Θεραπεία- Αρχιτεκτονική (Στοιχεία σχεδιασμού του νοσοκομειακού χώρου που ενισχύουν την ευεξία) by elena_tsiantou

ΘΕΡΑΠΕΙΑ- ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ Στοιχεία σχεδιασμού του νοσοκομειακού χώρου που ενισχύουν την ευεξία

ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ

Εισαγωγή στην αρχιτεκτονική έρευνα /Διάλεξη

ΘΕΡΑΠΕΙΑ- ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ: Στοιχεία σχεδιασμού του νοσοκομειακού χώρου που ενισχύουν την ευεξία

Τσιάντου Έλενα

Επιβλέποντες καθηγητές: Π.Εξαρχόπουλος Ε.Αμερικάνου Γ.Παπαγιαννόπουλος ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2016

ΠΕΡΊΛΗΨΗ Η παρούσα εργασία αναφέρεται στο θεραπευτικό περιβάλλον και πιο συγκεκριμένα στην αναγκαιότητα της παρουσίας αυτού σε νοσηλευτικές εγκαταστάσεις, όπως νοσοκομεία, κέντρα υγείας, κλινικές, κέντρα αποκατάστασης αλλά και γηροκομεία. Στο πρώτο μέρος του πρώτου κεφαλαίου αναλύονται οι έννοιες της υγείας και της θεραπείας. Έπειτα τονίζεται η εμπειρία της νοσηλείας και η επίδραση αυτής στους ασθενείς αλλά και τους συνοδούς τους. Εκτενής αναφορά γίνεται για ένα από τους πιο σημαντικούς παράγοντες που προκύπτουν κατά τη διάρκεια της επίσκεψης του μεγαλύτερου ποσοστού ανθρώπων σε ένα νοσοκομείο, το στρες. Στο δεύτερο μέρος του πρώτο κεφαλαίου επεξηγούνται οι έννοιες της θεραπευτικής αρχιτεκτονικής, της βιωσιμότητας και του βιοκλιματικού σχεδιασμού που συναντώνται συχνά στον κλάδο της αρχιτεκτονικής στην εποχή μας. Τελευταία αλλά ιδιαίτερα σημαντική για την κατανόηση της αρχιτεκτονικής των νοσηλευτικών εγκαταστάσεων επιχειρείται η ανάλυση και επεξήγηση του όρου στοιχειοθετημένος σχεδιασμός. Στο δεύτερο κεφάλαιο τονίζεται η αναγκαιότητα ύπαρξης ορισμένων στοιχείων των κτιρίων που συμβάλουν στην δημιουργία ενός ασφαλούς περιβάλλοντος που ενισχύει την ευεξία. Πιο συγκεκριμένα αναλύονται ο κατάλληλος φωτισμός, αερισμός και ακουστική ενός νοσοκομείου. Το τρίτο κεφάλαιο αναφέρεται σε κάποια στοιχεία εσωτερικής αρχιτεκτονικής που και αυτά με τη σειρά τους λαμβάνουν χώρα έμμεσα στη γρηγορότερη ανάρρωση των ασθενών. Αυτά είναι τα υλικά, τα χρώματα και η τοποθέτηση έργων τέχνης εντός των χώρων των εγκαταστάσεων υγείας. Στο τέταρτο και τελευταίο κεφάλαιο γίνεται λόγος για τη συμβολή της φύσης στη θεραπευτική διαδικασία και την αναγκαιότητα ύπαρξης θεραπευτικών κήπων οποιασδήποτε μορφής (σε κάποιες περιπτώσεις με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά), εντός του κτιριακού προγράμματος των νοσηλευτικών κέντρων. Πριν την καταγραφή των συμπερασμάτων, παρατίθενται κάποια παραδείγματα υπαρχόντων νοσοκομείων σε διαφορετικές περιοχές του πλανήτη, τα οποία πληρούν τα παραπάνω κριτήρια για τη δημιουργία θεραπευτικού περιβάλλοντος. Τέλος, συμπερασματικά αναφέρεται η υπάρχουσα κατάσταση στην εποχή μας σχετικά με τη αξία που δίνεται στην ιδιαιτερότητα της αντιμετώπισης από αρχιτεκτονικής πλευράς των κτιρίων υγείας, τόσο στην Ελλάδα όσο και στον υπόλοιπο κόσμο και τονίζεται για ακόμη μία φορά η αδιαμφισβήτητη συμβολή του περιβάλλοντος στην ψυχολογία και την ευεξία των χρηστών.

θεραπέια-αρχιτεκτονική

ABSTRACT This paper refers to the therapeutic environment and more specifically to the necessity of its presence in nursing facilities, such as hospitals, health centers, clinics, rehabilitation centers and nursing homes. In the first part of the first chapter are explained the concepts of health and healing. Then emphasis is put in the experience of hospitalization and the impact of this to patients and their companions. Extensive reference is made to one of the most important factors that arise during the visit of the majority of people in a hospital, stress. In the second part of the first chapter are explained the concepts of therapeutic architecture, sustainability and bioclimatic design often found in architecture industry nowadays. Last but very important for understanding the architecture of nursing facilities attempted analysis and explanation of the term evidence-based design. The second chapter emphasizes the need for the existence of certain elements of buildings that contribute to creating a safe environment that enhances wellness. More specifically are analyzed, suitable lighting, ventilation and acoustics of a hospital. The third chapter refers to some elements of interior architecture that in their turn take place indirectly in faster recovery of patients. These are the materials, colors and placement of art works within the premises of health institutions. The fourth and final chapter is about the contribution of nature in the treatment process and the need for therapeutic gardens of any kind (in some cases with special characteristics), in the building program of nursing centers. Before recording the conclusions, listed some examples of existing hospitals in different regions of the world, which meet the above criteria for the creation of therapeutic environment. Finally, in conclusion is referred the existing situation in our time on the value given to the specificity of the response of architecture in terms of health buildings, both in Greece and around the world and highlighted once again the unquestionable contribution of the environment, in psychology and wellbeing of the users.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΊΛΗΨΗ...............................................................2 ABSTRACT...............................................................3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ.................................................................7

1.1 Η ΕΜΠΕΙΡΊΑ ΤΗΣ ΝΟΣΗΛΕΊΑΣ Υγεία / Θεραπεία.....................................................17

Νοσοκομείο.............................................................19 Στρες........................................................................27 1.2 ΠΡΟΣΕΓΓΊΣΕΙΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΎ ΤΟΥ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΑΚΟΎ ΧΏΡΟΥ Θεραπευτικό περιβάλλον.........................................31 Βιωσιμότητα / Βιοκλιματικός σχεδιασμός.................37 Στοιχειοθετημένος σχεδιασμός................................43

2.1 ΑΕΡΙΣΜΌΣ.........................................................53 2.2 ΦΩΤΙΣΜΌΣ........................................................59 2.3 ΑΚΟΥΣΤΙΚΉ.......................................................75

θεραπέια-αρχιτεκτονική

03 04

3.1 ΥΛΙΚΆ................................................................87 3.2 ΧΡΏΜΑ .............................................................93 3.3 ΤΈΧΝΗ.............................................................105

4.Η ΣΥΜΒΟΛΉ ΤΗΣ ΦΎΣΗΣ..................................115

Champalimaud Centre for the Unknown........................131 Rush University Medical Center.....................................137 Rehab center for spinal cord and Brain Injuries.............143

ΣΥΜΠΕΡΆΣΜΑΤΑ..........................................................147 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ..............................................................150

θεραπέια-αρχιτεκτονική

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

‘‘

Όταν αρρωστήσεις και μπεις στο σύστημα θεραπείας, φαίνεται να υπάρχει μία γενική παραδοχή ότι ο χρόνος σου δεν μετράει πραγματικά πια. Έχεις αφεθεί στα χέρια τους και θέτεις τον εαυτό σου σε ταπεινωτικές, βαρετές και συχνά επώδυνες διαδικασίες στις οποίες δεν έχεις καμία ισχύ. Υποτίθεται ότι πρέπει να γνωρίζεις πως είναι για το καλό σου, έτσι ώστε να το αποδέχεσαι. Είναι μία πολύ παράξενη κατάσταση στην οποία αισθάνεσαι ξαφνικά συναισθηματικά τρωτός την ίδια χρονική περίοδο που είσαι περισσότερο τραυματισμένος. Οι μέρες φαίνεται να περνούν σε πλαστικές και κολλώδεις καρέκλες, περιμένοντας σε κλειστοφοβικούς θαλάμους, στην άκρη των πάγκων και των κρεβατιών, περιμένοντας πάντα για εξετάσεις αίματος, νοσοκόμες, γιατρούς και αποτελέσματα.1

1 Edwin Heathcote, Τίτλος άρθρου: Where architecture meets healing, Financial Times [London (UK)] 25 Nov 2005

’’ 9

εισαγωγή

Επίδραση του περιβάλλοντος στους ασθενείς Οι περισσότεροι νοσηλευόμενοι ασθενείς λαμβάνουν την προσοχή του γιατρού για λίγα λεπτά τη ημέρα και τη φροντίδα από νοσηλευτές και θεραπευτές για λίγο περισσότερο. Ωστόσο παραμένουν στο κρεβάτι, εάν είναι τυχεροί καθισμένοι σε μία καρέκλα, για πολλές ώρες χωρίς να έχουν κάτι να κάνουν. Αυτή η κατάσταση μπορεί να τους κάνει περισσότερο επιρρεπείς και ευαίσθητους στο περιβάλλον τους. Είναι λογικό λοιπόν να συμπεράνουμε ότι το περιβάλλον είναι ένας παράγοντας που συμβάλλει στην αίσθηση ευημερίας και στην πραγματική ανάρρωση.2 Συνεχώς αυξανόμενος αριθμός επιστημονικών ερευνών αποδεικνύει την άμεση και αξιοσημείωτη επίδραση του δομημένου περιβάλλοντος των νοσοκομείων στο ευ ζειν και στην ασφάλεια του ασθενούς, των επισκεπτών, αλλά και ταυτόχρονα στην αποδοτικότητα και την αποτελεσματικότητα του προσωπικού και γενικότερα στην ποιότητα και το κόστος των παρεχομένων υπηρεσιών.3 Είναι πιθανό ότι ο καθένας έχει κάποια αρνητική ανάμνηση από οικογενειακή ασθένεια που συνδέεται με κάποιο νοσοκομείο. Για τους περισσότερους, το νοσοκομείο συμβολίζει τον τόπο όπου, εκτός από τη γέννηση ενός μωρού, συμβαίνουν κακά (ή τουλάχιστον δύσκολα) πράγματα. Τα νοσοκομεία ως χώροι συμβολικοί κάποιων σημαντικών στιγμών στη ζωή κάποιου ανθρώπου, είναι συνδεδεμένα με αναμνήσεις ανθρώπων με ανήσυχες καταστάσεις, άγχος και συχνά συναισθηματικές ανατροπές.4 Με αυτά θέλουμε να τονίσουμε ότι το νοσοκομείο δεν είναι και δεν πρέπει να είναι μία δομική μορφή που έχει λύσει κατά κάποιο συμβατικό τρόπο μερικά προβλήματα, αλλά ένα όργανο που συμβάλλει στην πιο σημαντική κοινωνική προσπάθεια του ανθρώπου. Πρέπει να εξυπηρετεί κάθε κοινωνική οργάνωση και να χρησιμοποιεί τη σύγχρονη τεχνολογία που προοδεύει συνεχώς.5 Το σύγχρονο νοσοκομείο, οφείλει να παρέχει συνθήκες που θα ικανοποιούν ένα ευρύ φάσμα αναγκών, από τη διάγνωση, την αγωγή και τη θεραπεία νοσημάτων και τραυματισμών, έως το αίσθημα της άνεσης, σωματικής, ψυχολογικής και κοινωνικής, της ασφάλειας και του ευ ζειν. Η αποστολή λοιπόν των νοσοκομείων αφορά, πέραν του επεμβατικού σκέλους, στην παροχή κατάλληλου περιβάλλοντος διαμονής, δηλαδή θεραπευτικού περιβάλλοντος.6

2. Lawson Bryan, Τίτλος άρθρου: Healing architecture, The Architectural Review; Mar 2002; 211, 1261; ProQuest Central pg. 72 3, 6. Ε. Σκλάβου, Ι. Τζουβαδάκης, Τίτλος άρθρου: Θεραπευτικό περιβάλλον και στοιχειοθετημένος σχεδιασμός, Η διεθνής εμπειρία και η περίπτωση της Ελλάδας, Aθήνα , ΑΡΧΕΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ 2012, 29(2):154-161 4. Μπαλτά Νάντια, Διάλεξη: Τουρισμός και υγεία, Θεσσαλονίκη καλοκαίρι 2003 5. επιμέλεια του αρχιτέκτονα κ. Ξανθόπουλου, περιοδικό αρχιτεκτονικά θέματα 10/1976, Προγραμματισμός και σχεδιασμός εγκαταστάσεων υγείας, Προληπτικό νοσοκομείο των αρχιτεκτόνων Μ.Α.Δάλλα και Ε.Δάλλα-Ζαΐμη 10

θεραπέια-αρχιτεκτονική

Θεραπεία / ολιστική προσέγγιση Στις ανατολικές κουλτούρες, και σε κάποιες άλλες, οι θεραπευτικές ιδιότητες του μυαλού και του σώματος των ίδιων των ανθρώπων παίζει κυρίαρχο ρόλο. Η ισορροπία μεταξύ μυαλού και σώματος, αλλά και η υγιής ισορροπία του ανθρώπου με το περιβάλλον του θεωρείται η ακρογωνιαία λίθος της υγείας. Η παράδοση της δυτικής ιατρικής, από την άλλη πλευρά, βασίζεται στην ανάλυση και τη θεραπεία των ασθενειών, με απόλυτο σκοπό να τις θεραπεύσει.7 Όπως έχει επισημάνει ο Σωκράτης, όταν τα σώματα ασθενούν και οι ψυχές αρρωσταίνουν περισσότερο. Η ίδια η αρρώστια και πολύ περισσότερο η εισαγωγή και νοσηλεία στο νοσοκομείο, αποτελούν ιδιαίτερα αγχογόνες καταστάσεις που επιφέρουν ψυχική καταπόνηση στους ασθενείς, δυσκολεύοντας την αποκατάσταση της υγείας τους. Η ιατρική παρασυρμένη ίσως από της ταχύτατες τεχνολογικές εξελίξεις, έχει δώσει μεγαλύτερη έμφαση στη θεραπεία της σωματικής αρρώστιας και λιγότερο στον πόνο της ψυχής που τη συνοδεύει. Το πνεύμα αυτό επηρέασε και τους χώρους υγείας. Η προοδευτική επικράτηση της άποψης ότι η σύγχρονη αντιμετώπιση του ασθενή δεν θα πρέπει να εστιάζεται μόνο στην οργανική δυσλειτουργία αλλά θα πρέπει να συνυπολογίζει και την πνευματική και συναισθηματική κατάστασή του, οδήγησε σε μία αναθεώρηση της αρχιτεκτονικής προσέγγισης των χώρων υγείας. Σύμφωνα με αυτήν, οι χώροι υγείας θα πρέπει να προάγουν την αξιοπρέπεια και αυτονομία του ασθενή δημιουργώντας ένα περιβάλλον οικείο και φιλικό, όχι μόνο για τον ίδιο αλλά και για όλο τα ιατρικό και παραϊατρικό προσωπικό.8 Αρχιτεκτονική νοσοκομείων Εάν κάποια κτίρια αξίζουν την πλήρη προσοχή των αρχιτεκτόνων, βιομηχανικών σχεδιαστών και καλλιτεχνών, αυτά τα κτίρια είναι τα νοσοκομεία, τα οποία πρέπει να είναι ανάμεσα στους καλύτερους πιο προσεγμένους και που επηρεάζουν περισσότερο χώρους που συναντάμε.9 Το νοσοκομείο όπως είναι κοινά αποδεκτό είναι το πιο σύνθετο κτιριακό έργο, από αρχιτεκτονικής πλευράς. Επιπρόσθετα, σαν μία χωρολειτουργική οντότητα, σαν ένα μοντέλο οργάνωσης διεκδικεί την πρώτη θέση από πλευράς πολυπλοκότητας δραστηριοτήτων, λειτουργιών, οργανωτικών σχημάτων, απ’ όλες τις αντίστοιχες –δημιουργημένες από τον άνθρωπο- οντότητες.10 7. Cor Wagenaar, The Architecture of Hospitals, NAi Publishers, 2006, Κεφάλαιο 5ο Healing by Architecture, Bas Molenaar, Cocoon and Paradise, σελ 376 8. Συλλογικό Έργο, επιμέλεια Βαβύλη Φανή, Τέχνες και χώροι υγείας, Εκδόσεις Ζήτη, 2009 9. Edwin Heathcote, Τίτλος άρθρου: Where architecture meets healing, Financial Times [London (UK)] 25 Nov 2005 10. επιμέλεια Βαβύλη Φανή, Πρακτικά <<Σχεδιασμός Κτιρίων για την Υγεία και το ‘Ευ Ζείν’ στο Κατώφλι του 21ου Αιώνα>>, University Studio Press Θεσσαλονίκη 1999, Συνεδρίαση Δ1- Νοσηλευτικά Κτίρια που Προάγουν την Υγεία και η Διακήρυξη της Βουδαπέστης- μία νέα Πρόκληση για τους Αρχιτέκτονες Ο Ρόλος των Μηχανικών στον Καλύτερο και Ορθολογικότερο Σχεδιασμό των Κτιρίων για την Υγεία στο Κατώφλι του 21ου Αιώνα, Δ. Νικολάου, Α. Δογάνης, Ι. Μεϊμάρη 11

εισαγωγή

Η τάση στην τωρινή αρχιτεκτονική σχετικά με τους χώρους υγείας δεν είναι να παρέχει ένα κτήριο όπου θα τοποθετηθούν οι υπηρεσίες, αλλά να επιτρέψει στο σχεδιασμό του κτηρίου να εκφράζει τις ανάγκες των υπηρεσιών. Μέσα στις βασικές ανάγκες της αρχιτεκτονικής των κτιρίων υγείας, είναι να παρέχει αποδοτικό και ασφαλές περιβάλλον, το οποίο να υποστηρίζει την ιδιωτικότητα και αξιοπρέπεια, να είναι προσβάσιμο και εύκολο να προσανατολιστείς και να βρεις το δρόμο σου, να άρει τα πνεύματα, να ενισχύει το θεραπευτικό περιβάλλον, να συμπεριλαμβάνει και να διευθύνει τις ανάγκες όλων των ομάδων χρηστών. Η εμπειρία του χώρου είναι διαφορετική για κάθε άνθρωπο. Οι άνθρωποι βιώνουν το κτιστό περιβάλλον με διαφορετικό τρόπο σύμφωνα με το κοινωνικό, πολιτιστικό και οικονομικό υπόβαθρο αλλά επίσης και σύμφωνα με την ψυχολογία και διάθεση τους. Το ίδιο ισχύει και για τα κτίρια υγείας. Ο σχεδιασμός θα πρέπει να καλύπτει τις ανάγκες όλων, διαφορετικών χρηστών με διαφορετικό υπόβαθρο και διαφορετικές ειδικές ανάγκες και απαιτήσεις. Ένα τέτοιο κτήριο θα πρέπει να είναι σχεδιασμένο σύμφωνα με αρχές που να απευθύνονται σε όλους τους χρήστες ανεξαρτήτως τις διαφορετικότητας των αναγκών τους. Η πλήρης πολυμορφία της εμπειρίας πρέπει να παρέχει άνεση σε όλους τους χρήστες, ειδικά σε ένα περιβάλλον που προωθεί τη θεραπεία. Εάν τα νοσοκομεία χτίζονται για τους ασθενείς, το προσωπικό και την κοινωνία, οι άνθρωποι θα έρθουν σε επαφή με το νοσοκομείο με έναν διαφορετικό τρόπο. Αυτό θα πρέπει να αντανακλάτε σε όλα τα επίπεδα του σχεδιασμού του τοπικού περιβάλλοντος, τα δωμάτια, την επίπλωση και τον εξοπλισμό των χώρων, το σχήμα του κτιρίου και τη δομή του. Ο σχεδιασμός του φυσικού περιβάλλοντος είναι σημαντικός για την ανθρώπινη νοσηλευτική (nursing). Επηρεάζει την επικοινωνία μεταξύ ασθενών και νοσηλευτικού προσωπικού. Το πώς ο ασθενής βιώνει, για παράδειγμα, το φως, τη φύση , την τέχνη και το χρώμα επηρεάζει την ευημερία του. Μία νοσηλευτική φιλοσοφία η οποία βασίζεται στην αντίληψη του ασθενή δίνει έμφαση στη σημασία του περιβάλλοντος στη φροντίδα της υγείας.11 Στην εποχή μας Οι στόχοι και οι σκοποί διάφορων συστημάτων υγείας ποικίλουν από κοινωνία σε κοινωνία και χαρακτηρίζονται από ανόμοια πολιτιστικά πρότυπα και ανόμοια επίπεδα εθνικών πόρων που δαπανώνται γι’αυτά. Τα διάφορα συστήματα υγείας εμφανίζουν ιδεολογικές και λειτουργικές αντιθέσεις. Επομένως είναι δύσκολο να προταθούν βραχυπρόθεσμες σφαιρικές λύσεις.12

