Τα 29.53 πρόσωπα της Σελήνης by elematza11

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΙΑΚΗ ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ Τα 29,53 πρόσωπα της Σελήνης Ευαγγελία Αίθρα Ζαγοριανού, Η Σελήνη στο δάσος, Ιούνιος 2013

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Σ.Θ.Ε.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΙΑΚΗ ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ Σελήνη

Τα 29,53 πρόσωπα της Σελήνης Μία διαθεματική προσέγγιση του γήινου δορυφόρου

Όνομα: Ελένη Μαντζάρη Διδάσκοντες Καθηγητές: Πλειώνης Μ. Σειραδάκης Ι. Τσιγάνης Κ.

Θεσσαλονίκη, 11 Ιουνίου 2013

Περιεχόμενα

Εισαγωγή

σελ. 5

Μέρος Α΄:

Τα φιλολογικά πρόσωπα της Σελήνης

σελ. 6

Μέρος Β΄:

Τα ιστορικά πρόσωπα της Σελήνης

σελ. 9

Μέρος Γ΄:

Τα επιστημονικά πρόσωπα της Σελήνης

σελ. 18

Μέρος Δ΄:

Τα παραεπιστημονικά πρόσωπα της Σελήνης

σελ. 34

Μέρος Ε΄:

Τα καλλιτεχνικά πρόσωπα της Σελήνης

σελ. 39

Μέρος ΣΤ΄: Τα καθημερινά πρόσωπα της Σελήνης

σελ. 49

Μέρος Ζ΄:

Τα συμβολικά πρόσωπα της Σελήνης

σελ. 53

Μέρος Η΄:

Το πιο λαμπρό πρόσωπο της Σελήνης

σελ. 56

Επίλογος:

σελ. 59

Πηγές:

σελ. 60

Παραρτήματα:

σελ. 63

Εισαγωγή Η Σελήνη αποτελεί το μοναδικό φυσικό δορυφόρο του μοναδικού πλανήτη που φιλοξενεί ζωή στο ηλιακό μας σύστημα. Είναι επίσης το μοναδικό ουράνιο σώμα που έχει επισκεφτεί ο άνθρωπος. Έχει γοητεύσει κι έχει κεντρίσει το ενδιαφέρον των ανθρώπων από την πρώτη στιγμή που έστρεψαν το κεφάλι τους ψηλά στον ουρανό και αντίκρισαν τον ουρανό. Παρόλη τη μοναδικότητά της η Σελήνη έχει πολλά πρόσωπα να μας δείξει. Τα 29,53 πρόσωπα αντιστοιχούν στις φάσεις της Σελήνης μέσα σε ένα συνοδικό μήνα. Ο αριθμός φαντάζει πολύ μικρός όταν προσπαθήσει κάποιος να προσεγγίσει όλες τις πλευρές της. Η επιλογή των συγκεκριμένων προσώπων της είναι ενδεικτική. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η χρήση και η πολυσημία της λέξης Σελήνη (ή φεγγάρι) στο λεξιλόγιό μας αλλά και η αναδρομή στο παρελθόν της ανθρώπινης ιστορίας και στον τρόπο που αντιλαμβανόμασταν την ύπαρξη του γήινου δορυφόρου. Με αφετηρία τη μυθολογία και τις λατρευτικές τελετές προς τιμήν της, η αναδρομή συνεχίζεται με τις θεωρίες των πρώτων αστρονόμων αλλά και αυτών που αργότερα την παρατήρησαν για πρώτη φορά με τηλεσκόπιο και τελειώνει με τη επινόηση των πρώτων σεληνιακών ή σεληνοηλιακών ημερολογίων που εν μέρει εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται ως τις μέρες μας. Αυτοί που οραματίστηκαν πρώτοι ένα ταξίδι στη σελήνη, κι αυτοί που το πραγματοποίησαν καθώς επίσης μια σειρά επιστημόνων όπως γεωλόγοι, αστρονόμοι, φυσικοί, μαθηματικοί που ερεύνησαν και ερευνούν τον ίδιο τον δορυφόρο αλλά και τους τρόπους που επηρεάζει τον πλανήτη μας συνθέτουν το επιστημονικό πρόσωπό της. Θα ήταν σφάλμα, βέβαια, να παραλείψουμε και όλους αυτούς τους αγαπητούς αστρολόγους αλλά και όσους ανεύθυνα διαδίδουν ανυπόστατες φήμες για το άτομό της! Η Σελήνη πάντα ήταν η μούσα των ποιητών και των καλλιτεχνών (μουσικών, ζωγράφων, κλπ). Στη σύγχρονη εποχή έρχονται να προστεθούν οι κινηματογραφιστές και οι φωτογράφοι. Αλλά και άνθρωποι απλοί, καθημερινοί, γεωργοί, θαλασσινοί, ερωτευμένα ζευγαράκια στρέφουν τα μάτια τους να τη θαυμάσουν, και να τη συμβουλευτούν. Σύμβολο της γυναικείας φύσης ανά τους αιώνες έχει χρησιμοποιηθεί ακόμα και για εθνικιστικούς/θρησκευτικούς σκοπούς. Οι «αγαπημένες» σιωπές της Σελήνης1 στον ουρανό είναι εύγλωττες στο νου, στα μάτια, στην ψυχή των ανθρώπων. Προπάντων όμως στις καρδιές των παιδιών.

Γ. Σεφέρης, Ο Τελευταίος Σταθμός

Μέρος Α΄: Τα φιλολογικά πρόσωπα της Σελήνης 1. Η Σελήνη των λεξικών2 

φεγγάρι: το, ουσ. 1. σελήνη: γεμάτο/ολόγιομο~ (=πανσέληνος) · ~ στη χάση/φέξη· μονάχο ανακατώθηκε το στρογγυλό ~ (Σολωμός). 2. (συνεκδοχικά) το φως της σελήνης, σεληνόφως: υπέροχο ~ απόψε. 3. (συνεκδοχικά) σεληνιακός μήνας.



σελήνη: η, ουσ., δορυφόρος της γης που παίρνει φως από τον ήλιο· η όψη του όπως φαίνεται από τη γη: ο δίσκος της σελήνης· φάσεις της σελήνης (=καθεμία από τις μεταβολές της όψης της που βλέπουμε στο φωτισμένο τμήμα) · νέα~ (=φάση της σελήνης κατά την οποία στρέφει προς εμάς τη σκοτεινή της όψη) (αντ. πανσέληνος).

[Νεοελληνικό Λεξικό της σύγχρονης δημοτικής γλώσσας, Εμμ. Κριαρά, 1995, Εκδοτική Αθηνών] 

σελήνη η/selini/ ουσ. (χωρίς πληθυντικό): το κοντινότερο προς τη Γη ουράνιο σώμα, που αποτελεί το μοναδικό φυσικό της δορυφόρο και διαγράφει τροχιά γύρω από αυτή σε χρονικό διάστημα ενός περίπου μηνός· το φεγγάρι. Οι φάσεις της σελήνης: καθεμιά από τις διαφορετικές (φωτεινές) όψεις της σελήνης που παρατηρούνται διαδοχικά από τη Γη και εξαρτώνται από τη σχετική θέση των δύο αυτών ουράνιων σωμάτων σε σχέση με τον Ήλιο.

[Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, ΑΠΘ: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη), 1998, Εκδόσεις Ζήτη] 

φέγγος, -εος και –ους, (το): ό,τι και νυν, φέγγος, φως, λάμψις, φέγγω: (εν χρήσει μόνον κατ’ ενεστ. και παρατ.) φεγγάρι

[Ετυμολογικόν Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής, J.B. Hofmann, 1989] 

σελήνη, (η), (σέλας), δωρ. Σελάνα, αιολ. σελάννα· ως και νύν, σελήνη, φεγγάρι//σελήνη πλήθουσα= πανσέληνος//προς την σελήνη= με το φως της σελήνης. 2. Μην (μήνας): δεκάτη σελήνη = κατά τον δέκατο μήνα.

[Λεξικό της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας, Ι. Σταματάκου, 1972, Εκδ. Φοίνιξ]

Τα λήμματα παρατίθενται αυτούσια από τα παραπάνω λεξικά.

2. Η Σελήνη (και το φεγγάρι) της ελληνικής γλώσσας Η λέξη φεγγάρι στην ελληνική γλώσσα περιγράφει κάθε φυσικό δορυφόρο οποιουδήποτε πλανήτη (τα φεγγάρια του Κρόνου, του Άρη, κλπ) συμπεριλαμβανομένου και του δικού μας. Η λέξη Σελήνη (=φωτεινή) είναι η ελληνική ονομασία του φεγγαριού της Γης. Πριν την ανακάλυψη του τηλεσκοπίου στις αρχές του 17ου αιώνα κανείς δε γνώριζε για την ύπαρξη φυσικών δορυφόρων σε άλλους πλανήτες. Έτσι Σελήνη και φεγγάρι ήταν έννοιες ταυτόσημες. Η ελληνική γλώσσα βρίθει εκφράσεων με τις λέξεις σελήνη ή φεγγάρι. Εκφράσεις: Είχα ταξιδέψει ένα φεγγάρι με ένα εμπορικό στον Ατλαντικό. (ένα φεγγάρι= για ένα χρονικό διάστημα) Έρχεται φεγγάρια φεγγάρια, μένει μαζί μας δυο-τρεις μέρες κι ύστερα πάλι εξαφανίζεται. (φεγγάρια φεγγάρια= κατά καιρούς) Έχει τα φεγγάρια του απόψε. Κλείστηκε μέσα και δε μιλά σε κανένα. (έχει τα φεγγάρια του= είναι στις κακές του) Αλήθεια δεν το ήξερες; Καλά από πού έρχεσαι, από τη σελήνη; (έρχομαι από τη σελήνη/βρίσκομαι στη σελήνη= είμαι εκτός πραγματικότητας) Μαύρο φεγγάρι: πολύ σπάνιο φαινόμενο που μπορεί να συμβεί μόνο το Φεβρουάριο όταν δεν υπάρχει πανσέληνος σε όλη τη διάρκεια του μήνα. Γαλάζιο φεγγάρι: η 13η πανσέληνος ενός ημερολογιακού έτους ή η 2η πανσέληνος ενός μήνα. (βλ. παρακάτω) Σύνθετα/παράγωγα: Σεληνιασμένος: αυτός που παθαίνει κρίση επιληψίας (παλαιότερα την απέδιδαν στην πανσέληνο γιατί –κατά την Αριστοτελική θεωρία- πίστευαν ότι «φούσκωναν» τα υγρά του ανθρώπινου εγκεφάλου με αποτέλεσμα να εκδηλώνει ο άνθρωπος περίεργη συμπεριφορά. Φεγγαροπαρμένος: ο ονειροπαρμένος, ο αλαφροΐσκιωτος. Φεγγαροπρόσωπος: αυτός που έχει στρογγυλό και φωτεινό πρόσωπο. 7

3. Η Σελήνη της αγγλικής γλώσσας honeymoon: ο μήνας του μέλιτος, η πρώτη περίοδος μετά το γάμο που ξεχωρίζει για την ευτυχία και την αμοιβαία κατανόηση μεταξύ των συζύγων. blue moon: (=γαλάζια σελήνη) η 13η πανσέληνος που προκύπτει κάθε 2,72 χρόνια. Ο σεληνιακός κύκλος περιλαμβάνει 29,53 μέρες. Αυτό σημαίνει ότι μέσα σε ένα ημερολογιακό έτος υπάρχουν δώδεκα σεληνιακοί κύκλοι (29,53 x 12 = 354,36 μέρες. Το ημερολογιακό έτος έχει 365 (ή 366) μέρες. Οι υπόλοιπες 11 περίπου μέρες προστίθενται στο επόμενο έτος κι έτσι κάθε 2,72 χρόνια εμφανίζεται μία ακόμα πανσέληνος η οποία ονομάζεται blue moon. Από εκεί προκύπτει και η επιρρηματική φράση που δηλώνει συχνότητα: once in a blue moon (=πολύ σπάνια). Κατά μια άλλη εκδοχή blue moon είναι η 2η Πανσέληνος σε ένα μήνα. black moon: κατ’ αντιστοιχία με το προηγούμενο είναι η μία επιπλέον νέα σελήνη που προκύπτει σε αντίστοιχες χρονικές περιόδους ή η απουσία της Πανσέληνου το μήνα Φεβρουάριο. ask/cry for the moon: έχω υπερβολικές απαιτήσεις. promise sb the moon: υπόσχομαι κάτι ακατόρθωτο think sb hung the moon: θεωρώ κάποιον τέλειο be over the moon: είμαι ευχαριστημένος με κάτι, πετάω στους ουρανούς many moons ago: πολύ καιρό πριν reach for the moon: προσπαθώ να πετύχω κάτι πολύ δύσκολο lunatic : διανοητικά ασθενής, παράφρων, τρελός. Προέρχεται από την ιταλική λέξη luna (= φεγγάρι) και θεωρούνταν αυτός που εκδήλωνε τάσεις παραφροσύνης εξαιτίας της πανσέληνου. Η λέξη θεωρείται προσβλητική και έχει απαλειφθεί από τη Βρετανική νομική ορολογία αλλά η κατάργησή της εκκρεμεί ακόμα στις ΗΠΑ.3



www.wikipedia.org (lunatic in legislation)

Μέρος Β΄: Τα ιστορικά πρόσωπα της Σελήνης 4. Η Σελήνη της ελληνικής μυθολογίας Ο Ησίοδος στη Θεογονία του αναφέρει τη Σελήνη ως εγγονή του Ουρανού και της Γης και κόρη του Υπερίωνα και της Θείας. Οι δύο τελευταίοι είχαν άλλα δύο παιδιά: τον Ήλιο και την Ηώ (=Αυγή). Όμως, όπως όλοι οι αρχαιοελληνικοί μύθοι, έτσι και αυτός έχει τις παραλλαγές του. Ο Όμηρος, ο Απολλόδωρος δίνουν τις δικές τους εκδοχές. Έτσι, συναντάμε τη Σελήνη να έχει για πατέρα της το Δία, μάνα της τη Λητώ (ταυτίζοντάς την έτσι με την Άρτεμη) και σύζυγό της τον Ήλιο, ή τη θέλουν κόρη του Ήλιου4, ενώ στην ορεινή Αρκαδία τη θεωρούσαν κόρη του Γίγαντα Πάλλαντα. Οι Αθηναίοι τη θεωρούσαν μάνα του βασιλιά Πανδίονα, ενώ ο Κέκροπας έσμιξε μαζί της κι εκείνη γέννησε την Έρση (=δροσιά). Όμως και οι τρεις Ώρες (Ευνομία, Δίκη και Ειρήνη) λέγεται ότι ήταν κόρες της Σελήνης με τον Ήλιο. Η πιο γνωστή όμως σχέση της Σελήνης που έφτασε ως τις μέρες μας μέσα από την ποίηση του Λατίνου ποιητή Οβίδιου ήταν αυτή με τον Ενδυμίωνα. Σ’ ένα από τα νυχτερινά της ταξίδια η Σελήνη είδε στην είσοδο μιας σπηλιάς έναν όμορφο βοσκό να κοιμάται. Η ομορφιά του τη θάμπωσε τόσο που ενώ αυτός κοιμόταν εκείνη τον πλησίασε και χωρίς να τον ξυπνήσει έσμιξε μαζί του. Από τότε κάθε βράδυ τον έβρισκε εκεί στη σπηλιά και χαιρόταν τον έρωτά της μαζί του. Αλλά ο Ενδυμίων ήταν θνητός κι εκείνη δυστυχισμένη που θα τον έχανε για πάντα. Τη λύση έδωσε ο Δίας· χάρισε στο νέο αιώνιο ύπνο και αιώνια νιάτα και ομορφιά. Από αυτόν τον έρωτα κάρπισαν πενήντα κόρες (όσες είναι και οι εβδομάδες που αποτελούν τους 12 σεληνιακούς μήνες). [Ο αριθμός 50 απαντάται και στους μύθους του θεού Ήλιου. Ο Ήλιος είχε εφτά κοπάδια με 50 βόδια το καθένα. Όμως το 7 x 50 μας δίνει τον αριθμό 350, όσες περίπου ήταν οι μέρες του χρόνου σύμφωνα με το σεληνιακό ημερολόγιο.] Η Σελήνη αποπλανήθηκε από τον τραγοπόδαρο Πάνα, όταν ένα βράδυ, εκεί που έπαιζε με τα πρόβατα πηδώντας στη ράχη τους, ο Πάνας, χωμένος σε μια προβιά, την άρπαξε και χωρίς τη θέλησή της την έκανε δική του. Γενικά οι πρόγονοί μας έβλεπαν στον ουρανό τη Σελήνη ως μια θεότητα άλλοτε λιγότερο κι άλλο περισσότερο φωτεινή να ταξιδεύει πάνω στο άρμα της που το έσερναν φτερωτά άλογα. 4

Στον Όμηρο ο Υπερίων ταυτίζεται με τον Ήλιο.

Αργότερα η σελήνη άφησε το άρμα της και καβάλα πάνω σε άλογο ή μουλάρι έκανε το ίδιο ταξίδι. Τα αγγεία που έχουν βρεθεί μαρτυρούν τον τρόπο που την φαντάζονταν. Σ’ έναν βοιωτικό ερυθρόμορφο κρατήρα του 4ουπ.Χ. αιώνα που φυλάσσεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο παριστάνεται η Σελήνη πάνω σε άρμα να το σέρνουν φτερωτά άλογα και ο Ερμής να οδηγεί το άρμα. Ένα μισοφέγγαρο κι ένα αστέρι μπροστά της επιβεβαιώνει την ταυτότητά της ενώ το δελφίνι στα πόδια του αλόγου παραπέμπει στη θάλασσα και τη λάμψη του φεγγαριού καθώς αντανακλάται σε αυτή. Στο εσωτερικό μιας ερυθρόμορφης κύλικας που χρονολογείται περίπου στα 490π.Χ. η Σελήνη, μ’ ένα ολόγιομο φεγγάρι πάνω στο κεφάλι της και δυο αστέρια δεξιά κι αριστερά της, περνά πάνω από τα κύματα. [Εικόνα 1.] Γενικά η κίνηση της Σελήνης στον ουρανό έμοιαζε περισσότερο με πέταγμα ή ιππασία πάνω σε ζώο. Το άλογο, ο ταύρος, το μουλάρι, το ελάφι, ακόμα και ο κόκορας θεωρούνταν τα σύμβολά της. Εικόνα 1. Εσωτερικό ερυθρόμορφης κύλικας, 490 π.Χ., Βερολίνο, Staatliche Museen

Στους μετακλασικούς χρόνους άλλες θεές όπως η Ήρα, η Άρτεμις και η Εκάτη ταυτίστηκαν με τη Σελήνη.

5. Η Σελήνη των ύμνων και των λατρειών Οι ορφικοί ύμνοι ήταν ύμνοι που ψέλνονταν κατά τη διάρκεια μυστικιστικών τελετουργιών μόνο από μυημένους στα λατρευτικά μυστήρια. Γι’ αυτούς γνωρίζουμε μόνο από σποραδικές αναφορές ή από εικονικές παραστάσεις, ενώ ορισμένοι έχουν διασωθεί. Ένας από αυτούς είναι και ο ύμνος στη Σελήνη. Σε εκείνη δίνονται διάφορες ιδιότητες: είναι θηλυκή και αρσενική, βοηθά στην παραγωγή φέρνοντας καρπούς, φέρνει τη λάμψη, το φως, επιβλέπει τους τοκετούς, δίνει χαρά και βοηθά, με το φως της, να τελειώσουν οι δουλειές που δεν ολοκληρώθηκαν. Επίσης οι ύμνοι αυτοί μας δίνουν κι ένα επιπλέον στοιχείο: στους θεούς που λάτρευαν πρόσφεραν διαφορετικούς τύπους θυμιάματος· δεντρολίβανο, κρόκος, κλπ. Έτσι στη Σελήνη προσφέρουν θυμίαμα αρώματα. Εἰς Σελήνην, θυμίαμα ἀρώματα Κλῦθι, θεὰ βασίλεια, φαεσφόρε, δῖα Σελήνη, ταυρόκερως Μήνη, νυκτιδρόμε, ἠεροφοῖτι, ἐννυχίη, δαιδοῦχε, κόρη, εὐάστερε, Μήνη, αὐξομένη καὶ λειπομένη, θῆλύς τε καὶ ἄρσην, αὐγήτειρα, φίλιππε, χρόνου μῆτερ, φερέκαρπε, ἠλεκτρίς, βαρύθυμε, καταυγάστειρα, λοχείη, πανδερκής, φιλάγρυπνε, καλοῖς ἄστροισι βρύουσα, ἡσυχίῃ χαίρουσα καὶ εὐφρόνῃ ὀλβιομοίρῳ, λαμπετίη, χαριδῶτι, τελεσφόρε, νυκτὸς ἄγαλμα, ἀστράρχη, τανύπεπλ', ἑλικοδρόμε, πάνσοφε κούρη, ἐλθέ, μάκαιρ', εὔφρων, εὐάστερε, φέγγεϊ τρισσῷ λαμπομένη, σῴζουσα νέους ἱκέτας σέο κούρη.

