 12 Αύγουστου 1570 ο Ντόρια, αρχηγός του στόλου του ιερού συνασπισμού, απέπλευσε από την Μεσσήνη και προσπάθησε να αιφνιδιάσει την μοίρα του Ουλούτς Αλή. Ο τελευταίος κατέλαβε 3 μαλτέζικες γαλέρες ύστερα από σφοδρό αγώνα ενώ 63 ιππότες σκοτώθηκαν. Ο Ντόρια δεν επιθυμούσε τη μάχη και έστι η σύντομη αυτή εκστρατεία για την ανακατάληψη της Κύπρου έληξε. Η πλήρης έλλειψη αμοιβαίας υποστήριξης και η απόλυτη αποτυχία της εκστρατείας του 1570 λειτούργησαν αρνητικά για την προοπτική δημιουργίας μιας αποτελεσματικής συμμαχίας κατά το 1571. Όμως, και αν ακόμη το εκστρατευτικό σώμα είχε φθάσει ασφαλές στον προορισμό του, ακόμη κι αν είχε αποβιβάσει τους μαχητές του και είχε κατορθώσει να σώσει την Κύπρο, οι Τούρκοι ήταν πολυπληθέστεροι και μπορούσαν εύκολα να δεχθούν ενισχύσεις, ενώ οι χριστιανοί ήταν μακριά από τις βάσεις τους, οι δε γραμμές επικοινωνίας τους ήταν τόσο μακρές ώστε τυχόν ενισχύσεις, έστω και αν ήταν διαθέσιμες, δεν θα μπορούσαν να φθάσουν εγκαίρως. Η Γαληνοτάτη επεδίωκε την ταπείνωση των Τούρκων, την καταστροφή του στόλου τους και την αποτροπή περαιτέρω εξαπλώσεώς τους, την υπεράσπιση της Κρήτης και των υπόλοιπων υπερπόντιων βενετικών κτήσεων και την ενδεχόμενη ανάκτηση της Κύπρου, της Εύβοιας και άλλων πρώην βενετικών κτήσεων στην Ανατολή. Η Βενετία όμως ήθελε, μόλις επιτυγχάνονταν οι στόχοι, την αποκατάσταση καλών σχέσεων με την Υψηλή 6
ΤΑ ΑΙΤΙΑ ΤΗΣ ΝΑΥΜΑΧΙΑΣ ΤΗΣ ΝΑΥΠΑΚΤΟΥ (1571)
Πύλη για να ανακάμψει το εμπόριό της με την Ανατολή, που ήταν η βάση της ευημερίας της και υπέφερε από τον σοβαρό ανταγωνισμό του πορτογαλικού εμπορίου με τις Ινδίες και την Άπω Ανατολή μέσω του ακρωτηρίου της Καλής Ελπίδας. Στη Ρώμη έλαβαν χώρα οι διαπραγματεύσεις υπό την επίβλεψη του Πάπα, που ασκούσε διαρκή πίεση για την ταχεία αποπεράτωσή τους. Υπήρξαν μακρόχρονες, επειδή ο μεν Φίλιππος Β΄, παρά τη βραδύτητα των επικοινωνιών, απαιτούσε να παρακολουθεί από την Μαδρίτη κάθε λεπτομέρεια της εξελίξεώς τους, η δε Βενετία επιτηρούσε σχολαστικά τον εκπρόσωπό της. Υπήρξαν δυσχερείς, γιατί έπρεπε να υπερπηδηθεί η αμοιβαία δυσπιστία και να συγκλίνουν τα διαφορετικά συμφέροντα των ενδιαφερομένων μερών. Οι διαπραγματεύσεις διήρκεσαν από τις 2 Ιουλίου 1570 έως τις 25 Μαΐου 1571. Διακόπηκαν από τον Αύγουστο έως τον Οκτώβριο 1570, τον Ιανουάριο και Φεβρουάριο 1571 και από τον Μάρτιο έως τον Μάιο 1571. Αν και συμφωνήθηκε ότι κανένα συμβαλλόμενο μέρος δεν θα διαπραγματευόταν με τον σουλτάνο χωρίς την προηγούμενη συγκατάθεση των υπολοίπων, η Βενετία προσπάθησε κατά την διάρκεια των διακοπών των διαπραγματεύσεων να επιτύχει συμφωνία με τον σουλτάνο, πράγμα που διέψευδε κατηγορηματικά. Η Βενετία ήλπιζε ότι οι διαπραγματεύσεις αυτές, έστω και αν δεν είχαν αποτέλεσμα, θα έφερναν τον Πίο Ε΄ και τον Φίλιππο Β΄ πιο κοντά στις απόψεις της και θα τους έκαναν περισσότερο πρόθυμους να την βοηθήσουν. Η Βενετία αποφάσισε να υπογράψει την συνθήκη συμμαχίας μόνο μετά την τελική αποτυχία των επαφών αυτών. Τέλος, στις 25 Μαΐου 1571, η συνθήκη ιδρύσεως του ιερού Αντιτουρκικού Συνασπισμού δημοσιοποιήθηκε. Τζώρου Ναταλία
7
ΤΑ ΑΙΤΙΑ ΤΗΣ ΝΑΥΜΑΧΙΑΣ ΤΗΣ ΝΑΥΠΑΚΤΟΥ (1571)
8