11.επιμέλεια Βαβύλη Φανή, Πρακτικά <<Σχεδιασμός Κτιρίων για την Υγεία και το ‘Ευ Ζείν’ στο Κατώφλι του 21ου Αιώνα>>, University Studio Press Θεσσαλονίκη 1999, Συνεδρίαση Α2- Σχεδιασμός Κτιρίων για την Υγεία και το ‘Ευ Ζείν’ σε μία Εποχή Οικονομίας και Οικολογικής Ανησυχίας, Healthcare Buildings as Supportive Environments, Alan Dilani 12. Βαβύλη Φανή, Διδακτορική Διατριβή: Οργάνωση και σχεδιασμός εγκαταστάσεων υγείας: το ψυχιατρικό νοσηλευτήριο, Θεσαλονίκη 1985 12

θεραπέια-αρχιτεκτονική

Υπάρχουν σημαντικές διαφορές μεταξύ της δημόσιας υγείας στα τέλη της δεκαετίας του ενενήντα και αυτής του εικοστού πρώτου αιώνα. Οι προκλήσεις της δημόσιας υγείας σήμερα – άσθμα, αναπτυξιακές αναπηρίες, διαβήτης, παχυσαρκία, μειωμένη γονιμότητα, καρκίνος- έχουν σημαντικούς δεσμούς με τις τεχνολογικές και περιβαλλοντικές αλλαγές του εικοστού πρώτου αιώνα. Την ίδια στιγμή, το κτιστό περιβάλλον είναι και ήταν ένας σημαντικός συνεισφέρων σε αυτές τις τεχνολογικές και περιβαλλοντικές αλλαγές μέσω της τεράστιας χρήσης πόρων. Πως μπορεί η αρχιτεκτονική να συνεισφέρει στη θεραπεία ? Στο πλαίσιο της αρχιτεκτονικής της υγειονομικής περίθαλψης (healthcare architecture), υπάρχουν κάποιες συγκεκριμένες διαστάσεις των κτιρίων που έχουν λάβει αυξημένη προσοχή την τελευταία δεκαετία. Η δουλειά αυτή αφορά τις πιθανές θεραπευτικές ιδιότητες του περιβάλλοντος ενός νοσοκομείου. Αυτές οι θεραπευτικές ιδιότητες έχουν εμπνεύσει μία εξ ολοκλήρου νέα προσέγγιση σχεδιασμού που αναφέρεται γενικά ως στοιχειοθετημένος σχεδιασμός. Αυτή η προσέγγιση έγινε πολύ διάσημη στην αρχιτεκτονική της υγειονομικής περίθαλψης, και λίγα έργα σήμερα παρουσιάζονται χωρίς τη φιλοδοξία να δημιουργήσουν ένα θεραπευτικό περιβάλλον.13 Με τον όρο θεραπευτική αρχιτεκτονική δεν αναφερόμαστε προφανώς σε μία αρχιτεκτονική που είναι ικανή να θεραπεύσει, αλλά ψάχνουμε μία αρχιτεκτονική που θα πετυχαίνει μία θεραπευτική συνεισφορά στην διαδικασία αποκατάστασης της υγείας κάποιου. Ένα θεραπευτικό περιβάλλον είναι το αποτέλεσμα ενός στοιχειοθετημένου σχεδιασμού που έχει επιδείξει μετρίσιμες βελτιώσεις στα φυσικά και/ή ψυχολογικά επίπεδα των ασθενών και/ή του προσωπικού, των γιατρών και των επισκεπτών.14 Μέσω των ερευνών και των άρθρων σχετικά με αυτόν τον τομέα επιβεβαιώνεται ότι υπάρχουν επαρκείς αποδείξεις για την επίδραση του θεραπευτικού περιβάλλοντος στην υγεία, κάτι που δεν μπορεί πια να αγνοηθεί. Το πώς αυτές οι αποδείξεις μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να εμπλουτίσουν την αρχιτεκτονική των νοσοκομείων, θα είναι ανάμεσα στα βασικά ζητήματα που θα εξεταστούν στην παρούσα εργασία.15

13,17 .Cor Wagenaar, The Architecture of Hospitals, NAi Publishers, 2006, Κεφάλαιο 5ο Healing by Architecture, Bas Molenaar, Cocoon and Paradise, σελ 255 14. Cor Wagenaar, The Architecture of Hospitals, NAi Publishers, 2006, Κεφάλαιο 5ο Healing by Architecture,Kirk Hamilton, Evidence Based Design and the Art of Healing, σελ 71 13

θεραπέια-αρχιτεκτονική

‘‘

Το καλύτερο φάρμακο για έναν άρρωστο άνθρωπο είναι η λαχτάρα, η λαχτάρα να ζήσει, να είναι με άλλους ανθρώπους, να κάνει πράγματα, να επιστρέψει… στη ζωή. Εάν κάποιος σοβαρά άρρωστος βρίσκεται σε μη οικείο περιβάλλον μπορεί εύκολα να χάσει τον έλεγχο με τον οικείο κόσμο της καθημερινής ζωής. Ένα σημαντικό χαρακτηριστικό ενός περιβάλλοντος φροντίδας είναι να παρέχει τις κατάλληλες εμπειρίες για έναν ασθενή ώστε να παραμείνει ενήμερος για τους ‘’υγιείς ‘’ άλλους και να συμμετέχει, όσο είναι δυνατόν, στις περιστάσεις της καθημερινής ζωής.16

’’

16. Cor Wagenaar, The Architecture of Hospitals, NAi Publishers, 2006, Κεφάλαιο 5ο Healing by Architecture, Susanne Siepl-Coates, Social Spaces at the Vidar Clinic in Jarna, Sweden and their Role in the Healing Process, σελ 406 17

θεραπέια-αρχιτεκτονική

1.1 Η ΕΜΠΕΙΡΊΑ ΤΗΣ ΝΟΣΗΛΕΊΑΣ Υγεία / Θεραπεία Από την αρχαιότητα η έννοια της υγείας απασχόλησε τους φιλοσόφους και τους επιστήμονες. Ο Ιπποκράτης στο έργο του ‘Περί αέρων, υδάτων και τόπων’ αναφέρει ότι «η υγεία καθορίζεται από την ισορροπία ανάμεσα στις δυνάμεις του περιβάλλοντος και την ατομική συμπεριφορά» και ο Πλάτωνας στο διάλογο ‘Τίμαιος’ υποστήριξε ότι υγεία είναι κατάσταση πλήρους αρμονίας με το σύμπαν.17 Στη σύγχρονη εποχή η έννοια της υγείας ορίζεται από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας ως η επίτευξη της βέλτιστης φυσικής και διανοητικής ευεξίας και κοινωνικής ευημερίας και όχι μόνο η απουσία της ευδιάκριτης ασθένειας σε σχέση πάντοτε με το περιβάλλον. Η υγεία είναι κάτι συνολικό, που δεν αφορά μόνο την οργανική ασθένεια. Όταν οι συνθήκες ζωής προβάλλουν απαιτήσεις και δημιουργούν προκλήσεις που απειλούν το αίσθημα της ευεξίας, η απόκριση του ατόμου χαρακτηρίζεται από ένταση και άγχος. Σε τέτοιες καταστάσεις αναφερόμαστε συνήθως με τον όρο στρές.18 Σύμφωνα με το ελληνικό ερμηνευτικό λεξικό Τεγόπουλος-Φυτράκης το ουσιαστικό θεραπεία αναφέρεται στο σύνολο των μέσων που χρησιμοποιούνται για την ίαση, στη μέθοδο νοσηλείας και δίαιτας του αρρώστου, στην αποκατάσταση της υγείας και της ζημιάς.19 Η διαδικασία της θεραπείας και του επαναπροσδιορισμού της ψυχικής ισορροπίας λαμβάνει διαφορετικές μορφές και ενισχύεται από τη δομή και τα χαρακτηριστικά του ίδιου του χώρου. Η διέγερση των αισθήσεων, η εμπειρία του χώρου και η μνήμη πυροδοτούν το αίσθημα της προσδοκίας είτε για θεραπεία είτε για ευεξία, καθώς και αισθήματα ευφορίας, ενεργοποιούν τον οργανισμό και επιταχύνουν τη διαδικασία της αποθεραπείας.20

17. Κωνσταντινίδου Μαρία- Ανθή, Μωυσίδου Ησαΐα, Διάλεξη: Οι αισθήσεις και η θεραπευτική του, Ξάνθη 2013 18,22. Συλλογικό Έργο, επιμέλεια Βαβύλη Φανή, Τέχνες και χώροι υγείας, Εκδόσεις Ζήτη, 2009 19.Αγγελοπούλου Δήμητρα, Υπαίθριοι χώροι θεραπευτικών εγκαταστάσεων, Θεσσαλονίκη 19

θεραπέια-αρχιτεκτονική

Νοσοκομείο Το νοσοκομείο εξυπηρετεί τον άνθρωπο σε μεγάλους αριθμούς και μάλιστα στις πιο δύσκολες στιγμές του. Πρόκειται για ένα ζωντανό οργανισμό που συνεχώς αναπτύσσεται, με απρόβλεπτες μελλοντικές απαιτήσεις, τόσο λειτουργικά όσο και τεχνολογικά. Το νοσοκομείο είναι το κατ’ εξοχήν κτίριο που η λειτουργικότητα υπερέχει τις οποιασδήποτε διάθεσης στο πλαίσιο μορφής και διάκοσμο, και που οπωσδήποτε η ψυχολογία του χώρου και η άνεση του χρήστη, τόσο του ασθενούς όσο και των συμπασχόντων, συγγενών και φίλων, είναι εξίσου σημαντικά με την τεχνολογική του υποδομή και τη δυνατότητα άψογης λειτουργίας των εργαστηρίων και των διάφορων εξυπηρετικών συστημάτων του. Τα νοσοκομεία εξυπηρετούν τη θεραπεία και τη νοσηλεία των ασθενών με οξείες και χρόνιες παθήσεις. Οι στόχοι της ιατρικής θεραπείας μπορούν να ποικίλουν ανάλογα με το είδος και την έκταση, των αριθμό των τμημάτων και το μέγεθος τους καθώς και τις εγκαταστάσεις νοσηλείας: εξασφάλιση θεραπευτικής αγωγής στα αντίστοιχα τμήματα, πρόληψη και αποθεραπεία (αποκατάσταση), διάγνωση και θεραπεία, εντατική θεραπεία καθώς και από διαφορές στις παροχές, την ψυχική θεραπεία, τη διδασκαλία και την έρευνα. Το γενικό νοσοκομείο χωρίζεται στα επιμέρους τμήματα νοσηλείας, διάγνωσης και θεραπείας, παροχής και απομάκρυνσης αγαθών, διοίκησης και τεχνικών εξυπηρετήσεων. Σε αυτά προστίθενται χώροι διαμονής, ενδεχόμενοι χώροι για διδασκαλία και έρευνα καθώς και βοηθητικοί χώροι και λειτουργίες. Οι πιο πάνω χώροι πρέπει επίσης να ορίζονται σαφώς και από την εσωτερική τους λειτουργία.21 Στην εποχή μας Στα σημερινά νοσοκομεία ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός τους δεν βάζει στο επίκεντρό του το πώς θα διαμορφώσει ένα χώρο, μέσα στον οποίο, πέρα από τη σωματική, θα εξασφαλίζεται και η ψυχολογική και κοινωνική άνεση του ασθενή-χρήστη. Ένα χώρο δηλαδή που θα επιδρά θετικά σε όλες τις πτυχές του χρήστη και θα βοηθάει με αυτό τον τρόπο περαιτέρω στη θεραπεία του. Αντιθέτως, οι σημερινοί χώροι υγείας βάζουν στο επίκεντρο μόνο τη σωματική αντιμετώπιση του ασθενή, με αποτέλεσμα τα σύγχρονα νοσοκομεία να αποκτούν έναν ιδρυματικό χαρακτήρα. Να ιατρικοποιούνται όλο και περισσότερο και να μην μπορούν να αντιμετωπίζουν ολιστικά τον ασθενή, να παρέχουν μόνο ιατρική θεραπεία και να μην υπολογίζεται πως η ψυχολογική και κοινωνική κατάσταση του ασθενή μέσα σ αυτούς τους χώρους μπορεί να συμβάλει σε αυτήν.22

21. Δαλαμάγκα Μαρία-Κωνσταντίνα, Διάλεξη: Ιστορική αναδρομή της εξέλιξης της αρχιτεκτονικής των ιατρικών κέντρων σύγχρονες τάσεις-κτιριακοί τύποι, Θεσσαλονίκη Οκτώβριος 2005 22. Γούσια Γλυκερία, Ματζούλα Φεβρωνία, Διάλεξη: Θεραπευτική αρχιτεκτονική και αρχιτεκτονική των, Ξάνθη 2015 21

η εμπειρια τησ νοσηλειασ

Σχεδιασμός νοσοκομείου Αναπτύχθηκαν πολλές απόψεις, συχνά αντικρουόμενες, για να εκφράσουν το τι σημαίνει νοσοκομείο. Από πολλούς αντιμετωπίστηκε ως μία κοινότητα και όχι ως ένα κτίριο. Το νοσοκομείο είναι ένας αναπτυσσόμενος και ζωντανός οργανισμός, μία κοινωνία, ένα χωριό ή μια μικρή πόλη και όχι ένα επιβλητικό ίδρυμα. Οι μονάδες υγείας δεν πρέπει να λαμβάνονται υπ όψιν σαν μηχανές θεραπείας αλλά περισσότερο ζωής.23 Πολλοί παράγοντες θεωρούνται ότι επιδρούν στο σχεδιασμό ενός τυπικού νοσηλευτηρίου. Από διάφορους μελετητές αναφέρονται η τεχνολογία, η ιατρική πρακτική, τα οργανωτικά σχήματα, τα πρότυπα (standards) διαβίωσης και η επιθυμητή εικόνα του νοσηλευτηρίου. Πέρα από όλα αυτά ο αρχιτέκτονας ενδιαφέρεται για τη θέση και το οικόπεδο, τον προσανατολισμό, τους κτιριοδομικούς κανονισμούς, το κόστος, τα υλικά, τη δυνατότητα επέκτασης, τις σχέσεις ανάμεσα στις διάφορες ομάδες χώρων, το σχήμα του κτιρίου, των τύπο των οδών επικοινωνίας και τις επιμέρους σχεδιαστικές λεπτομέρειες. Η κατασκευή ενός νοσοκομείου περιλαμβάνει μία σειρά λειτουργιών: κατοικίες, έρευνα (σε πανεπιστημιακές κλινικές), διδασκαλία, παραγωγή, αποθήκευση, διοίκηση. Για το ρεαλιστικό σχεδιασμό του κτιρίου είναι απαραίτητη μία έγκαιρη συνεργασία με τη βιομηχανία και το εμπόριο που αφορούν στον εξοπλισμό του νοσοκομείου καθώς με την εξέλιξη της τεχνολογίας, αλλάζουν συνεχώς τα μεγέθη των διαφόρων οργάνων, γεγονός το οποίο έχει επιπτώσεις στις διαστάσεις και στις σχέσεις του χώρου. Επίσης μεγάλη επίδραση στο σχεδιασμό έχουν η πυροπροστασία και η ηχομόνωση καθώς και οι ειδικοί κανονισμοί των επιμέρους τεχνικών.24 Η σύνθετη εργασία της κατασκευής ενός νοσοκομείου απαιτεί ένα συστηματικό σχεδιασμό ούτως ώστε να επιτευχθεί μία αποτελεσματικότητα και μία ευελιξία στη συνδιαλλαγή των εμπλεκόμενων, που και πολλοί και ετερογενείς είναι, ανάλογα με το μέγεθος του προγράμματος. Η ομάδα του σχεδιασμού αποτελείται από αρχιτέκτονες, ιατρούς, νοσοκόμους, ειδικούς μηχανικούς και διοικητικούς υπαλλήλους.25 Ο ενδιαφερόμενος αρχιτέκτονας θα πρέπει να μπει στο κόσμο του ασθενή, ώστε να παρατηρήσει προσεκτικά και να καταγράψει συμπεριφορές και ανάγκες. Είναι καθήκον του αρχιτέκτονα να αναπτύξει ένα μοντέλο που να περιλαμβάνει όλους τους παράγοντες που περιβάλλουν τον ασθενή, οικογένεια, νοσηλευτικό προσωπικό, κοινωνία, να δημιουργήσει ένα θεραπευτικό κέντρο αλλά και κέντρο επικοινωνίας. 26

23, 28. Βαβύλη Φανή, Aspects of healing environments, Εκδόσεις Ζήτη, 2009 24. Βαβύλη Φανή, Διδακτορική Διατριβή: Οργάνωση και σχεδιασμός εγκαταστάσεων υγείας: το ψυχιατρικό νοσηλευτήριο, Θεσσαλονίκη 1985, Κεφάλαιο 3ο ο σχεδιασμός των νοσηλευτηρίων, σελ 67-100 25. Δαλαμάγκα Μαρία-Κωνσταντίνα, Διάλεξη: Ιστορική αναδρομή της εξέλιξης της αρχιτεκτονικής των ιατρικών κέντρων σύγχρονες τάσεις-κτιριακοί τύποι, Θεσσαλονίκη Οκτώβριος 2005 22

θεραπέια-αρχιτεκτονική

Μερικές φορές οι πραγματικές δραστηριότητες είναι διαφορετικές από τις θεωρητικές. Γι αυτό η ανάμιξη του χρήστη στη διαδικασία σχεδιασμού είναι απαραίτητη για να ρίξει λίγο φως στις πραγματικές εργασιακές δραστηριότητες, καθώς επίσης συμβάλει στην παροχή αξιόπιστων λύσεων. Με αυτό τον τρόπο, η λειτουργικότητα του κτιρίου μπορεί να βελτιωθεί θετικά και εάν οι εργαζόμενοι έχουν συμμετάσχει στη διαδικασία σχεδιασμού του είναι πιο πιθανό να το αποδεχθούν. Αλλιώς, αν το κτίριο είναι ‘’ασύμβατο’’ με τις ανάγκες των χρηστών, οι άνθρωποι θα αναγκαστούν να προσαρμοστούν σε ένα εχθρικό περιβάλλον και έτσι διακινδυνεύεται η υγεία και ασφάλειά τους και αυξάνεται το εργασιακό στρες και η κούραση.27 Έρευνες έχουν συνδέσει τον κακό σχεδιασμό με το άγχος, το παραλήρημα, την υπερυψωμένη πίεση, με την αυξημένη ανάγκη για παυσίπονα, και για την περισσότερη διαμονή στο νοσοκομείο μετά από εγχείρηση. Ο καλός σχεδιασμός έχει δείξει να μειώνει το άγχος και την ανησυχία, να χαμηλώνει την πίεση, να μειώνει τα μετεγχειρητικά μαθήματα, μειώνει την ανάγκη για παυσίπονα και μειώνει τη διαμονή στα νοσοκομεία.28

27. επιμέλεια Βαβύλη Φανή, Πρακτικά <<Σχεδιασμός Κτιρίων για την Υγεία και το ‘Ευ Ζείν’ στο Κατώφλι του 21ου Αιώνα>>, University Studio Press Θεσσαλονίκη 1999, Συνεδρίαση Γ- Εγκαταστάσεις για την Υγεία για έναν Μεταβαλλόμενο Πληθυσμό, Theoni Koukoulaki, Ergonomics, a User-Centred Approach in Designing Health Care Buildings, Aiming at Prevention of Occupational Risks 28. Μπαλτά Νάντια, Διάλεξη: Τουρισμός και υγεία, Θεσσαλονίκη καλοκαίρι 2003 23

η εμπειρια τησ νοσηλειασ

Το ανθρώπινο στοιχείο στο νοσοκομείο Τελικά, κάθε κτίσμα, κάθε τμήμα δομημένου χώρου αποτελεί περιβάλλον για την ανάπτυξη ορισμένων ανθρωπίνων δραστηριοτήτων. Γι’ αυτό και ορθή του μελέτη προϋποθέτει την εξέταση των δραστηριοτήτων αυτών, του είδους των ανθρώπων που παίρνουν μέρος και της ψυχικής κατάστασης στην οποία βρίσκονται. Στο νοσοκομείο μπορούμε να διακρίνουμε τρεις ομάδες:29