Άκουσέ με, θεά βασίλισσα που φέρεις το φως, σεβαστή σελήνη Μήνη που έχεις κέρατα ταύρου, και τρέχεις την νύκτα και περιπλανάσαι εις τον αέρα νυκτερινή, που έχεις δάδα, κόρη που είσαι ένας λαμπρός αστέρας, Μήνη που μεγαλώνεις και λιγοστεύεις, θηλυκή και αρσενική που φωτίζεις και αγαπάς τους ίππους, μητέρα του χρόνου, που φέρεις καρπούς· που είσαι λαμπερή, κατηφής, που καταυγάζεις και επιβλέπεις τους τοκετούς βλέπεις τα πάντα, σου αρέσει να είσαι άγρυπνος, που σε συνοδεύουν ωραία αστέρια, και χαίρεσαι στην ησυχία και στην νύχτα την καλότυχη είσαι λαμπρά και παρέχεις χαρά και φέρεις εις πέρας (τα έργα) και είσαι το καμάρι της νύχτας Είσαι ή βασίλισσα των άστρων, που φορείς μακρό πέπλο και τρέχεις κυκλοτερώς ώ πάνσοφη κόρη, και ένα λαμπρό άστρο έλα

μακάρια, με χαρά, λάμπουσα με το δικό σου φέγγος, και σώσε, ώ κόρη, τους νέους ικέτες σου. Από τους ύμνους του Ορφέως, Στη Σελήνην

Η Σελήνη αν και μικρότερη θεότητα λατρεύονταν σε όλο σχεδόν τον ελλαδικό χώρο. Τα πιο σπουδαία ιερά της όμως βρισκόταν στην αρχαία Σπάρτη, στο μαντείο των Σπαρτιατών στις Θαλάμες της Λακωνίας. Αργότερα συναντάμε στη Ρώμη ιερό της Σελήνης όπου έκαιγε ακοίμητος λυχνία όλη τη νύχτα. Η λατρεία της συνδέονταν με τη γονιμότητα και την καρποφορία όχι μόνο στη γυναίκα αλλά και στη γη. Στην αρχαία Αθήνα κατά τις λατρευτικές τελετές πρόσφεραν στη θεά σπονδές καθαρού ύδατος και μικρούς άρτους σε σχήμα μισοφέγγαρου τους οποίους ονόμαζαν σελήνιους πλακούντες. Το ασημένιο και το λευκό ήταν τα χρώματα της Σελήνης, ενώ ο άργυρος (ασήμι) ήταν το ιερό της μέταλλο. Εκτός όμως από τους ορφικούς ύμνους έχουμε και τους ομηρικούς ύμνους. Αυτοί είναι ύμνοι γραμμένοι σε δακτυλικό εξάμετρο, δηλαδή στο ίδιο μέτρο που είναι γραμμένα και τα δύο ομηρικά έργα η Ιλιάδα και η Οδύσσεια γι’ αυτό και αποδίδονται στον Όμηρο. Ο Θουκυδίδης κάνει για πρώτη φορά αναφορά σε αυτούς τους ύμνους, που φαίνεται να γράφτηκαν τον 7οπ.Χ. αιώνα. Φαίνεται ότι οι ομηρικοί ύμνοι χρησιμοποιούνταν ως προοίμιο σε επικές απαγγελίες. Σε αυτούς περιγράφεται ως μακροφτέρουγη, ασπροχέρα, ομορφοπλέξουδη, καλοδιάθετη. Από τους ύμνους αυτούς μαθαίνουμε ότι η Σελήνη έσμιξε με του Κρόνου το γιο, το Δία, και γέννησε την Πανδείη. 6 Μήνην ἀείδειν τανυσίπτερον ἔσπετε, Μοῦσαι, ἡδυεπεῖς κοῦραι Κρονίδεω Διός, ἵστορες ᾠδῆς: ἧς ἄπο αἴγλη γαῖαν ἑλίσσεται οὐρανόδεικτος κρατὸς ἀπ' ἀθανάτοιο, πολὺς δ' ὑπὸ κόσμος ὄρωρεν αἴγλης λαμπούσης: στίλβει δέ τ' ἀλάμπετος ἀὴρ χρυσέου ἀπὸ στεφάνου, ἀκτῖνες δ' ἐνδιάονται, εὖτ' ἂν ἀπ' Ὠκεανοῖο λοεσσαμένη χρόα καλόν, εἵματα ἑσσαμένη τηλαυγέα δῖα Σελήνη, ζευξαμένη πώλους ἐριαύχενας, αἰγλήεντας, ἐσσυμένως προτέρωσ' ἐλάσῃ καλλίτριχας ἵππους, ἑσπερίη, διχόμηνος: ὃ δὲ πλήθει μέγας ὄγμος λαμπρόταταί τ' αὐγαὶ τότ' ἀεξομένης τελέθουσιν οὐρανόθεν: τέκμωρ δὲ βροτοῖς καὶ σῆμα τέτυκται. 5

http://www.misraimmemphis.gr/pdf/ Στην Ελληνική Μυθολογία (Εκδ. Αθηνών, 2ος τόμος) αναφέρεται ο Πανδίονας, βασιλιάς της Αθήνας ως γιος της Σελήνης και όχι η Πανδείη. 6

τῇ ῥά ποτε Κρονίδης ἐμίγη φιλότητι καὶ εὐνῇ: ἣ δ' ὑποκυσαμένη Πανδείην γείνατο κούρην, ἐκπρεπὲς εἶδος ἔχουσαν ἐν ἀθανάτοισι θεοῖσι. χαῖρε, ἄνασσα, θεὰ λευκώλενε, δῖα Σελήνη, πρόφρον, ἐυπλόκαμος: σέο δ' ἀρχόμενος κλέα φωτῶν ᾄσομαι ἡμιθέων, ὧν κλείουσ' ἔργματ' ἀοιδοί, Μουσάων θεράποντες, ἀπὸ στομάτων ἐροέντων.

Τη μακροφτέρουγη Σελήνη ακολουθήστε, Μούσες, γλυκόλαλες κόρες του Κρονίδη Δία, εσείς που γνωρίζετε τις ωδές. Λάμψη ουρανόφαντη χύνεται γύρω από τη γη από εκείνη, από το αθάνατο κεφάλι της, και πολλή χάρη ξεσηκώνεται με τη δική της λάμψη. Ο σκοτεινός αέρας λαμπυρίζει από το χρυσό στεφάνι της. Οι ακτίνες της φεγγοβολούν, όταν, αφού λούσει στον Ωκεανό το όμορφο κορμί της κι αφού ντυθεί ρούχα που λάμπουν, η θεϊκή Σελήνη ζεύει στο αμάξι τους δασύτριχους λαμπρούς ίππους και βιαστικά κάνει να τραβήξουν μπροστά οι ομορφότριχοι ίπποι, βραδινή κι ολοφέγγαρη. Η μεγάλη πορεία της είναι γεμάτη κι οι λαμπρές ακτίνες της, καθώς μεγαλώνει, απλώνονται από τον ουρανό. Ένδειξη και σημάδι έχουν οι θνητοί. Με αυτήν κάποτε έσμιξε σε κλίνη του Κρόνου ο γιός. Εκείνη έμεινε έγκυος και γέννησε την Πανδείη, που είχε μορφή ξεχωριστή ανάμεσα στους αθανάτους. Να έχεις χαρές, αρχόντισσα, ασπροχέρα θεά Σελήνη, καλοδιάθετη, ομορφοπλέξουδη. Με εσένα αρχή θα μιλήσω για δόξες ημίθεων, που έργα τους τραγουδιστές δοξάζουν, των Μουσών οι υπηρέτες, με τις γοητευτικές φωνές τους. 7

http://art-hellas.blogspot.gr/2012/01/blog-post_8410.html

6. Η Σελήνη των πρωτοπόρων Πόσα πράγματα γνώριζαν οι πρόγονοί μας για τον ουρανό και τη Σελήνη; Την ίδια στιγμή που οι απλοί άνθρωποι έβλεπαν μια θεά να περνά με το άρμα της στον ουρανό ο Θαλής ο Μιλήσιος (643-548π.Χ.) διατύπωνε τη θεωρία ότι η Σελήνη είναι ένα ετερόφωτο ουράνιο σώμα κι ότι το φως της οφείλεται στην αντανάκλαση του Ήλιου. Ο Ηρόδοτος μάλιστα αναφέρει ότι ο Θαλής προέβλεψε μια ηλιακή έκλειψη που έγινε το 585π.Χ. Υπολόγισε τη διάμετρό της σε σχέση με την τροχιά της λέγοντας ότι η διάμετρός της ήταν το 1/720 της τροχιάς της γύρω από τη Γη. «Και πρώτος το του ηλίου μέγεθος (του ηλιακού κύκλου ώσπερ και το της σελήνης μέγεθος)· του σεληναίου επτακοσιοστόν και εικοστόν μέρος απεφήνατο κατά τίνας. πρώτος δε και την υστέραν του μηνός τρικάδα είπεν» (Διογ. Λαέρτ. Φιλοσόφων Βίοι I, 22).8 Πίστευε ότι η Σελήνη αποτελούνταν από τα ίδια υλικά με αυτά της Γης. Ο Δημόκριτος μάλιστα απέδιδε τις διαφορές στη φωτεινότητα του δίσκου της στην ύπαρξη βουνών και κοιλάδων. Ο Πυθαγόρας (568-493π.Χ.) θεωρούσε τη Σελήνη πλανήτη όπως και τον Ήλιο και τη Γη μαζί βέβαια με τους τότε γνωστούς πλανήτες. Ο Αριστοτέλης μάλιστα (384-322π.Χ.) την τοποθετεί πρώτη πρώτη στη σειρά ακολουθούμενη από τον Ήλιο, τον Ερμή, την Αφροδίτη, τον Άρη, τον Δία και τον Κρόνο. Ο Αρίσταρχος (310230π.Χ.), παρατηρώντας μια έκλειψη Σελήνης εκτίμησε ότι έχει διάμετρο περίπου το 1/3 της διαμέτρου της Γης. Γνωρίζοντας ότι ο Ερατοσθένης (276-194π.Χ.) είχε υπολογίσει την περιφέρεια της Γης σε περίπου 42000 χιλιόμετρα, συμπέρανε ότι η περιφέρεια της Σελήνης ήταν 14000 χιλιόμετρα, δηλαδή περίπου 3000 χιλιόμετρα περισσότερο από την πραγματική. Όσο για τον Ίππαρχο (190-120π.Χ.), τον πατέρα της Αστρονομίας, υπολόγισε κι εκείνος τη διάμετρο της Σελήνης στο 1/3 της Γης και εκτίμησε ότι η απόσταση Γης Σελήνης δεν είναι σταθερή και άλλοτε πλησιάζει η Σελήνη και άλλοτε απομακρύνεται. Υπολόγισε μάλιστα ότι η απόσταση κυμαίνεται από 59 μέχρι 67,3 γήινες ακτίνες.

http://www.pemptousia.gr/2011/05/%CE%B8%CE%B1%CE%BB%CE%AE%CF%82-%CE%BF%CE%BC%CE%B9%CE%BB%CE%AE%CF%83%CE%B9%CE%BF%CF%82/

7. Η Σελήνη των πρώτων τηλεσκοπίων Μέχρι και τον 16ο μ.Χ. αιώνα στην επιστήμη της Αστρονομίας επικρατούσαν οι απόψεις κυρίως του Αριστοτέλη, αλλά και των άλλων Ελλήνων επιστημόνων της κλασικής και ελληνιστικής εποχής. Οι θεαματικές αλλαγές ήρθαν με την ανακάλυψη του τηλεσκοπίου στις αρχές του 17ου αιώνα. Το τηλεσκόπιο γεννήθηκε το 1608 στην Ολλανδία και πατέρας του φέρεται ο Hans Lipperhey (1570-1619) [αν και την πατρότητά του διεκδικεί και ο Sacharias Janssen (1585 – 1632)], ενώ ο Γαλιλαίος ήταν ίσως ο πρώτος που το χρησιμοποίησε στην Αστρονομία. Με αυτό διαπίστωσε ότι το φεγγάρι μας δεν ήταν μοναδικό αλλά υπήρχαν κι άλλα φεγγάρια στους γειτονικούς πλανήτες. Αναφέρει λοιπόν ο Γαλιλαίος: “Απόψε κοιτάζω τη Σελήνη με το νέο μου οπτικό σωλήνα για πρώτη φορά. Δε μοιάζει με τίποτα από ό,τι φανταζόμουν. Βλέπω βουνά με απόκρημνες πλαγιές, τρύπες και κρατήρες σε διάφορα μεγέθη να διακόπτουν την κατά τα άλλα, ομαλή επιφάνειά της. Μερικοί δείχνουν να έχουν σχηματιστεί από ηφαίστεια, άλλοι όμως είναι πολύ μυστηριώδεις. Στην επιφάνεια σε μεγάλες και μικρές εκτάσεις, βλέπω ωκεανούς, θάλασσες και λίμνες. Πάνω απ’ όλα όμως βλέπω τη Σελήνη σαν ένα νέο κόσμο στον ουρανό, κι όχι σαν μια σφαίρα προλήψεων.”9

Ο Γαλιλαίος μελέτησε την επιφάνεια της Σελήνης, υπολόγισε τα μεγέθη των κρατήρων και τα ύψη των βουνών, σχεδιάζοντας έτσι σεληνιακούς χάρτες. Μόνο που υπέθεσε ότι οι αποκαλούμενες “θάλασσες της Σελήνης” περιείχαν νερό, πράγμα που δεν ευσταθεί, αφού σήμερα γνωρίζουμε πολύ καλά ότι οι θάλασσες δεν είναι τίποτε άλλο παρά λάβα που προήλθε από τις εκρήξεις ηφαιστείων στη Σελήνη των πρώτων χρόνων όταν η σεισμική δραστηριότητα του δορυφόρου μας ήταν έντονη.

Εικόνα 2. Xάρτης σελήνης του Γαλιλαίου.

Αλλά και ο Thomas Harriot (1560 – 1621), σύγχρονος του Γαλιλαίου που διεκδικεί την πρωτιά στις παρατηρήσεις της Σελήνης, και ο Johannes Kepler (15711630) συγκαταλέγονται στους πρώτους παρατηρητές του ουρανού με τηλεσκόπιο. Το τηλεσκόπιο που χρησιμοποιούσαν ήταν διοπτρικό ενώ ο Γαλιλαίος το προσάρμοσε για αστρονομικές παρατηρήσεις χρησιμοποιώντας αποκλίνοντα φακό στη θέση του προσοφθάλμιου.

http://www.eugenfound.edu.gr/frontoffice/portal.asp?cpage=NODE&cnode=59

8. Η Σελήνη των πρώτων ημερολογίων Η καταλυτική παρουσία του Ήλιου στον ουρανό οδήγησε τον άνθρωπο στην πρώτη διαίρεση του χρόνου: η ημέρα και η νύχτα, με πρώτη μονάδα χρόνου το ημερονύκτιο. Όλοι οι πολιτισμοί που δημιούργησαν συστήματα μέτρησης χρόνου όποια κι αν ήταν αυτά – χρησιμοποίησαν ως μονάδες μέτρησης ακέραια πολλαπλάσια του ημερονυκτίου. Όσο ο άνθρωπος ήταν τροφοσυλλέκτης –κυνηγός η πρώτη διαίρεση του χρόνου του αρκούσε. Με τον καιρό και καθώς άρχισε να καλλιεργεί τη γη και να εντάσσεται σε πιο οργανωμένες κοινωνικές ομάδες αναζητούσε και μεγαλύτερες μονάδες χρόνου: τις εποχές για την καλλιέργεια της γης, τους μήνες για τις λατρευτικές τελετές, τα έτη για την τέλεση αγώνων κλπ. Ο Ήλιος δε μπορούσε να εξυπηρετήσει αυτές τις ανάγκες, έτσι στράφηκε προς τη Σελήνη αλλά και τα αστέρια. Οι πρώτοι μελετητές του ουρανού στηριζόμενοι στην περιοδικότητα των φάσεων της Σελήνης υπολόγισαν ότι ένας πλήρης σεληνιακός κύκλος διαρκούσε 29,5 ημερονύκτια. Αυτή ήταν η νέα μονάδα χρόνου και ονομάστηκε σεληνιακός ή συνοδικός μήνας (μην) από τη μορφή που έπαιρνε η Σελήνη όταν βρίσκονταν στις πρώτες ή τελευταίες μέρες του κύκλου της και το σχήμα της ήταν αυτό του μισοφέγγαρου (αύξοντα ή φθίνοντα μηνίσκου). Ο μήνας ήταν βέβαια μια αρκετά μεγάλη χρονική περίοδος. Η ανάγκη για χωρισμό σε μικρότερες του μήνα χρονικές μονάδες αλλά και μεγαλύτερες του ημερονυκτίου οδήγησαν στη διαίρεση του μήνα σε 4 εβδομάδες των 7 ημερών και 9 περίπου ωρών. Οι τέσσερις αυτές εβδομάδες αντιστοιχούσαν στις φάσεις από τη Νέα Σελήνη στο πρώτο τέταρτο, από το πρώτο τέταρτο στην Πανσέληνο, από την Πανσέληνο στο τελευταίο τέταρτο και από εκεί ξανά στη Νέα Σελήνη. Όμως προέκυψε ένα πολύ μεγάλο πρόβλημα στα πολλαπλάσια των σεληνιακών μηνών. Το ηλιακό έτος με βάση το οποίο καθορίζονταν οι εποχές περιείχε 12 σεληνιακούς μήνες (12 x 29,5=354) αλλά περίσσευαν 11,25 μέρες. Αυτό ανάγκασε τους ανθρώπους, περιοδικά, να προσθέτουν σε κάποια χρονικά διαστήματα τους λεγόμενους «εμβόλιμους» σεληνιακούς μήνες. Με την πάροδο του χρόνου αντιλήφθηκαν ότι κάθε 19 περίπου χρόνια γινόταν επανάληψη των φάσεων της Σελήνης (π.χ. Πανσελήνου) στις ίδιες ημέρες. Ο Μέτων (5οςπ.Χ. αι.) υπολόγισε ότι 235 σεληνιακοί μήνες ισοδυναμούσαν με 19 ηλιακά έτη (κύκλος του Μέτωνα). Αργότερα ο Κάλλιπος (370-300π.Χ.) διαπίστωσε ότι ο κύκλος των 76 ετών, δηλαδή 4 x 19 (4 x τον κύκλο του Μέτωνα), ήταν ακόμα πιο ακριβής. Ήταν όμως πολύ μεγάλος κύκλος και δύσχρηστος για να χρησιμοποιηθεί στον αρχαίο κόσμο. 16

Ο κύκλος του Μέτωνα εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ακόμα στις μέρες μας για τον υπολογισμό του Ορθόδοξου Πάσχα με απόφαση της Α΄ Οικουμενικής Συνόδου (325μ.Χ.). Έτσι η πρώτη Κυριακή που ακολουθεί την πρώτη Πανσέληνο μετά την εαρινή ισημερία είναι για τους Ορθόδοξους η Κυριακή του Πάσχα. Βέβαια η απόφαση αυτή πάρθηκε σύμφωνα με το παλιό (Ιουλιανό) ημερολόγιο. Έτσι σήμερα (με βάση το Γρηγοριανό ημερολόγιο) ως εαρινή ισημερία για τους Ορθόδοξους θεωρείται όχι η 21η μέρα του Μάρτη αλλά η 3η του Απρίλη. Επίσης με την πάροδο των αιώνων διαπιστώθηκε ότι ο κύκλος του Μέτωνα δεν είναι απόλυτα σωστός και ότι σφάλει μια μέρα κάθε 320 χρόνια (από τότε μέχρι σήμερα σφάλει στο σύνολο 5 μέρες). Η Δυτική Εκκλησία –αντίθετα από την Ορθόδοξη- διόρθωσε τα προβλήματα αυτά. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να μη συμπίπτουν οι ημερομηνίες εορτασμού του Πάσχα των δύο δογμάτων. Τέλος, σήμερα, η Σελήνη έχει την τιμητική της θέση μέσα στην εβδομάδα αφού στις περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες που έχουν ως βάση τη λατινική έχει δοθεί το όνομά της στη δεύτερη μέρα της εβδομάδας (η πρώτη είναι η Κυριακή που στις ίδιες περίπου γλώσσες έχει το όνομα του Ήλιου10). Έτσι στ’ αγγλικά είναι Monday, στα γερμανικά Montag, στα νορβηγικά Mandag, στα φιλλανδικά Maanantai, στα δανέζικα Mantag, στα ιταλικά Lunedi, στα γαλλικά Lundi στα ισπανικά Lunes, (από τη λέξη φεγγάρι στις αντίστοιχες γλώσσες).

Sunday (αγγλικά), Sonntag (γερμανικά), Søndag (δανέζικα, νορβηγικά), zondag (ολλανδικά),κλπ με εξαίρεση τα γαλλικά, ιταλικά, ισπανικά που η λέξη Κυριακή πήρε τ’ όνομά της από το Deus = Θεός.