Ασθενείς Οι ασθενείς είναι σαφώς η κυριότερη ομάδα ιεραρχικά, γιατί το νοσοκομείο έχει ιδρυθεί και λειτουργεί αποκλειστικά για αυτούς. Η ομάδα αυτή βρίσκεται κάτω από τη μεγαλύτερη ψυχολογική πίεση. Αποτελείται από άτομα που ξέρουν ή φοβούνται ότι βρίσκονται σε κίνδυνο, άλλοτε μεγαλύτερο και άλλοτε μικρότερο. Πολλοί υπομένουν διάφορες σωματικές ενοχλήσεις και κυρίως πόνο. Ένα σημαντικό μέρος τους είναι κατάκοιτοι και με δυσκολία μπορούν να ικανοποιήσουν τις στοιχειώδεις σωματικές τους ανάγκες. Όλοι αυτοί οι παράγοντες επιδρούν δυσμενώς στην ψυχολογία του αρρώστου. Υπάρχουν όμως και άλλοι παράγοντες, με συχνά σοβαρότερες συνέπειες. Ο κυριότερος από αυτούς είναι αβεβαιότητα και η έλλειψη προσανατολισμού μέσα σ’ ένα ξένο περιβάλλον. Σ’ αυτό συντελούν το μέγεθος και η πολυπλοκότητα του νοσοκομειακού συγκροτήματος, ο έντονα τεχνολογικός χαρακτήρας του περιβάλλοντος που διαφαίνεται σε κάθε βήμα και η συχνά απρόσωπη σχέση με τα άτομα με τα οποία έρχεται σε επαφή ο άρρωστος- αποτέλεσμα και αυτό του γιγαντισμού και της συνεχούς πίεσης κάτω από την οποία ζει η δεύτερη ομάδα, αυτή του προσωπικού. Ο άρρωστος, κάτω από την πίεση του ενστίκτου αυτοσυντήρησης και του αστικού ατομικισμού του, καταλαμβάνεται ή από αίσθημα αυτοαφανισμού, από την ψυχική δηλαδή φυγή στην ασθένεια, ή από τον συνήθη υπερτροφικό εγωκεντρισμό, δηλαδή τα πάντα και οι πάντες για την εξυπηρέτησή του. Και οι δύο περιπτώσεις απαιτούν κατάλληλη επιστημονική συμπεριφορά προς τον ασθενή και αντίστοιχο κτιριακό περιβάλλον. Κάθε άρρωστος βρίσκεται λοιπόν σε ιδιάζουσα, ανώμαλη, ψυχική κατάσταση. Οι λίγες μέρες αρρώστιας που θα ζήσει στο νοσοκομείο διατηρούνται έντονα, συνειδητά και υποσυνείδητα, σαν μνήμη σε όλη τη διάρκεια της ζωής του. Γι’ αυτό οι λίγες αυτές μέρες πρέπει να αποτελέσουν θέμα για το σωστό προγραμματισμό και λειτουργική σύνθεση.30

29. επιμέλεια του αρχιτέκτονα κ. Ξανθόπουλου, περιοδικό αρχιτεκτονικά θέματα 10/1976, 2. Σχεδιασμός νοσοκομειακών εγκαταστάσεων, Γενικές θεωρήσεις 30. επιμέλεια του αρχιτέκτονα κ. Ξανθόπουλου, περιοδικό αρχιτεκτονικά θέματα 10/1976, 2. Σχεδιασμός νοσοκομειακών εγκαταστάσεων, Γενικές θεωρήσεις 24

θεραπέια-αρχιτεκτονική

Η μονοτονία ενός δωματίου νοσηλείας, η αδυναμία μετακίνησης σε εξωτερικούς χώρους, η απότομη απώλεια ελέγχου προσωπικών στοιχείων, όπως η ένδυση και οι ώρες ύπνου και φαγητού, αλλά και στοιχείων του περιβάλλοντος, όπως ο φωτισμός και η θερμοκρασία, ο συνωστισμός ασθενών, η αδιαφορία για την αισθητική, η ανία που συνοδεύει τη μακροχρόνια νοσηλεία, η επαναλαμβανόμενη ρουτίνα, η έλλειψη αξιοπρεπών χώρων ανάπαυσης και επικοινωνίας, δεν αναχαιτίζουν απλώς την προσωπική δυναμική αλλά αποστερούν τον ασθενή από κάθε είδους ανακούφιση και εξαντλούν τα ψυχικά του αποθέματα.31 Προσωπικό Οι αρχιτεκτονικές λύσεις που παρέχονται εστιάζουν κυρίως στους ασθενείς, μερικές φορές υποτιμώντας τις ανάγκες των εργαζομένων στο νοσοκομείο, κάτι που έχει ως αποτέλεσμα την έκθεση σε επαγγελματικούς κινδύνους (φυσικό και πνευματικό στρες, επαγγελματικά ατυχήματα και ασθένειες), δυσαρέσκεια και στο τέλος χαμηλή ποιότητα παροχής ιατρικής φροντίδας.32Οι εργαζόμενοι περνούν εκεί ένα μεγάλο μέρος της ημέρας και της ζωής τους. Είναι οι μονιμότεροι χρήστες των χώρων υγείας και γι’ αυτό η ικανοποίησή τους είναι εξίσου σημαντική με αυτήν των ασθενών.33

31,35. Συλλογικό Έργο, επιμέλεια Βαβύλη Φανή, Τέχνες και χώροι υγείας, Εκδόσεις Ζήτη, 2009 32 . επιμέλεια του αρχιτέκτονα κ. Ξανθόπουλου, περιοδικό αρχιτεκτονικά θέματα 10/1976, 2. Σχεδιασμός νοσοκομειακών εγκαταστάσεων, Γενικές θεωρήσεις 25

η εμπειρια τησ νοσηλειασ

Το προσωπικό του νοσοκομείου εργάζεται και ζει με ιδιαίτερες συνθήκες. Πρώτα απ’ όλα, αντιμετωπίζει τον άνθρωπο- άρρωστο που βρίσκεται συνήθως σε δυσάρεστη προσωπική κατάσταση. Αυτό βέβαια αφορά κυρίως το ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό, που έρχεται σε στενότερη επαφή με τους ασθενείς. Ένας άλλος παράγοντας που κάνει τη δουλειά του νοσοκομειακού προσωπικού ιδιάζουσα, είναι ο συνεχής φόρτος εργασίας. Στις φτωχότερες χώρες, όπως η δική μας, τα νοσοκομειακά ιδρύματα δεν είναι επαρκή και ούτε η κατανομή τους μέσα στην επικράτεια είναι ιδανική. Αυτό δημιουργεί συρροή ασθενών στα λίγα κεντρικά νοσοκομεία των μεγάλων αστικών κέντρων, με αποτέλεσμα ο φόρτος εργασίας του προσωπικού τους να είναι συνεχής. Ο φόρτος αυτός συνδυάζεται συνήθως με βαριές συνθήκες εργασίας και χαμηλή αμοιβή.34 Η απουσία τόπων χαλάρωσης και κοινωνικής συνεύρεσης, η πολυπλοκότητα των χώρων, η απουσία αισθητηριακών ερεθισμάτων, η έλλειψη πρωτοβουλίας στη διαμόρφωση του εργασιακού περιβάλλοντος είναι στοιχεία που επηρεάζουν το προσωπικό, προκαλούν ψυχική κόπωση και κατά συνέπεια, άμβλυνση της εγρήγορσης και μείωση της απόδοσης.35 Το περπάτημα μακρινών αποστάσεων πρέπει να αποφεύγεται και η εύρεση αρχείων πρέπει να είναι εύκολη. Το περιβάλλον της δουλειάς θα πρέπει επίσης να παρακινεί για συναντήσεις με συναδέλφους. Υπάρχει η άποψη ότι είναι σημαντικό το προσωπικό να απολαμβάνει τη θέα κάθε μέρα και ότι ένα τέτοιο καλό συναίσθημα στο χώρο της δουλειάς προσθέτει στο καλό περιβάλλον κατά γενικό τρόπο. Σαν παράδειγμα, όλοι ξέρουμε ότι η δουλειά στην κουζίνα είναι δύσκολη αλλά μπορούμε να καταλάβουμε ότι εάν η κουζίνα λαμβάνει φυσικό φως μέσω κάποιου κήπου, η εργασιακή ατμόσφαιρα μπορεί να βελτιωθεί και αυτό να έχει κάποιο αντίκτυπο. Είναι επίσης προφανές ότι το φαγητό σωστά και προσωπικά προετοιμασμένο για τον κάθε ασθενή, του παρέχει ένα καλό συναίσθημα που χρησιμεύει στη διαδικασία της ανάρρωσης.36

36. επιμέλεια του αρχιτέκτονα κ. Ξανθόπουλου, περιοδικό αρχιτεκτονικά θέματα 10/1976, 2. Σχεδιασμός νοσοκομειακών εγκαταστάσεων, Γενικές θεωρήσεις 35.Συλλογικό Έργο, επιμέλεια Βαβύλη Φανή, Τέχνες και χώροι υγείας, Εκδόσεις Ζήτη, 2009 36. Βαβύλη Φανή, Aspects of healing environments, Εκδόσεις Ζήτη, 2009 26

θεραπέια-αρχιτεκτονική

Συνοδοί/ συγγενείς Η τρίτη ομάδα που έρχεται σε επαφή με το νοσοκομείο είναι οι συνοδοί συγγενείς και οι επισκέπτες. Κατά κανόνα είναι πρόσωπα στενά δεμένα με τους ασθενείς και κατέχονται από φυσική ανησυχία και εκνευρισμό. Οι διευθυντές πολλών νοσοκομείων τους αντιμετωπίζουν σχεδόν εχθρικά ή με αδιαφορία, σαν αναγκαίο κακό. Δεν έχουν όμως δίκιο. Γιατί στην ψυχική κατάσταση του αρρώστου, η παρουσία κοντινών του προσώπων είναι εξαιρετικά ανακουφιστική: μέσα σ’ ένα άγνωστο και απειλητικό περιβάλλον, επιτρέπει μία σύνδεση με τα γνωστά και τα οικεία κα έτσι συχνά έχει θεραπευτική επίδραση. Με την προϋπόθεση, βέβαια, ότι η διακίνηση και παραμονή των επισκεπτών ελέγχεται έτσι ώστε να μην παρεμποδίζει τις καθαρά ιατρικές δραστηριότητες.37 Είναι επίσης σημαντικό ότι ιδιαίτερη προσοχή δίνεται στο σχεδιασμό των δημόσιων χώρων που χρησιμοποιούνται ιδίως από επισκέπτες αλλά και ασθενείς. Οι ασθενείς που έχουν ένα υψηλό επίπεδο κοινωνικής υποστήριξης βιώνουν λιγότερο στρες και αναρρώνουν γρηγορότερα από εκείνους που δεν έχουν ένα δίκτυο υποστήριξης από οικογένεια και φίλους. Τα νοσοκομεία παρέχουν άνεση στους επισκέπτες, όταν αποδεδειγμένα λαμβάνουν υπ όψιν τις ανάγκες τους, στο σχεδιασμό τόσο των μονάδων όσο και των χώρων αναμονής. Στα νοσοκομεία επίσης επανασχεδιάζονται οι νοσηλευτικές μονάδες, ώστε να συμπεριλάβουν κοινωνικούς χώρους για τις οικογένειες με κουζίνες, μεγάλες οθόνες τηλεόρασης και βίντεο καθώς και βιβλιοθήκες με υλικό ιατρικών εκδόσεων σχετικό με τους ασθενείς στη μονάδα.38

37. επιμέλεια του αρχιτέκτονα κ. Ξανθόπουλου, περιοδικό αρχιτεκτονικά θέματα 10/1976, 2. Σχεδιασμός νοσοκομειακών εγκαταστάσεων, Γενικές θεωρήσεις 38 . Βαβύλη Φανή, Aspects of healing environments, Εκδόσεις Ζήτη, 2009 27

θεραπέια-αρχιτεκτονική

Στρες Ως στρες μπορεί να οριστεί μία κατάσταση που τείνει να εμποδίσει την ομαλή λειτουργία του ανθρώπου. Το στρες αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι του σύγχρονου τρόπου ζωής.39 Το στρες έχει κατηγοριοποιηθεί σε σωματικό και ψυχολογικό, αν και λόγω της άμεσης σύνδεσης νου και σώματος, αντιμετωπίζεται ως ψυχοσωματικό σύμπτωμα. Επιπλέον, εξαρτάται από τις γνωστικές, συναισθηματικές διεργασίες, τον τρόπο ζωής του ατόμου και τον τρόπο αντίληψης του. Κάθε άτομο έχει ένα ορισμένο βαθμό άγχους, ο οποίος θεωρείται φυσιολογικός κάτω από ορισμένες περιστάσεις. Σε κάποιες άλλες όμως περιπτώσεις αυξημένου άγχους, προξενεί κακό και συντελεί στο να υπολειτουργεί το άτομο στις δραστηριότητες του και στο να επηρεάζεται αρνητικά η υγεία του, ψυχικά και σωματικά. Ο κάθε άνθρωπος οφείλει να μάθει να έχει στον έλεγχο του την εκάστοτε κατάσταση και να μη κυριεύεται από αυτό. Από την ικανότητα διαχείρισης του στρες εξαρτάται η διάρκεια και η ένταση του και κατ’ επέκταση η επίδρασή του στην υγεία. 40 Το 1936, ο Αυστριακός γιατρός και επιστήμονας Hans Selye πρωτοπόρησε σε ένα μέτωπο με τις επαναστατικές ανακαλύψεις του σχετικά με το στρες. Η έρευνά του υπέδειξε ότι ορμόνες που απελευθερώνονται κατά τη διάρκεια μίας στρεσογόνας κατάστασης συμμετέχουν στην ανάπτυξη πολλών μη ενδοκρινών εκφυλιστικών ασθενειών που περιλαμβάνουν εγκεφαλική αιμορραγία, σκλήρυνση των αρτηριών, θρόμβωση της στεφανιαίας, συγκεκριμένους τύπους υψηλής αρτηριακής πίεσης, νεφρική ανεπάρκεια, αρθρίτιδα, πεπτικό έλκος και καρκίνο. Έδωσε έναν νέο ορισμό στη λέξη στρες, το οποίο μέχρι τότε θεωρούνταν μία εξωτερική δύναμη. Ο ορισμός του αναφέρεται στη φθορά του σώματος από την προσπάθεια του να ανταπεξέλθει στους περιβαλλοντικούς στρεσογόνους παράγοντες. Ήταν μία έννοια πνευματικής και φυσικής ασθένειας.41 Τα επίπεδα στρες των ασθενών παίζουν σημαντικό ρόλο στο πόσο δεκτικό είναι το άτομο στη θεραπεία και πόσο σύντομα ανταποκρίνεται σε αυτήν. Κατ΄ επέκταση βελτιώνουν τα αποτελέσματα στην πορεία θεραπείας ή ανάρρωσής τους. Μετά τη διεξαγωγή επιδημιολογικών ερευνών ο Antonovsky απέδειξε ότι τα άτομα με χαμηλότερα επίπεδα στρες παρουσιάζουν αυξημένη αντίσταση στην ασθένεια. Στρες και νοσηλεία Η εμπειρία της νοσηλείας είναι από μόνη της μία πηγή ψυχολογικού στρες για τους περισσότερους ασθενείς, άσχετα με την φύση της ασθένειας (Volicer and Isenberg1977).42 39. Συλλογικό Έργο, επιμέλεια Βαβύλη Φανή, Τέχνες και χώροι υγείας, Εκδόσεις Ζήτη, 2009 40. Κωνσταντινίδου Μαρία- Ανθή, Μωυσίδου Ησαΐα, Διάλεξη: Οι αισθήσεις και η θεραπευτική του, Ξάνθη 2013 41, 44. Jain Malkin, Hospital Interior Architecture Creating Healing Environments for Special Patient Populations, ( Van Nostrand Reinhold, New York 1992), Chapter 2 (δημιουργώντας ένα θεραπευτικό περιβάλλον) 29

η εμπειρια τησ νοσηλειασ

Παραδείγματα στρεσογόνων πλευρών της νοσηλείας περιλαμβάνουν μειωμένες φυσικές ικανότητες, επώδυνες και δυσάρεστες διαδικασίες, φόβος για επικειμένη εγχείρηση, αποπροσανατολισμός λόγο γραφειοκρατικών διαδικασιών, απομόνωση από οικογένεια και φίλους, έλλειψη οικειότητας με το περιβάλλον, ιατρική επαγγελματική διάλεκτος, έλλειψη ελέγχου και ιδιωτικότητας , ανησυχία για τη δουλειά ή τα οικονομικά, δύσκολη πρόσβαση σε πληροφορίες και αβεβαιότητα για την έκβαση της υγείας. Το να νοσηλεύεται κάποιος και να είναι περιτριγυρισμένος από ασθένεια είναι στρεσογόνο, διότι ωθεί τον ασθενή να σκέφτεται σχετικά με το θάνατο και τη θνησιμότητα, θέματα με τα οποία σπάνια καταπιανόμαστε υπό φυσιολογικές συνθήκες.43 Παρόλο που μερικοί στρεσογόνοι παράγοντες είναι αναπόφευκτες πλευρές της ασθένειας και των ιατρικών διαδικασιών, επιπρόσθετο στρες προκαλείται από φτωχά σχεδιασμένα φυσικά περιβάλλοντα τα οποία είναι θορυβώδη, αρνούνται την ιδιωτικότητα, εμποδίζουν την παρουσία της οικογένειας ή έχουν δωμάτια τοποθετημένα έτσι ώστε οι ασθενείς δεν μπορούν να δουν έξω από τα παράθυρα. Επιπτώσεις στην υγεία Το στρες είναι η μοναδική, επικρατέστερη ψυχολογική διαταραχή της σύγχρονης παγκόσμιας κουλτούρας. Καλύπτει ένα τεράστιο εύρος φαινομένων, από ήπια ενόχληση έως σοβαρά προβλήματα που μπορεί να οδηγήσουν σε βλάβη της υγείας. Δυσφορία- επίμονη, συνεχής πίεση, μπορεί να οδηγήσουν σε άγχος ή συμπεριφορά άρνησης και σε άλλες ασθένειες των οργάνων και συστημάτων του σώματος. Μπορεί ακόμη να οδηγήσουν σε κατάθλιψη, υπερκόπωση και άλλες νοητικές ασθένειες.44 Ανησυχία, υπερένταση, αγωνία, δυσφορία, ταχυκαρδία, δύσπνοια, τάση για λιποθυμία, απομόνωση, αποξένωση, κατάθλιψη και αναποφασιστικότητα αποτελούν ένα δείγμα των σοβαρών επιπτώσεων του στον ανθρώπινο οργανισμό. Είναι γνωστό ότι- υπό καταστάσεις έντονου άγχους- το σώμα και ο εγκέφαλος εκκρίνουν ορμόνες και χημικά. Αυτές επηρεάζουν άμεσα το ανοσοποιητικό σύστημα, κάνουν ευάλωτο τον οργανισμό σε αρρώστιες. Είναι πλέον κοινός τόπος ότι οι διάφορες συνιστώσες του στρες μπορούν να προκαλέσουν σειρά ανεπιθύμητων αντιδράσεων. Η ψυχολογική συνιστώσα περιλαμβάνει φόβο, στεναχώρια, κατάθλιψη ,θυμό. Η φυσιολογική αφορά μεταβολές στη μυϊκή ένταση, στην αρτηριακή πίεση, στον ρυθμό της αναπνοής, την απόφραξη των αρτηριών και τις γαστρικές ενοχλήσεις. Η νευροενδοκρινική αφορά την έκκριση ορμονών στρες, όπως η κορτιζόλη και η αδρεναλίνη, που διεγείρουν την καρδιά και συσπούν τα αγγεία. Τέλος η συμπεριφορική συνιστώσα εκδηλώνεται με αϋπνία, κατάχρηση ουσιών, ξεσπάσματα οργής, παθητική συμπεριφορά και μη συμμόρφωση προς ιατρικές οδηγίες.45 43. Jain Malkin, Hospital Interior Architecture Creating Healing Environments for Special Patient Populations, ( Van Nostrand Reinhold, New York 1992), Chapter 2 (δημιουργώντας ένα θεραπευτικό περιβάλλον) 44. Βαβύλη Φανή, Aspects of healing environments, Εκδόσεις Ζήτη, 2009 45. Συλλογικό Έργο, επιμέλεια Βαβύλη Φανή, Τέχνες και χώροι υγείας, Εκδόσεις Ζήτη, 2009 30

θεραπέια-αρχιτεκτονική

Παρότι αυτό που καθορίζει την αντίδραση του ατόμου είναι κυρίως ο τύπος της προσωπικότητας του, το περιβάλλον επιδρά επίσης αποφασιστικά. Μπορεί να γίνει αντιληπτό ότι υπάρχουν ισχυρές επιστημονικές βάσεις που υποστηρίζουν ότι τα αποτελέσματα των ασθενών μπορεί να επιδεινωθούν εάν τα περιβάλλοντα των νοσοκομείων έχουν χαρακτηριστικά τα οποία είναι από μόνα τους στρεσογόνα. Από την άλλη πλευρά τα περιβάλλοντα των εγκαταστάσεων υγείας θα πρέπει να προωθούν καλύτερα αποτελέσματα, εάν είναι σκοπίμως σχεδιασμένα ώστε να μειώνουν τους στρεσογόνους παράγοντες όπως ο θόρυβος και να ενθαρρύνουν την πρόσβαση ή την έκθεση των ασθενών σε φυσικά χαρακτηριστικά και κοινωνικές καταστάσεις που η έρευνα έχει δείξει ότι μειώνουν το στρες και χαλαρώνουν τους ασθενείς. Έτσι, πρωταρχικός ρόλος του θεραπευτικού περιβάλλοντος είναι να συντελεί στη μείωση των επιπέδων στρες στους ασθενείς και συνεπακόλουθα στη βελτίωση των αποτελεσμάτων στην πορεία θεραπείας ή ανάρρωσής τους.46 Αποφυγή μέσω σχεδιασμού Ένας σωστός σχεδιασμός απαιτεί ένα φυσικό περιβάλλον που μειώνει το στρες : ένα που να είναι ψυχολογικά υποστηρικτικό για τους ασθενείς και τις οικογένειες τους που αντιμετωπίζουν το άγχος της ασθένειας, αλλά επίσης και για το προσωπικό που τους φροντίζει. Είναι ενδιαφέρον να τονίσουμε ότι τα αρνητικά αποτελέσματα του στρες μπορεί να συνεχίσουν να υπάρχουν ακόμη και ώρες μετά το γεγονός που το προκάλεσε. Το στρες επιδρά στο ανοσοποιητικό σύστημα, κάτι που ίσως αποτελεί την πιο επιτακτική ανάγκη δημιουργίας περιβαλλόντων που το μειώνουν και βοηθούν τους ασθενείς να χαλαρώσουν και να νιώσουν άνετα.47 Είναι ευρέως γνωστό ότι το στρες που παράγεται από μία ασθένεια μπορεί να μειωθεί μέσω μίας αγωγής θεραπείας και αυτό που οφείλεται στην κατάσταση του ασθενή μπορεί να ανακουφιστεί μερικώς από το κατάλληλη μοντέλο της παροχής υγειονομικής περίθαλψης. Είναι λιγότερο κατανοητό ότι το στρες προερχόμενο από το περιβάλλον μπορεί να μειωθεί μέσω του καλού σχεδιασμού. Ο κάθε άνθρωπος θα πρέπει να ξέρει που βρίσκεται και προς τα πού κατευθύνεται. Ένα περιβάλλον που προκαλεί σύγχυση, ή που δεν υποστηρίζει ενεργά τον έλεγχο και τη διαύγεια, είναι ένα περιβάλλον που πολύ πιθανό να αποτύχει. Η θεωρία του Ulrich ενθαρρύνει του σχεδιαστές των εγκαταστάσεων υγείας να καταβάλουν προσπάθεια για την αφαίρεση των στρεσογόνων παραγόντων του περιβάλλοντος.48 Για να επιτευχθεί αυτό, κατά το σχεδιασμό δίνεται έμφαση σε τρεις βασικούς άξονες: • Την αίσθηση του ελέγχου και την πρόσβαση στην ιδιωτικότητα • Την κοινωνική υποστήριξη που δέχεται και αισθάνεται ο ασθενής • Τη θετική απόσπαση της προσοχής, όπως η πρόσβαση στη φύση Cor Wagenaar, The Architecture of Hospitals, NAi Publishers, 2006, Κεφάλαιο 5ο Healing by Architecture 48. Roger Ulrich, Evidence Based Healthcare Design,σελ 281 47.Jain Malkin, Healing Environments as the Century Mark: the Quest for Optimal Patient Experiences , σελ 259 48. Kirk Hamilton, Evidence Based Design and the Art of Healing, σελ 271 31

θεραπέια-αρχιτεκτονική

1.2 ΠΡΟΣΕΓΓΊΣΕΙΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΎ ΤΟΥ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΑΚΟΎ ΧΏΡΟΥ

Θεραπευτικό περιβάλλον Η έννοια του θεραπευτικού περιβάλλοντος πηγάζει από τους τομείς της περιβαλλοντικής Ψυχολογίας (τις ψυχοκοινωνικές επιδράσεις του περιβάλλοντος), της Ψυ-χο-νευρο-ανοσολογίας (τις επιδράσεις του περιβάλλοντος στο ανοσοποιητικό σύστημα) και της Νευροεπιστήμης (του τρόπου με τον οποίο ο εγκέφαλος εκλαμβάνει την αρχιτεκτονική). Η κοινή αντίληψη του «νοσοκομειακού» περιβάλλοντος είναι αυτή ενός περιβάλλοντος περίπλοκου, ιδρυματικού και αφιλόξενου, που εντείνει τα αρνητικά συναισθήματα και προκαλεί stress. Ο πρωταρχικός ρόλος του θεραπευτικού περιβάλλοντος είναι να συντελεί στη μείωση των επιπέδων stress στους ασθενείς και, συνεπακόλουθα, στη βελτίωση των αποτελεσμάτων στην πορεία θεραπείας ή ανάρρωσής τους.49 Τι ορίζουμε ως θεραπευτική αρχιτεκτονική ? Η θεραπευτική αρχιτεκτονική αφορά τη δημιουργία νέων και την αναδιαρρύθμιση υπαρχόντων κτιριακών χώρων που είναι θεραπευτικοί για τον άνθρωπο. Ο σκοπός του αρχιτέκτονα είναι να επιτύχει την εναρμόνιση όλων των στοιχείων που συνιστούν την ποιότητα ενός χώρου, ώστε να συμβάλλουν στη βελτίωση των αποτελεσμάτων, πρωτίστως στη διαδικασία ανάρρωσης του ασθενούς. Ειδικά όταν πρόκειται για κτίρια με εξειδικευμένη κτιριολογία, όπως οι χώροι υγείας, το πώς το κτίριο επιδρά στους χρήστες με συγκεκριμένες ανάγκες αποκτά μεγαλύτερη σημασία. Σε τέτοιες περιπτώσεις υπάρχει ακόμη μεγαλύτερη ανάγκη το δομημένο περιβάλλον να επιδρά στο ευ ζην και στην ασφάλεια του ασθενούς, συντελώντας στη διαδικασία θεραπείας. Αυτό ακριβώς το σκοπό έρχεται να εξυπηρετήσει η θεραπευτική αρχιτεκτονική εξασφαλίζοντας την περιβαλλοντική (σωματική), κοινωνική και ψυχολογική άνεση των ασθενών.50

49.Ε. Σκλάβου, Ι. Τζουβαδάκης, Τίτλος άρθρου: Θεραπευτικό περιβάλλον και στοιχειοθετημένος σχεδιασμός, Η διεθνής εμπειρία και η περίπτωση της Ελλάδας, Aθήνα , ΑΡΧΕΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ 2012, 29(2):154-161 50. Γούσια Γλυκερία, Ματζούλα Φεβρωνία, Διάλεξη: Θεραπευτική αρχιτεκτονική και αρχιτεκτονική των, Ξάνθη 2015 33

προσεγγισεις σχεδιασμου του νοσοκομειακου χωρου

Πως επιδρά στους ασθενείς Τα τελευταία χρόνια, η ιατρική κοινότητα τονίζει ιδιαίτερα την ανάγκη του σωστού σχεδιασμού των εγκαταστάσεων υγειονομικής περίθαλψης, καθώς είναι ζωτικής σημασίας για τη νοσηλεία των ασθενών, όπως η επιστήμη και η τεχνολογία. Επαναλαμβανόμενες έρευνες έχουν δείξει πως περιβαλλοντικοί παράγοντες όπως είναι ο φωτισμός, φυσικός και τεχνητός, τα χρώματα και οι υφές των επιφανειών, η επαφή με τη φύση, ο προσανατολισμός, η ποιότητα του αέρα, η θερμοκρασία και η υγρασία, τα επίπεδα θορύβου, καθώς και η ιδιωτικότητα, η επικοινωνία, η στέγαση της οικογένειας και η αποφυγή ιδρυματικού χαρακτήρα έχουν τη δυνατότητα να μετατρέψουν ένα χώρο που υπό άλλες συνθήκες προκαλεί άγχος και αποστροφή, σε ένα αξιόλογο και φιλόξενο θεραπευτικό περιβάλλον. Ο Ιπποκράτης επισήμανε πως δεν αρκεί η συμβολή των γιατρών για την αντιμετώπιση των ασθενειών, αλλά τόσο ο ασθενής όσο και το περιβάλλον που βρίσκεται πρέπει να συνεισφέρουν στην θεραπεία. Σύμφωνα με έρευνες, το 7-19% των ασθενών σε ορθοπεδικές κλινικές θεωρούν πως το φυσικό περιβάλλον αποτελεί το σημαντικότερο παράγοντα. Το ποσοστό αυξάνεται σε 22-28%, σε νευρολογικές μονάδες θεραπείας ενώ, ασθενείς με χρόνιες παθήσεις το θεωρούν λιγότερο σημαντικό (6-13%).51

51. Πλακιά Ευσταθία - Πλατανίτη Βασιλική, Διπλωματική Εργασία: Διερεύνηση της συμβολής του χρώματος στο φυσικό φωτισμό και το εσωτερικό περιβάλλον θαλάμων νοσηλείας μέσω φωτορεαλιστικού λογισμικού,Αθήνα Ιούλιος 2013 34

θεραπέια-αρχιτεκτονική

Τι πρέπει να διαθέτει ένα θεραπευτικό περιβάλλον Σύμφωνα με τη Malkin, θεραπευτικό περιβάλλον δημιουργείται όταν ο σχεδιασμός του κτηρίου δεν εμποδίζει το προσωπικό να παρέχει φροντίδα στους ασθενείς, οι λειτουργικές πρακτικές και τακτικές, καθώς και τα πρωτόκολλα του νοσοκομείου εξυπηρετούν τις απαιτήσεις των ασθενών. Oι Smith και Watkins ορίζουν τη μείωση των περιβαλλοντικών παραγόντων stress και την προσφορά θετικών αντιπερισπασμών, κοινωνικής υποστήριξης και αίσθησης ελέγχου ως τα τέσσερα βασικά χαρακτηριστικά του θεραπευτικού περιβάλλοντος.52 Στις μέρες μας τα νοσοκομεία εστιάζουν σε μία αναπτυσσόμενη έρευνα που ξεκάθαρα αποκαλύπτει τα οφέλη ενός θεραπευτικού περιβάλλοντος. Τα βασικά κριτήρια ενός αποτελεσματικού θεραπευτικού περιβάλλοντος είναι: να παρέχει άμεση επαφή με τη φύση, να έχει ποικιλία και καινοτομία στοιχείων στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, να μειώσει κάθε είδους αγχωτικού παράγοντα στο περιβάλλον (θόρυβος, άσχημη μυρωδιά, έλλειψη ιδιωτικότητας), να διευκολύνει ιατρικές υπηρεσίες, να ικανοποιεί τις πέντε αισθήσεις όπως και πνευματικές ανάγκες, να εισάγει κοινωνικό-πολιτιστικές και περιβαλλοντικές δραστηριότητες, να δίνει τη δυνατότητα στον ασθενή να εκφράσει τη διαφορετικότητά του και να αισθάνεται προσωπική άνεση και αξιοπρέπεια. Ένα θεραπευτικό περιβάλλον ενισχύει την ψυχολογία τόσο του ασθενή όσο και της οικογένειάς του και τους ενεργοποιεί να τα βγάλουν πέρα και να ξεπεράσου την ασθένεια. Ο σχεδιασμός ενός ψυχολογικά υποστηρικτικού περιβάλλοντος έχει ως κυρίαρχο στόχο να πυροδοτήσει την ικανότητα του ασθενή για αυτο-θεραπεία. Σύμφωνα μάλιστα με τον Jain Malkin δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η ποιότητα του περιβάλλοντος μπορεί να βελτιώσει ή να καθυστερήσει την ανάρρωση. Επιπλέον οι βασικές πλευρές του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού (χώρος, μορφή του κτιρίου, αισθητική και λεπτομέρειες) παίζουν σημαντικό ρόλο στο θεραπευτικό περιβάλλον. Οι χώροι του κτιρίου και οι μορφές θα πρέπει να προκαλούν θετικές, καθησυχαστικές αντιδράσεις τόσο από την ανάμνηση καθησυχαστικών μορφών όσο και από αισθητική ευχαρίστηση. Η ισορροπία μεταξύ ενότητας και πολυπλοκότητας είναι απαραίτητη για τη δημιουργία κατάλληλου και ενδιαφέροντος κινήτρου, το οποίο συμβάλει στην ευημερία και τη θεραπεία. Επιπλέον η εισαγωγή στοιχείων της φύσης, όπως φως, νερό, φυτά, κατάλληλος αερισμός, ενδιαφέρουσα θέα, όπως επίσης και η εισαγωγή καλλιτεχνικών στοιχείων που αποσπούν την προσοχή του αγχωμένου ασθενή, ενθαρρύνουν την ανάρρωση. Εικόνες στου τοίχους, αγάλματα, αναμετάδοση ήχου και εικόνας, χώρος για ζωντανές παραστάσεις, λουλούδια σε βάζα και τελικώς μία μοντέρνα διακόσμηση σε συνδυασμό με την ανθρώπινη κλίμακα, χαλαρώνουν τον ασθενή και μειώνουν το στρες. Τα σημερινά προγράμματα των νοσοκομείων αναζητούν θεραπείες κατά του στρες, ευχάριστα περιβάλλοντα και διατήρηση της ενέργειας.53

52.Ε. Σκλάβου, Ι. Τζουβαδάκης, Τίτλος άρθρου: Θεραπευτικό περιβάλλον και στοιχειοθετημένος σχεδιασμός, Η διεθνής εμπειρία και η περίπτωση της Ελλάδας, Aθήνα , ΑΡΧΕΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ 2012, 29(2):154-161 53. Βαβύλη Φανή, Aspects of healing environments, Εκδόσεις Ζήτη, 2009 35

προσεγγισεις σχεδιασμου του νοσοκομειακου χωρου

Παράγοντες Πολλοί παράγοντες πρέπει να ληφθούν υπόψη στη δημιουργία ενός θεραπευτικού περιβάλλοντος. 1. Ρύθμιση του θορύβου • Ήχος από βήματα στο διάδρομο • Κλείσιμο και χτύπημα πορτών • Μεγάφωνο συστήματος τηλεειδοποίησης • Συζητήσεις προσωπικού από τον θάλαμο των νοσηλευτών ή το σαλόνι προσωπικού • Τηλεοράσεις και ραδιόφωνα άλλων ασθενών • Χτύπημα των πιάτων στα καρότσια φαγητού 2. Ποιότητα αέρα • Ανάγκη για καθαρό αέρα, ηλιόλουστου δωματίου ή κήπου στην ταράτσα • Αποφυγή βλαβερών αερίων από συνθετικά υλικά, περιλαμβάνει και συγκεκριμένους τύπους μπογιάς • Αποφυγή δύσοσμων καθαριστικών • Επαρκής αριθμός ανανέωσης του αέρα 3. Θερμική άνεση • Δυνατότητα ρύθμισης της θερμοκρασίας, υγρασίας και κυκλοφορίας του αέρα στο δωμάτιο με σκοπό να καλύπτουν της προσωπικές ανάγκες 4. Ιδιωτικότητα • Δυνατότητα ελέγχου της θέας προς τα έξω • Δυνατότητα ελέγχου των κοινωνικών αλληλεπιδράσεων και της θέας των ασθενών στα γειτονικά κρεβάτια • Ασφαλές μέρος για προσωπικά αντικείμενα • Χώρος για την τοποθέτηση προσωπικών αναμνηστικών (οικογενειακές φωτογραφίες, κάρτες, λουλούδια)

θεραπέια-αρχιτεκτονική

5. Φωτισμός • Μη εκτυφλωτικός φωτισμός στο δωμάτιο των ασθενών • Δυνατότητα ρύθμισης της έντασης του φωτός • Καλό φως για διάβασμα • Τα παράθυρα θα πρέπει να βρίσκονται αρκετά χαμηλά ώστε να επιτρέπουν στους ασθενείς να βλέπουν έξω, ξαπλωμένοι στα κρεβάτια τους • Ο φωτισμός του δωματίου των ασθενών πρέπει να είναι πλήρους φάσματος 6. Επικοινωνία • Δυνατότητα επικοινωνίας με το προσωπικό όταν χρειάζεται • Αναπαυτικά μέρη για επίσκεψη με την οικογένεια • Τηλεόραση, ραδιόφωνο και τηλέφωνο να είναι διαθέσιμα όταν χρειαστούν 7. Θέα στη φύση • Θέα δέντρων, λουλουδιών, βουνών ή του ωκεανού από τα δωμάτια των ασθενών και τα σαλόνια • Εσωτερική αρχιτεκτονική τοπίου 8. Χρώμα • Προσεκτική χρήση χρώματος για να δημιουργήσει διάθεση, να εξυψώσει το πνεύμα και να κάνει τα δωμάτια χαρούμενα • Χρήση στα κρεβάτια σεντονιών, κουβερτών, νοσοκομειακής φόρμας, προσωπικά πακέτα υγιεινής, αξεσουάρ και δίσκων φαγητού 9. Υφή • Εισαγωγή ποικιλίας υφών στις επιφάνειες των τοίχων, τα δάπεδα, τις οροφές, τα έπιπλα, τα υφάσματα και τα έργα τέχνης 10. Χώρος διαμονής για οικογένειες • Παροχή χώρων για μέλη της οικογένειας που να τους κάνουν να αισθάνονται ευπρόσδεκτοι και όχι παρεμβατικοί • Παροχή σαλονιών επισκεπτών και πρόσβαση σε αυτόματους πωλητές, τηλέφωνα και καφετέρια 54

54.Jain Malkin, Hospital Interior Architecture Creating Healing Environments for Special Patient Populations, ( Van Nostrand Reinhold, New York 1992), Chapter 2 (δημιουργώντας ένα θεραπευτικό περιβάλλον) 37

θεραπέια-αρχιτεκτονική

Βιωσιμότητα / Βιοκλιματικός σχεδιασμός

Τι είναι βιωσιμότητα Η βιωσιμότητα είναι μία πρόοδος προς μία λειτουργική συνείδηση ότι όλα τα πράγματα συνδέονται, ότι τα συστήματα του εμπορίου, της τεχνολογίας, των κατασκευών, της κοινωνίας, της γεωλογίας, της κατοικίας, του εδάφους και άλλων συστημάτων της γης είναι πραγματικά ένα σύστημα ολοκληρωμένων σχέσεων και ότι αυτά τα συστήματα είναι συν συμμετέχοντες στην εξέλιξη της ζωής. Βιοκλιματικός σχεδιασμός Η βιοκλιματική, είναι ο κλάδος της αρχιτεκτονικής που λαμβάνει υπόψη του τις επιταγές της οικολογίας και της βιωσιμότητας. Ο βιοκλιματικός σχεδιασμός στο σύνολό του είναι ο τρόπος κατασκευής, ο οποίος αντιμετωπίζει τις κτιριακές δομές με μία ολιστική αντίληψη, λαμβάνοντας υπόψη όσο το δυνατόν περισσότερες παραμέτρους στοχεύοντας στη διαμόρφωση ενός ολοκληρωμένου και πολύπλευρου αρχιτεκτονικού σχεδιασμού. Τα αποτελέσματα ενός τέτοιου σχεδιασμού, ειδικά όταν προσεγγίζεται σωστά, είναι η δημιουργία ενός κτιρίου φιλικού προς το περιβάλλον, αλλά κυρίως προς τον άνθρωπο, προσφέροντάς του ένα περιβάλλον κατοίκησης με συνθήκες άνεσης ικανές να του παρέχουν μία υγιεινή και ευχάριστη διαβίωση. Οι εσωτερικοί χώροι πρέπει να προσφέρουν τις απαιτούμενες συνθήκες θερμοκρασίας, υγρασίας, αερισμού, φωτισμού, χρωμάτων, ακουστικής και ποιότητας αέρα έτσι ώστε ο χρήστης του κτιρίου να βρίσκεται σε πλήρη θερμική, οπτική και ακουστική άνεση μέσα σε ένα υγιεινό περιβάλλον. Έτσι το κτίριο παρουσιάζει τόσο μία αισθητική όσο και μία λειτουργική άποψη, ενώ ταυτόχρονα αναπτύσσει έναν υγιή διάλογο με το περιβάλλον του.55

55. Βουλακίδου Μάρθα, Πολίτης Παναγιώτης, Βιοκλιματικές προσεγγίσεις στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, Ξάνθη Ιούλιος 2015, από <<Βιοκλιματικός σχεδιαμός>>, www.anelixi.org 39

προσεγγισεις σχεδιασμου του νοσοκομειακου χωρου

Περιβαλλοντικές επιπτώσεις του σύγχρονου τρόπου δόμησης Ο κλάδος των κατασκευών καταναλώνει μεγάλες ποσότητες φυσικών πόρων (αδρανή υλικά, ορυκτά, ξύλο και νερό) καθώς και ενέργειας. Η θέρμανση, ο κλιματισμός, η παραγωγή ζεστού νερού, ο τεχνητός φωτισμός απαιτούν μεγάλες ποσότητες ενέργειας και συνεπάγονται έμμεσες ή άμεσες εκπομπές ρύπων και διοξειδίου του άνθρακα. Η ρύπανση του αέρα από τις εκπομπές ενός κτιρίου έχει επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία (σε τοπικό επίπεδο) και επιδεινώνει τα αρνητικά φαινόμενα, όπως η όξινη βροχή (σε περιφερειακό επίπεδο) και η αλλαγή του κλίματος που οφείλεται στην αύξηση των συγκεντρώσεων διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα (σε πλανητικό επίπεδο). Επίσης πολλά από τα υλικά που χρησιμοποιούνται στην κατασκευή, τη συντήρηση και την ανακαίνιση των κτιρίων περιέχουν τοξικές ουσίες που ρυπαίνουν τον αέρα και τα νερά και προκαλούν βλάβες στην υγεία των ανθρώπων και στα φυσικά οικοσυστήματα. Οι ουσίες αυτές εμπεριέχονται και στα υλικά κατεδαφίσεως που μαζί με τα δομικά κατάλοιπα συνιστούν ιδιαίτερη κατηγορία στερεών αποβλήτων.56 Οι επιπτώσεις στην υγεία του ανθρώπου Ο σύγχρονος άνθρωπος περνάει πάνω από το 80% της ζωής του σε κλειστούς χώρους ή εν γένει δομημένους χώρους, γεγονός που καθιστά τις επιπτώσεις του ακατάλληλου εσωτερικού περιβάλλοντος ιδιαίτερα σοβαρές. Αξιοσημείωτο είναι ότι το 50% όλων των ασθενειών προκαλούνται ή παρουσιάζουν υποτροπή λόγω της ρύπανσης του εσωτερικού αέρα, καθώς μπορεί να γίνει μέχρι και 10-100 φορές πιο μολυσμένος από τον εξωτερικό.57 Έχουν γραφτεί πάρα πολλά για κτίρια αρρώστων και για το σύνδρομο που έπονται όταν κάποιος κρατηθεί για μακρά περίοδο σε περιβάλλον που δεν είναι επιθυμητό. Τα κτίρια αρρώστων είναι αυτά που οι χρήστες παραπονιούνται από αδιαθεσία ή ασθένεια ή οποία μπορεί να είναι από χρονικούς πονοκεφάλους και κόπωση μέχρι και κάτι πιο σοβαρό όπως άσθμα. Αυτά τα κτίρια υποφέρουν είτε από κακό σχεδιασμό (κλείνοντας το κτίριο τόσο ασφυκτικά ώστε να μην επιτρέπεται το φιλτράρισμα του αέρα και να προκαλούνται σειρά από προβλήματα που προκαλούνται από την έλλειψη κίνησης του αέρα) ή από προδιαγραφές ανθυγιεινών υλικών ή ο συνδυασμός τέτοιων παραγόντων. Πρόσθετες αδιαθεσίες που προκαλούνται από έκθεση στα χημικά αυτών των υλικών, κυμαίνονται από συμπτώματα σαν γρίπης μέχρι και πόνο στις αρθρώσεις και δυσλειτουργία του εγκεφάλου- ζαλάδες, σύγχυση, ανικανότητα στη συγκέντρωση.