Μέρος Γ’: Τα επιστημονικά πρόσωπα της Σελήνης 9. Η Σελήνη των πρώτων οραματιστών Το 1865 και πριν ακόμα ο άνθρωπος πετάξει με αεροπλάνο, ο Ιούλιος Βερν οραματίζονταν ένα ταξίδι από τη Γη στη Σελήνη μ’ ένα διαστημικό κανόνι, την «Κολομπιάδα» όπως την ονόμαζε. Στα δύο βιβλία του επιστημονικής φαντασίας «Από τη Γη στη Σελήνη» και «Γύρω από τη Σελήνη», ο Ιούλιος Βερν περιγράφει γεγονότα και καταστάσεις που δε θα απείχαν και πολύ από την πραγματικότητα. Η εκτόξευση προγραμματίζεται για την 1η του Δεκέμβρη, όταν η Σελήνη βρίσκεται στο περίγειο. Κλεισμένοι σε μια οβίδα τρεις τολμηροί άνδρες ξεκινούν την περιπέτεια με προορισμό τη Σελήνη. Η πρώτη επανδρωμένη αποστολή που έστειλαν οι ΗΠΑ με προορισμό τη Σελήνη ήταν αυτή του “Apollo 8”. Διαβάζοντας κανείς τα δύο βιβλία διαπιστώνει τις ομοιότητες ανάμεσα στην επιστημονική φαντασία και την πραγματικότητα που θα ακολουθούσε 100 χρόνια αργότερα: ο αριθμός των ανδρών στη σεληνάκατο (τρεις), το σημείο εκτόξευσης (Φλόριντα) αλλά και το σημείο προσθαλάσσωσης (Ειρηνικός, λίγα μόλις χιλιόμετρα από το σημείο προσθαλάσσωσης του Apollo), οι διαστάσεις και το βάρος της σεληνακάτου, αλλά και τα υλικά κατασκευής, (το αλουμίνιο στη θέση του χάλυβα που θα ήταν πιο λογικό να χρησιμοποιηθεί εκείνη την εποχή). Ο αρχικός στόχος του εγχειρήματος των ηρώων του Βερν, που είναι η προσσελήνωση, δεν επιτυγχάνεται, και η οβίδα μπαίνει σε τροχιά σε απόσταση 50 (60 ήταν αυτή του Apollo 8) χλμ από την επιφάνεια της Σελήνης. Οι ήρωες διαπιστώνουν ότι ο δορυφόρος είναι άγονος, και ότι υπάρχουν μεγάλες διαφορές θερμοκρασίας. Στην ουσία ο Βερν οραματίζεται αυτό που θα συνέβαινε στο μέλλον. Ήταν προφήτης; Μάλλον φαίνεται ότι μελέτησε συστηματικά τα επιστημονικά δεδομένα της εποχής του και διέβλεψε τις δυνατότητες των ΗΠΑ για την πραγματοποίηση διαστημικών προγραμμάτων. 2.200 χρόνια πριν τον Βερν ένας έλληνας επιστήμονας ο Αρχύτας ο Ταραντίνος είχε εφεύρει ένα αεριωθούμενο περιστέρι (την πετομηχανή ή περιστερά). Ουσιαστικά, χρησιμοποιώντας την ουροδόχο κύστη ενός γουρουνιού, εφάρμοσε την αρχή της αντίδρασης (νόμος του Νεύτωνα: κάθε δράση προκαλεί μια ίση και με αντίθετη φορά αντίδραση). Έτσι οι κινητήρες ρουφούσαν αέρα από μπροστά και τον αποσυμπίεζαν προς τα πίσω, μετατρέποντας τον αέρα σε ωστικό προωθητή. Σ’ αυτή την αρχή στηρίζεται η λειτουργία των πυραύλων και των αεριωθούμενων αεροπλάνων. Αλλά και η συμβολή του Λεονάρντο Ντα Βίντσι υπήρξε σημαντική αφού εκείνος σχεδίασε και ως ένα βαθμό υλοποίησε τις πρώτες ιπτάμενες μηχανές

βάζοντας έτσι τα θεμέλια στην κατασκευή των αεροσκαφών, που κι αυτά με τη σειρά τους οδήγησαν στα διαστημικά σκάφη.

10. Η Σελήνη των τολμηρών 16 Ιουλίου 1969. Τρεις αστροναύτες, ο Neil Armstrong, ο Edwin Aldrin και ο Michael Collins επιβιβάζονται στο διαστημόπλοιο Apollo 11. Τρεις μέρες αργότερα, στις 19 Ιουλίου, οι δύο πρώτοι μετεπιβιβάζονται στη σεληνάκατο και προσσεληνώνονται, ευτυχώς επιτυχώς, στη Θάλασσα της Νηνεμίας, μια βραχώδη περιοχή, ενώ ο τρίτος παραμένει σε τροχιά γύρω από τη Σελήνη περιμένοντας τους συντρόφους του. Το βράδυ της 20ης Ιουλίου, μία περίπου ώρα πριν αλλάξει η μέρα στην Washington, (UT: 3:00 π.μ. 21/7/69) ο Neil Armstrong αφήνει τη σεληνάκατο για μια «βόλτα» στο φεγγάρι. Ακολουθεί ο Edwin Aldrin. Το πρώτο άλμα έχει γίνει. Πάνω στη σκονισμένη επιφάνεια της Σελήνης το χνάρι της πατούσας του Armstrong έμεινε να θυμίζει στους μελλοντικούς επισκέπτες τους πρωτοπόρους αυτούς ανθρώπους. Σε όλη την υφήλιο, όπου ήταν δυνατόν, οι άνθρωποι παρακολούθησαν εκείνη τη μέρα από τους ραδιοφωνικούς ή τους τηλεοπτικούς δέκτες το εγχείρημα. Πατώντας το πόδι του ο Armstrong είπε την εξής χαρακτηριστική φράση που έμεινε στην ιστορία: «Ένα μικρό βήμα για τον άνθρωπο, ένα γιγάντιο άλμα για την ανθρωπότητα». Μαζί με το χνάρι του άφησε μια επιγραφή χαραγμένη σε πλακέτα που έγραφε: «Εδώ, άνθρωποι από τον πλανήτη Γη για πρώτη φορά πάτησαν το πόδι τους στη Σελήνη, τον Ιούλιο του 1969 μ.Χ. Ήρθαμε ειρηνικά και εξ ονόματος όλης της ανθρωπότητας» κι έστησε την αμερικάνικη σημαία. Είχαν προηγηθεί αρκετές προσπάθειες, να πατήσει ο άνθρωπος το πόδι του στο φεγγάρι, τόσο από τους Αμερικανούς όσο και από τους Σοβιετικούς που τότε διένυαν την περίοδο του ψυχρού πολέμου, μιας κούρσας ανταγωνισμού που είχε ξεκινήσει ήδη από τα τέλη του Β΄ Παγκόσμιου Πόλεμου. Ήταν η πρώτη όμως που στέφθηκε με επιτυχία. Τον Οκτώβρη του 1957 ο ανταγωνισμός για το Διάστημα εγκαινιάστηκε επισήμως όταν οι Σοβιετικοί εκτόξευσαν τον Sputnik 1, τον πρώτο τεχνητό δορυφόρο που τέθηκε σε τροχιά γύρω από τη Γη. Ένα μήνα αργότερα ο Sputnik 2 μεταφέρει σε τροχιά γύρω από τη Γη τη σκυλίτσα Λάικα, που όμως πεθαίνει λόγω υπερβολικής ζέστης στη διαστημοσυσκευή. Οι Αμερικάνοι επιχειρούν να απαντήσουν, ανεπιτυχώς, δυο μήνες αργότερα με το Vanguard TV3, το οποίο κατέρρευσε πριν προλάβει καλά καλά να εκτοξευθεί. Ένα χρόνο περίπου αργότερα η NASA αναλαμβάνει τα ηνία των προγραμμάτων για το Διάστημα. Το 1959 το σοβιετικό Luna 3 στέλνει φωτογραφίες από τη σκοτεινή πλευρά της Σελήνης, ενώ στις 12 Απριλίου του 1961 ο πρώτος άνθρωπος που πέταξε στο Διάστημα είναι ο Σοβιετικός Yuri Gagarin με τη διαστημοσυσκευή Vostok 1. 20

Οι Αμερικάνοι νιώθουν ότι πρέπει να ξεπεράσουν τους Σοβιετικούς. Μετά μάλιστα από τη δεσμευτική δήλωση του προέδρου Kennedy ότι η Αμερική θα στείλει τον πρώτο άνθρωπο στη Σελήνη πριν εκπνεύσει η δεκαετία του 60, έρχεται να προστεθεί η πίεση και το άγχος στους ανθρώπους της NASA. Από μια σειρά διαστημοσυσκευών Ranger που στέλνονται στη Σελήνη από το 1961 μέχρι το 1965 μόλις οι τρεις τελευταίες καταφέρνουν να στείλουν περισσότερες από 17000 φωτογραφίες του δορυφόρου μας πριν συντριβούν. Ακολουθούν (1966-67) τα Surveyor, αμερικάνικα μη επανδρωμένα διαστημόπλοια, που στέλνουν στη Γη φωτογραφίες και στοιχεία από το σεληνιακό έδαφος. Στο μεταξύ οι Σοβιετικοί δεν αφήνουν τον καιρό να περνά χωρίς να καταφέρνουν νέα πλήγματα στο ηθικό των Αμερικάνων. Τα Vostok 3 και 4 βρίσκονται ταυτόχρονα στο διάστημα, το 5 μεταφέρει τον Valery Bykovsky που μόνος του παρέμεινε σε τροχιά γύρω από τη Γη για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα και το 6 την Valentina Tereshkova, την πρώτη γυναίκα αστροναύτη. Ο Aleksei Leonov κάνει στις 18 Μαρτίου 1965 τον πρώτο διαστημικό περίπατο, ενώ τρεις μήνες αργότερα ακολουθεί ο Αμερικανός Edward White. Οι Αμερικάνοι συνεχίζουν ακάθεκτοι τις προσπάθειές τους με το πρόγραμμα Apollo, ενώ το Gemini VI-A με πλήρωμα τους Wally Schirra και Thomas Stafford και το Gemini VII με τους Frank Borman και Jim Lovell επιχειρούν, επιτυχώς, την προσέγγιση δύο διαστημοσυσκευών στο Διάστημα. Οι δύο πρώτοι μάλιστα παρέμειναν στο Διάστημα για 14 μέρες δοκιμάζοντας τις αντοχές τους σε συνθήκες έλλειψης βαρύτητας. Δεν έλειψαν βέβαια και οι τραγωδίες σε όλες αυτές τις προσπάθειες. Στη διάρκεια μιας άσκησης προσομοίωσης εκτόξευσης οι Virgil Grissom, Edward White και Roger Chaffee βρήκαν τραγικό θάνατο από τα τοξικά αέρια που εκλύθηκαν με την εκδήλωση πυρκαγιάς στο θαλαμίσκο όπου βρισκόταν. Στις 21 Δεκεμβρίου 1968 οι William Anders, Frank Borman και James Lovell ένιωσαν για πρώτη φορά τη βαρυτική έλξη της Σελήνης. Καθώς το Apollo 8 συμπλήρωνε την τρίτη περιστροφή του γύρω από τη Σελήνη αντίκρισαν για πρώτη φορά τη Γη να ανατέλλει πάνω από την επιφάνεια της Σελήνης. Το Apollo 9 με τους James McDivitt, David Scott και Russell Schweickart εκτοξεύτηκε για ένα γενικό έλεγχο της λειτουργίας του διαστημικού σκάφους ενώ η πρόβα τζενεράλε έγινε με το Apollo 10 με τους Thomas Stafford, John Young και Eugene Cernan.

11. Η Σελήνη των Αστρονόμων-Κοσμολόγων Ο Αριστοτέλης υποστήριζε ότι η Σελήνη ήταν μια σφαίρα αποτελούμενη από αιθέρα. Με την ανακάλυψη του τηλεσκοπίου ο Γαλιλαίος ήρθε να διαψεύσει αυτή τη θεωρία, αφού μέσα από τις παρατηρήσεις ανακάλυψε βουνά, κρατήρες κοιλάδες, ακόμα και «θάλασσες» όπως θεωρούσε τις θάλασσες λάβας που κάλυπταν την επιφάνειά της. Με άλλα λόγια το τοπίο στη Σελήνη έμοιαζε μέσα από το τηλεσκόπιο παρόμοιο με αυτό της Γης! Σήμερα, παρόλο που ο άνθρωπος έχει αποκτήσει τα μέσα και τις γνώσεις, οι επιστήμονες εξακολουθούν να διατυπώνουν με επιφυλάξεις τις θεωρίες τους που αφορούν την προέλευση του δορυφόρου μας. Από τις πρώτες θεωρίες ήταν αυτή του George Darwin o οποίος υποστήριξε ότι λόγω της φυγόκεντρης δύναμης που αναπτύχθηκε από τη γρήγορη περιστροφή της Γης κομμάτι της αποσπάστηκε από τη ζώνη του Ισημερινού και δημιούργησε τη Σελήνη. Αυτή η θεωρία απορρίφθηκε γιατί θα έπρεπε να θεωρήσουμε ότι η Γη κινούνταν με τέτοια ταχύτητα που έκανε μια περιστροφή γύρω από τον άξονά της μέσα σε πέντε μόλις ώρες. (Σήμερα πιστεύεται ότι τον πρώτο καιρό η Γη περιστρέφονταν σε εννέα ώρες). Ακολούθησε η θεωρία της σύλληψης μεγάλου αστεροειδούς από το βαρυτικό πεδίο της Γης όταν ακόμα το Ηλιακό Σύστημα βρισκόταν στα γεννοφάσκια της δημιουργίας του. Όμως για να συλλάβει η Γη έναν τέτοιο αστεροειδή στο βαρυτικό της πεδίο θα έπρεπε να έχει και την ανάλογη ατμόσφαιρα. (Άλλωστε το μέγεθος της Σελήνης σε σχέση με αυτό της Γης είναι δυσανάλογο αν λάβουμε υπόψη τα μεγέθη των δορυφόρων των άλλων πλανητών του ηλιακού μας συστήματος σε σχέση με τους πλανήτες τους). Δε φαίνεται λοιπόν να συνέβη κάτι τέτοιο. Μια τρίτη θεωρία ήταν αυτή της ταυτόχρονης δημιουργίας. Από το πρώτο νέφος αερίου και σκόνης που δημιούργησε το πλανητικό μας σύστημα γεννήθηκαν ταυτόχρονα η Γη και η Σελήνη. Όμως μετά το 1969 και την επίσκεψή μας σε αυτή διαπιστώσαμε ότι η σύσταση της μοιάζει αλλά και διαφέρει αρκετά από αυτή της Γης, ώστε να μας εμποδίζει να αποδεχτούμε το γεγονός ότι το ίδιο εκείνο νέφος μπορεί να δημιούργησε ταυτόχρονα τα δύο σώματα. Η πιο πρόσφατη και προς το παρόν αποδεκτή θεωρία (μέχρι να προκύψουν νέα δεδομένα) είναι αυτή της σύγκρουσης της Γης κατά την περίοδο σχηματισμού των πρωτοπλανητών με έναν άλλον πρωτοπλανήτη11 στο μέγεθος περίπου του Άρη. Αυτό βέβαια μας γυρίζει πίσω στο χρόνο, 4,5 δισεκατομμύρια χρόνια πριν, τότε που δημιουργούνταν το ηλιακό μας σύστημα και διάφορα ουράνια σώματα περιφέρονταν και συγκρούονταν μεταξύ τους. Αυτή η σύγκρουση είχε ως αποτέλεσμα τη συσσωμάτωση του μεγαλύτερου μέρους της μάζας των δύο 11

Τον πρωτοπλανήτη αυτόν τον ονομάζουν Θεία από το όνομα της μυθολογικής μητέρας της Σελήνης.

αρχικών σωμάτων, ενώ ένα μικρό μέρος της επιφάνειας των δύο σωμάτων εκτοξεύτηκε στο διάστημα για να συμπυκνωθεί και να σχηματίσει τη Σελήνη. Η τελευταία θεωρία υποστηρίζεται και από τις μέχρι τώρα ενδείξεις που έχουν συλλέξει οι επιστήμονες: ο πυρήνας της Σελήνης δεν έχει την ίδια σύσταση με αυτόν της Γης, η πυκνότητά της είναι μικρότερη από της Γης, ακόμα και η τροχιά της Σελήνης φαίνεται να συναινεί σε αυτή τη θεωρία. Πρόσφατες έρευνες όμως έφεραν στο φως αποτελέσματα που μας κάνουν να αμφιταλαντευόμαστε σχετικά με την ορθότητα αυτής της θεωρίας. Συγκεκριμένα η πυκνότητα σε τιτάνιο που βρέθηκε στα πετρώματα της Σελήνης θα έπρεπε να είναι διαφορετική από αυτή της Γης, αφού ο πρωτοπλανήτης με τον οποίο συγκρούστηκε η Γη προφανώς δεν αποτελούνταν από τα ίδια συστατικά με αυτά της Γης. Κατά τη συνένωση λοιπόν των μαζών θα έπρεπε η ποσότητα του τιτανίου να είναι πιο αραιή στη Σελήνη. Κάτι τέτοιο όμως δε συμβαίνει, πράγμα που μας κάνει να θέτουμε υπό αμφισβήτηση την παραπάνω θεωρία. Κάθε μέρα έρχονται στο φως νέες έρευνες και νέα στοιχεία. Προς το παρόν η θεωρία της σύγκρουσης φαίνεται καλά τεκμηριωμένη. Την κρατούμε και αναμένουμε…

12. Η Σελήνη των εκλείψεων Ατενίζοντας τον ουρανό από τη Γη παρατηρούμε ότι ο Ήλιος, η Σελήνη (αλλά και οι πλανήτες) κινούνται πάνω σε μια νοητή γραμμή: την εκλειπτική. Στη διάρκεια της περιφοράς τους αυτά τα τρία σώματα σχηματίζουν γωνίες. Όταν η γωνία ΗΓΣ (Ηλίου –Γης –Σελήνης) είναι 0ο (δηλαδή η Σελήνη βρίσκεται σε σύνοδο οπότε έχουμε Νέα Σελήνη) τότε μπορεί να συμβεί έκλειψη Ηλίου. Όταν η γωνία ΗΓΣ είναι 180ο (η Σελήνη βρίσκεται σε αντίθεση οπότε έχουμε Πανσέληνο) τότε μπορεί να συμβεί έκλειψη Σελήνης. Επειδή όμως το επίπεδο τροχιάς της Σελήνης παρουσιάζει κλίση 5ο 8΄ ως προς την εκλειπτική δε γίνονται εκλείψεις κάθε φορά που έχουμε Νέα Σελήνη ή Πανσέληνο. Υπάρχουν δύο σημεία (σύνδεσμοι) στα οποία το επίπεδο της σεληνιακής τροχιάς τέμνει την εκλειπτική. Αυτοί οι σύνδεσμοι ονομάζονται αναβιβάζων -όταν η Σελήνη περνάει βόρεια της εκλειπτικής- και καταβιβάζων -όταν περνάει νότια της εκλειπτικής. Η νοητή γραμμή που συνδέει τους δύο συνδέσμους ονομάζεται γραμμή των συνδέσμων. Δύο φορές περίπου το χρόνο ο Ήλιος διέρχεται από τη νοητή γραμμή των συνδέσμων. Η περίοδος αυτή ονομάζεται εκλειπτική εποχή και διαρκεί 30-36 μέρες για τις ηλιακές εκλείψεις ενώ μόλις 19-24 για τις σεληνιακές εκλείψεις. Ευνόητο είναι ότι αν στην τελευταία περίπτωση δε συμπέσει πανσέληνος τότε δε μπορούμε να δούμε έκλειψη Σελήνης. Γι’ αυτό οι σεληνιακές εκλείψεις είναι πιο σπάνιες από τις ηλιακές. (εικόνα 3)

Εικόνα 3. Για να γίνει έκλειψη θα πρέπει ο Ήλιος να διέλθει από τη γραμμή των συνδέσμων.

Ένα ακόμα αξιοσημείωτο γεγονός είναι ότι η νοητή γραμμή των συνδέσμων κινείται κατά 20ο το χρόνο από τα ανατολικά προς τα δυτικά. Αυτές οι 20 ο αντιστοιχούν σε 20 περίπου μέρες ανά έτος. Κάθε 18 χρόνια και 11 μέρες η γραμμή των συνδέσμων κάνει μια πλήρη περιστροφή. Επομένως ο κύκλος των εκλείψεων επαναλαμβάνεται με αυτή τη συχνότητα, όχι όμως και ο τύπος ή ο τόπος των εκλείψεων. Αυτός ο κύκλος επανάληψης ονομάζεται κύκλος Saros και ήταν γνωστός από την αρχαιότητα. Έτσι μπορεί να έχουμε σε ένα έτος όχι δύο αλλά τρεις εκλειπτικές περιόδους. Ο μέγιστος αριθμός ηλιακών εκλείψεων που μπορεί να συμβούν σε ένα έτος είναι 5 ενώ ο αντίστοιχος σεληνιακών 3. Οι εκλείψεις είτε σεληνιακές είτε ηλιακές δεν είναι πάντα οι ίδιες. Οι ηλιακές χωρίζονται σε ολικές, μερικές, δακτυλιοειδείς και υβριδικές ενώ οι σεληνιακές σε 24

ολικές, μερικές και εκλείψεις παρασκιάς. Όταν ο σεληνιακός δίσκος καλύψει πλήρως τον ηλιακό έχουμε ολική ηλιακή έκλειψη12. Ο κώνος της σκιάς που ρίχνει η Σελήνη πάνω στη Γη είναι πολύ μικρός και διαρκεί για λίγα λεπτά, ενώ συχνά τυχαίνει η σκιά να πέσει σε περιοχές αραιοκατοικημένες, ακατοίκητες ή ακόμα και σε ωκεανούς. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα πολύ λίγοι άνθρωποι να έχουν την τύχη να δουν μια ολική ηλιακή έκλειψη στη ζωή τους. Κατά τη μερική ηλιακή έκλειψη ο σεληνιακός δίσκος καλύπτει μερικώς τον ηλιακό, ενώ όταν τύχει κατά τη διάρκεια της ηλιακής έκλειψης η Σελήνη να βρίσκεται στο απόγειο ακόμα κι αν είναι ολική η έκλειψη ο σεληνιακός δίσκος δεν επαρκεί για να καλύψει πλήρως τον ηλιακό με αποτέλεσμα να φαίνεται ένα «δακτυλίδι» Ήλιου γύρω από τη Σελήνη. Αυτή η έκλειψη ονομάζεται δακτυλιοειδής. Τέλος υβριδική χαρακτηρίζεται μια έκλειψη που από κάποια σημεία της Γης παρατηρείται ως μερική ενώ από άλλα παρατηρείται ως δακτυλιοειδής. Αντίστοιχα ολική έκλειψη Σελήνης έχουμε όταν η σκιά της Γης καλύψει όλο τον σεληνιακό δίσκο και μερική όταν καλύψει ένα τμήμα του. Επειδή ο κώνος της σκιάς της Γης πάνω στη Σελήνη είναι αρκετά μεγάλος -σε σχέση με αυτόν των ηλιακών εκλείψεων- και διαρκεί περισσότερο, ένας μεγάλος αριθμός ανθρώπων μπορεί να δει περισσότερες σεληνιακές εκλείψεις στη ζωή του. Τέλος έχουμε και την έκλειψη παρασκιάς και συμβαίνει όταν η Σελήνη βρεθεί στην παρασκιά της Γης. Οι σεληνιακές εκλείψεις είναι εντυπωσιακές επειδή εξαιτίας της κατάστασης της ατμόσφαιρας της γης (φωτορύπανση, εκρήξεις ηφαιστείων, κλπ) η σελήνη φαντάζει διαφορετική κάθε φορά. Το ενδιαφέρον όμως των αστρονόμων και των μελετητών του ουρανού μαγνητίζουν κυρίως οι ολικές ηλιακές εκλείψεις από όπου μπορεί κανείς να αντλήσει πληροφορίες όχι μόνο για το κοντινό μας άστρο αλλά και για τα πιο μακρινά. Οι μελέτες εστιάζονται κυρίως σε φασματοσκοπικές παρατηρήσεις του στέμματος του Ήλιου κατά τη διάρκεια της έκλειψης και αφορούν στοιχεία της χρωμόσφαιρας του Ήλιου (Fe, Mg, Na, He, H, κλπ) ιονισμένα ή ουδέτερα απ’ τα οποία εξάγουν συμπεράσματα για τη θερμοκρασία του στέμματος, την ενεργειακή κατάσταση του Ήλιου, την ηλιακή δραστηριότητα, κλπ. Πέρα όμως από το αστρονομικό ενδιαφέρον η βιωματική εμπειρία μιας ολικής ηλιακής έκλειψης δεν αφήνει κανέναν ασυγκίνητο. Η ξαφνική νύχτα επηρεάζει το φυσικό περιβάλλον στη Γη. Τα λουλούδια ανοίγουν ή κλείνουν τα πέταλά τους, τα πουλιά σταματούν να κελαηδούν, τα ζώα γυρνάνε στις φωλιές τους, η θερμοκρασία πέφτει ξαφνικά, οι εσωτερικοί πλανήτες κάνουν την εμφάνισή τους στον ουρανό μαζί με τ’ αστέρια. Οι εκλείψεις μπορεί να επηρεάσουν και τον άνθρωπο 12

Ο σεληνιακός δίσκος καλύπτει πλήρως τον ηλιακό δίσκο εξαιτίας μιας κοσμικής σύμπτωσης αφού ο Ήλιος βρίσκεται 400 φορές πιο μακριά από τη Σελήνη αλλά το φαινόμενο μέγεθός του είναι ταυτόχρονα 400 φορές μικρότερο εξαιτίας της απόστασής του από τη Γη.

προκαλώντας του δέος γι’ αυτό που αντικρίζει, ακόμα και σήμερα που γνωρίζει τι ακριβώς συμβαίνει κατά τη διάρκεια μιας έκλειψης. Σε καμιά όμως περίπτωση δε μπορεί να επηρεάσουν τις οικονομικές, ερωτικές ή εργασιακές πτυχές της ζωής του όπως ισχυρίζονται οι αστρολόγοι.

13. Η Σελήνη των Γεωλόγων Ξεκινώντας από την επιφάνεια της Σελήνης μπορεί κανείς να παρατηρήσει ότι είναι γεμάτη από κρατήρες, αποτέλεσμα των θραυσμάτων μετεωριτών που πρόσπεσαν πάνω στο σεληνιακό έδαφος. Τους ίδιους κρατήρες που πρωταντίκρισε ο Γαλιλαίος πριν από 400 περίπου χρόνια μπορούμε να δούμε και σήμερα. Ο λόγος που δεν επήλθε σχεδόν καμία αλλαγή στην επιφάνεια της Σελήνης είναι η έλλειψη ατμόσφαιρας. Έτσι μπορεί κανείς να παρατηρήσει τα βίαια σημάδια που άφησαν πάνω της μετεωρίτες δισεκατομμύρια χρόνια πριν. Σήμερα εξακολουθεί να βομβαρδίζεται από μετεωρίτες είναι όμως μικρότερης μάζας και με μικρότερη συχνότητα απ’ ότι στο παρελθόν. Ένα άλλο χαρακτηριστικό της Σελήνης είναι η έλλειψη μαγνητικού πεδίου όπως αυτό της Γης. Παρατηρήθηκαν σε κάποια πετρώματα περιορισμένα μαγνητικά πεδία τα οποία πιθανόν να γεννήθηκαν από την πρόσπτωση ευμεγέθων μετεωριτών. Οι αστροναύτες που επισκέφθηκαν τη Σελήνη στη δεκαετία του ’70 συνέλλεξαν κι έφεραν στη γη πετρώματα από διαφορετικές τοποθεσίες τα οποία έδωσαν πολύτιμες πληροφορίες στους μελετητές για τη δημιουργία και εξέλιξη του γήινου δορυφόρου αφού δεν υπέστησαν χημικές αλλοιώσεις λόγω έλλειψης ατμοσφαιρικού περιβάλλοντος. Τα ισότοπα του οξυγόνου (Ο) έδειξαν ότι η Γη και ο δορυφόρος της έχουν κοινή προέλευση αλλά ακολούθησαν διαφορετική πορεία σε ότι αφορά τη γεωλογία τους. Η επιφάνεια της Σελήνης αποτελείται από θραύσματα πετρωμάτων, ορυκτά, ύαλο και κομμάτια μετεωριτών. Το στρώμα αυτών των υλικών ονομάζεται ρεγκόλιθος. Σε μια έκταση βάθους μέχρι και 10 χλμ. συναντάμε λατυποπαγή πετρώματα (πετρώματα που αποτελούνται από γωνιώδη τεμάχια συγκολλημένα με συνδετικό υλικό) και που πιθανόν να οφείλονται στην πρόσκρουση μετεωριτών, ή στην τεράστια διαφορά θερμοκρασίας μέρας και νύχτας. Ο βασάλτης είναι το κύριο συστατικό των πετρωμάτων της, ενώ ο στερεός φλοιός της μοιάζει με αυτόν της Γης. Οξυγόνο (Ο), πυρίτιο (Si) Αργίλιο(Al), Σίδηρος(Fe), Ασβέστιο(Ca), Μαγνήσιο(Mg), Τιτάνιο(Ti) είναι μερικά από τα βασικά στοιχεία που υπάρχουν σε αυτήν. Διαφέρουν από τα αντίστοιχα της Γης ως προς την περιεκτικότητα.

Από τη χημική σύσταση των πετρωμάτων της φαίνεται ότι απουσιάζει το νερό. Το μάγμα στη διάρκεια σχηματισμού της Σελήνης περιείχε ελάχιστο ως καθόλου Η2 πράγμα που σημαίνει ότι από τη γέννησή της η Σελήνη ήταν άνυδρη. Επίσης σημαντικά αποθέματα στο ισότοπο του ηλίου 3He κάνουν ελκυστική την ιδέα αναζήτησης ορυκτών πόρων στη Σελήνη. Το ισότοπο αυτό χρησιμοποιείται στην πυρηνική σύντηξη και 25 τόνοι αυτού φτάνουν για να τροφοδοτήσουν με πυρηνική ενέργεια την Ευρώπη και τις ΗΠΑ για ένα χρόνο. Ένα άλλο χαρακτηριστικό που διαφοροποιεί τη Σελήνη από τη Γη είναι η σύσταση του πυρήνα της. Ο μεγάλος πυρήνας σιδήρου που υπάρχει στη Γη και που σ’ αυτόν οφείλει το μαγνητικό της πεδίο φαίνεται ότι λείπει από τη Σελήνη. Λαμβάνοντας υπόψη το μοντέλο της δημιουργίας της Σελήνης από πρόσκρουση πρωτοπλανήτη πάνω σε αυτή συμπεραίνουμε ότι όταν έγινε η πρόσκρουση ο σίδηρος είχε ήδη κατακαθίσει στον πυρήνα της Γης, ενώ το υλικό που εκτοξεύτηκε στο διάστημα και που αργότερα σχημάτισε το δορυφόρο μας προέρχονταν από την επιφάνεια του πλανήτη μας.

14. Η Σελήνη των κινήσεων Η Σελήνη ως σφαιρικό ουράνιο σώμα, περιστρέφεται γύρω από τον άξονά της, και διαγράφει καμπυλόγραμμες τροχιές στο ηλιακό σύστημα. Σε αυτήν ασκούνται ελκτικές δυνάμεις τόσο από τη Γη όσο και από τον Ήλιο. Μάλιστα ο Ήλιος λόγω μάζας, παρόλο που βρίσκεται σε μεγαλύτερη απόσταση από τη Σελήνη σε σχέση με αυτή της Γης, ασκεί πάνω της τουλάχιστον διπλάσια δύναμη (σχεδόν 2,5 φορές μεγαλύτερη) σε σχέση με αυτή της Γης. Πώς όμως συμβαίνει να μην έχει αιχμαλωτιστεί η Σελήνη στην τροχιά του Ήλιου; Η αλήθεια είναι ότι η Σελήνη βρίσκεται ήδη σε τροχιά γύρω από τον Ήλιο και ο Ήλιος έλκει το σύστημα Γη-Σελήνη, ενώ η Γη ουσιαστικά επηρεάζει την τροχιά της Εικόνα 4. Το σύστημα Γης-Σελήνης σε τροχιά γύρω από τον Ήλιο Σελήνης. [εικόνα 4] Ξεκινώντας με την αρχή ότι αν έχουμε ένα σώμα που κινείται σε καμπυλόγραμμη τροχιά τότε η συνισταμένη δύναμη που ασκείται σε αυτό έχει φορά προς το εσωτερικό της τροχιάς διαπιστώνουμε τα εξής: Ο Ήλιος έλκει τη Σελήνη με δύναμη FΗ. Ταυτόχρονα όμως η Σελήνη έλκεται από τη Γη με δύναμη FΓ. Όταν η Σελήνη βρίσκεται σε αντίθεση (ΗΓΣ=180ο) η συνισταμένη FΚ είναι το άθροισμα των FΗ και FΓ οπότε έχουμε μεγάλη καμπυλότητα στην τροχιά της Σελήνης με αποτέλεσμα το κέντρο της τροχιάς λόγω μεγάλης καμπυλότητας να μετατοπίζεται μπροστά από τον Ήλιο. (Στο διπλανό σχήμα βλέπουμε διαδοχικές στιγμές της τροχιάς της Σελήνης. Οι κάθετοι στις ταχύτητες ορίζουν την ακτίνα της τροχιάς της). Όταν η Σελήνη βρίσκεται σε σύνοδο (ΗΓΣ=0ο) τότε η συνισταμένη δύναμη προκύπτει από τη διαφορά της FΓ από την FΗ. Σε αυτή την περίπτωση το κέντρο της τροχιάς λόγω μικρής καμπυλότητας μετατοπίζεται πίσω από τον Ήλιο.13 Σφάλμα! Δεν υπάρχει κείμενο καθορισμένου στυλ στο έγγραφο.-1

Η τροχιά της Σελήνης γύρω από τη Γη είναι ελλειπτική. Παρουσιάζει μια μικρή απόκλιση της τάξης του 0,15% από κύκλο. Όταν πλησιάζει στη Γη, βρίσκεται δηλαδή Σφάλμα! Δεν υπάρχει κείμενο καθορισμένου στυλ στο έγγραφο.-2 13

Στο σχήμα φαίνεται η κίνηση της σελήνης (πάνω στην τροχιά), και η μετατόπιση του κέντρου της τροχιάς της σε σχέση με τον ήλιο (στο κέντρο).

στο περίγειο (η κοντινότερη απόσταση είναι 363,104 χιλιόμετρα), φαίνεται περίπου 11% μεγαλύτερη απ’ ότι όταν βρίσκεται στο απόγειο δηλαδή απομακρύνεται (σε απόσταση 405,696 χιλιομέτρων από τη Γη). Για μια πλήρη περιφορά γύρω από τη Γη σε σχέση με τα αστέρια η Σελήνη χρειάζεται 27,32 μέρες. Η χρονική αυτή περίοδος ονομάζεται αστρικός μήνας. Εξαιτίας όμως της τροχιάς της Γης Εικόνα 5. Η Σελήνη στο περίγειο και στο γύρω από τον Ήλιο, η Σελήνη χρειάζεται 29,53 μέρες απόγειο για να ξαναγυρίσει στην ίδια φάση, δηλαδή στην ίδια θέση σε συνάρτηση με τον Ήλιο και τη Γη (σε σύνοδο). Η χρονική αυτή διάρκεια των 29,53 ημερών ονομάζεται συνοδικός ή σεληνιακός μήνας. Η διαφορά αυτή προκύπτει επειδή η Σελήνη πρέπει να «καλύψει» την επιπλέον απόσταση των 2ο που διένυσε η Γη κατά την τροχιά της γύρω από τον Ήλιο. Η δεξιόστροφη περιστροφή της Γης έχει ως αποτέλεσμα να βλέπουμε τη Σελήνη να κινείται από την Ανατολή προς τη Δύση. Για να κάνει μια πλήρη περιφορά (360ο) χρειάζεται 27,32 μέρες (αστρικός μήνας), δηλαδή κάθε μέρα κινείται περίπου 13,19ο ανατολικότερα. Αυτός είναι ο λόγος που βλέπουμε τη Σελήνη 13,19ο ανατολικότερα κάθε βράδυ, ενώ για να τη δούμε στο ίδιο σημείο που ήταν την προηγούμενη βραδιά χρειάζεται περίπου 50 λεπτά επιπλέον. Εκτός όμως από την περιστροφή και την περιφορά της γύρω από τη Γη, η Σελήνη εκτελεί κι άλλες κινήσεις. Οι Εικόνα 6. Αστρικός και συνοδικός μήνας ταλαντώσεις της μας δείχνουν το 9% από το υπόλοιπο μισό, το «σκοτεινό» της πρόσωπο. Για παράδειγμα η Πανσέληνος που ανατέλλει μας αποκαλύπτει λίγο περισσότερο από το αριστερό της πρόσωπο κι όταν δύει λίγο περισσότερο από το δεξί της πρόσωπο. Αυτή είναι η ημερήσια ταλάντωση. Επίσης, ενώ η Σελήνη περιστρέφεται με σταθερή ταχύτητα (360ο σε 27,3 μέρες) κατά τη διάρκεια της περιφοράς της και λόγω της ελλειπτικής τροχιάς της η ταχύτητα δεν είναι σταθερή (2ος νόμος του Kepler14). Όσο πλησιάζει τη Γη επιταχύνει κι όσο απομακρύνεται επιβραδύνει. Όταν επιταχύνει μπορούμε να δούμε λίγο από το πίσω μέρος της. Αυτή είναι η διαμήκης ταλάντωση. Τέλος, λόγω της γωνίας των 5,2ο που σχηματίζει το επίπεδο της τροχιάς της Σελήνης με το επίπεδο της εκλειπτικής μπορούμε να δούμε λίγο πιο πέρα από το Νότιο ή το Βόρειο Πόλο αναλόγως. Αυτή είναι η κάθετη ταλάντωση. 14

Για ένα σώμα που κινείται σε καμπυλόγραμμη τροχιά η ακτίνα που συνδέει το κέντρο μάζας με το σώμα διαγράφει ίσα εμβαδά σε ίσους χρόνους.

15. Η Σελήνη των παλιρροιών Στο ηλιακό μας σύστημα ασκούνται βαρυτικές δυνάμεις μεταξύ των σωμάτων που το αποτελούν. Η έλξη που ασκείται από ένα σώμα σε ένα άλλο εξαρτάται από τη μάζα των σωμάτων και τη μεταξύ τους απόσταση. Η Γη έλκεται βαρυτικά κυρίως από τη Σελήνη ως κοντινότερο σώμα και τον Ήλιο λόγω μεγέθους. Η βαρυτική δύναμη της Σελήνης είναι τουλάχιστον διπλάσια από αυτή του Ήλιου15. Εκείνο που παρουσιάζει ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι η έλξη που ασκείται δεν είναι παντού η ίδια. Οι κοντινότερες στη Σελήνη περιοχές έλκονται περισσότερο σε σχέση με τις πιο απομακρυσμένες. Για παράδειγμα στο κέντρο της Γης η έλξη είναι μικρότερη από ότι στο φλοιό της. Όμως ο φλοιός της Γης δεν αποτελείται μόνο από στερεά υλικά, αλλά και από νερό. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα η Σελήνη να έλκει τα νερά της περιοχής στην οποία πλησιάζει, κατά την άνω μεσουράνησή της, στο συγκεκριμένο τόπο και αυτά να ανεβαίνουν, να «φουσκώνουν», ενώ όταν απομακρύνεται επανέρχονται στο ίδιο επίπεδο που ήταν πριν. Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και κατά την κάτω μεσουράνησή της. Το φαινόμενο αυτό που παρατηρούμε στη Γη ονομάζεται παλίρροια και έχει δύο φάσεις. Την πλημμυρίδα (flood) και την άμπωτη (ebb ή low tide). Παρουσιάζεται έντονα κυρίως στα νερά των ωκεανών και των θαλασσών αλλά και των μεγάλων λιμνών. Στο έδαφος και στην ατμόσφαιρα είναι λιγότερο έντονες και άρα λιγότερο αισθητές. Οι κάτοικοι όμως των παραθαλάσσιων περιοχών και ιδιαίτερα των περιοχών που βρίσκονται κοντά σε ποτάμια που εκβάλλουν στη θάλασσα αντιλαμβάνονται το φαινόμενο αυτό έντονα.

Εικόνα 7. (α) παλίρροια σύζευξης, (β) διχοτομική παλίρροια

Υπάρχουν δύο είδη παλιρροιών ανάλογα με τη θέση που έχουν η Γη, ο Ήλιος και η Σελήνη: η παλίρροια συζυγιών και η διχοτομική. Κατά την παλίρροια συζυγιών τα τρία ουράνια σώματα ευθυγραμμίζονται. Αυτό συμβαίνει είτε κατά τη Νέα Σελήνη, είτε κατά την Πανσέληνο και οι παλίρροιες είναι μεγαλύτερες (spring tides) γιατί οι ελκτικές δυνάμεις του Ήλιου και της Σελήνης

Ο Ήλιος ασκεί στη Γη μόλις το 46% της έλξης που ασκεί η Σελήνη.