56. Βουλακίδου Μάρθα, Πολίτης Παναγιώτης, Βιοκλιματικές προσεγγίσεις στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, Ξάνθη Ιούλιος 2015, από <<Οικολογική δόμηση>>, Διεπιστημονικό Ινστιτούτο Περιβαλλοντικών Ερευνών (ΔΙΠΕ), Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα 57. Βουλακίδου Μάρθα, Πολίτης Παναγιώτης, Βιοκλιματικές προσεγγίσεις στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, Ξάνθη Ιούλιος 2015 40

θεραπέια-αρχιτεκτονική

Ανακαλύφθηκε από τον Marshall Mandell, M.D ότι ακόμα και πιο σοβαρές καταστάσεις υγείας όπως πολλαπλές σκληρώσεις, εγκεφαλική παράλυση και η αναβολή ενηλικίωσης μπορεί να είναι περιπλεγμένο από υπερθετικές αλλεργικές αντιδράσεις, χημικές ευαισθησίες στο κτισμένο περιβάλλον. Άλλος ειδικός υποδεικνύει αρκετά άλλα σύνδρομα που φαίνονται να προκαλούνται από περιβαλλοντικές ευαισθησίες ή από αλλεργίες. Αυτές είναι θρομβοφλεβίτιδα, αγγειακά προβλήματα, υψηλή πίεση, στηθάγχη, συγκεκριμένες αρρυθμίες, οίδημα, χρονικές παιδικές δυσλειτουργίες, ανωμαλίες στο ενδοκρινές σύστημα, δυσλειτουργίες αυτιών, ματιών, μύτης και λαιμού, γαστροεντερικές δυσλειτουργίες και δυσλειτουργίες στου δέρματος.58 Οι άνθρωποι θα πρέπει να συνειδητοποιήσουν ότι πολλές (αν όχι οι περισσότερες) από τις κοινές, ακόμη και επιδημικές, αρρώστιες, διαταραχές και συνθήκες της εποχής μας θα επικρατούσαν λιγότερο αν όλοι δεν κουβαλούσαμε πολλές εκατοντάδες από τοξικά χημικά στα σώματά μας, τα οποία δεν υπήρχαν στα σώματα των προγόνων μας μόλις ένα αιώνα πριν.59 Νοσοκομείο και κατανάλωση ενέργειας Ένα από τα κρισιμότερα προβλήματα των νοσοκομείων είναι η κατανάλωση ενέργειας. Πολλές εργασίες απαιτούν αδιάλειπτη λειτουργία και πρέπει να είναι εξασφαλισμένη η ενεργειακή αξιοπιστία, ακόμη και σε περιπτώσεις καταστροφής που θα επηρεάσουν την υπόλοιπη κοινότητα. Επί πλέον, τα νοσοκομεία αντιμετωπίζουν συνεχώς αυξανόμενο ενεργειακό κόστος, τη στιγμή που, σε πολλές περιπτώσεις, οι εξελιγμένες τεχνολογίες απαιτούν αντίστοιχα αυξανόμενα ενεργειακά φορτία. Τέλος, το διογκωμένο «ενεργειακό αποτύπωμα» (“footprint”) των νοσοκομείων τα καθιστά επιρρεπή σε σχετικούς κανονισμούς εκπομπής διοξειδίου του άνθρακα. Προσθέτοντας σε όλα τα παραπάνω το γεγονός ότι η επιτυχία ή η αστοχία των στρατηγικών ορθολογικής χρήσης και εξοικονόμησης ενέργειας ενός κτηρίου βασίζεται κατά ένα μεγάλο ποσοστό στη σωστή διαμόρφωση του δομημένου περιβάλλοντος, γίνεται σαφές ότι ο στοιχειοθετημένος σχεδιασμός και το θεραπευτικό περιβάλλον, στο μέτρο που αφορά στις περιβαλλοντικές παραμέτρους, αποτελεί ένα μεγάλο τμήμα του οικολογικού και βιώσιμου σχεδιασμού (sustainable design).60

58. Μπαλτά Νάντια, Διάλεξη: Τουρισμός και υγεία, Θεσσαλονίκη καλοκαίρι 2003 59.Robin Guenther and Gail Vittori, Sustainable Healthcare Architecture, 2008, Chapter 3 (Περιβάλλον και ιατρική), Michael Lerner,Phd, The Recovery of the Sacred in Healthcare in the Ecological Renaissance: The Age of Extinctions 60.Ε. Σκλάβου, Ι. Τζουβαδάκης, Τίτλος άρθρου: Θεραπευτικό περιβάλλον και στοιχειοθετημένος σχεδιασμός, Η διεθνής εμπειρία και η περίπτωση της Ελλάδας, Aθήνα , ΑΡΧΕΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ 2012, 29(2):154-161 41

προσεγγισεις σχεδιασμου του νοσοκομειακου χωρου

Ένα βασικό ζητούμενο στο σχεδιασμό είναι η δημιουργία συνθηκών άνεσης, η διαμόρφωση, δηλαδή στο εσωτερικό του κτιρίου των προϋποθέσεων, ώστε οι ένοικοι να αισθάνονται άνετα. Για την επίτευξη ενός ολοκληρωμένου και σωστού βιοκλιματικού σχεδιασμού πρέπει σε κάθε περίπτωση να εξετάζονται, να εκτιμώνται και να συνυπολογίζονται τα παρακάτω δεδομένα: • Σχεδιασμός κτιρίου: για καινούργια κτίρια ή μεγάλες ανακαινίσεις, το πιο αποτελεσματικό και λιγότερο ακριβό πρώτο βήμα είναι να μειωθούν οι απαιτήσεις ενέργειας με υψηλής απόδοσης ολοκληρωμένο σχεδιασμό. • Φωτισμός: βελτιωμένη ποιότητα φωτισμού μπορεί να μειώσει δραματικά τη χρήση ενέργειας. Υψηλής απόδοσης συστήματα φωτισμού του περιβάλλοντος που ελέγχονται από αισθητήρες κίνησης και αυξομειωτές έντασης φωτισμού που χρησιμοποιούν αποδοτικούς λαμπτήρες θα χρησιμοποιήσουν πολύ λιγότερη ενέργεια από ότι τα συμβατικά ηλεκτρικά συστήματα φωτισμού. • HNAC: Έλεγχος της παρακολούθησης του αέρα (όπως παγίδες σπόρων και αισθητήρες διοξειδίου του άνθρακα) για να ενημερώνουν τα ποσοστά ροής του αέρα. • Εξοπλισμός και συσκευές: ο μείζων διαγνωστικός εξοπλισμός, όπως οι μαγνητικοί τομογράφοι, τυπικά καταναλώνουν μεγάλες ποσότητες ενέργειας συνεχόμενα, ακόμη και όταν είναι σε κατάσταση αναμονής. Ένα μεγάλο νοσοκομείο ή μία κοινότητα νοσοκομείων μπορεί να απαιτήσει περισσότερο ενεργειακά αποδοτικό εξοπλισμό, στέλνοντας ένα σήμα στους κατασκευαστές, για τους οποίους η ενεργειακή αποδοτικότητα δεν αποτελεί παραδοσιακά προτεραιότητα. • • • • • • • • • • • • • • 42

•

θεραπέια-αρχιτεκτονική

• Αποδοτική χρήση του νερού: όταν σκεφτόμαστε αποδοτικότητα των πόρων το νερό δεν θα πρέπει να παραβλέπεται τόσο για την οικονομία του νερού του ίδιου όσο και για την οικονομία ενέργειας που σχετίζεται με τη θέρμανση αλλά και το καθαρισμό του. • Ειδικές συνθήκες για τα χειρουργεία: η χρήση ενέργειας στα χειρουργεία έχει αυξηθεί καθώς σύμφωνα με τα εξελιγμένα πρότυπα απαιτούνται χαμηλότερες θερμοκρασίες, περισσότερος χώρος, υψηλότερες οροφές και συμπληρωματική απολύμανση. Η χρήση θερμοδυναμικής προσομοίωσης για την εκτίμηση της ροής του αέρα και η εξέταση ψύξης στους ενοίκους του δωματίου σε τοπικό επίπεδο και όχι υπερθέρμανση ολόκληρου του δωματίου μπορούν να βελτιστοποιήσουν την απόδοση.61 Συμπεράσματα Ως συνέπεια όλων των παραπάνω γίνεται εμφανής η αναγκαιότητα για την ανάπτυξη ενός εναλλακτικού τρόπου δόμησης με κέραιο κομμάτι την ενσωμάτωση του οικολογικού- βιοκλιματικού σχεδιασμού, που θα προάγει την έγκαιρη εφαρμογή των αλλαγών, ώστε να εξασφαλίσει για όλους και ιδιαίτερα για τις ευάλωτες κοινωνικές ομάδες, ένα εγγυημένο μέλλον. Η σύγχρονη οικολογική αντίληψη για τα κτίρια και το δομημένο περιβάλλον, θέτουν επιτακτικά το θέμα της αλλαγής της νοοτροπίας. Αν τα νοσοκομεία εκτιμηθούν ως κτίρια που χρησιμοποιούν κριτήρια περιβαλλοντικής υγείας, ένα εντελώς νέο κεφάλαιο έρευνας στοιχειοθετημένου σχεδιασμού στον κλάδο της υγείας ξεκινά. Ο τομέας της υγείας (healthcare sector) μπορεί να ηγηθεί μίας εκτεταμένης και σημαντικής έρευνας που καταγράφει πως τα υγιή κτίρια συμβάλλουν στην ύπαρξη πιο υγειών ανθρώπων και στην μεγαλύτερη παραγωγικότητα τόσο μέσω των νοσοκομείων αλλά και παραπέρα.62

61. Robin Guenther and Gail Vittori, Sustainable Healthcare Architecture, 2008, Chapter 10 (Διαχείριση πόρων), Alexis Karolides,RA, Energy Use, Energy Production, and Health 62. Robin Guenther and Gail Vittori, Sustainable Healthcare Architecture, 2008, Chapter 3 (Περιβάλλον και ιατρική), Gary Cohen, Transforming Healthcare 43

θεραπέια-αρχιτεκτονική

Στοιχειοθετημένος σχεδιασμός Ο τομέας του στοιχειοθετημένου σχεδιασμού αναπτύχθηκε κατά την διάρκεια του τελευταίου τετάρτου του εικοστού αιώνα, για να εφαρμόσει επιστημονικές γνώσεις και μεθόδους με σκοπό να βοηθήσει στη καθοδήγηση του σχεδιασμού των εγκαταστάσεων υγειονομικής περίθαλψης. Σκοπός του είναι να περιορίσει το στρες των χρηστών, να βελτιώσει την ασφάλεια, την παραγωγικότητα και τη συντήρηση των νοσοκομειακών κτιρίων. Η διαδικασία του στοιχειοθετημένου σχεδιασμού απαιτεί την συνεργασία του συστήματος παροχής υγειονομικής περίθαλψης, της έρευνας, της διαδικασίας του σχεδιασμού και του κατασκευαστή.63 Ο στοιχειοθετημένος σχεδιασμός προέρχεται από την περιβαλλοντική ψυχολογία και η ανάπτυξη του είναι στενά συνδεδεμένη με τη δουλειά του Roger Ulrich. Αυτό που τον κάνει να ξεχωρίζει από τους προκάτοχους του είναι η φιλοδοξία να μετρήσει τις επιδράσεις του περιβάλλοντος στους ανθρώπους που είναι εκτεθειμένοι σε αυτό. Ο εμπειρισμός αντικαθιστά τη φιλοσοφία. Παρόλο που όλοι οι τύποι κτιρίων παρουσιάζουν πολύτιμα δεδομένα έρευνας, αυτή η προσέγγιση επικεντρώνεται σε εγκαταστάσεις υγειονομικής περίθαλψης, κυρίως σε νοσοκομεία.64 Ιστορία και εξέλιξη Η προσέγγιση του EBD ξεκίνησε τη δεκαετία του 1970 με το βιβλίο του Archie Cochrane «Αποτελεσματικότητα και Αποδοτικότητα : Τυχαίες Σκέψεις για τις υπηρεσίες υγείας». Σε αυτό προβάλλεται η συλλογή, κωδικοποίηση και διάδοση αποδεικτικών στοιχείων - ευρημάτων που συγκεντρώθηκαν σε τυχαίες ελεγχόμενες μελέτες σε σχέση με το κατασκευαστικό περιβάλλον. Το 1984 ο Ulrich δημοσίευσε μία πρωτοποριακή μελέτη για τις επιδράσεις ενός φυσικού περιβάλλοντος στη θεραπεία του ασθενούς και αυτό είχε ως αποτέλεσμα να θεωρηθεί ως ο πρωτοπόρος του πεδίου μελέτης του Στοιχειοθετημένου Σχεδιασμού (Malone et al., 2007). Ήταν τότε που ο Roger Ulrich δημοσίευσε έκθεση στο περιοδικό Science με τίτλο « Η επαφή ενός νοσηλευόμενου με τη φύση μέσω ενός παραθύρου μπορεί να επηρεάσει την ανάκαμψή του από τη χειρουργική επέμβαση». Μετά από αυτήν την έρευνα, το ίδιο έτος (1984-1985) κατασκευάστηκε το πρώτο νοσοκομείο βασιζόμενο στον Στοιχειοθετημένο Σχεδιασμό στο Σαν Φρανσίσκο των ΗΠΑ. Τα γεγονότα αυτά έθεσαν τις βάσεις για τη προσέγγιση που έχει γίνει πλέον γνωστή ως EBD.

63. Ακντί Μισέλ, Διπλωματική Εργασία: Στοιχειοθετημένος σχεδιασμός με έμφαση στο φωτισμό θαλάμων νοσηλείας, Αθήνα Νοέμβριος 2013 64.Cor Wagenaar, The Architecture of Hospitals, NAi Publishers, 2006, Κεφάλαιο 5ο Healing by Architecture, Agnes van den Berg , Cor Wagenaar, Healing by Architecture, σελ 255 45

προσεγγισεις σχεδιασμου του νοσοκομειακου χωρου

Στην συνέχεια ακολούθησαν πολλές μελέτες και έρευνες βασιζόμενες στο μοντέλο του Cochrane και Ulrich και οδήγησαν στην δημιουργία του Centre for Health Design το 1993. Πρόκειται για ένα μη κερδοσκοπικό ίδρυμα με βάση την Καλιφόρνια, ένα από τα μεγαλύτερα κέντρα υπεράσπισης και προώθησης του EBD, που έχει ως σκοπό να δημιουργήσει ένα υγειές και ασφαλές περιβάλλον στα πλαίσια της υγειονομικής περίθαλψης, το οποίο επιτυγχάνεται μέσω του κατάλληλου σχεδιασμού, της έρευνας και της εκπαίδευσης.65 Ορισμός Ο Στοιχειοθετημένος Σχεδιασμός (Evidence-Based Design ή EBD) είναι ένα πεδίο μελέτης που δίνει έμφαση στη χρήση τεκμηριωμένων στοιχείων, τα οποία επηρεάζουν τη διαδικασία σχεδιασμού. Λαμβάνει αποφάσεις βασιζόμενος στις καλύτερες διαθέσιμες πληροφορίες που προκύπτουν από την έρευνα, από τις αξιολογήσεις των προγενέστερων έργων. Προσφέρει έτσι στοιχεία σχετικά με το τι αποδίδει και τι όχι στο σχεδιασμό του κτιρίου για την ποιοτική χρήση του, φέρνει την εμπειρία στη διαδικασία σχεδιασμού για να υποστηρίξει τη φαντασία, την κρίση και την εκτίμηση.66 Ως αρχή ο στοιχειοθετημένος σχεδιασμός μπορεί να εφαρμοστεί σε κάθε τύπου κτιρίου, στην πράξη όμως έχει γίνει δημοφιλής στην Αρχιτεκτονική Υγειονομικής Περίθαλψης σε μια προσπάθεια βελτίωσης της ευημερίας των ασθενών και του προσωπικού, της θεραπείας των ασθενών, της μείωσης του στρες και της αύξησης της ασφάλειας. Βασικά στοιχεία του στοιχειοθετημένου σχεδιασμού είναι η ολιστική θεωρία, η ολιστική ιατρική πρακτική και η ολοκληρωμένη προσέγγιση.67 Ο EBD δεν παρέχει δεσμευτικές λύσεις, αλλά προσφέρει, μάλλον, μια πλατφόρμα δεδομένων στην οποία μπορούν να προστεθούν νέα στοιχεία και να αποτελέσει το μέσω για να υλοποιηθεί μια καινοτομία (Cama, 2009, σ.7). Αυτή η υπάρχουσα βάση γνώσεων/δεδομένων, σύμφωνα με την Cama, αποδεικνύει ότι ο EBD είναι η καλύτερη προσέγγιση, καθώς η χρήση του στηρίζεται στην επεξεργασία των αποτελεσμάτων και στη διάδοση της γνώσης από τις επιτυχίες και τις αποτυχίες του σχεδιασμού παλιότερων κατασκευών. Με αυτόν τον τρόπο δημιουργείται ένα ευρύτερο δίκτυο νέων γνώσεων/δεδομένων, και ο EBD λειτουργεί όμοια με κάθε ακαδημαϊκή έρευνα.

65. Ακντί Μισέλ, Διπλωματική Εργασία: Στοιχειοθετημένος σχεδιασμός με έμφαση στο φωτισμό θαλάμων νοσηλείας, Αθήνα Νοέμβριος 2013 66. Γούσια Γλυκερία, Ματζούλα Φεβρωνία, Διάλεξη: Θεραπευτική αρχιτεκτονική και αρχιτεκτονική των, Ξάνθη 2015 67. Ε. Σκλάβου, Ι. Τζουβαδάκης, Τίτλος άρθρου: Θεραπευτικό περιβάλλον και στοιχειοθετημένος σχεδιασμός, Η διεθνής εμπειρία και η περίπτωση της Ελλάδας, Aθήνα , ΑΡΧΕΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ 2012, 29(2):154-161 46

θεραπέια-αρχιτεκτονική

Έρευνες Σύμφωνα με ομιλία του Ulrich, το 1998 το Center for Health Design, συνεργάστηκε με τους ερευνητές του John Hopkins Medical School έχοντας ένα στόχο: να μελετηθούν σε βάθος όλες οι μέχρι τότε δημοσιευμένες έρευνες που αφορούσαν στην επίδραση του κτισμένου νοσηλευτικού περιβάλλοντος στην υγεία των ασθενών. Έτσι, μελετήθηκαν 85 κείμενα, το 75% των οποίων κατέληγαν στο γεγονός ότι η αρχιτεκτονική των νοσοκομείων όντως επιδρά στην υγεία των ανθρώπων. Οι μέχρι τότε έρευνες δείχνουν πως μία σειρά παραμέτρων επηρεάζονται από το κτισμένο περιβάλλον στα νοσοκομεία. Αυτές είναι: • Η ικανοποίηση των ασθενών από την ποιότητα νοσηλείας • Το άγχος • Ο πόνος και ποσότητα των χρησιμοποιούμενων παυσίπονων • Οι ενδονοσοκομειακές μολύνσεις • Η ποιότητα του ύπνου • Τα ατυχήματα από πτώσεις • Η διάρκεια παραμονής στο νοσοκομείο • Οι μετακινήσεις των ασθενών σε άλλα δωμάτια • Τα λάθη στη χορήγηση φαρμάκων • Η ποιότητα της επικοινωνίας μεταξύ ασθενών και προσωπικού • Η ευαισθησία σχετικά με τα προσωπικά δεδομένων των ασθενών • Η ικανοποίηση του προσωπικού • Ο ρυθμός αντικατάστασης προσωπικού • Το κόστος νοσηλείας68

68. Δαλαμάγκα Μαρία-Κωνσταντίνα, Διάλεξη: Ιστορική αναδρομή της εξέλιξης της αρχιτεκτονικής των ιατρικών κέντρων σύγχρονες τάσεις-κτιριακοί τύποι, Θεσσαλονίκη Οκτώβριος 2005 47

προσεγγισεις σχεδιασμου του νοσοκομειακου χωρου

Στοιχειοθετημένος σχεδιασμός, αρχιτεκτονική και άλλες επιστήμες Έρευνα σχετική με το σχεδιασμό της υγειονομικής περίθαλψης μπορεί να προέλθει από πολλούς τομείς. Ο Στοιχειοθετημένος Σχεδιασμός είναι ένα σχετικά νέο πεδίο μελέτης που δανείζεται την ορολογία και τις ιδέες του από διάφορους κλάδους. Τα περισσότερα από τα επιστημονικά στοιχεία που είναι διαθέσιμα για τους σχεδιαστές και τους αρχιτέκτονες σχετικά με το πώς το χτιστό περιβάλλον επηρεάζει την ανθρώπινη συμπεριφορά προέρχεται από τη μελέτη της περιβαλλοντικής ψυχολογίας. Λιγότερη γνώση είναι διαθέσιμη μέσω των επιστημών της νευρολογίας, εξελικτικής βιολογίας και ψυχονευροανοσολογίας. Η περιβαλλοντική ψυχολογία είναι ένας διεπιστημονικός τομέας επικεντρωμένος στην αλληλεπίδραση μεταξύ των ανθρώπων και του περιβάλλοντός τους. Η νευρολογία είναι η επιστήμη που μελετά τον εγκέφαλο. Η εξελικτική βιολογία ασχολείται με την προέλευση και την καταγωγή των ειδών. Η ψυχονευροανοσολογία είναι ένα εξειδικευμένος τομέας έρευνας που μελετά τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ κοινωνικής ψυχολογίας, συμπεριφοράς, εγκεφάλου και το ενδοκρινές και ανοσοποιητικό σύστημα του σώματος.69 Υπάρχουν πολλές πηγές πληροφοριών πιθανώς βοηθητικές για τους σχεδιαστές, τόσο πολλές που μία αποτελεσματική έρευνα μπορεί να είναι πολύ δύσκολη. Ανάμεσα στις πιο σχετικές πηγές είναι συγγραφείς από την περιβαλλοντική ψυχολογία, αν και πολλοί άνθρωποι πιστεύουν ότι ο στοιχειοθετημένος σχεδιασμός στηρίζετε εξ ολοκλήρου σε αυτόν τον κορμό έρευνας. Οι επαγγελματίες (practitioners) έχουν χρησιμοποιήσει βιβλιογραφία και από τους τομείς της ιατρικής, της νοσηλευτικής, της διοίκησης, των μηχανικών, του βιομηχανικού σχεδιασμού και της τεχνολογίας. Η βιβλιογραφία της ψυχολογίας, της κοινωνιολογίας, της ανθρωπολογίας, των φυσικών επιστημών και των οικονομικών είναι επίσης σχετικές πηγές, όπως και ο δημοφιλής τύπος, που περιλαμβάνει εφημερίδες, περιοδικά, ντοκιμαντέρ και τηλεοπτικά προγράμματα. Το διαδίκτυο έχει γίνει και αυτό μία πλούσια πηγή πληροφοριών για τους σχεδιαστές. Υπάρχει πληροφορία που πρέπει να αποκτηθεί επίσης από οδηγούς στοιχείων για τη βιομηχανία, κατευθυντήριες γραμμές από εξειδικευμένα συμβούλια, αναθεώρηση των στοιχείων ποιότητας, δεδομένα ελέγχου των λοιμώξεων, πληροφορίες κατασκευαστικών δοκιμών, αναφορές εταιριών και τα αρχεία υπηρεσιών πιστοποίησης και αρχές του κώδικα. Τέλος οι επαγγελματίες μπορούν να συγκεντρώσουν πληροφορίες από παρουσιάσεις συνεδρίων, σεμινάρια, προγράμματα ανώτερης εκπαίδευσης, περιηγήσεις συγκριτικών αξιολογήσεων σε υποδειγματικές εγκαταστάσεις. Η εμβέλεια των πιθανών πηγών χρήσιμων πληροφοριών είναι σχεδόν άπειρη.70

69.Rosalyn Cama,Evidence-based healthcare design, Fasid Foreword by Craig Zimring, Phd 2009, Chapter 1 70. Cor Wagenaar, The Architecture of Hospitals, NAi Publishers, 2006, Κεφάλαιο 5ο Healing by Architecture, Kirk Hamilton, Evidence Based Design and the Art of Healing, σελ 271 48

θεραπέια-αρχιτεκτονική

Στην εποχή μας/ κατά πόσο εφαρμόζεται Ο στοιχειοθετημένος σχεδιασμός αποτελεί μέχρι σήμερα ένα ανώριμο πεδίο σχεδιασμού, τόσο από πλευράς θεωρητικής προσέγγισης, όσο και πρακτικής εφαρμογής. Αν και πρόκειται για μία μέθοδο χρήσιμη σε έναν αρχιτεκτονικό σχεδιασμό που βάζει στο επίκεντρο τον άνθρωπο και τις ανάγκες του, η χρήση της περιορίζεται από τις περιορισμένες έρευνες, πάνω στις οποίες δυνητικά θα βασιζόταν, αλλά και από το αυξημένο κόστος της εφαρμογής της. Για προφανής λόγους, το νοσοκομείο έχει κυρίαρχο ρόλο στο στοιχειοθετημένο σχεδιασμό. Εάν η αρχιτεκτονική μπορεί να προάγει τη θεραπεία, τότε τα νοσοκομεία είναι τα μέρη που αυτές οι επιδράσεις είναι πιο άμεσα αναγκαίες. Ακόμη, ωστόσο, ο στοιχειοθετημένος σχεδιασμός δεν παίζει καθοριστικό ρόλο στην αρχιτεκτονική των νοσοκομείων. Ένας από τους λόγος της έλλειψης αυτής της σύνδεσης είναι ότι οι ιθύνοντες της υγειονομικής περίθαλψης έχουν αμφισβητήσει την ποιότητα των διαθέσιμων στοιχείων για τις επιπτώσεις στην υγεία των θεραπευτικών περιβαλλόντων. Έτσι, εάν ο στοιχειοθετημένος σχεδιασμός πρόκειται να φέρει επανάσταση στην αρχιτεκτονική των νοσοκομείων, πρέπει πρώτα να γεφυρώσει το κενό μεταξύ των αυστηρών ιατρικών προτύπων για την επιστημονική έρευνα και του τι θεωρείται στοιχείο στις κοινωνικές επιστήμες.71

71. Author: Agnes E. van den Berg, Ph.D., Τίτλος άρθρου: Health Impacts of Healing Environments, Wageningen University and Research Center, Wageningen, The Netherlands 2005 49

θεραπέια-αρχιτεκτονική

‘‘

Το διαμορφούμενο εσωκλίμα μέσα σ’ ένα κτίριο, εκτός από την αρχιτεκτονική σύνθεση η οποία βρίσκεται κάτω από τον απόλυτο έλεγχο του ανθρώπου, εξαρτάται από τα κλιματολογικά δεδομένα της περιοχής και το μικροκλίμα γύρω από το κτίριο. Η αλληλεξάρτηση λοιπόν των χαρακτηριστικών ενός κτιρίου με τις εξωτερικές κλιματολογικές συνθήκες διαμορφώνουν τις συνθήκες του εσωτερικού περιβάλλοντος, οι οποίες μπορούν να διαχωριστούν σε τρεις σημαντικούς τομείς: το οπτικό, το θερμικό και το ακουστικό περιβάλλον. Επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο ο χρήστης βιώνει τον χώρο, με τη σωματική εμπειρία μέσω των αισθήσεων του, και ακριβώς γι΄αυτό θεωρούνται κρίσιμα τόσο κατά τη διαδικασία σχεδιασμού όσο και κατά τη χρήση. Η μελέτη τους αποβλέπει στη δημιουργία ενός άνετου, ευχάριστου, ενδιαφέροντος, λειτουργικού και ασφαλούς περιβάλλοντος.

’’

θεραπέια-αρχιτεκτονική

2.1 ΑΕΡΙΣΜΌΣ Η θέρμανση και ο αερισμός σε ένα νοσοκομείο είναι πολύ σύνθετα θέματα που απαιτούν προσεκτική μελέτη. Οι ανάγκες ποικίλουν, εξαρτώμενες από ένα μεμονωμένο τμήμα και τον πληθυσμό ασθενών που εξυπηρετεί. Σε ένα χειρουργείο για παράδειγμα, μία λεπτή ισορροπία πρέπει να διατηρείται μεταξύ της σχετικής υγρασίας και της θερμοκρασίας του δωματίου, ώστε να αποφευχθούν προβλήματα υγροποίησης ή στατικού ηλεκτρισμού. Παρόμοια, η πίεση του αέρα θα πρέπει να είναι προσεκτικά ρυθμισμένη στα εργαστήρια ώστε να ελέγχεται η εξάπλωση των ιών και στα δωμάτια απομόνωσης των ασθενών για να προστατευτούν από μόλυνση ασθενής που έχουν εξασθενημένο ανοσοποιητικό σύστημα.72 Κατάλληλη θερμοκρασία για τον άνθρωπο Ως θερμόαιμο ζώο, ο άνθρωπος καταναλώνει ενέργεια και απορροφά το οξυγόνο για να διατηρήσει την αποτελεσματική λειτουργία των μυών και του εγκεφάλου. Πρέπει να διατηρεί μία σταθερή θερμοκρασία αίματος και διαθέτει πολλούς ακούσιους μηχανισμούς για το σκοπό αυτό. Είναι δυνατόν να προβλεφθεί το πώς οι άνθρωποι μπορούν να επιβιώσουν σε διαφορετικά περιβάλλοντα, αλλά είναι πολύ πιο δύσκολο να γνωρίζει κανείς πότε οι άνθρωποι θα είναι ευτυχείς στα εν λόγω περιβάλλοντα. Σε ένα σωστό περιβάλλον, η θερμοκρασία του δέρματος είναι σταθερή. Η σύγχρονη έρευνα για τη θερμική άνεση συσχετίζει σίγουρα την άνεση με το κλίμα: Σε ζεστά κλίματα οι άνθρωποι είναι πιθανό να είναι ευχαριστημένοι με αρκετά ζεστό και ενδεχομένως ακόμη και υγρό δέρμα, ενώ εκείνοι που ζουν σε ψυχρά κλίματα έχουν συνηθίσει το δέρμα να έχει στεγνή και πιο κρύα αίσθηση. Η διατήρηση της κατάλληλης θερμοκρασίας είναι μέρος της εμπειρίας του να νιώθει κανείς ευεξία.73 Πληθυσμοί ασθενών ιδιαίτερα επιρρεπής στις θερμικές συνθήκες είναι οι ασθενείς υπό αναισθησία, αυτοί με τραυματισμούς στη σπονδυλική στήλη (νωτιαίος μυελός), βρέφη, ασθενείς με καρδιοπάθειες και εγκαύματα και οι ηλικιωμένοι. Η θερμοκρασία και η υγρασία είναι γνωστό ότι επηρεάζουν την επούλωση των πληγών (Williams 1988). Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δίνεται στην εξάλειψη πρόχειρων σχεδίων φτιάχνοντας σίγουρες πόρτες και παράθυρα που κλείνουν σφικτά και με τη χρήση θερμικού μονωτικού τζαμιού. Η ρύθμιση της θερμοκρασίας είναι ιδιαίτερα σημαντική στη ζώνη κοντά στο έδαφος σε κάθε περιοχή που εξυπηρετεί παιδιά.74

72,74.Jain Malkin, Hospital Interior Architecture Creating Healing Environments for Special Patient Populations, ( Van Nostrand Reinhold, New York 1992), Chapter 3 (η επιδίωξη της τελειότητας) 73. Άρτεμις Δ. Τσιρογιάννη, Χώρος και ψυχολογία Παράγοντες που ενισχύουν το ευ ζην, Θεσσαλονίκη 2012 55

αερισμος

Αναγκαιότητα του αερισμού Ο βασικός λόγος αερισμού είναι να αραιωθούν και να αφαιρεθούν οι ρυπαντές που δημιουργούνται στο εσωτερικό με σκοπό να προστατευθούν οι ένοικοι και τα περιεχόμενα του κτιρίου, αλλά και η παροχή ενός άνετου εσωτερικού περιβάλλοντος για τους ενοίκους. Όσο πιο δυνατές είναι οι πηγές ρύπανσης στο εσωτερικό, τόσο περισσότερος αραιωμένος αέρας απαιτείται. Αλλά ο αερισμός για υγεία και άνεση δεν είναι απλά η μεταφορά όσο περισσότερου εξωτερικού αέρα γίνεται. Τα οικονομικά, περιβαλλοντικά και ενεργειακά κόστη του απαιτούν προσεκτικό σχεδιασμό του αερισμού των κτιρίων. Μερικοί από τους καθοριστικούς παράγοντες και αποφάσεις περιλαμβάνουν την ποσότητα εξωτερικού αέρα, την πηγή του αέρα, τη φύση και την έκταση του φιλτραρίσματος και καθαρισμού που απαιτείται γι αυτόν τον αέρα, το ποσό του εσωτερικού αέρα που ανακυκλώνεται, τις καλύτερες θερμοκρασίες και την σχετική υγρασία για τον αέρα εξαερισμού και τα μέσα για τον έλεγχο και την διανομή αέρα εξαερισμού πιο αποτελεσματικά.75 Πηγές ρυπαντών (εσωτερικών και εξωτερικών) Υπάρχουν πολλές πηγές εσωτερικών ρυπαντών και μία από αυτές είναι και οι άνθρωποι. Επιπρόσθετα, χημικά εκπέμπονται από τα υλικά των κτιρίων, ειδικά όταν είναι καινούργια και από έπιπλα και άλλα περιεχόμενα του κτιρίου. Διαδικασίες όπως αυτή της προετοιμασίας του φαγητού και αυτές που περιλαμβάνουν τον καθαρισμό προϊόντων, συσκευών, εξοπλισμού γραφείου μπορεί να είναι επίσης σοβαρές πηγές ρυπαντών. Μυριάδες άλλες σημαντικές πηγές ρυπαντών σχετικές με το κτίριο υπάρχουν, περιλαμβάνοντας εντομοκτόνα, πλαστικοποιητές και επιβραδυντικά φωτιάς. Ο εξωτερικός αέρας μπορεί να περιλαμβάνει μυριάδες χημικά και σωματίδια, περιλαμβάνοντας καυσαέρια οχημάτων και ίσως περιέχει αστικούς ατμοσφαιρικούς ρύπους (αιθαλομίχλη) που δημιουργείται από το φωτοχημικό μετασχηματισμό ορισμένων πτητικών οργανικών ενώσεων. Μπορεί επίσης να περιλαμβάνει καυσαέρια από εμπορικές ή βιομηχανικές διαδικασίες, καθώς και γύρη και μούχλα από φυσικές πηγές. Τέλος ο εξωτερικός αέρας μπορεί να έχει σχετικά υψηλή υγρασία, που αν δεν ελέγχεται εσωτερικά ίσως οδηγήσει σε προβλήματα σχετικά με την υγρασία που επηρεάζουν τόσο τα υλικά και περιεχόμενα (για παράδειγμα μούχλα και μύκητες) του κτιρίου όσο και την υγεία των ενοίκων.76

75,76. Robin Guenther and Gail Vittori, Sustainable Healthcare Architecture, 2008, Chapter 10 (Διαχείριση πόρων), Hal Levin, Building Ventilation 56

θεραπέια-αρχιτεκτονική

Διαδικασία εξαερισμού Ο εξωτερικός αέρας φέρεται μέσα στο κτίριο για να αραιώσει τους ρυπαντές από εσωτερικές πηγές. Με σκοπό να βελτιωθεί ο εσωτερικός αέρας, ο εξωτερικός αέρας θα πρέπει να έχει μικρότερη συγκέντρωση των εσωτερικών ρυπαντών από ότι ο εσωτερικός αέρας. Για το λόγο αυτό είναι σημαντικό να αποτραπεί η εισχώρηση επιβλαβών ρυπαντών στο εσωτερικό περιβάλλον μέσω του φιλτραρίσματος και του καθαρισμού του αέρα. Αυτό επιτυγχάνεται με τον προγραμματισμό της διαδικασίας εξαερισμού ώστε να μειωθεί η πρόσληψη εξωτερικού αέρα τις περιόδους αιχμής των μολύνσεων, αλλά και μέσω της επιλογής συγκεκριμένης τοποθεσίας για την πρόσληψη αέρα. Γενικά ως εξαερισμός αναφέρεται η διαδικασία κατά την οποία ανταλλάσσεται «μπαγιάτικος» αέρα στους εσωτερικούς χώρους για «φρέσκο» αέρα από τους εξωτερικούς χώρους. Ο ρυθμός με τον οποίο ο εσωτερικός αέρας ανανεώνεται ανά μονάδα χρόνου ονομάζεται «ποσοστό αερισμού», το οποίο συνήθως μετριέται σε λίτρα ανά δευτερόλεπτο (l / s). Ο εξαερισμός μπορεί να επιτευχθεί με φυσικά ή μηχανικά συστήματα, η κύρια διαφορά είναι ότι τα μηχανικά συστήματα αερισμού χρησιμοποιούν (ηλεκτρικούς) ανεμιστήρες για να οδηγήσουν τον αέρα. Τα συστήματα κλιματισμού είναι προηγμένα συστήματα μηχανικού εξαερισμού που τροποποιούν τη θερμοκρασία και την υγρασία του νωπού αέρα πριν απελευθερωθεί στο περιβάλλον των εσωτερικών χώρων. Τα συστήματα αυτά συχνά έχουν ένα χαμηλό ποσοστό εξαερισμού επειδή ανακυκλώνουν τον αέρα από το εσωτερικό περιβάλλον. Ο εξαερισμός μπορεί να βελτιώσει την υγεία των ανθρώπων με διάφορους τρόπους: με την παροχή αέρα για την αναπνοή, με την αφαίρεση και την αραίωση των ρύπων των εσωτερικών χώρων, με την προσθήκη ή την αφαίρεση της υγρασίας, και με τη θέρμανση ή ψύξη του εσωτερικού περιβάλλοντος. Ένας άλλος λόγος για τη ύπαρξη του είναι η δημιουργία θερμικών συνθηκών άνεσης. Ο εξαερισμός μπορεί επίσης να έχει επιβλαβείς επιπτώσεις στην ποιότητα του εσωτερικού αέρα και του κλίματος, εάν ο μολυσμένος αέρας αναρροφάται (Seppänen & Fisk, 2004).77 Υπάρχει ωστόσο ανησυχία για τα συστήματα εξαερισμού που μπορεί να είναι οχήματα για την εξάπλωση του βακτηρίου της φυματίωσης και άλλων μικροοργανισμών –ειδικά σε ιδρύματα υγείας- ή για την εξάπλωση ιών και βακτηρίων που προκαλούν κοινά αναπνευστικά προβλήματα σε σχολεία, αεροπλάνα και άλλα πυκνοκατοικημένα εσωτερικά περιβάλλοντα.