προστίθενται. Κατά τη διχοτομική παλίρροια ο Ήλιος και η Σελήνη σχηματίζουν γωνία 90° σε σχέση με τη Γη και οι επιπτώσεις των ελκτικών δυνάμεων που ασκούνται είναι ασθενέστερες σε σχέση με αυτές των συζυγιών γιατί οι επιπτώσεις τους αλληλοαναιρούνται τοπικά. Αυτό συμβαίνει κατά το πρώτο ή τελευταίο τέταρτο της Σελήνης και έχουμε μικρότερες παλίρροιες (neap tides). [εικόνα 7.] Το φαινόμενο αυτό επαναλαμβάνεται με μεγάλη ακρίβεια κάθε 24 ώρες, 50’ και 28’’ δηλαδή στον ίδιο χρόνο που η Σελήνη κάνει δύο διαδοχικές διελεύσεις από τον ίδιο τόπο. Το ύψος των νερών κυμαίνεται από μηδενικό ή ελάχιστο σε κλειστές θάλασσες όπως είναι η Μεσόγειος ή η Μαύρη κλπ, μέχρι και 15 μέτρα σε ανοιχτούς όρμους και σε κόλπους όπου εκβάλλουν ποτάμια π.χ. ο ανοιχτός όρμος του Mon Saint Michel16. Αυτό συμβαίνει δύο φορές το μήνα, κατά την περίοδο της Πανσελήνου και της Νέας Σελήνης. Εικόνα 8: Μon Saint Michel κατά την άμπωτη (αριστερά) και την πλημμυρίδα (δεξιά)

Κατά τις παλίρροιες συζυγιών συμβαίνει το εξής φαινόμενο: Όταν η σελήνη είναι στη φάση της Νέας Σελήνης τότε ταυτόχρονα ο Ήλιος και η Σελήνη ασκούν ελκτικές δυνάμεις στη μία πλευρά της Γης και οι δυνάμεις αυτές όπως είπαμε λειτουργούν προσθετικά. Τι συμβαίνει όμως στην πίσω πλευρά της Γης; Όπως έχει αναφερθεί παραπάνω ο Ήλιος και η Σελήνη δεν ασκούν έλξη μόνο στα υγρά στοιχεία της γης αλλά και στο έδαφος και στο εσωτερικό της Γης. Ως αποτέλεσμα το κέντρο έλκεται από τον Ήλιο και τη Σελήνη περισσότερο από τα νερά που βρίσκονται στην άλλη πλευρά κι έτσι φαίνονται να «φουσκώνουν». Κατά την περιστροφή της Γης μέσα στο 24ώρο συμβαίνουν δύο ισχυρές παλίρροιες και δύο άμπωτες. [εικόνα 9] Όταν η Πανσέληνος ή η Νέα Σελήνη βρίσκεται στο περίγειο τότε το φαινόμενο γίνεται λίγο πιο έντονο όχι όμως περισσότερο από μερικά εκατοστά επιπλέον. 16

Νησίδα στις ακτές της Νορμανδίας (Βορειοδυτική Γαλλία)

Εικόνα 9. Στη Γη ασκούνται από τη Σελήνη δυνάμεις ελκτικές διαφορετικού μέτρου. Το μέτρο αυτών των δυνάμεων προκύπτει από τον τύπο

Η Γη χωρίς τη Σελήνη Τον πρώτο καιρό της δημιουργίας του ηλιακού συστήματος η Σελήνη βρισκόταν πιο κοντά στη Γη και τα πελώρια κύματα που δημιουργούνταν από τις παλίρροιες μετέφεραν οργανικά υλικά και ανόργανα στοιχεία από το έδαφος στις θάλασσες. Έτσι δημιουργήθηκε μια «σούπα» από ύλη μέσα στην οποία αναπτύχθηκε η ζωή. Αν δεν υπήρχαν η βαρυτική έλξη και οι παλίρροιες, η Γη θα περιστρέφονταν πολύ γρηγορότερα απ’ ότι σήμερα. Μαζί με αυτήν και η ατμόσφαιρά της. Έτσι στην ατμόσφαιρά της θα επικρατούσαν ισχυρές ανεμοθύελλες με αποτέλεσμα να μη μπορεί να φυτρώσει ή να ζήσει οτιδήποτε ζωντανό. Αν και αποκαλούμε τον Ήλιο φωτοδότη και ζωοδότη, χωρίς τη Σελήνη δε θα υπήρχε ζωή στον πλανήτη.

16. Η Σελήνη των αριθμών

διάμετρος (D) Ισημερινού πολική διάμετρος μέση διάμετρος πεπλάτυνση όγκος μάζα (m) πυκνότητα

3476.2 km (0.2725 της περιμέτρου της Γης) 3472 km 3474.1 km 0.0012 2.1958 x 10^10 km^3 7.3477 x 1022 kgr (0.012 της μάζας της Γης) 3.346 gr/cm3

θερμοκρασία στον Ισημερινό

από -170ο C μέχρι +130ο C

θερμοκρασία στους πόλους

-223ο C (στους μόνιμα σκιασμένους κρατήρες)

επιφάνεια

3793 x 10^7 km

επιφανειακή βαρύτητα 1622 m/s2 στον ισημερινό ταχύτητα περιστροφής 16665 km/h (στον ισημερινό) κλίση του άξονα

1.5424ο με την εκλειπτική

περίοδος περιστροφής 27.32 μέρες ταχύτητα διαφυγής

2.38 km/s

διάρκεια αστρικού μήνα

27.32 μέρες

διάρκεια συνοδικού μήνα

29.53 μέρες

εκκεντρότητα τροχιάς

0.0554

μέση απόσταση από Γη 384 x 10^3 km 34

περίγειο

356.410 km

απόγειο

406.740 km

μέση ταχύτητα τροχιάς 1.022 km/s μέγιστη ταχύτητα τροχιάς

1.082 km/s

ελάχιστη ταχύτητα τροχιάς

0.968 km/s

κλίση ως προς την τροχιά

5.1454ο

λευκαύγεια (άλβεδο)

0.07

επιφανειακή ατμοσφαιρική πίεση

3 x 10^-13 kPa

διάρκεια σεληνιακής ημέρας

2 εβδομάδες

διάρκεια σεληνιακής νύχτας

2 εβδομάδες

φαινόμενο μέγεθος κατά το περίγειο

+ 11%

Μέρος Δ΄: Τα παραεπιστημονικά πρόσωπα της Σελήνης 17.Η Σελήνη των λαογραφικών παραδόσεων Σ’ όλες τις φάσεις του κύκλου της η Σελήνη εκπέμπει μια μαγεία για όποιον την ατενίζει. Ιδιαίτερα μαγευτική όμως φαντάζει κατά την πανσέληνο. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι πολλές δοξασίες, προκαταλήψεις και δεισιδαιμονίες συνδέθηκαν με τον γήινο δορυφόρο όταν αυτός έχει πια «γεμίσει». Κι αυτές βέβαια διαφέρουν από τόπο σε τόπο. Οι τσιγγάνοι θεωρούν την Πανσέληνο με κοκκινωπό χρώμα (κόκκινο φεγγάρι) ως προάγγελο αιματοχυσίας. Στη Γροιλανδία δεν επέτρεπαν στα κορίτσια να κοιτάζουν την Πανσέληνο γιατί θα έμεναν έγκυες. Επίσης πιστεύεται ότι αυτός που κοιμάται κάτω από το φως της Πανσελήνου μπορεί να τυφλωθεί ή να τρελαθεί. Άλλωστε στη Σελήνη αποδίδονταν η επιληψία (σεληνιασμός) και οι εξάρσεις των ψυχικά ασθενών (φεγγαροχτυπημένοι). Αλλά και οι σεληνιακές εκλείψεις θεωρείται ότι επιδρούν αρνητικά στον άνθρωπο. Το γέμισμα της Σελήνης συνήθως προοιωνίζει κάτι καλό· ένας γάμος που γίνεται αυτή την περίοδο θα είναι ευτυχισμένος. Η γυναίκα που θα συλλάβει στη γέμιση της Σελήνης θα κάνει αγόρι ενώ στη χάση κορίτσι (στις περισσότερες κοινωνίες το αγόρι είναι περισσότερο επιθυμητό από το κορίτσι). Επίσης στη γέμιση έχουμε περισσότερες γεννήσεις, ενώ στη χάση θανάτους. Για να κόψει κανείς νύχια ή μαλλιά καλό είναι να προτιμά την περίοδο της χάσης (το κόψιμο των μαλλιών κυρίως συνδέεται με την απώλεια δύναμης). Σύμφωνα με κάποια λαογραφικά έθιμα τις δυο πρώτες μέρες που το φεγγάρι γεμίζει, όποιος το κοιτάξει θα του βγει σε καλό. Αν μάλιστα αγγίξει και χρυσό τότε η περιουσία του θα αυξηθεί όπως αυξάνεται το φεγγάρι. Τέλος, οι γιατροί-μάγοι και οι πρακτικοί θεραπευτές που παράλληλα με τα βότανα που έδιναν στον ασθενή ψιθύριζαν και ξόρκια φρόντιζαν να το κάνουν στη χάση του φεγγαριού για να χαθεί η αρρώστια όπως χάνεται το φεγγάρι. Όλες οι παραπάνω αντιλήψεις και δοξασίες θα πρέπει να είχαν τις ρίζες τους σε πανάρχαιες μυστικιστικές γνώσεις, λατρείες και τελετές της Σελήνης που χάθηκαν ενώ έφτασαν ως τις μέρες μας αποσπασματικά κάποιες από αυτές και μοιάζουν αστήρικτες ενώ τις περισσότερες φορές είναι διαστρεβλωμένες.

18. Η Σελήνη των σύγχρονων αστρολόγων Ένα από τα πιο δημοφιλή πρόσωπα της σελήνης στις μέρες μας είναι και αυτό που μας παρουσιάζουν οι σύγχρονοι αστρολόγοι. Εκμεταλλευόμενοι ανθρώπους ψυχολογικά και συναισθηματικά ασταθείς και αδύναμους, προσπαθούν να πείσουν ότι ο Ήλιος, η Σελήνη, οι πλανήτες κλπ παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο στην πορεία ενός ανθρώπου, στις αποφάσεις του, στην οικογενειακή και επαγγελματική του ζωή, ακόμα και στην υγεία του. Η Σελήνη καθρεφτίζει την ψυχή του ανθρώπου και μπορεί να ανασύρει στην επιφάνεια τις βαθύτερες συναισθηματικές του ανάγκες. Επίσης είναι ρυθμιστικός παράγοντας στις αποφάσεις αλλά και στο χαρακτήρα του ανθρώπου. Έτσι ένας άνθρωπος που η Σελήνη του την ώρα που γεννήθηκε ήταν στον Καρκίνο θεωρείται ευσυγκίνητος, αν ήταν στον Λέοντα καλόκαρδος αν ήταν στους Διδύμους του αρέσει να κάνει… βόλτες. Συχνά ο αστρολόγος πρέπει να καλύψει όσο το δυνατό μεγαλύτερη γκάμα ανθρώπων με τις προβλέψεις και τα λεγόμενά του, έτσι στη συγκεκριμένη περίπτωση αναφέρει το εξής: «Αυτή η σελήνη αγαπά τις βόλτες.

Τώρα αν αυτές οι βόλτες γίνονται κυριολεκτικά ή από τον καναπέ παρακολουθώντας κάποιο ντοκιμαντέρ ή διαβάζοντας κάποιο βιβλίο δεν έχει καμία σημασία. 17»

Επίσης η Σελήνη των αστρολόγων μπλέκεται στις ερωτικές υποθέσεις των ανθρώπων. Και προφανώς δεν εννοούν τα βράδια που τα ζευγάρια κάνουν ρομαντικούς περιπάτους κάτω από το σεληνόφως απολαμβάνοντας τον έρωτά τους. Κατά τους αστρολόγους η σωστή επιλογή συντρόφου είναι καθαρά υπόθεση της Σελήνης. Μ΄ άλλα λόγια για να επιτύχεις στην επιλογή του συντρόφου σου πρέπει να ανατρέξεις στη μέρα που γεννήθηκες και να μάθεις σε ποιο ζωδιακό αστερισμό ήταν η Σελήνη εκείνη τη μέρα. Αν ήταν για παράδειγμα στον αστερισμό του Ταύρου, τότε ο κατάλληλος σύντροφος για σένα πρέπει να είναι Ταύρος ή Παρθένος ή Αιγόκερως ή η Σελήνη του την ώρα που γεννήθηκε να ήταν σε κάποιο από αυτά τα ζώδια (εν ολίγοις όλα τα ζώδια θεωρούνται κατάλληλα κατά τα λεγόμενά τους) 18. Θύματα των απανταχού της γης αστρολόγων είναι συνήθως γυναίκες, και άνθρωποι χαμηλού οικονομικού, νοητικού και μορφωτικού επιπέδου. Αυτό δε σημαίνει ότι δεν υπάρχουν κι εξαιρέσεις. Σίγουρα πάντως η αστρολογία επηρεάζει ανθρώπους που έχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση και συναισθηματική αστάθεια. 17 18

http://www.astrocosmos.gr/items.php?catid=21 http://www.astrologos.gr/article/i-selini-soy-deihnei-me-poia-atoma-tairiazeis

19. Η Σελήνη των εφημερίδων, των «ερευνητών» και των «συμπτώσεων» Σενάριο 1. Η Super Σελήνη

Λονδίνο Μια νέα έρευνα για το ναυάγιο του Τιτανικού υποδεικνύει ως «ένοχο» τη …Σελήνη. Σύμφωνα με τους ερευνητές ένα σπάνιο φαινόμενο προκάλεσε μεγάλες παλίρροιες που «έστειλαν» μεγάλα παγόβουνα στον δρόμο του θρυλικού υπερωκεάνιου. Τα «σεληνιασμένα» παγόβουνα Τα μεγάλα παγόβουνα που έχουν μέγεθος παρόμοιο με εκείνο που συγκρούστηκε με τον Τιτανικό παραμένουν «εγκλωβισμένα» στα ρηχά νερά της Γροιλανδίας και δεν μπορούν να κινηθούν στην ανοικτή θάλασσα αν πρώτα δεν έχουν λιώσει αρκετά. Μια μεγάλη παλίρροια μπορεί όμως να «απεγκλωβίσει» ένα τέτοιο παγόβουνο. Σύμφωνα λοιπόν με τους ερευνητές, το γεγονός ότι τον Ιανουάριο του 1912 η Σελήνη προσέγγισε πολύ τον πλανήτη μας οδήγησε στις παλίρροιες οι οποίες απελευθέρωσαν πολλά μεγάλα παγόβουνα. Τα παγόβουνα αυτά ήταν διάσπαρτα στον θαλάσσιο δρόμο που ακολούθησε ο Τιτανικός τρεις μήνες αργότερα, όπως αναφέρεται σε σχετική μελέτη που δημοσιεύεται στο περιοδικό «Sky & Telescope».19

Μια περίγεια Πανσέληνος είναι εντυπωσιακή στα μάτια όλων. Το φαινόμενο μέγεθός της αυξάνεται κατά 11%, ενώ η λαμπρότητά της φτάνει στο 30% επιπλέον. Είναι όμως δυνατόν να προκαλέσει παλίρροιες τόσο έντονες ώστε να απεγκλωβίσει παγόβουνα; Και γιατί το ενδιαφέρον εστιάζεται μόνο στην περίγεια Πανσέληνο και όχι στην περίγεια Νέα Σελήνη αφού έχουν την ίδια επίδραση στα νερά της Γης; Η αμερικάνικη ΝΟΑΑ (Εθνική Υπηρεσία Ωκεανών και Ατμόσφαιρας απαντά: «η περίγεια πανσέληνος μπορεί να αυξήσει το ύψος των νερών από 3-5 εκατοστά. Σε πολύ περιορισμένες περιοχές το μέγιστο ύψος μπορεί να φτάσει τα 15 εκατοστά». Αυτό σε καμιά περίπτωση δε δικαιολογεί την παραπάνω κινδυνολογία. Τότε ποιος ο σκοπός ενός τέτοιου άρθρου σε μία κατά τ’ άλλα σοβαρή εφημερίδα; Μήπως ένα επιστημονικοφανές άρθρο εξυπηρετεί την τρομολαγνεία στην οποία αρέσκονται να επιδίδονται οι δημοσιογράφοι;

Το παραπάνω είναι απόσπασμα άρθρου που δημοσιεύτηκε σε ελληνική εφημερίδα την παραμονή των εκλογών της 6ης Μαΐου 2012, και συνέδεε την περίγεια πανσέληνο της ίδιας νύχτας με τις εκλογές.

Σενάριο 2. Πανσέληνος και … ατυχήματα

11 Αυγ.2003 (Bloomberg) -- Τα αυτοκινητιστικά ατυχήματα συμβαίνουν κατά μέσο όρο 14% πιο συχνά σε μια πανσέληνο, παρά σε ένα καινούργιο φεγγάρι, σύμφωνα με μια μελέτη 3 εκατομμυρίων ασφαλειών αυτοκινήτων από την βρετανική Churchill Insurance Group Plc. Τα δεδομένα δείχνουν μια άνοδο σε όλα τα είδη ατυχημάτων, που περιλαμβάνουν ένα ή περισσότερα αυτοκίνητα, είπε η εταιρία σε ένα δελτίο τύπου μέσω e-mail. Η επόμενη πανσέληνος είναι αύριο βράδυ. "Ξέρουμε ότι το φεγγάρι είναι μια ισχυρή πηγή ενέργειας, μιας και επηρεάζει τις παλίρροιες και τα καιρικά φαινόμενα, αλλά μείναμε έκπληκτοι από αυτή την περίεργη τάση." είπε ο Craig Staniland, επικεφαλής της ασφαλιστικής στο Churchill. Η εταιρία, την οποία η Royal Bank of Scotland Group Plc συμφώνησε ν'αγοράσει τον Ιούνιο από την Credit Suisse Group, υποθέτει ότι οι ιδέες της ανατολικής φιλοσοφίας περί γιν και γιάνγκ ίσως να εξηγούν το ποσοστό ατυχημάτων. Ανέφερε έναν ειδικό στο φενγκ σούι, τον Simon Brown, που λέει ότι η πανσέληνος ακτινοβολεί περισσότερη ενέργεια γιανγκ του ήλιου πάνω στη Γη, κάνοντας έτσι τους ανθρώπους πιο επιθετικούς και ανυπόμονους. Η ασφαλιστική είπε ότι δεν θα αλλάξει τα κριτήρια της για να λάβει υπ'όψιν της την πανσέληνο. 20

Η παραπάνω μελέτη έγινε σε 3 εκατομμύρια ασφάλειες αυτοκινήτων όπως επισημαίνεται σε κάποιο σημείο. Με μια πρώτη ματιά φαίνεται σωστή. Πώς όμως διεξήχθη; Ποιες παραμέτρους έλαβε υπόψη; Ποιοι και με ποιο τρόπο τις αξιολόγησαν; Μήπως κάποια από τα ατυχήματα έγιναν πριν την ανατολή και μετά της δύση της Σελήνης; Μήπως οι καιρικές συνθήκες συνέβαλαν στην αύξηση των ατυχημάτων; Κι έπειτα μέσα σε πόσο χρονικό διάστημα έγιναν αυτά τα ατυχήματα; Και ποιες μέρες; Για παράδειγμα σε μέρες ή περιόδους αργίας, όταν οι εξορμήσεις είναι μαζικές και συνοδεύονται από υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ και ξενύχτι γίνονται περισσότερα ατυχήματα. Αν τέτοιες μέρες συνέπεσαν με την Πανσέληνο λογικό είναι να αυξάνεται κατακόρυφα ο αριθμός τους. Υπό αμφισβήτηση τίθενται και αντίστοιχες μελέτες που αφορούν εγκληματικές πράξεις δολοφονίες και αυτοκτονίες κατά τη διάρκεια της Πανσελήνου. Έτσι συνάγονται λανθασμένα συμπεράσματα τα οποία μέσα από τον καταιγιστικό βομβαρδισμό των μέσων μαζικής ενημέρωσης τείνουν να παγιωθούν στις αντιλήψεις μας. Γενικά οι άνθρωποι έχουν την τάση να παρατηρούν και να αποθηκεύουν στη μνήμη τους γεγονότα που συνδέονται με κάτι ασυνήθιστο. Η Πανσέληνος είναι κάτι 20

http://www.skepdic.gr/Articles/criticalthinklesson4.htm (Μαθήματα κριτικής σκέψης από τον R. T. Carroll)

που συμβαίνει μία φορά στη διάρκεια ενός μήνα και είναι το φεγγάρι που φαίνεται στον ουρανό σε όλη τη διάρκεια της νύχτας ακόμα κι αν οι καιρικές συνθήκες δεν είναι ιδανικές. Μ’ άλλα λόγια ξεχωρίζει όχι μόνο για το φως της αλλά και για τη διάρκεια παραμονής της στο οπτικό πεδίο των ανθρώπων. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος έχει την τάση να προσπαθεί να αιτιολογήσει και να δικαιολογήσει αυτό που δεν είναι σύνηθες. Πόσες πανσέληνοι στη ζωή μας περνάνε χωρίς να αφήσουν ίχνη στη μνήμη μας; Αν όμως κάτι μας συνταράξει και τύχει να συνδεθεί με την πανσέληνο χαράσσεται στη μνήμη και παραμένει για μεγάλο χρονικό διάστημα σε αυτήν. Μπορεί λοιπόν η άποψη του Αριστοτέλη ότι η Πανσέληνος «φουσκώνει» τα υγρά του ανθρωπίνου σώματος και του εγκεφάλου και φέρνει επιπτώσεις στην ανθρώπινη συμπεριφορά να γοητεύει τους μυθιστοριογράφους και τους κινηματογραφιστές αλλά δε θα πρέπει να επηρεαζόμαστε από σενάρια επιστημονικής φαντασίας. Ο Μεσαίωνας ανήκει στο παρελθόν. Η επιστήμη μπορεί πια τεκμηριωμένα να αποφανθεί: η Πανσέληνος δε σηκώνει τους βρικόλακες από τους τάφους τους για να πιουν αίμα, οι εγκληματίες δεν καραδοκούν σε κάθε σκοτεινή γωνιά περιμένοντας τα επόμενα θύματα, οι άνθρωποι δε γίνονται λυκάνθρωποι όταν την αντικρίζουν, δε μετακινεί παγόβουνα και φυσικά δεν ευθύνεται για τους απρόσεκτους οδηγούς ή πεζούς.