77. Author: Agnes E. van den Berg, Ph.D., Τίτλος άρθρου: Health Impacts of Healing Environments, Wageningen University and Research Center, Wageningen, The Netherlands 2005 57

αερισμος

Ο εξαερισμός μπορεί επίσης να μειώσει την έκθεση των ενοίκων σε αερομεταφερόμενους μολυσματικούς παράγοντες, στη γύρη και τα αλλεργιογόνα. Ακόμη και ο ανακυκλωμένος αέρας μπορεί να βοηθήσει στη μείωση της έκθεσης σε τέτοιους κινδύνους για την υγεία εάν χρησιμοποιούνται κατάλληλα πρότυπα ανακυκλωμένου αέρα και φιλτράρισμα. Σε περιπτώσεις κτιρίων υγείας και καταφύγια αστέγων, όπου μπορεί να υπάρχουν μολυσμένοι ένοικοι, ο εξαερισμός πρέπει να σχεδιαστεί πολύ προσεκτικά ώστε να οδηγεί τον μολυσμένο αέρα στις συσκευές αποστείρωσης και να ελαχιστοποιεί την έκθεση των μη μολυσμένων ενοίκων σε μολυσματικούς παράγοντες.78 Βασικές έννοιες αερισμού και κλιματισμού σε χειρουργικά τμήματα Σήμερα, η διασφάλιση των σωστών φυσιολογικών και επαγγελματικών ιατρικών συνθηκών είναι η πιο σημαντική απαίτηση για τα συστήματα αερισμού και κλιματισμού στα νοσοκομεία. Λαμβάνοντας υπόψη όλες τις συνθήκες που μπορούν πιθανώς να οδηγήσουν σε λοιμώξεις, τα μέτρα κλιματισμού που λαμβάνονται εκτός των χειρουργικών θαλάμων προκειμένου να μειωθεί η ατμοσφαιρική συγκέντρωση μικροβίων σε ένα δωμάτιο, φαίνονται ακατάλληλα σε πολλές περιπτώσεις. Αυτό γίνεται ιδιαίτερα ξεκάθαρο αν κάποιος συγκρίνει τις επενδυτικές δαπάνες με αυτές που προκύπτουν μετά. Πολύ μεγαλύτερη προσοχή πρέπει να δοθεί στα συνοδευτικά μέτρα ( προστασία των ρούχων του προσωπικού, αποτελεσματικό σκέπασμα των ασθενών). Τα τεχνικά μέτρα σχετικά με τους χειρουργικούς θαλάμους αλλά και τους χώρους που λαμβάνουν χώρα χειρουργικές επεμβάσεις, σκοπό έχουν να αποτρέψουν την είσοδο μικροβίων στα τραύματα κατά τη διάρκεια των επεμβάσεων. Ο αέρας που παρέχεται σε τέτοιους χώρους πρέπει να φιλτράρεται από μέσα τελευταίας τεχνολογίας φίλτρα σωματιδίων. Με έναν ισχυρό βαθμό αστάθειας, η προστατευμένη περιοχή πλημμυρίζεται με κάθετη μετατόπιση της ροής, ώστε να την προστατέψει δυναμικά από την εισερχόμενη μόλυνση. Με τη βοήθεια μίας κατευθυνόμενης ροής αέρα, μία γρήγορη και αποτελεσματική αφαίρεση της μόλυνσης προερχόμενης από μία κρίσιμη περιοχή, εκτός της προστατευμένης περιοχής, λαμβάνει χώρα. Είναι πλέον αποδεκτό ότι ο αέρας πρέπει να ανακυκλώνεται και να ψύχεται μέσα στο δωμάτιο. Θα πρέπει να εξασφαλίζονται συστήματα ξηράς ψύξης.79

78. Robin Guenther and Gail Vittori, Sustainable Healthcare Architecture, 2008, Chapter 10 (Διαχείριση πόρων), Hal Levin, Building Ventilation 79. Cor Wagenaar, The Architecture of Hospitals, NAi Publishers, 2006, Κεφάλαιο 3ο Clean Air, A. Brunner, Hygiene Guidelines in Hospital Architecture, σελ 190 58

θεραπέια-αρχιτεκτονική

Έλεγχος και αποτροπή των αερομεταφερόμενων μολύνσεων Οι αερομεταφερόμενες μολύνσεις συνδέονται με τα βακτήρια, τους μύκητες και άλλα παθογόνα που είναι αρκετά μικρά ώστε να αιωρούνται στον αέρα. Αποθήκες των εναέριων παθογόνων κυμαίνονται από τη σκόνη (aspergillus) μέχρι σταγονίδια αερολύματος (Legionella). Πολλές έρευνες έχουν δείξει ότι η ποιότητα του αέρα του νοσοκομείου και ο αερισμός (αλλαγές του αέρα ανά ώρα, τύπος των φίλτρων, κατεύθυνση της ροής αέρα και πίεση αέρα) επηρεάζουν αποφασιστικά τα επίπεδα συγκέντρωσης αερομεταφερόμενων παθογόνων και ως εκ τούτου επηρεάζουν ισχυρά τα ποσοστά των μολύνσεων. Η βιβλιογραφία υποδηλώνει ένα σαφές πρότυπο των ποσοστών των μολύνσεων ως χαμηλότερο όταν υπάρχει πολύ καλή ποιότητα αέρα. Οι λήπτες μεταμόσχευσης μυελού των οστών, ασθενείς με εγκαύματα και άλλες υψηλής οξύτητας ή ανοσοκατασταλμένες ομάδες ασθενών έχουν μικρότερη συχνότητα εμφάνισης λοιμώξεων και μειωμένη θνησιμότητα όταν στεγάζονται σε μονόκλινα δωμάτια με φίλτρα αέρα HEPA (High Efficiency Particulate Air) ή στρωτή/ ελασματοειδή ροή αέρα (laminar airflow).80

80. Cor Wagenaar, The Architecture of Hospitals, NAi Publishers, 2006, Κεφάλαιο 5ο Healing by Architecture, Roger Ulrich, Evidence Based Healthcare Design, σελ 281. 59

θεραπέια-αρχιτεκτονική

2.2 ΦΩΤΙΣΜΌΣ Πέρα από την προφανή προσφορά του φωτός στη ζωή του ανθρώπου που είναι η ικανότητα της όρασης χάρη σε αυτό, υπάρχει ένα πλήθος αντιδράσεων στο ανθρώπινο σώμα που ελέγχεται σε μεγάλο βαθμό από το φως και ειδικότερα από τον κύκλο φως- σκοτάδι. Οι βιολογικοί ρυθμοί καθορίζουν τη λειτουργία του οργανισμού και διαδραματίζουν σπουδαίο ρόλο στην εξασφάλιση μίας υγιούς ζωής, πόσο μάλλον στη ζωή ενός ασθενούς και στη βελτίωση της κατάστασής τους. Ένας ευχάριστος χώρος προκαλεί θετικά συναισθήματα, ενώ αντίθετα ένας δυσάρεστος πυροδοτεί αγχώδεις διαταραχές. Τα επίπεδα φωτισμού, και πιο συγκεκριμένα τα επίπεδα έκθεσης στο φως της ημέρας, είναι αυτά που ασκούν επιρροή στην ψυχική ευημερία. Η έκθεση σε φως είναι ζωτική για τον άνθρωπο και ικανή να επισπεύσει και να ενισχύσει τη θεραπεία, συμβάλλοντας στην παραγωγή των κατάλληλων ορμονών και βιταμινών.81 Το φως βοηθά την επικοινωνία με άλλους ανθρώπους και την βίωση του περιβάλλοντος. Με σκοπό το σχεδιασμό του χώρου, πρέπει να κατανοήσουμε πως λειτουργεί το οπτικό τμήμα του εγκεφάλου. Ο άνθρωπος έχει εξελιχθεί ώστε να είναι ενεργός κυρίως κατά τη διάρκεια της ημέρας. Έτσι, η ικανότητά του να δει στο σκοτάδι δεν είναι τόσο καλά ανεπτυγμένη, όπως σε ορισμένα ζώα. Το μάτι, έχει ένα εκπληκτικό φάσμα ευαισθησίας και δεν μπορεί να το καλύψει όλο την ίδια στιγμή. Χρειάζονται αρκετά λεπτά για να προσαρμοστούν τα μάτια στη γενική φωτεινότητα ενός οπτικού πεδίου.82 Το σωστό σύστημα φωτισμού σε ένα θεραπευτικό περιβάλλον μπορεί να μειώσει το στρες των ασθενών και των οικογενειών τους και να προάγει την ικανοποίηση του προσωπικού. Τα στοιχεία των ερευνών δείχνουν ότι ένας καλά μελετημένος σχεδιασμός μπορεί να επιδράσει θετικά στην κλινική εικόνα των ασθενών, να προωθήσει την πρόσληψη και τη διατήρηση του προσωπικού και να βελτιώσει τη λειτουργική αποδοτικότητα και παραγωγικότητα των εγκαταστάσεων.83

81. Γούσια Γλυκερία, Ματζούλα Φεβρωνία, Διάλεξη: Θεραπευτική αρχιτεκτονική και αρχιτεκτονική των, Ξάνθη 2015 82. Άρτεμις Δ. Τσιρογιάννη, Χώρος και ψυχολογία Παράγοντες που ενισχύουν το ευ ζην, Θεσσαλονίκη 2012 83. Ακντί Μισέλ, Διπλωματική Εργασία: Στοιχειοθετημένος σχεδιασμός με έμφαση στο φωτισμό θαλάμων νοσηλείας, Αθήνα Νοέμβριος 2013 61

φωτισμος

Όραση Η όραση είναι δυνατή μόνο όταν υπάρχει φως, φυσικό ή τεχνητό, το οποίο προσπίπτει σε διάφορα αντικείμενα και αντανακλάται. Ψυχολογικά, το φως παραμένει μία από τις θεμελιώδεις και πιο ισχυρές ανθρώπινες εμπειρίες. Μια ιδιότητα του οπτικού συστήματος είναι η ικανότητά του να επιλέγει τι είναι αυτό που ο οργανισμός «θα δει» και τι θα απορριφθεί από την οπτική σκηνή, σε τι θα εστιαστεί και τι θα μείνει ασαφές σε δεύτερο επίπεδο. Το «θα δει» εδώ σαφώς ερμηνεύει την έννοια της αντίληψης. Επιλεκτικά η όραση ομαδοποιεί και διακρίνει γνωστά ή άγνωστα, παρόμοια ή ετερογενή οπτικά ερεθίσματα με έναν τρόπο όχι απόλυτα συνειδητό. Βιολογική σημασία του φωτός Έρευνα σχετικά με το φως και την υγεία έχει επιβεβαιώσει ότι το φως είναι ένας ισχυρός ρυθμιστής των σωματικών λειτουργιών. Συγκεκριμένα ο νευροεπιστήμονας Richard Wurtman πιστεύει ότι ‘’ το φως είναι η πιο σημαντική περιβαλλοντική εισαγόμενη δύναμη μετά το φαγητό, στον έλεγχο της σωματικής λειτουργίας’’ (Olds and Daniel 1987). Ο μηχανισμός που ελέγχει το βιολογικό ρολόι του ανθρώπου ονομάζεται κιρκαδιανό σύστημα84. Ο φωτισμός είναι γνωστό ότι επηρεάζει την ορμονική και βιολογική ισορροπία και παρασύρει τον κιρκαδιανό ρυθμό.85 Η λειτουργία στον άνθρωπο Έρευνες που έγιναν κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ’60 επιβεβαίωσαν ότι στην περίπτωση του ανθρώπου το βιολογικό αυτό ρολόι βρίσκεται στον υπερχιασματικό πυρήνα του εγκεφάλου, μια ομάδα νευρικών κυττάρων στον υποθάλαμο η οποία συντονίζει τους ημερήσιους και νυκτερινούς κύκλους του σώματος. Πειράματα έδειξαν ότι μπορεί να λειτουργεί ακόμα και χωρίς εξωτερικά ερεθίσματα, και μάλιστα ότι παραμένει σταθερό ανεξάρτητα από την ηλικία. Έχει αποδειχθεί, ωστόσο, ότι ο οργανισμός χρησιμοποιεί τη θερμοκρασία του περιβάλλοντος και κυρίως το φωτισμό για να επαναρυθμίσει τους κύκλους των περιοδικών του λειτουργιών ώστε αυτοί να έχουν 24ωρη διάρκεια όπως και η ημέρα: καθώς το φως πέφτει πάνω στον αμφιβληστροειδή χιτώνα του ματιού, παράγονται σήματα τα οποία μεταφέρονται στον υπερχιασματικό πυρήνα για να τον διεγείρουν. Ο υπερχιασματικός πυρήνας λαμβάνει την αρχική πληροφορία για τη διάρκεια της ημέρας από τον αμφιβληστροειδή, την ερμηνεύει και στη συνέχεια τη μεταδίδει στην υπόφυση, η οποία εκκρίνει την ορμόνη μελατονίνη σε απάντηση στο αρχικό μήνυμα. 84.Ο κιρκάδιος ρυθμός (circadian rhythm) είναι μια οποιαδήποτε βιολογική διαδικασία που παρουσιάζει ενδογενή περιοδική μεταβολή στη διάρκεια ενός 24ώρου. Αυτός ο ρυθμός ορίζεται από ένα κιρκάδιο ρολόι κι έχει παρατηρηθεί σε πολλούς ζωντανούς οργανισμούς, όπως σε φυτά, ζώα, μύκητες και κυανοβακτήρια. Ο όρος κιρκάδιος προέρχεται από την λατινική λέξη circa, που σημαίνει «γύρω» (ή «περίπου») και diem ή dies, που σημαίνει «ημέρα». Παρόλο που οι κιρκάδιοι ρυθμοί είναι ενδογενείς, προσαρμόζονται στο τοπικό περιβάλλον από εξωγενείς παράγοντες, πιο σημαντικός από τους οποίους είναι το φως της ημέρας. 85. Jain Malkin, Hospital Interior Architecture Creating Healing Environments for Special Patient Populations, ( Van Nostrand Reinhold, New York 1992), Chapter 3 (η επιδίωξη της τελειότητας) 62

θεραπέια-αρχιτεκτονική

Μελατονίνη Η μελατονίνη είναι μία ορμόνη που παράγεται από το σώμα και ρυθμίζει τη δραστηριότητα ορισμένων αδένων. Φαίνεται ότι η σύνθεση της μελατονίνης κατέχει κεντρική θέση στις επιδράσεις που προκαλεί το φως που λαμβάνεται μέσω των ματιών και όπως είναι ευρέως γνωστό ο φωτισμός του περιβάλλοντος ελέγχει το ρυθμό σύνθεσή της. Σε μία μελέτη κατά την οποία δόθηκαν σε εθελοντές μεγάλες δόσεις μελατονίνης, οι επιδράσεις της ήταν καταπραϋντικές: η εγρήγορση, η επαγρύπνηση και ο χρόνος αντίδρασης μειώθηκαν.86 Το νυκτερινό σκοτάδι προκαλεί αύξηση της έκκρισης μελατονίνης, ενώ το φως της ημέρας αναστέλλει την έκκρισή της. Ακόμη και όταν λείψουν οι ενδείξεις του φωτός, η μελατονίνη εξακολουθεί να εκκρίνεται με κυκλικό τρόπο. Αν καταστραφεί το τμήμα του εγκεφάλου που ρυθμίζει την έκκρισή της, τότε ο κιρκαδιανός ρυθμός εξαφανίζεται εντελώς. Σε συνθήκες χαμηλού φωτισμού τα επίπεδα μελατονίνης είναι υψηλά και εμφανίζεται υπνηλία, ενώ σε συνθήκες έντονου φωτισμού, χαμηλά επίπεδα μελατονίνης προκαλούν εγρήγορση.87 Οι διαταραχές του κιρκαδιανού κύκλου μπορεί να έχουν αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία του ανθρώπου, τόσο βραχυπρόθεσμα όσο και μακροπρόθεσμα. Πολλοί ταξιδιώτες έχουν βρεθεί σε μία κατάσταση γνωστή ως « σύνδρομο αλλαγής χρονικής ζώνης « (Jet Lag) όπου εμφανίζονται συμπτώματα κούρασης, αποπροσανατολισμού και αϋπνίας. Διάφορες άλλες αναταραχές, παραδείγματος χάριν (διπολική διαταραχή - μανιοκατάθλιψη) που αναφέρονται σε επαναλαμβανόμενες διαταραχές της διάθεσης καθώς και οι αναταραχές ύπνου συνδέονται με την ανώμαλη ή παθολογική λειτουργία του κιρκαδιανού συστήματος. Σύμφωνα με τους ειδικούς, η νυχτερινή εργασία μπορεί να είναι επικίνδυνη γιατί διαταράσσει τον κιρκαδιανό ρυθμό που ρυθμίζει τον ανθρώπινο οργανισμό. Πιο αναλυτικά, το φως διακόπτει την παραγωγή της μελατονίνης, της ορμόνης που παράγει φυσιολογικά το σώμα κατά τη διάρκεια της νύχτας. Η διακοπή αυτή ευνοεί την ανάπτυξη όγκων και η εναλλαγή του ύπνου με το ξενύχτι μπορεί να απορρυθμίσει τα γονίδια που εμπλέκονται στη διαδικασία δημιουργίας νέων κυττάρων.88 Διακρίνονται δύο είδη φωτισμού: ο φωτισμός κατά το διάστημα της ημέρας που οφείλεται στο ηλιακό φως και ονομάζεται φυσικός και ο τεχνητός, που είμαστε υποχρεωμένοι να χρησιμοποιούμαι συμπληρωματικά τη μέρα κα τη νύχτα μετά τη δύση του ήλιου.

86. Άρτεμις Δ. Τσιρογιάννη, Χώρος και ψυχολογία Παράγοντες που ενισχύουν το ευ ζην, Θεσσαλονίκη 2012 87. Πλακιά Ευσταθία - Πλατανίτη Βασιλική, Διπλωματική Εργασία: Διερεύνηση της συμβολής του χρώματος στο φυσικό φωτισμό και το εσωτερικό περιβάλλον θαλάμων νοσηλείας μέσω φωτορεαλιστικού λογισμικού,Αθήνα Ιούλιος 2013 88. Ακντί Μισέλ, Διπλωματική Εργασία: Στοιχειοθετημένος σχεδιασμός με έμφαση στο φωτισμό θαλάμων νοσηλείας, Αθήνα Νοέμβριος 2013 63

θεραπέια-αρχιτεκτονική

Φυσικός φωτισμός Λέγοντας φυσικό φωτισμό εννοούμε το φως της ημέρας. Ο ήλιος είναι η αστείρευτη πηγή φωτός για το φωτισμό μορφών και χώρων στην αρχιτεκτονική. Το φως της ημέρας είναι όμως ένας αβέβαιος, μη προβλεπόμενος και πολλές φορές ανεπαρκής φωτισμός. Η ποιότητα του φωτός ποικίλει ανάλογα με την ώρα, την εποχή και το χώρο. Το φως της ημέρας θα πρέπει να ΄΄ανακοινώνει΄΄ την αλλαγή του χρόνου, ως μεταβολή στην ένταση και τη γωνία του φωτός και να πληροφορεί για το πέρασμα του χρόνου.89 Το φυσικό φως προέρχεται από τις παρακάτω πηγές: • Άμεσα από τον ήλιο (ηλιακό φως) • Από τον ουρανό (διάχυτο φως) • Από ανακλάσεις από το εξωτερικό περιβάλλον. Τα χαρακτηριστικά του είναι: • Μεγάλη φωτεινή δραστικότητα • Άριστη χρωματική απόδοση (συνεχές φάσμα) • Διαθέσιμο και ανεξάντλητο90 Ο φυσικός φωτισμός, συνδυάζοντας θέα, φως, δυνατότητα αερισμού, αξιοποίηση και ρύθμιση της εισερχόμενης ηλιακής ακτινοβολίας, στοχεύει στην επίτευξη οπτικής άνεσης μέσα στους χώρους του κτιρίου, αλλά και στη γενικότερη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης στο εσωτερικό του. Η όσο το δυνατόν μεγαλύτερη κάλυψη των αναγκών σε φωτισμό από το φυσικό φως έχει ιδιαίτερη σημασία κατά το σχεδιασμό των συστημάτων φυσικού φωτισμού, ανάλογα με τη χρήση του κτιρίου και την εργασία που επιτελείται μέσα στους χώρους του.91

89. Άρτεμις Δ. Τσιρογιάννη, Χώρος και ψυχολογία Παράγοντες που ενισχύουν το ευ ζην, Θεσσαλονίκη 2012 90. Πλακιά Ευσταθία - Πλατανίτη Βασιλική, Διπλωματική Εργασία: Διερεύνηση της συμβολής του χρώματος στο φυσικό φωτισμό και το εσωτερικό περιβάλλον θαλάμων νοσηλείας μέσω φωτορεαλιστικού λογισμικού,Αθήνα Ιούλιος 2013 91. Μαυράκης Αλέξανδρος, Διπλωματική Εργασία: Μελέτη φυσικού φωτισμού δίλκινου θαλάμου νοσηλείας με λογισμικό, Αθήνα Μάιος 2014 65