Μέρος Ε΄: Τα Καλλιτεχνικά πρόσωπα της Σελήνης 20. Η Σελήνη των Καλών Τεχνών21

Τον 5οπ.Χ. αιώνα κατά την κατασκευή του Παρθενώνα από τον Ικτίνο και Καλλικράτη, ο γλύπτης Φειδίας φιλοτέχνησε δύο απαράμιλλου κάλλους αετώματα. Στο δυτικό αέτωμα παριστάνεται η διαμάχη του Ποσειδώνα με την Αθηνά. Στο ανατολικό ξεδιπλώνεται η ιστορία της γέννησης της Αθηνάς από το κεφάλι του Δία. Ο χρόνος της «αφήγησης» ξεκινά με τον Ήλιο στο αριστερό άκρο του αετώματος και τελειώνει με τη Σελήνη να οδηγεί το τέθριππό της στην άκρη της Γης. Οι δύο αυτές φιγούρες οριοθετούν το χώρο και το χρόνο της ιστορίας.

Εικόνα 10. Το ανατολικό αέτωμα του Παρθενώνα και πάνω λεπτομέρεια με τη Σελήνη.

Στη ζωγραφική της κλασσικής εποχής αλλά και της ελληνιστικής, όπως μαρτυρούν τα αγγεία που έχουν βρεθεί, η Σελήνη απεικονίζεται συνήθως με την ημισέληνο και πιο σπάνια με το στρόγγυλο δίσκο της Πανσέληνου στο κεφάλι της ενώ μπροστά ή δεξιά κι αριστερά διακρίνονται αστέρια. Στη Βυζαντινή αγιογραφία συχνά συναντάμε το μοτίβο του Ήλιου και της Σελήνης στη σταύρωση. Στα αριστερά του Εσταυρωμένου ο Ήλιος και στα δεξιά η Σελήνη σε σχήμα ανθρώπινου προσώπου· ο Ήλιος έχει χρώμα κοκκινωπό ενώ η Σελήνη γκριζωπό όπως αναφέρει ο Φώτης Κόντογλου στο βιβλίο του Έκφρασις Α΄«…Εις δε τον ουρανόν ζωγραφίζονται από τα δύο μέρη του σταυρού ο Ήλιος και η Σελήνη εις σχήμα ανθρωπίνων προσώπων, ο μεν ήλιος με χρώμα κόκκινον αιματώδες, η δε σελήνη στακτόχρους, με τας ακτίνας γυρισμένας προς το μέρος του Χριστού, εις σημείον ότι εσκοτίσθησαν κατά την Σταύρωσιν…»22 Τα δύο αυτά ουράνια σώματα Εικόνα 11. Σταύρωση 21 22

Τα έργα, έγχρωμα και σε μεγαλύτερες διαστάσεις παρατίθενται στα παραθέματα. http://iereasanatolikisekklisias.blogspot.gr/2013/04/blog-post_3168.html

αντιπροσωπεύουν τη φρίκη του ορατού κόσμου για τη σταύρωση. Στη σύγχρονη τέχνη η Σελήνη άλλοτε είναι συμπληρωματικό στοιχείο στο καλλιτεχνικό έργο κι άλλοτε πάλι πρωταγωνιστικό. Στην «Έναστρη Νύχτα» η άλως γύρω από την ημισέληνο ζεσταίνει με το χρώμα της το μπλε του ουρανού και δίνει φως στον πίνακα του Van Gogh. Εικόνα 12. Βαν Γκογκ, Η έναστρη νύχτα

Η «Λουόμενη Γυναίκα» του Μιρό κοιτάζει αργά τη νύχτα τη Σελήνη που ανατέλλει ενώ βρίσκεται στη χάση της. Οι κυματισμοί του νερού παίρνουν ασημένιες αποχρώσεις από το φως της Σελήνης ενώ τα μαλλιά της γυναίκας γίνονται χρυσαφένια. Εικόνα 13. Μιρό, Λουόμενη Γυναίκα

Τέλος, στα περισσότερα νυχτερινά τοπία του, ο Γιάννης Σταύρου που γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Θεσσαλονίκη απεικονίζει την πόλη23 λουσμένη στο φως της Πανσέληνου.

Εικόνα 14. Γιάννης Σταύρου, Στο φως της Σελήνης

Ο Γιάννης Σταύρου ζωγραφίζει εκτός από τη Θεσσαλονίκη και άλλες πόλεις της Ελλάδας στο φέγγος της Πανσέληνου.

21. Η Σελήνη της μουσικής24 Αναζητώντας την αντιστοιχία της μουσικής με τη Σελήνη δύο κλασικά έργα έρχονται στο νου· η Σονάτα υπό το Σεληνόφως του Beethoven και το Clair de Lune του Debussy. Στην πραγματικότητα ο Beethoven ποτέ δεν έδωσε στο έργο του αυτόν τον τίτλο. Η αυθεντική ονομασία ήταν “Quasi una fantasia” που σημαίνει “σχεδόν μια φαντασία“. Αρκετά χρόνια μετά το θάνατο του συνθέτη, το 1836, ο γερμανός μουσικοκριτικός Ludwig Rellstab έγραψε ότι ακούγοντας τη συγκεκριμένη σονάτα ερχόταν στο μυαλό του η αντανάκλαση του φεγγαρόφωτος στη λίμνη Λουκέρνη. Από τότε ο τίτλος αυτός έγινε η επίσημη ονομασία της σονάτας. Για ιστορικούς λόγους θα πρέπει να αναφερθεί ότι το διάσημο μουσικό έργο γράφτηκε το 1801 και ήταν αφιερωμένο στην κοντέσα Giulietta Guicciardi, που ήταν μαθήτρια του Beethoven και την οποία ερωτεύτηκε. Μάλιστα της έκανε πρόταση γάμου την οποία εκείνη αποδέχτηκε αλλά δεν ευοδώθηκε ο έρωτάς τους εξαιτίας της άρνησης των γονιών της. Η σονάτα αποτελείται από τρία μέρη: Adagio sostenuto (αργό και συγκρατημένο) Allegretto (εύθυμο, ζωηρό αλλά όχι πολύ γρήγορο) Presto agitato (πολύ γρήγορο και με έξαψη) Στο πρώτο μέρος, που είναι και το πιο γνωστό, μια μυστηριώδης στοιχειωμένη μελωδία ακούγεται σκοτεινή, σα ψίθυρος. Ο συνθέτης παίζει τη βασική μελωδία, την αναπτύσσει και στη συνέχεια την ξαναπαίζει με τρόπο παρόμοιο όπως η αυθεντική. Το δεύτερο μέρος είναι εύθυμο και σχετικά γρήγορο ενώ το τρίτο είναι εντελώς διαφορετικό από τα δύο προηγούμενα. Εξελίσσεται γρήγορα, δυναμικά, αναζωογονητικά. Οι νότες παίζονται χαμηλά σε ένταση αλλά αρκετά τονισμένα. Αλλά και το “Clair de Lune” (το τρίτο μέρος της σουίτας “Suite Bergamasque” δεν είχε εξαρχής αυτό το όνομα. Ο τίτλος που δόθηκε από τον συνθέτη όταν το πρωτοέγραψε το 1890 σε ηλικία 25 ετών ήταν “Promenade Sentimentale” (=συναισθηματικός περίπατος). Δε δημοσιεύτηκε παρά 15 χρόνια αργότερα. Στο μεταξύ ο συνθέτης είχε κάνει κάποιες αλλαγές και του έδωσε το όνομα Clair de Lune (=φεγγαρόφως) από ένα ποίημα του Paul Verlaie που είχε τον ίδιο τίτλο. 24

Τα μουσικά έργα είναι διαθέσιμα στις παρακάτω σελίδες στο YouTube: Beethoven’s Moonlight Sonata (all 3 movements): https://www.youtube.com/watch?v=zxHjr9ikavs Debussy’s Claire de Lune: https://www.youtube.com/watch?v=CvFH_6DNRCY

22. Η Σελήνη της ελληνικής ποίησης Απ’ όλα τα πρόσωπα της Σελήνης το πιο σύνθετο και πολύμορφο είναι αυτό της ποίησης. Το φεγγάρι είναι το ουράνιο σώμα με τις περισσότερες αναφορές από ποιητές (με εξαίρεση ίσως τον Ήλιο στον Οδ. Ελύτη). Κάθε ποίημα, κάθε στίχος, κάθε λέξη είναι μια διαφορετική εικόνα, μια διαφορετική μορφή, ένα διαφορετικό πρόσωπο. Το φεγγάρι είναι σύμβολο, συμπονεί, χαϊδεύει, ξεκουράζει, ακούει, αδιαφορεί, προκαλεί πόνο, φέρνει στο νου εικόνες φρίκης, βασανίζει και γλυκαίνει τις στιγμές. Η ελληνική ποίηση ξεκινά από πολύ παλιά. Η λυρική ποίηση στρέφεται σε χαρές και λύπες των ανθρώπων αλλά και σε αξιοπαρατήρητα φαινόμενα. Η Σαπφώ τον 6οπ.Χ. αιώνα εξυμνεί τη Σελήνη –σύμβολο της γυναικείας φύσης: ἄστερες ,ὲν ἀμφὶ κάλαν σελάνναν ἂψ ἀπυκρύπτοισι φάεννον εἶδος ὄπποτα πλήθοισα λάμπηι γᾶν ~ἀργυρία.

Στην πιο πρόσφατη ελληνική λογοτεχνία η φύση αποκτά συμβολικό κυρίως χαρακτήρα. Το φεγγάρι του Ν. Καρούζου είναι μια σταθερά στο δικό του κόσμο, δεν αλλάζει. Ο ίδιος όμως νιώθει την αγωνία της ύπαρξης. Καμιά φορά το φεγγαρόφως κατευνάζει αυτή την αγωνία, συνήθως όμως την επιτείνει καθώς γεμίζει προκλητικά σχεδόν το μαύρο της νύχτας ή του θανάτου: … Αισθάνομαι μόνος αφού δεν έχει δεύτερη ζωή ν’ αλλάξουμε και το φεγγάρι ταξιδεύει πάντα ίδιο… (Ν. Καρούζος, Νεότερος) Το φεγγάρι κατευνάζει κάποτε/ συνήθως όμως αναστατώνει θρασύνεται διαστέλλεται στη λαγνική του μαύρου κοινοκτημοσύνη. Γιατί να μας εφευρίσκει ο θάνατος;…(Ν. Καρούζος, Σύντομη Μαγνητοφώνηση)

Η Ρούλα Ιωαννίδου στα νυχτερινά τοπία γράφοντας σε μορφή χαϊκού25 αναρωτιέται ποιος θα φωτίζει το όνειρο τώρα που το φεγγάρι είναι θολό και δεν έχει αστέρια. Θολό φεγγάρι. Ποιος θα φέγγει στ' όνειρο? 'Aστρο δεν έχει.

Χαϊκού στα γιαπωνέζικα σημαίνει αστείος στίχος. Έτσι ονομάζονται τα τρίστιχα σύντομα ποιήματα με 17 συλλαβές (5, 7 και 5 αντίστοιχα). Τα θέματά του συνήθως αφορούν τη φύση, τις εποχές, κλπ.

Στο τέλος του ταξιδιού του ο άνθρωπος, φτάνει χωρίς ιδανικά. Το μόνο που φέρνει μαζί του είναι το φεγγάρι. Ο αγώνας για έναν καλύτερο κόσμο τελειώνει μπροστά στην απληστία, πριν προλάβει να ξεκινήσει: Και να που φτάσαμε εδώ Χωρίς αποσκευές Μα μ’ ένα τόσο ωραίο φεγγάρι Και εγώ που ονειρεύτηκα έναν καλύτερο κόσμο Φτωχή ανθρωπότητα, δεν μπόρεσες Ούτε ένα κεφαλαίο να γράψεις ακόμα Σα σανίδα από θλιβερό ναυάγιο ταξιδεύει η γηραιά μας ήπειρος Αλλά τα βράδια τι όμορφα που μυρίζει η γη (Τάσος Λειβαδίτης, Αλλά τα βράδια)

Το φεγγάρι, άδειο από ζωή, ακίνητο στέκει μέσα στη βουβή νύχτα πάνω από ένα νεκρικό τοπίο όπου το μόνο «ζωντανό πλάσμα» είναι ένα ρημαγμένο καράβι, ο ίδιος ο ποιητής: Δίχως χτύπο οι ώρες και οι μέρες θλιβές δίχως χάρη κι έτσι κούφιο κι ακίνητο μες σε νύχτες βουβές το φεγγάρι (Γ. Σκαρίμπας, Σπασμένο καράβι)

Εφιαλτικές εικόνες, αινιγματικά σύμβολα, η περιπέτεια του ανθρώπου που έχει αποξενωθεί και το φεγγάρι έχει χαθεί στο ποίημα του Μ. Σαχτούρη: Φεγγάρι πεθαμένο μου για ξαναβγές και πάλι θέλω να δω το αίμα σου δεν έκαιγες λυχνάρι φώτιζες το φοβισμένο πρόσωπο θέλω να δω το φοβισμένο πρόσωπο τώρα πάλι και πάλι τότε όλο το σώμα μου

ήταν μια πληγή φεγγάρι μια πηγή και φώτιζε της νύχτας το σκοτάδι Φεγγάρι πεθαμένο μου θέλω να δω το αίμα σου τώρα πάλι και πάλι. (Μ. Σαχτούρης, Η πηγή)

Ο Γ. Ρίτσος στη Σονάτα του Σεληνόφωτος περιγράφει ένα συμβολικό φεγγάρι, αμείλικτο, μάρτυρα στην εξομολόγηση της γερασμένης γυναίκας που δε γνώρισε τον σαρκικό έρωτα στη ζωή της. Το φεγγάρι είναι παρηγοριά, ξυράφι, πηγάδι έτοιμο να τραβήξει τη γυναίκα στον πάτο του, συνένοχος στην εξαπάτηση (καλύπτει τα γκρίζα της μαλλιά), φέρνει τα φαντάσματα του παρελθόντος στη μνήμη. Από τα δύο παράθυρα μπαίνει ένα αμείλικτο φεγγαρόφωτο… Άφησέ με να έρθω μαζί σου. Τι φεγγάρι απόψε! Είναι καλό το φεγγάρι, -δε θα φαίνεται που άσπρισαν τα μαλλιά μου. Το φεγγάρι θα κάνει πάλι χρυσά τα μαλλιά μου. Δε θα καταλάβεις. …………………………………………………………………………… …ή όπως πέφτει μια λουρίδα φεγγάρι στην παλιά ξεκοιλιασμένη πολυθρόνα. … έλεγα να ρίξω ένα σεντόνι πάνω της, -φοβήθηκα τ’ άσπρο σεντόνι σε τέτοιο φεγγαρόφωτο. Εδώ κάθισαν άνθρωποι που ονειρεύτηκαν μεγάλα όνειρα …και τώρα ξεκουράζονται κάτω από το χώμα δίχως να ενοχλούνται απ’ τη βροχή ή το φεγγάρι. …………………………………………………………………………………… …Τα χείλη του ποτηριού γυαλίζουν στο φεγγαρόφωτο σαν κυκλικό ξυράφι πώς να το φέρω στα χείλη μου; ……………………………………………………………………………………… Τούτος ο ίλιγγος ωραίος, ανάλαφρος θα πέσεις, ένα μαρμάρινο πηγάδι το φεγγάρι, …

Οι σιωπές της Σελήνης είναι αγαπημένες για τον Σεφέρη. Αντίθετα το ρομαντικό φεγγάρι δίνει την αίσθηση του απατηλού. Για τον ποιητή το φεγγάρι φέρνει στο νου τη φρίκη του πολέμου: Λίγες οι νύχτες με φεγγάρι που μ’ αρέσανε Τώρα που κάθομαι άνεργος και λογαριάζω λίγα φεγγάρια απόμειναν στη μνήμη~ νησιά, χρώμα Θλιμμένης Παναγίας, αργά στη χάση ή φεγγαρόφωτα σε πολιτείες του βοριά ρίχνοντας κάποτε σε ταραγμένους δρόμους ποταμούς και μέλη ανθρώπων βαριά μια νάρκη. ……………………………………………………… Σιωπές αγαπημένες της σελήνης…

23. Η Σελήνη του κινηματογράφου Συμπρωταγωνιστής σε εκατοντάδες μπορεί και χιλιάδες ταινίες από την εποχή ακόμα του βωβού κινηματογράφου μέχρι και τις μέρες μας. Εικόνες ανεξίτηλες στη μνήμη μας. Σελήνη. Ο φωτεινός, ολόλαμπρος δίσκος της και μπροστά απ’ αυτόν περνά με το ποδηλατό του, πετώντας στον ουρανό ένα παιδί, ενώ μέσα στο καλαθάκι του ποδηλάτου κάθεται ο Ε.Τ. o εξωγήινος. Μια αγαπημένη σκηνή των παιδικών μας χρόνων. Η Σελήνη αποτέλεσε το σημείο αναφοράς για πολλές από τις λεγόμενες Εικόνα 15. Ε.Τ. ο εξωγήινος. Χαρακτηριστική σκηνή της science-fiction films, δηλαδή ταινίες ταινίας του Steven Spielberg. επιστημονικής φαντασίας που εκτυλίσσονται στο διάστημα, είτε στη Σελήνη είτε σε φανταστικούς τόπους και χρόνους. Αλλά και από τη Γη η Σελήνη στοιχειώνει τις κινηματογραφικές εικόνες. Από τις b-movies, ταινίες με λυκανθρώπους και βρικόλακες μέχρι τις ταινίες του ευρωπαϊκού και αμερικάνικου κινηματογράφου, ταινίες πάθους με φόντο το φεγγάρι, η Σελήνη προκαλεί, τυραννά, ξεσηκώνει και ηρεμεί, φουντώνει το πάθος, τους φόβους, τα μίση των πρωταγωνιστών. Μια από τις πιο χαρακτηριστικές ταινίες με αναφορές στη Σελήνη είναι το Moonstruck (ελληνικός τίτλος: Κάτω από το φως του φεγγαριού) του Norman Jewison. Η πανσέληνος στη Νέα Υόρκη φέρνει άνω κάτω τη ζωή στην ιταλική συνοικία στο Brooklyn. Μια πολύ όμορφη σκηνή είναι αυτή στην κρεβατοκάμαρα του ηλικιωμένου ζευγαριού, όταν ο άντρας ξεσηκώνεται από τη θέα της Σελήνης και πλησιάζει στο παράθυρο, ενώ η γυναίκα του που τον κοιτάζει στο φεγγαρόφωτο του λέει: “You know something? In that light, and that expression in your face, you look like 25 years old…” Τα “μαύρα φεγγάρια του έρωτα” (Bitter Moon) του Polanski συμβολίζουν τη διαστροφή και την παραφροσύνη και τελικά το μίσος που φωλιάζει στον έρωτα ανάμεσα σε μια όμορφη νέα και τον αρκετά μεγαλύτερο και ανάπηρο σύζυγό της. Αλλά και ο Hitchcock στην ταινία Rebecca ανοίγει τη σκηνή με ένα φεγγάρι γεμάτο, χλωμό πίσω από σύννεφα να προοιωνίζει τον εφιάλτη που θα ζήσει η γυναίκα που επιστρέφει στο μεγάλο σπίτι στο Manderley. To φεγγάρι χάνεται

οριστικά πίσω από τα σύννεφα τη στιγμή που ανάβουν τα φώτα στο “στοιχειωμένο” σπίτι.

24. Η Σελήνη της φωτογραφίας Απαθανατίστηκε εκατομμύρια φορές από φωτογράφους ερασιτέχνες ή επαγγελματίες σε όλα τα μήκη και πλάτη της Γης, αλλά και από το διάστημα.

Εικόνα 16.

Η αντίθεση στο άσπρο – μαύρο γοητεύει, η Σελήνη μοιάζει πιο φυσική. Οι αποχρώσεις του γκρίζου, και το ασημί την κάνουν να φαντάζει στα μάτια μας πολύτιμη. Εικόνες σαν κι αυτές, απαράμιλλης ομορφιάς, μαγεύουν το νου.

Εικόνα 17.

Εικόνα 18.

Το Σάββατο 5-5-12 ανέτειλε περίγεια Πανσέληνος. Η διπλανή φωτογραφία απεικονίζει τη δύση της το επόμενο πρωί. Η λήψη έγινε από τηλεσκόπιο σε απόσταση 1200 μέτρων από το ναό του Ποσειδώνα στο Εικόνα 19. Περίγεια Πανσέληνος στη Δύση. Σούνιο. Τα εύσημα ανήκουν από κοινού στη Σελήνη και στον Χρ. Κωτσιόπουλο ενώ η φωτογραφία είναι διαθέσιμη στο διαδίκτυο. Τα τελευταία χρόνια είθισται κατά τους θερινούς μήνες και προπάντων τον Αύγουστο οι αρχαιολογικοί χώροι να είναι ανοιχτοί τα βράδια με Πανσέληνο για το κοινό. Όσοι προσέρχονται έχουν την ευκαιρία να θαυμάσουν όμορφες εικόνες όπως αυτή. Κι αν τύχει να έχουμε …γαλάζιο φεγγάρι είναι δυο φορές τυχεροί.

Εικόνα 20. Η πρώτη φωτογραφία της Σελήνης.

Οι δύο πρωτιές για τη Σελήνη. Στην επάνω εικόνα βλέπουμε την πρώτη λεπτομερή φωτογραφία της Σελήνης που τραβήχτηκε μέσα από τηλεσκόπιο το 1839 από τον John Draper, καθηγητή χημείας στο Πανεπιστήμιο της Ν. Υόρκης. Η

Εικόνα 21. Η πρώτη φωτογραφία της αθέατης πλευράς της Σελήνης.

δεύτερη τραβήχτηκε στις 7-10-59 από το διαστημικό σκάφος Luna 3 και είναι η πρώτη φωτογραφία που απεικονίζει την αθέατη πλευρά της Σελήνης.

Μέρος ΣΤ΄: Τα καθημερινά πρόσωπα της Σελήνης 25. Η Σελήνη των ανθρώπων της γης Μια καινούρια τάση στην καλλιέργεια της γης έρχεται να προστεθεί στις μέρες μας. Ονομάζεται βιοδυναμική καλλιέργεια και ασχολείται με την καλλιέργεια των φυτών με βάση το σεληνιακό ημερολόγιο. Εμπνευστής αυτού του κινήματος ήταν ο Rudolf Steiner, φιλόσοφος, αρχιτέκτονας και παιδαγωγός –όχι όμως αγρότης- κατά τη δεκαετία του 1920. Στο παρελθόν οι καλλιεργητές της γης οργάνωναν τις εργασίες τους βάσει χρονοδιαγράμματος που στηρίζονταν στον έναστρο ουρανό και κυρίως στους αστερισμούς. Οι οπαδοί της καινούριας τεχνικής θέλουν τη Σελήνη να επιδρά τόσο με το φως της όσο και με τη βαρυτική της έλξη στην καλλιέργεια του εδάφους. Από αυτήν επηρεάζονται όχι μόνο τα νερά (υπόγεια, υπέργεια, θαλασσινά) αλλά και το έδαφος αφού και αυτό έλκεται από τις βαρυτικές δυνάμεις που ασκεί ο δορυφόρος μας στη Γη. Σύμφωνα λοιπόν με το βιοδυναμικό ημερολόγιο των καλλιεργητών υπάρχουν τέσσερις περίοδοι κατά τις οποίες ευνοούνται συγκεκριμένες εργασίες. Κατά την πρώτη περίοδο που ξεκινά με τη Νέα Σελήνη και φτάνει στο Πρώτο Τέταρτο καλό είναι να φυτεύονται φυτά που αναπτύσσουν καρπό έξω από τον κύριο κορμό όπως σπαράγγια, μπρόκολα, κουνουπίδι, κλπ, καθώς επίσης δημητριακά αλλά και αγγούρια. Στη δεύτερη περίοδο (μέχρι την Πανσέληνο) φυτεύονται ετήσια φυτά που παράγουν καρπό πάνω από το έδαφος: αμπέλια, όσπρια, ψυχανθή, ντομάτα αλλά και δημητριακά. Στην τρίτη περίοδο (μέχρι το Τελευταίο Τέταρτο) φυτεύονται βολβοί, ενώ η τέταρτη περίοδος που οδεύει προς τη Νέα Σελήνη είναι κατάλληλη όχι για σπορά και φύτεμα αλλά για άλλες εργασίες (ξεχορτάριασμα, σκάψιμο, κλπ). Η παραπάνω αντίληψη ξεκινά από πολύ παλιά. Ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, φυσιοδίφης του 1ου μ.Χ. αιώνα αναφέρει ότι όταν η Σελήνη πλησιάζει στη Γη την ανανεώνει γιατί γεμίζει όλα τα σώματα, ενώ όταν απομακρύνεται τα αδειάζει. 26 Μόνο που η άποψη αυτή του Πλίνιου, ακόμα κι αν θεωρήσουμε ότι έχει εφαρμογή, μάλλον αφορούσε το περίγειο και το απόγειο και όχι τις φάσεις της σελήνης όπως θέλουν οι οπαδοί της βιοδυναμικής γεωργίας. Επίσης πιστεύουν ότι επειδή τα φυτά περιέχουν νερό σε μεγάλο ποσοστό επηρεάζονται από τις παλιρροϊκές έλξεις της Σελήνης. Έτσι ανάλογα με τη φάση και τη θέση της Σελήνης (άνω/κάτω μεσουράνηση, ανατολή/δύση) το νερό των φυτών ανεβαίνει στον κορμό των φυτών 26

http://www.youmagazine.gr/wordpress/2012/09/moon-farming/

ή κατεβαίνει στις ρίζες. Πέρα όμως από τις φάσεις και τη θέση της Σελήνης οι οπαδοί αυτής της τεχνικής προχωρούν ακόμη πιο πέρα. Θεωρούν ότι ανάλογα με τον αστερισμό στον οποίο βρίσκεται η Σελήνη ευνοείται ή όχι η καλλιέργεια των φυτών. Για παράδειγμα αν η Σελήνη βρίσκεται στο Λέοντα οι μέρες θα είναι ζεστές, αν είναι στην Παρθένο ευνοούνται οι ρίζες. Η Σελήνη στους Διδύμους ευνοεί το άρωμα και το χρώμα των λουλουδιών, ενώ τα φυτά αναπτύσσουν το βλαστό τους όταν η Σελήνη είναι στον Καρκίνο. Όλες αυτές οι αντιλήψεις βέβαια φέρνουν στο νου αστρολογικές προβλέψεις. Οι περισσότεροι γεωργοί δεν τις ενστερνίζονται. Εκείνο όμως που φαίνεται να λαμβάνουν υπόψη είναι η εμπειρική πρόγνωση του καιρού με γνώμονα τον ουρανό. Τα λεγόμενα μερομήνια αφορούν μακροπρόθεσμη πρόβλεψη για όλο το χρόνο. Αλλά και βραχυπρόθεσμες προβλέψεις γίνονται. Μερικές από αυτές αφορούν το φεγγάρι. Το φεγγάρι μέσα σ’ ένα μήνα περνά από 4 περιόδους. Ανάλογα με τι καιρό θα «μπει» σε καθεμιά από αυτές αυτός ο καιρός θα εξακολουθήσει μέχρι να αλλάξει η περίοδος φάσης του. Έτσι όταν ο μηνίσκος εμφανίζεται όρθιος προμηνύεται καλοκαιρία κι αν είναι ξαπλωτός κακοκαιρία. Αν είναι θαμπό, έχει διπλό αλώνι (=φωτεινή στεφάνη), είναι κόκκινο, θα ‘χει βροχή, θύελλα, κακοκαιρία. Αν οι άκρες του φεγγαριού της τρίτης μέρας είναι λεπτές και καθαρές έρχεται καλοκαιρία. Μάλιστα η λαϊκή θυμοσοφία περιλαμβάνει και παροιμίες σχετικές με τις φάσεις της Σελήνης και τις αναμενόμενες επιδράσεις της. «Κύκλον έχει φεγγάρι; Για βροχή κι ανεμοζάλη», «Κόκκινο φεγγάρι, βάλε γέννημα στο πιθάρι»27. Στις περισσότερες περιπτώσεις η όψη του φεγγαριού είναι αποτέλεσμα καιρικών συνθηκών. Η έντονη υγρασία, η συννεφιά, οι βόρειοι άνεμοι επηρεάζουν την όψη της Σελήνης.

http://androni.blogspot.gr/2010/09/blog-post_18.html

26. Η Σελήνη των θαλασσινών Όπως οι γεωργοί έτσι και οι άνθρωποι της θάλασσας χρησιμοποιούσαν το φεγγάρι για την πρόβλεψη του καιρού. Οι φράσεις «ξάπλα το φεγγάρι, όρθιος ο καπετάνιος» ή «όρθιο το φεγγάρι, ξάπλα ο καπετάνιος» δείχνουν πόσο υπολόγιζαν στο παρελθόν (όταν δεν υπήρχαν οι προβλέψεις μέσω των δορυφόρων ή των μετεωρολογικών οργάνων που χρησιμοποιούν σήμερα οι επιστήμονες μετεωρολόγοι) τις ενδείξεις στον ουρανό για την πρόβλεψη του καιρού. Βέβαια σήμερα ξέρουμε ότι η κλίση του μηνίσκου οφείλεται στη θέση του Ήλιου και όχι στις καιρικές συνθήκες. Έτσι την άνοιξη ο μηνίσκος φαίνεται πλαγιασμένος σα κούνια και το φθινόπωρο όρθιος. Όμως οι φράσεις αυτές που λέγονται και σήμερα αποδεικνύουν πόσο σημαντικός παράγοντας θεωρούνταν η Σελήνη στην πρόγνωση του καιρού. Δεν είναι όμως μόνο οι μετεωρολογικές προβλέψεις που απασχολούν τους ναυτικούς. Η παλίρροια (μαρέα κατά τους ναυτικούς), φαινόμενο που οφείλεται κατά το μεγαλύτερο ποσοστό στη Σελήνη (και λιγότερο στον Ήλιο), είναι χαρακτηριστική στα νερά των θαλασσών. Έτσι η ρότα ενός πλοίου μπορεί να αλλάξει ή να ανακοπεί εξαιτίας μιας άμπωτης (φυρονεριάς) ή πλημμυρίδας (φουσκονεριάς). Μα κι οι ψαράδες επηρεάζονται από τις φάσεις της Σελήνης. Και γνωρίζουν ότι υπάρχουν κάποιες ώρες που τα ψάρια «τσιμπάνε» πιο εύκολα. Οι ίδιοι θεωρούν ότι οι καλύτερες ώρες για ψάρεμα είναι όταν ανατέλλει η Σελήνη. Αν μάλιστα η ανατολή της Σελήνης συμπέσει με την ανατολή του Ήλιου τότε είναι η ευνοϊκότερη συγκυρία. Επίσης κατά την άνω και κάτω μεσουράνηση της Σελήνης, οπότε έχουμε και το φαινόμενο της πλημμυρίδας, αυξάνει η κινητικότητα των ψαριών, έτσι θεωρείται επίσης ευνοϊκή ώρα για ψάρεμα. Τις νύχτες που βγαίνουν οι ψαράδες με τα καΐκια για να ψαρέψουν επιστρέφουν με διαφορετικά ψάρια στα δίχτυα τους ανάλογα με τη φάση της Σελήνης. Όταν έχει φεγγάρι πιάνουν πιο εύκολα κυνηγόψαρα (π.χ. λούτσους). Αντίθετα δεν πιάνονται τα αφρόψαρα (γάβροι, σαρδέλες, κλπ). Οι ψαράδες το αποδίδουν στο έντονο φως της Σελήνης. Μάλιστα συχνά χρησιμοποιούν τη φράση : έχει/είναι ολόφεγγο απόψε.

27. Η Σελήνη του έρωτα Ενώπιον του αγάλματος του Ενδυμίωνος

Επί άρματος λευκού που τέσσαρες ημίονοι πάλλευκοι σύρουν, με κοσμήματ’ αργυρά, φθάνω εκ Μιλήτου εις τον Λάτμον. Ιερά τελών –θυσίας και σπονδάς- τω Ενδυμίωνι, από την Αλεξάνδρειαν έπλευσα εν τριήρει πορφυρά. – Ιδού το άγαλμα. Εν εκστάσει βλέπω νυν του Ενδυμίωνος την φημισμένην καλλονήν. Ιάσμων κάνιστρα κενούν οι δούλοι μου· κ’ ευοίωνοι επευφημίαι εξύπνησαν αρχαίων χρόνων ηδονή. Κ.Π. Καβάφης

Σαν είδε η θεά Σελήνη το θνητό Ενδυμίωνα, γυμνό, να κοιμάται έξω από τη σπηλιά στο Λάτμο τον ερωτεύτηκε παράφορα. Και ζήτησε από τον πατέρα θεών κι ανθρώπων να τον κρατήσει για πάντα δικό της. Κι εκείνος που γνώριζε καλά τα βάσανα του έρωτα της έκανε το χατίρι. Του χάρισε ύπνο αιώνιο, και ονείρατα ευτυχίας. Κι ερχότανε τα βράδια εκείνη, ασημοφωτισμένη, άγγιζε τα χείλη του, χάιδευε το κορμί του, κι έσμιγε μαζί του σ’ έναν έρωτα ονειρικό… Εικόνα 22. Σελήνη και Ενδυμίων

Τέτοιος έρωτας, ιδανικός, που τον βιώνει κανείς πιότερο στα όνειρα παρά στην πραγματικότητα είναι ο έρωτας της Σελήνης και του Ενδυμίωνα. Έναν έρωτα ιδανικό επικαλούνται οι ερωτευμένοι τα βράδια που αγκαλιάζονται κάτω από το χλωμό της φως. Μακριά από τις έγνοιες, τους ανθρώπους, τα φώτα, σε στιγμές ξεκούρασης, χαλάρωσης, σ’ ένα ρομαντικό περίπατο, αιώνες τώρα τα ερωτευμένα ζευγάρια αντάλλασαν όρκους αγάπης και φιλιά κάτω από το φως της. Και τώρα; Τι κι αν ξέρουμε πως η θεά πια πέθανε μες στις καρδιές των ανθρώπων; Τι κι αν πετάξαμε ψηλά και την αγγίξαμε; Η θέα της μας μαγεύει ακόμα.

Μέρος Ζ΄: Τα συμβολικά πρόσωπα της Σελήνης 28. Η Σελήνη των εθνικών συμβόλων28 Ονομάζεται ημισέληνος που σημαίνει μισή πανσέληνος. Στην πραγματικότητα όμως απεικονίζει τον αύξοντα ή φθίνοντα μηνίσκο της Σελήνης και αποτελεί σύμβολο για πολλά εθνικά κράτη όπου επικρατεί ο μουσουλμανισμός. Σε ερυθρό φόντο, σύμβολο της κοσμικής εξουσίας, ή πράσινο, σύμβολο θρησκευτικών ιδρυμάτων, η ημισέληνος σήμερα κοσμεί αρκετές σημαίες κρατών. Αν και ισλαμικό σύμβολο, η ημισέληνος και το αστέρι έχουν τις ρίζες τους σε πολύ παλαιότερους χρόνους. Σύμφωνα με κάποια εκδοχή που φαίνεται και η επικρατέστερη ο βασιλιάς της Μακεδονίας Φίλιππος ο Β΄ και πατέρας του Μ. Αλεξάνδρου, θέλησε, άλλοτε με διπλωματία και άλλοτε με πολεμικές συγκρούσεις, να επεκτείνει και να προβάλλει τη Μακεδονία ως πρωταγωνιστή στα πράγματα του Ελληνικού χώρου. Στα πλαίσια της στρατηγικής του, κι ενώ είχε υπογράψει συνθήκη ειρήνης με την πόλη Βυζάντιο το 341π.Χ., την πολιόρκησε, όταν εκείνη αρνήθηκε να στραφεί εναντίον της Αθήνας. Η πόλη κατάφερε να σωθεί και αυτή τη σωτηρία της την απέδωσε στη βοήθεια της θεάς Εκάτης. Αυτό άλλωστε μαρτυρά το άγαλμα της θεάς που στήθηκε προς τιμή της, ενώ παραστάσεις της θεάς βλέπουμε και σε νομίσματα. Αργότερα το σύμβολο της θεάς, η ημισέληνος, έγινε σύμβολο των πρώτων χρόνων της Βυζαντινής αυτοκρατορίας και τελικά πέρασε από τους Βυζαντινούς στους Οθωμανούς κι έφτασε σήμερα να αποτελεί σύμβολο του ισλαμισμού.

Εικόνα 23. Βυζαντινό κέρμα. Φαίνεται ότι αυτό το σύμβολο επηρέασε του Οθωμανούς και το χρησιμοποίησαν αργότερα ως σύμβολο στην Τουρκική σημαία.

Αναφορές υπάρχουν για την ημισέληνο και το αστέρι ως ιερά σύμβολα των τουρκικών φυλών και πριν την έλευση του Ισλάμ (7ος μ.Χ. αι). Ειδικά στην Τουρκική σημαία το κόκκινο χρώμα συμβολίζει το Νότο απ’ όπου προήλθαν οι αρχαίοι τούρκικοι πολιτισμοί. Αλλά την ημισέληνο χρησιμοποιούσαν και οι κτηνοτρόφοι της κεντρικής Ασίας πριν τον 7ο αι. για να σημαδεύουν τα ζώα τους. Από τις αρχές του 13ου αι. τη χρησιμοποίησαν οι Σελτζούκοι Τούρκοι και από εκεί διαδόθηκε και στους άλλους Τούρκους. Ευρέως διαδεδομένο σύμβολο λατρείας σε πρωτόγονους λαούς συμβόλιζε την ελπίδα για ένα καλύτερο μέλλον.

Τα εθνικά σύμβολα των κρατών όπου απεικονίζεται η ημισέληνος βρίσκονται στα παραθέματα.

29. Η Σελήνη των συμβόλων της γυναικείας φύσης Ποτέ άλλοτε κανένα ουράνιο σώμα δεν ταυτίστηκε τόσο πολύ με το γυναικείο φύλο. Αποτελεί σύμβολο της γυναικείας γονιμότητας αφού ο κύκλος της περιφοράς της γύρω από τη γη ταυτίζεται με τον γυναικείο κύκλο των εμμήνων. Άλλωστε και ο όρος έμμηνα προέρχεται από τη σελήνη που βρίσκεται στη φάση του αύξοντα ή φθίνοντα μηνίσκου. Στο πρόσωπο της Σελήνης συνυπάρχουν οι τρεις ηλικίες της γυναίκας. Γι’ αυτό άλλωστε συχνά αναπαριστάνεται με τρεις μορφές και ταυτίζεται με τη χθόνια θεότητα Εκάτη. Η πρώτη μορφή είναι αυτή της παρθένου. Παρθένος βέβαια ήταν τίτλος που αποδίδονταν στις γυναίκες που δεν ήταν στην εξουσία κάποιου άνδρα, ήταν δηλαδή οι ανύπαντρες και όχι οι γυναίκες που δεν είχαν συνάψει σεξουαλικές σχέσεις. Άλλωστε οι ιέρειες που αποκαλούνταν παρθένες ήταν οι φυσικές μητέρες των βασιλιάδων στην αρχαία Αίγυπτο και στη πρωτομινωική εποχή όταν ακόμα οι κοινωνίες ήταν μητριαρχικές. Αυτές είχαν τη γνώση, την εμπειρία, αλλά και την αγάπη, την παρηγοριά, τη συμπόνια. Η μορφή της σελήνης-Παρθένου αντιστοιχεί στην Άρτεμη. Η δεύτερη μορφή είναι η ίδια η Σελήνη (ή η Σελήνη -Ήρα), ώριμη πια γυναίκα, σύμβολο γονιμότητας, όχι μόνο βιολογικής αλλά και γονιμότητας του νου. Δεν είναι τυχαίο που οι ποιητές, οι ζωγράφοι και γενικά οι άνθρωποι των γραμμάτων και των τεχνών την επικαλούνται ως μούσα: μούσα του νου και της ψυχής. Η τρίτη μορφή είναι η Εκάτη29. Η Εκάτη συμβολίζει τη γερασμένη γυναίκα. Ο ρόλος της γερόντισσας ήταν πολλαπλός ακόμα και στις πιο πρόσφατες κοινωνίες. Γνωρίζει τα βότανα και τα γιατρικά, γνωρίζει τη φύση της γυναίκας, η γονιμότητά της έχει παρέλθει αλλά η πείρα της αποδεικνύεται χρήσιμη για τις νεότερες γυναίκες. Αυτή παρίσταται στους τοκετούς, αυτήν συμβουλεύονται οι νεότερες γυναίκες για όλα τα θέματα που αφορούν τη γυναικεία φύση και τη σεξουαλικότητα, και γενικά αποτελεί ένα σεβάσμιο πρόσωπο για αυτές. Η ενασχόληση της με τα βοτάνια και τα φαρμάκια καθώς και η μυστικότητα των γυναικείων υποθέσεων στις ανδροκρατούμενες κοινωνίες είναι η αιτία που η Σελήνη-Εκάτη συνδέθηκε με τη μαγεία και τις μυστικιστικές τελετές. Σε έντονα πατριαρχικές κοινωνίες ο ρόλος της γυναίκας περιορίζεται στην τεκνοποίηση, στην ικανοποίηση των κάθε είδους απαιτήσεων του άνδρα, στο νοικοκυριό, κλπ, χωρίς δικαίωμα στη μόρφωση, στη συμμετοχή στα κοινά, και στις κοινωνικές δραστηριότητες με ελάχιστες εξαιρέσεις. Έτσι οι γυναίκες αποκτούν ένα μυστικό κώδικα επικοινωνίας μεταξύ τους ώστε να μη γίνονται αντιληπτές από τον άνδρα. 29

ο Αισχύλος συνδέει την Εκάτη με τη Σελήνη και την Άρτεμη

Έναν τέτοιο κόσμο περιγράφει σε σχετικά πιο πρόσφατες εποχές (αρχές του προηγούμενου αιώνα) ο Παπαδιαμάντης στο διήγημά του «Οι μάγισσες», όπου τρεις γυναίκες επικαλούνται σε τελετή που γίνεται κατά τη διάρκεια της Πανσέληνου τη Σελήνη-Εκάτη να τις βοηθήσει στους σκοπούς τους. Το διήγημα αυτό δεν απέχει και πολύ από την πραγματικότητα της εποχής του.

Μέρος Η΄: Το πιο λαμπρό πρόσωπο της Σελήνης 29,53. Η Σελήνη των παιδιών Σαν γεννήθηκε, στάθηκαν πάνω από το κεφάλι της οι Μοίρες και την θαύμαζαν για την ομορφιά της. Καλότυχη κι ευτυχισμένη, γερή και δυνατή, πανώρια και καλόκαρδη της εύχονταν να γίνει. Σελήνη τη βαφτίσανε κι η μάνα Γη καμάρωνε που γέννησε ένα τέτοιο σπάνιο πλάσμα κι ας πόνεσε που της την πήρανε τόσο βίαια μέσα απ’ τα σπλάχνα της.

Εικόνα 24. Οι φάσεις της Σελήνης.

Η μικρή ήταν παιχνιδιάρα αλλά και λίγο ανάποδη. Όλη νύχτα στριφογύριζε, αεικίνητη, πιασμένη απ’ τα φουστάνια της μάνας της, τη ζάλιζε, κι όλο χαμογελούσε. Κι ήταν τόσο λαμπερό το χαμόγελό της που το σπίτι δε βαστούσε να τ’ αντέξει· άνοιγε πόρτες και παράθυρα και τ’ άφηνε να βγει έξω, να φωτίσει τη νύχτα. Κι όταν ερχόταν το ξημέρωμα έπεφτε στην κούνια της, κατάκοπη, κι ονειρεύονταν ταξίδια σε κόσμους μακρινούς και μαγικούς. Τη μάνα της τη λάτρευε και δεν την άφηνε στιγμή από τα μάτια της. Ήταν γι’ αυτήν ο κόσμος όλος. Κι η μάνα φούσκωνε σαν το παγώνι από καμάρι και περηφάνεια που είχε μια τέτοια κόρη. Σαν έγινε κοπέλα, η φήμη για την ομορφιά της είχε φτάσει στα πέρατα του κόσμου. Την κοίταζαν οι άνδρες και μαγεύονταν, την κοίταζαν οι γυναίκες και ζήλευαν που δεν αξιώθηκαν κι εκείνες τέτοια κάλλη. Έξω απ’ το παραθύρι της, ουρές συνέρρεαν οι άνθρωποι, για να τη δουν από κοντά, να πάρουν ένα βλέμμα της. Ερχόταν ποιητές κι έφευγαν με στίχους, ερχόταν ζωγράφοι κι έφευγαν με όμορφες εικόνες, ερχόταν μουσικοί κι έφευγαν με τραγούδια, ερχόταν βοσκοί· της έπαιζαν όμορφες μελωδίες με τη φλογέρα κι έφευγαν με την καρδιά γεμάτη γλύκα, ερχόταν επιστήμονες κι ερευνητές να μελετήσουν το σπάνιο τούτο πλάσμα, μα τούτοι πάντα έφευγαν πιο απορημένοι απ’ όταν ήρθαν. Άλλοι κατέφταναν τρέχοντας, κρατώντας πολύτιμα κουτάκια με μικρά κουμπιά που όταν τα πατούσες άστραφτε ο κόσμος, κι έφευγαν με το είδωλό της για να το βάλουν κάτω από το προσκεφάλι τους και να ‘χουν όνειρα γλυκά τις νύχτες που τα σύννεφα σκέπαζαν το χαμόγελό της. Μερικοί –ελάχιστοι- πιο θαρραλέοι από τους άλλους τόλμησαν να την πλησιάσουν, να την αγγίξουν, να της κλέψουν ένα πεταχτό φιλί. Εκείνη τους

αγκάλιαζε με το χαμόγελό της κι έκανε τις καρδιές τους να ριγούν από ευτυχία. Ποτέ όμως, κανένας τους δε μπόρεσε να την κάνει δική του. Σ΄ εκείνη τη γειτονιά, δύο τετράγωνα πιο πέρα, ζούσε ένα μοναχικό παλικάρι. Ήταν όμορφο με λαμπερό πρόσωπο και ζεστή καρδιά. Κάθε πρωί, χαράματα, έβγαινε από το σπίτι του για να πάει στη δουλειά. Εργατικό παιδί, βοηθούσε τους γεωργούς να δουλέψουν στα χωράφια, τους οικοδόμους να χτίσουν σπίτια, τους νοικοκυραίους να κάνουν τις δουλειές τους, τους ψαράδες να μαζέψουν τα δίχτυα, μέχρι και τους τεμπέληδες ξεσήκωνε απ’ τα κρεβάτια τους. Το φωτεινό χαμόγελό του έκανε τα φυτά να πρασινίζουν, τη γη να καρπίζει, τα ζώα να μεγαλώνουν και χάριζε απλόχερα παρηγοριά και ζεστασιά γύρω του. Η καρδιά της Σελήνης χτυπούσε δυνατά σαν τον έβλεπε κάθε πρωί να βγαίνει ολόλαμπρος από το σπίτι του. Πότε πότε τον πλησίαζε, τον καλημέριζε τα πρωινά, τον συνόδευε στο δρόμο του για τη δουλειά, άλλοτε πάλι καθώς εκείνος βιάζονταν να προφτάσει να τελειώσει πριν σουρουπώσει, εκείνη έτρεχε ξοπίσω του να τον καληνυχτίσει πριν εκείνος κρυφτεί πίσω απ’ το βουνό. Άλλες πάλι φορές έμενε στο σπίτι, συντροφιά με τη μάνα της μέχρι να νυχτώσει· κι όταν έπεφτε το σκοτάδι έβγαινε από το σπίτι για να περιπλανηθεί στην ομορφιά της φύσης, κάτω απ’ το φως των αστεριών. Έτσι τα βράδια περνούσε από το λιβάδι και χάιδευε τις ράχες των προβάτων που έβοσκαν εκεί. Άλλοτε πάλι έμπαινε μέσα στο δάσος και έπαιζε με τις σκιές των μεγάλων δέντρων, ή λούζονταν στο ποταμάκι κι ύστερα έτρεχε να καθρεφτιστεί στη μεγάλη λίμνη. Αλλά κι ο νεαρός καρδιοχτυπούσε για τη ζωηρή και παιχνιδιάρα Σελήνη. Τις νύχτες έμενε άγρυπνος και την κρυφοκοίταζε, γοητευμένος, από το παραθύρι του. Κι εκείνη τον έβλεπε και τον ξεσήκωνε να βγει να παίξει μαζί της κρυφτό. Και ήταν όλο χάρη κι όλο νάζι. Πότε του ’ριχνε μισό χαμόγελο και πότε χάνονταν κάτω απ’ τα φουστάνια της μάνας της. Καμιά φορά σηκωνόταν ψηλά στις μύτες των ποδιών της και του ‘σκαζε ένα χαμόγελό που φώτιζε στη στιγμή όλη την πλάση. Όλοι τότε θαύμαζαν την ομορφιά της. Μα η Σελήνη λαχταρούσε το νεαρό. Ένα πρωινό τον είδε που βγήκε στο στενό κι έτρεξε να τον προϋπαντήσει. Είχε φορέσει το ασημένιο της φουστάνι και ο αέρας της το ανέμιζε πέρα δώθε. Την είδε ο νέος και θαμπώθηκε από την ομορφιά της. Εκείνη τον πλησίασε σιγά σιγά κι άνοιξε τα χέρια της για να τον αγκαλιάσει. Κι εκείνος έκρυψε το φωτεινό του πρόσωπο μέσα στην αγκαλιά της. Λίγα λεπτά πρόλαβε να τον χαρεί. Μεμιάς ο τόπος σκοτείνιασε, τα πουλιά σταμάτησαν να κελαηδούν, τα πάντα σιώπησαν, η μέρα έγινε νύχτα, τα αστέρια φάνηκαν στον ουρανό, οι άνθρωποι ταράχτηκαν, τα ζώα βιάστηκαν να κρυφτούν στις φωλιές τους, τα λουλούδια έκλεισαν τα πέταλα για να κρύψουν το πρόσωπό τους, τρομαγμένα. 60

Η Γη πάγωσε, φοβήθηκε για την κόρη της. Μεμιάς έμπηξε δυνατή φωνή. Την άκουσε η Σελήνη και ταράχτηκε. Απρόθυμα άνοιξε την αγκαλιά της κι εκείνος αργά αργά σήκωσε το πρόσωπό του για να την αντικρίσει. Ανασήκωσε η Σελήνη το κεφάλι της για ένα στερνό φιλί πριν τον αφήσει να πάρει το δρόμο του σαν κάθε μέρα. Τα μάτια του έλαμπαν από ευτυχία. Τα ζώα απόρησαν με τη λάμψη και βγήκαν πάλι απ’ τις φωλιές τους να μάθουν τι συμβαίνει. Σαν είδαν τους δυο ερωτευμένους τα πουλιά πήραν να τραγουδούν ένα τραγούδι του έρωτα, τα λουλούδια υποδέχτηκαν τους δυο νέους ανοίγοντας τα πέταλά τους και γεμίζοντας χρώμα την πλάση, οι άνθρωποι χειροκροτούσαν το όμορφο ζευγάρι. Η Γη στέκονταν παράμερα, κλαίγοντας από χαρά. Κι έτσι, σιγά σιγά έγινε πάλι ο τόπος φωτεινός και όμορφος. Από τότε οι δύο νέοι ερωτοτροπούν τις νύχτες παίζοντας κρυφτό και τις μέρες παίζοντας κυνηγητό κι όταν ο πόθος τους για ένα φιλί γίνεται αβάσταχτος ανοίγει η Σελήνη την αγκαλιά της και τον κλείνει μέσα. Και η μάνα της που γνωρίζει τα βάσανα του έρωτα για λίγο σκιάζεται αλλά ξέρει πόσο ευτυχισμένη είναι η κόρη της. Κι αν δε σας είπα τ’ όνομα του νέου σίγουρα θα το καταλάβατε.

Επίλογος Στις 12 Μαΐου ξεκίνησε ένα ταξίδι με προορισμό τη Σελήνη. Ήταν ένα ιδιότυπο ταξίδι, χωρίς περιορισμούς στα μέσα, στο χρόνο, στη διαδρομή. Το ξεκίνημα φαντάζει εύκολο όταν από την αρχή κανείς εφαρμόσει προγράμματα και χρονοδιαγράμματα και χαράξει πορείες σε χάρτες. Αυτό μπορούν να το κάνουν επιτυχώς άνθρωποι μεθοδικοί, με πρακτικό μυαλό· φτάνουν στο στόχο εύκολα, γρήγορα και χωρίς λοξοδρομήσεις. Όταν όμως ξεκινά κανείς χωρίς πρόγραμμα και χωρίς προσανατολισμό το ταξίδι φαντάζει δύσκολο. Σήμερα, ακριβώς ένα μήνα μετά, ολοκληρώθηκε το πρώτο μόλις βήμα του μακρινού αυτού ταξιδιού. Μπορεί να μοιάζει μικρό και λίγο, αλλά σ’ αυτό το βήμα οι εμπειρίες και οι γνώσεις ήταν πολλές, και η αναζήτησή τους ενδιαφέρουσα. Άλλωστε τι είναι ο στόχος; Ένα αέναο ταξίδι στη γνώση. Δεν έχει σημασία πόσο γρήγορα θα φτάσεις στην Ιθάκη, τον προορισμό σου. Σημασία έχει το ταξίδι. Όπως λέει ο Καβάφης, η Ιθάκη σ’ έδωσε το ωραίο ταξίδι. Και ήταν ένα ωραίο ταξίδι. Σήμερα ήταν το πρώτο βήμα. Απομένουν πολλές εκατοντάδες χιλιάδες βήματα ακόμα. Ελένη Μαντζάρη 11 Ιουνίου 2013

Πηγές Α. Βιβλία  Νεοελληνικό Λεξικό της σύγχρονης δημοτικής γλώσσας, Εμμ. Κριαρά, 1995, Εκδοτική Αθηνών  Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, ΑΠΘ: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη), 1998, Εκδόσεις Ζήτη  Ετυμολογικόν Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής, J.B. Hofmann, 1989  Λεξικό της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας, Ι. Σταματάκου, 1972, Εκδ. Φοίνιξ  Ελληνική Μυθολογία, 1986, Εκδοτική Αθηνών  Παρατηρησιακή αστρονομία, Στ. Αυγολούπης & Ι. Σειραδάκης, 2009, Εκδ. Πλανητάριο  Η οδύσσεια των ημερολογίων, Θεοδοσίου & Δανέζης, 1995, Εκδ. Δίαυλος  Από τη Γη στη Σελήνη, Οδηγός Παράστασης, Δ. Σιμόπουλος, Αλ. Δεληβοριάς, 2007, Ίδρυμα Ευγενίδου  Ιστορία, Τεχνολογία και Επιστήμη της Αστρονομίας, Στ. Αυγολούπης, 2008, Εκδ. Πλανητάριο  Γη και Σελήνη: Σχέση μητρική ή αδερφική; Άρθρο του Χ. Βάρβογλη στο Βήμα Science, 30-9-12  Αν έλειπε απ’ τον ουρανό μας το φεγγάρι, Άρθρο του Κλ. Τσιγάνη στο Βήμα Science, 17-12-10  Λεξικό μουσικών όρων, Β. Κιούση, Εκδ. Φ. Νάκκας

Β. Ηλεκτρονικές Διευθύνσεις      

   

www.wikipedia.org http://www.pemptousia.gr, http://el.wikipedia.org/wiki/ www.noesis.edu.gr/docs/ppts/iya2009/thleskopio.ppt http://art-hellas.blogspot.gr/2012/01/blog-post_8410.html http://www.misraimmemphis.gr/pdf/%CE%9F%CE%B9%20%CE%A5%CE%BC%CE%BD %CE%BF%CE%B9%20%CF%84%CE%BF%CF%85%20%CE%9F%CF%81%CF%86%CE%AD% CF%89%CF%82.pdf http://users.auth.gr/anestis/GEOXHMEIA_Web_5.6.12.pdf http://www.pame.gr/epistimi/diastimiki/selini.html#.Ual1ktJAScc http://www.astronomia.gr/wiki/index.php?title=%CE%A3%CE%B5%CE%BB%CE%AE%C E%BD%CE%B7 http://www.eugenfound.edu.gr 63

 http://www.astronomy.gr/main.cfm?module=sky&id=950&action=detail             

http://physics4u.wordpress.com/2010/03/14/%CE%AD-%CE%AF-2/ http://www.e-zine.gr/modules.php?name=News&file=article&sid=193 http://www.astronomy.gr/files/selini38_39.pdf http://www.tovima.gr/science/physics-space/article/?aid=447253 http://www.sfak.org/page/%CE%A3%CE%B5%CE%BB%CE%AE%CE%BD%CE%B7/208 http://www.skepdic.gr/Articles/criticalthinklesson4.htm http://classicalmusic.about.com/od/onestopbeethoven/a/moonlightsonata.htm http://www.ftiaxno.gr/2009/02/blog-post.html http://kalathaki.wordpress.com/ http://androni.blogspot.gr/2010/09/blog-post_18.html http://corfufishing.blogspot.gr/p/54.html http://fis-in.blogspot.gr/2012/07/blog-post_31.html http://ekfe-a-peiraia.att.sch.gr/Sklavenitis/ForEKFE/SELINI.pdf

Γ. Οι εικόνες είναι διαθέσιμες στις παρακάτω ηλεκτρονικές διευθύνσεις: Εικόνα 1. http://users.sch.gr/ipap/Ellinikos%20Politismos/AR/ar.ag/Brygos-17.htm Εικόνα 2. http://www.physics.unlv.edu/~jeffery/astro/moon/moon.html Εικόνα 3. www.ofa.gr Εικόνες 4, 5 και 6: http://www.astronomia.gr/wiki/index.php?title=%CE%A3%CE%B5%CE%BB%CE%AE%CE% BD%CE%B7 Εικόνα 7. www.iupui.edu%252F~g115%252Fmod12%252Flecture05.html%3B1504%3B1200 Εικόνα 8: http://lefobserver.blogspot.gr/2010/04/mont-saint-michel-france.html Εικόνα 9:http://physics4u.wordpress.com/2010/03/14/%CE%AD-%CE%AF-2/ Εικόνα 10. http://www.ekt.gr/parthenonfrieze_text_version/introduction/pediments.jsp?w=1024 Εικόνα 11. http://users.otenet.gr/~mystakid/icons.htm Εικόνα 12. http://www.freeweird.com/2012/02/starry-night-van-gogh-interactivevideo.html Εικόνα 13. http://www.mixgrill.gr/ar18876el_letrasespaolas2ogiostisselinis.html Εικόνα 14. http://yannisstavrou.blogspot.gr/2010/08/blog-post_22.html 64

Εικόνα 15. http://www.lifo.gr/now/world/522 Εικόνα 16. http://kosmicmind.blogspot.gr/2012_03_01_archive.html Εικόνα 17. http://thomastyrrell.wordpress.com Εικόνα 18. http://yamuses.blogspot.com Εικόνα 19. http://astro.pblogs.gr/2012/04/h-wraia-t-oyranoy.html Εικόνα 20. http://www.thegang.gr/290513/ti-idiaitero-ehei-ayti-i-fotografia-tis-selinis Εικόνα 21. http://physicsgg.me/2011/10/07/h-%CF%80%CF%81%CF%8E%CF%84%CE%B7%CF%86%CF%89%CF%84%CE%BF%CE%B3%CF%81%CE%B1%CF%86%CE%AF%CE%B1%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%B1%CE%B8%CE%AD%CE%B1%CF%84%CE%B7%CF%82%CF%80%CE%BB%CE%B5%CF%85%CF%81%CE%AC%CF%82/ Εικόνα 22. http://www.inout.gr/showthread.php?t=40153 Εικόνα 23. http://el.wikipedia.org/wiki/ (η σημαία της Τουρκίας) Εικόνα 24. http://photorama.ning.com/photo/phhaseis-tes-selhenes (Τμήματα της ίδιας φωτογραφίας χρησιμοποιήθηκαν σε καθένα από τα 29 πρόσωπα/φάσεις της Σελήνης).

Δ. Πολύτιμη ήταν η βοήθεια των: Σημειώσεων από σεμινάρια του Ο.Φ.Α. Του συναδέλφου Θανάση Τράνη για τις παρατηρήσεις του στις παλίρροιες και στις τροχιές. Της Φαίδρας Ζαγοριανού για τις παρατηρήσεις της στο πρόσωπο της μουσικής.

Το εξώφυλλο φιλοτέχνησε η Ευαγγελία Αίθρα Ζαγοριανού και το οπισθόφυλλο η Χαρίκλεια Ζαγοριανού.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ Παράρτημα 1. Κ.Π. Καβάφης, Ιθάκη Σα βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη, να εύχεσαι νάναι μακρύς ο δρόμος, γεμάτος περιπέτειες, γεμάτος γνώσεις. Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας, τον θυμωμένο Ποσειδώνα μη φοβάσαι, τέτοια στον δρόμο σου ποτέ σου δεν θα βρεις, αν μέν’ η σκέψις σου υψηλή, αν εκλεκτή συγκίνησις το πνεύμα και το σώμα σου αγγίζει. Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας, τον άγριο Ποσειδώνα δεν θα συναντήσεις, αν δεν τους κουβανείς μές στην ψυχή σου, αν η ψυχή σου δεν τους στήνει εμπρός σου. Να εύχεσαι να΄ναι μακρύς ο δρόμος. Πολλά τα καλοκαιρινά πρωιά να είναι που με τι ευχαρίστησι, με τι χαρά θα μπαίνεις σε λιμένας πρωτοειδωμένους· να σταματήσεις σε εμπορεία Φοινικικά, και τες καλές πραγμάτειες ν’ αποκτήσεις, σεντέφια και κοράλλια, κεχριμπάρια κ’ έβενους, και ηδονικά μυρωδικά κάθε λογής, όσο μπορείς πιο άφθονα ηδονικά μυρωδικά· σε πόλεις Αιγυπτιακές πολλές να πας, να μάθεις και να μάθεις απ’ τους σπουδασμένους. Πάντα στον νου σου νάχεις την Ιθάκη. Το φθάσιμον εκεί είν’ ο προορισμός σου. Αλλά μη βιάζεις το ταξείδι διόλου. Καλλίτερα χρόνια πολλά να διαρκέσει· και γέρος πια ν’ αράξεις στο νησί, πλούσιος με όσα κέρδισες στον δρόμο, μη προσδοκώντας πλούτη να σε δώσει η Ιθάκη. Η Ιθάκη σ’ έδωσε τ’ ωραίο ταξείδι. Χωρίς αυτήν δεν θα’βγαινες στον δρόμο. Άλλα δεν έχει να σε δώσει πια. Κι αν πτωχική την βρεις, η Ιθάκη δεν σε γέλασε. Έτσι σοφός που έγινες, με τόση πείρα, ήδη θα το κατάλαβες η Ιθάκες τι σημαίνουν.

Παράρτημα 2. Η Σελήνη των Καλών Τεχνών

Η σταύρωση

Βαν Γκογκ, Η έναστρη νύχτα

Μιρό, Λουόμενη Γυναίκα

Γιάννης Σταύρου, Στο φως της Σελήνης

Παράρτημα 3. Εθνικά Σύμβολα ( www.worldatlas.com )

1. Σιγκαπούρη

4. Μαλαισία

7.Αλγερία

10. Κομόρες

2. Πακιστάν

5. Μαλβίδες

8. Μαυριτανία

11. Τουρκία

3. Τυνησία

6. Αζερμπαϊτζάν

9. Δυτική Σαχάρα

12. Ιράν

H Σελήνη φωτίζει τη σπηλιά δίπλα στη θάλασσα, Χαρίκλεια Ζαγοριανού, Ιούνιος 2013