θεραπέια-αρχιτεκτονική

Τεχνητός φωτισμός Ο τεχνητός φωτισμός εσωτερικών χώρων αποβλέπει στη συμπλήρωση του φωτισμού ημέρας, όπου αυτός δεν επαρκεί ή στην πλήρη αντικατάστασή του (π.χ. το βράδυ) και πρέπει να καλύπτει τις φυσιολογικές απαιτήσεις του ατόμου και να δημιουργεί ένα ψυχολογικά ευχάριστο περιβάλλον. Ένας υπερφωτισμένος χώρος είναι το ίδιο προβληματικός με έναν ελλειπτικά φωτισμένο. Η πρωταρχική απαίτηση για το φωτισμό στο χώρο είναι η επαρκής ποσότητα και η υψηλή ποιότητα φωτισμού. Ο φωτισμός σε έναν εσωτερικό χώρο πρέπει να ικανοποιεί τρεις λειτουργίες: • να εξασφαλίζει την ασφάλεια των χρηστών στους εσωτερικούς χώρους. Η ασφάλεια εξασφαλίζεται κάνοντας ορατούς τους ενδεχόμενους κινδύνους. • να διευκολύνει την διεξαγωγή των οπτικών εργασιών. Βελτιώνοντας την ποιότητα και την ποσότητα του φωτισμού, διευκολύνεται η διεξαγωγή των εργασιών κάνοντας τις σχετικές λεπτομέρειες ευδιάκριτες. • να βοηθάει στην δημιουργία ενός κατάλληλου οπτικού περιβάλλοντος. Οι διαφοροποιήσεις στο οπτικό περιβάλλον επιτυγχάνονται δίνοντας έμφαση σε διαφορετικές επιφάνειες και αντικείμενα στον εσωτερικό χώρο.92 Ο τεχνητός φωτισμός θα πρέπει να παρέχει μία εύκολη μετάβαση σε απογευματινές και βραδινές ώρες, ειδικά εφόσον έχει επίσης ένα σημαντικό ρόλο στη ρύθμιση των προτύπων ύπνου. Παρόλα αυτά μπορεί και αυτός να πυροδοτήσει τον κιρκάδιο ρυθμό και να επηρεάσει τις αισθήσεις και τη διάθεση. Σε γενικές γραμμές μπορούμε να πούμε ότι ο σωστός φωτισμός σημαίνει να συνδυάσει κανείς τρία πράγματα: • οπτική άνεση, δηλαδή επάρκεια που επιτρέπει απρόσκοπτη λειτουργία της όρασης από κάθε άποψη σε συνθήκες νύκτας. • σωστή απόδοση του περιβάλλοντος, δηλαδή την εικόνα και ‘’ατμόσφαιρα’’ που δημιουργείται από τον φωτισμό που δίνουν τα φωτιστικά και ο οποίος επηρεάζει το περιβάλλον. • αισθητική, δηλαδή διακοσμητική αρμονική παρουσία των φωτιστικών.93

92. Πλακιά Ευσταθία - Πλατανίτη Βασιλική, Διπλωματική Εργασία: Διερεύνηση της συμβολής του χρώματος στο φυσικό φωτισμό και το εσωτερικό περιβάλλον θαλάμων νοσηλείας μέσω φωτορεαλιστικού λογισμικού,Αθήνα Ιούλιος 2013 93. Άρτεμις Δ. Τσιρογιάννη, Χώρος και ψυχολογία Παράγοντες που ενισχύουν το ευ ζην, Θεσσαλονίκη 2012 67

φωτισμοσ

Επιδράσεις του φωτός στους ασθενείς Έρευνες για τα φως και την υγεία αποδεικνύουν πως το φυσικό φως έχει αισθητά θετικές επιδράσεις στους ασθενείς. Χώροι με απευθείας φυσικό φωτισμό είναι σαφώς προτιμότεροι. Παρόλα αυτά σε ορισμένες περιπτώσεις οι νοσηλευόμενοι μπορεί να ανταποκριθούν αρνητικά σε συνεχή έκθεση στο φως. Πέρα όμως από τη ρύθμιση της έκθεσης του φωτός ώστε να μην εμποδίζεται η δράση του ορμονικού μας συστήματος, μελέτες έχουν αποδείξει ότι το ηλιακό φως επιδρά θετικά στον πόνο των ασθενών, στην κατάθλιψη, στη μείωση άγχους, στο χρόνο νοσηλείας. Ορισμένα από τα συμπεράσματα των μελετών αναφέρονται παρακάτω: • Ασθενείς σε ψυχιατρικούς θαλάμους χρειάζονται λιγότερες μέρες νοσηλείας στο νοσοκομείο όταν νοσηλεύονται σε ένα ηλιόλουστο δωμάτιο έναντι ενός μουντού δωματίου. • Τραπεζαρίες με καλό φυσικό φωτισμό κατά τη διάρκεια της ημέρας μπορούν να ενισχύσουν τη λήψη τροφής των ασθενών, με αποτέλεσμα να βελτιώσουν τα θρεπτικά τους επίπεδα. • Η έκθεση για κάποιο χρονικό διάστημα στο ηλιακό φως κατά τη διάρκεια της ημέρας βελτιώνει τους κύκλους ύπνου σε ηλικιωμένους ανθρώπους αλλά και σε ασθενείς. • Ο ίκτερος των νεογνών μειώνεται όταν έχουν πρόσβαση στο φώς του ήλιου. Η θέσπιση κιρκάδικου ρυθμού σε πρόωρα βρέφη τους επιτρέπει να τρώνε περισσότερο, να προσλαμβάνουν βάρος, να κοιμούνται λιγότερο και να επιδεικνύουν ενισχυμένες κινητικές δεξιότητες. • Οι Clare Cooper Marcus και Marni Barnes αναφέρουν ότι τουλάχιστον το 25% των ερωτηθέντων ασθενών, υποστηρίζουν πως το φως της ημέρας μετά από μία βόλτα στον κήπο του νοσοκομείου, τους βοήθησε να αλλάξουν διάθεση και να αναρρώσουν ταχύτερα. • Επιδράσεις του ηλιακού φωτισμού στον πόνο των ασθενών. Ενδιαφέρον προκαλεί το γεγονός ότι ύστερα από πολλές μελέτες διαπιστώθηκε ότι η έκθεση των ασθενών σε ηλιακό φώς μειώνει αισθητά τον πόνο. Η έκθεση στο φως του ήλιου αυξάνει τα επίπεδα της σεροτονίνης (serotonin) , ενός νεύρου- διαβιβαστή υπεύθυνου για την αναστολή του πόνου. Σύμφωνα με έρευνα του Walch και των συνεργατών του “The effect of sunlight on post-operative analgesic medication usage: A prospective study of patients undergoing spinal surgery”, σε ασθενείς που υποβλήθηκαν σε εγχειρίσεις στην σπονδυλική στήλη, διεξήχθη το συμπέρασμα πως μετά την εγχείριση τα άτομα που εισάγονται σε φωτεινούς θαλάμους αναφέρουν λιγότερο πόνο σε σχέση με αυτούς που εισάγονται σε πιο “σκοτεινούς” θαλάμους. Στην πρώτη περίπτωση η κατανάλωση αναλγητικών φαρμάκων είναι μικρότερη από την αναμενόμενη και αυτό έχει ως αποτέλεσμα την μείωση του κόστους της φαρμακευτικής αγωγής. 68

θεραπέια-αρχιτεκτονική

• • • Επιδράσεις του ηλιακού φωτισμού στην κατάθλιψη. Το φώς που πέφτει στον αμφιβληστροειδή χιτώνα του οφθαλμού, επηρεάζει τη δραστηριότητα του αδένα της επίφυσης και με αυτόν τον τρόπο καταστέλλει ή καθυστερεί την έκκριση της μελατονίνης, με αποτέλεσμα να μειώνει την κατάθλιψη, να αυξάνει την πρωινή επαγρύπνηση και να ενισχύει την καλύτερη ποιότητα ύπνου (Martiny, 2004). Μια μετά-ανάλυση, είκοσι τυχαίων αλλά ελεγχόμενων μελετών, δημοσιευμένη σε αμερικανικό περιοδικό ψυχιατρικής (American Journal of Psychiatry,) έφτασε στο ισχυρό συμπέρασμα ότι η θεραπεία φωτός για τη μη εποχιακή αλλά και την εποχιακή κατάθλιψη είναι αποτελεσματική, με μεγέθη επίδρασης αντίστοιχα εκείνων των αντικαταθλιπτικών φαρμακοθεραπειών (Golden et al., 2005, p. 656). Επιπλέον η έκθεση στο φως προσφέρει το σημαντικό πλεονέκτημα ότι ενεργεί πιο γρήγορα από τα αντικαταθλιπτικά φάρμακα. Στο πλαίσιο αυτό, αρκετές μελέτες τονίζουν ότι το φως μπορεί να δημιουργήσει σημαντική μείωση της κατάθλιψης σε λιγότερο από δύο εβδομάδων θεραπεία, ενώ τα αντικαταθλιπτικά φάρμακα απαιτούν τουλάχιστον τέσσερις με έξι εβδομάδες πριν την εμφάνιση των πρώτων αποτελεσμάτων. Άλλες μελέτες αποδεικνύουν ότι η έκθεση στο πρωινό φως ίσως είναι πιο αποτελεσματική από ότι στο απογευματινό ή στο βραδινό φως (e.g., Lewy et al., 1998). • Επίδραση του φυσικού φωτισμού στο χρόνο νοσηλείας. Μια ερευνητική ομάδα μελέτησε τον αντίκτυπο της ποσότητας του φυσικού φωτός στη διάρκεια νοσηλείας σε ασθενείς με μονοπολική ή διπολική διαταραχή. Οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι οι διπολικοί ασθενείς που τυχαία νοσηλεύτηκαν σε πιο φωτεινά, με ανατολικό προσανατολισμό δωμάτια (εκτεθειμένοι στο άμεσο φως του ηλίου το πρωί), είχαν κατά 3,67% μικρότερη μέση διαμονή στο νοσοκομείο απ’ ότι ασθενείς που νοσηλεύτηκαν σε δωμάτια με δυτικό προσανατολισμό (Benedetti et al., 2001). Σύμφωνα με τους Beauchemin και Hays σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε από το 1996 έως το 1998 αναλύθηκαν τα στοιχεία των ασθενών μια ψυχιατρικής μονάδας που έπασχαν από κατάθλιψη και διαπιστώθηκε ότι οι ασθενείς στα ευήλια δωμάτια έμειναν κατά 2,6% λιγότερες μέρες από εκείνους που νοσηλεύονταν σε πιο σκοτεινούς θαλάμους. Σε μία άλλη μελέτη τους, εξετάστηκε η διάρκεια παραμονής και το ποσοστό θνησιμότητας 628 ασθενών με έμφραγμα του μυοκαρδίου που είχαν τοποθετηθεί τυχαία σε ηλιόλουστα και «μουντά» δωμάτια. Οι ασθενείς σε ηλιόλουστα δωμάτια είχαν μικρότερη διάρκεια παραμονής απ’ ότι οι ασθενείς σε μουντά δωμάτια (2,3 μέρες σε ευήλια δωμάτια έναντι 3,3 μέρες στα μουντά δωμάτια.). Το ποσοστό θνησιμότητας σε ευήλια δωμάτια ήταν επίσης χαμηλότερο σε σχέση με τα μουντά δωμάτια. (21/293 στα ευήλια έναντι 39/335 μουντά δωμάτια) (Beauchemin & Hays,1998).94

94. Ακντί Μισέλ, Διπλωματική Εργασία: Στοιχειοθετημένος σχεδιασμός με έμφαση στο φωτισμό θαλάμων νοσηλείας, Αθήνα Νοέμβριος 2013 69

φωτισμοσ

Επίπεδα φυσικού φωτισμού για ιατρικό προσωπικό/ λάθη Η συζήτηση μέχρι τώρα έχει επικεντρωθεί στις ανάγκες των ασθενών και την επίδραση που έχει ο φωτισμός σε αυτούς. Εκτός από την ευημερία των ασθενών ο σχεδιασμός του κτηρίου και ακολούθως του φωτισμού πρέπει να λαμβάνει υπ όψιν και τις ανάγκες των υπόλοιπων ομάδων χρηστών, το πρωσικό δηλαδή που εργάζεται σε κτήρια υγείας και τους επισκέπτες. Για τους γιατρούς, τις νοσοκόμες και το υπόλοιπο προσωπικό, το φως πρέπει να δημιουργεί ιδανικές συνθήκες για την διεξαγωγή των καθηκόντων τους. Ειδικά σε δωμάτια όπου οι ασθενείς συνήθως περνούν λίγο χρόνο, σε αντίθεση με το προσωπικό του νοσοκομείο, όπως σε δωμάτια θεραπείας και περίθαλψης, διοικητικές περιοχές, εργαστήρια, κουζίνες και χειρουργεία, το πρωταρχικό έργο του φωτός είναι να υποστηρίζει τη δουλειά του νοσηλευτικού προσωπικού και να προωθεί την αίσθηση ευημερίας.95 Οι ειδικοί προτείνουν ότι το μεγαλύτερο κέρδος στη βελτίωση της ασφάλειας των ασθενών θα έρθει από την τροποποίηση του περιβάλλοντος εργασίας του ιατρικού προσωπικού, δημιουργώντας καλύτερες άμυνες για την αποτροπή λαθών και τη μετρίαση των επιπτώσεων τους.96 Έρευνα σχετικά με ιατρικά λάθη καταλήγει ότι τα υψηλά επίπεδα φωτισμού μειώνουν την πιθανότητα του λάθους. Σε αίθουσες εξετάσεων και περιοχές εργαστηρίων, όπου συχνά υπάρχει η έλλειψη επαρκούς φωτός ημέρας, μία καλά κατευθυνόμενη, δυναμική τροποποίηση της έντασης, κατεύθυνσης και χρώματος του φωτός, μπορεί να συνεισφέρει στην αύξηση της συγκέντρωσης, της προθυμία για πράξη, τη δημιουργία κινήτρου και της αίσθησης ευημερίας στο εργασιακό περιβάλλον. Μία έρευνα σε 141 νοσοκόμες, οι οποίες εκτέθηκαν στο φως της ημέρας για το λιγότερο 3 ώρες την ημέρα, συμπέρανε σύμφωνα με τα δικά τους λεγόμενα ότι είχαν λιγότερο στρες και υψηλότερη απόδοση στη δουλειά τους. Επίσης η αύξηση του φυσικού φωτός στο εργασιακό περιβάλλον εκτιμήθηκε πολύ θετική από το 43% του προσωπικού και θετική από το 27%.

95. Βαβύλη Φανή, Aspects of healing environments, Εκδόσεις Ζήτη, 2009 96. Robin Guenther and Gail Vittori, Sustainable Healthcare Architecture, 2008, Chapter 11 (Προς μία νέα γλώσσα της μορφής), Ray Pradinuk, MBAIC, Doubling Daylight 70

θεραπέια-αρχιτεκτονική

Φωτοθεραπεία Τέλος αξίζει να σημειωθεί πως πολλές μορφές θεραπείας βασίζονται στις ιδιότητες του ηλιακού φωτός όπως η λεγόμενη φωτοθεραπεία (bright light therapy) και η θεραπεία με έντονο φως. Σήμερα είναι ευρέως γνωστή η χρήση των παραπάνω μεθόδων για ένα μεγάλο αριθμό ασθενειών όπως η κατάθλιψη, ο καρκίνος, ο πυρηνικός ίκτερος και η επιθετική συμπεριφορά. Μεγάλα χρονικά διαστήματα χαμηλών ή υψηλών επιπέδων μελατονίνης μπορεί να είναι η αιτία για εποχιακή συναισθηματική διαταραχή (SAD)97 προκαλώντας κατάθλιψη, ή αντίστροφη εποχιακή συναισθηματική διαταραχή (rSAD) προκαλώντας εγρήγορση αντίστοιχα. Αυτού του είδους τα παθοφυσιολογικά αποτελέσματα μπορούν να θεραπευτούν με θεραπεία του φωτός, η οποία χρησιμοποιεί τεχνητό φωτισμό ώστε να προσομοιώσει τα πλεονεκτήματα του φυσικού φωτισμού και να παρέχει ανακούφιση. Πρόσφατες έρευνες έδειξαν την αποτελεσματικότητα της φωτοθεραπείας και σε ασθενείς που πάσχουν από το ‘’σύνδρομο της εποχιακής συναισθηματικής διαταραχής’’ SAD syndrome. Η καθημερινή υποβολή των ασθενών αυτών σε έντονο φως για ένα χρονικό διάστημα μίας ώρας, επιβεβαίωσε πως βελτιώνει την ψυχική τους διάθεση και τη συναισθηματική τους κατάσταση. Επί του παρόντος είναι διαθέσιμος ένας αριθμός από μορφές θεραπείας φωτός που περιλαμβάνουν ολικού φάσματος φως: θεραπεία με ανοιχτό φως, με υπεριώδη (UV), προσαρμοσμένη οπτικομετρία, θεραπεία με κρύο λέιζερ κα θεραπεία με χρωματιστό φως. Η αιματοακτινοβολία περιλαμβάνει την ακτινοβολία του αίματος με φως που αφαιρείται από τον ασθενή ακολουθώντας από ξαναεισαγωγή στο κυκλοφοριακό σύστημα του ασθενή. Κάποια από τα πλεονεκτήματα αυτής της θεραπείας είναι ο βελτιωμένος μεταβολισμός του ασβεστίου, αυξανόμενη αντίσταση του σώματος, το οποίο έχει ως αποτέλεσμα την ενδυνάμωση του ανοσοποιητικού συστήματος και την αύξηση της απορρόφησης του οξυγόνου. Αυτή η τεχνική χρησιμοποιήθηκε επιτυχώς για τη θεραπεία καρκίνου, ρευματοειδούς αρθρίτιδας, βρογχικού άσθματος και συμπτωμάτων του AIDS.98

97.σύνδρομο της εποχιακής συναισθηματικής διαταραχής’ / SAD syndrome- (Seasonal affective disorder syndrome): Πρόκειται για το φαινόμενο της χειμερινής μελαγχολίας, ιδιαίτερα συχνό σε περιοχές με έλλειψη έντονου ηλιακού φωτός. Συνήθως ξεκινά στο τέλος του φθινοπώρου και εξαλείφεται στην αρχή του καλοκαιριού. 98. Joan Whalley Gallup, Wellness Centers, ‘’A guide for the design professional’’, 71

φωτισμοσ

Φως και αρχιτεκτονική Ο σωστός καταμερισμός του φωτισμού είναι από τα πιο σημαντικά κομμάτια στη μελέτη ενός χώρου. Ως ένα ζωτικό κομμάτι του κτιρίου, ο σχεδιασμός του φωτισμού πρέπει να υποστηρίζει τις οπτικές, κιρκαδικές και αντιληπτικές ανάγκες και όχι μόνο τις ανάγκες του οπτικού συστήματος. Το φως μπορεί να δράσει ως ο ρυθμιστής της σχέσης μεταξύ του εσωτερικού και του εξωτερικού και γι αυτό ρυθμίζει τη μετάβαση συνδέοντας το κτήριο με τον εξωτερικό χώρο. Υπάρχουν ορισμένοι παράγοντες που επηρεάζουν το ποσό του φυσικού φωτός στα κτίρια οι κυριότεροι από τους οποίους είναι: • Ο προσανατολισμός • Το περίγραμμα του κτιρίου (μορφή και αναλογίες) • Η απόσταση μεταξύ των κτιρίων • Το ύψος των απέναντι κτιρίων • Το μέγεθος και η θέση των ανοιγμάτων • Το μέγεθος και τα χαρακτηριστικά του συστήματος σκίασης • Η ανακλαστικότητα των εσωτερικών επιφανειών όπου γίνεται ο υπολογισμός • Ο προσανατολισμός και η ανακλαστικότητα των όψεων των απέναντι κτιρίων • Η ανακλαστικότητα των υλικών του εδάφους99 Για τους αρχιτέκτονες και τους διοικητές των εγκαταστάσεων υγείας, αυτά τα αποτελέσματα υπογραμμίζουν τη σημασία να δίνεται ιδιαίτερη προσοχή στον προσανατολισμό του κτιρίου και το σχεδιασμό του χώρου σε νέα έργο.

99. Πλακιά Ευσταθία - Πλατανίτη Βασιλική, Διπλωματική Εργασία: Διερεύνηση της συμβολής του χρώματος στο φυσικό φωτισμό και το εσωτερικό περιβάλλον θαλάμων νοσηλείας μέσω φωτορεαλιστικού λογισμικού,Αθήνα Ιούλιος 2013 72

θεραπέια-αρχιτεκτονική

Τα ευρήματα υπονοούν ότι θα πρέπει να αποφεύγονται διατάξεις του χώρου όπου τα κτίρια εμποδίζουν το φυσικό φως να φτάσει σε άλλα κτίρια, καθώς και οι ‘’βαθιές διατάξεις κτιρίων’’ – που έχουν μεγάλο ποσοστό δωματίων χωρίς παράθυρο- μπορεί να οδηγήσουν στη επιδείνωση των αποτελεσμάτων για ασθενείς και προσωπικό. Ενδείκνυται η δημιουργία αίθριου ή πτερύγων σε αντιδιαστολή με τη δημιουργία συμπαγών μορφών που δεν έχουν πρόσβαση στο φυσικό φως. Επίσης, πρέπει να αποφεύγονται τα μακρόστενα δωμάτια που είναι φωτισμένα μονόπλευρα, καθώς ο αμφίπλευρος φωτισμός μεγαλώνει σημαντικά την ομοιομορφία σε ένα χώρο σε σχέση με το μονόπλευρο. Σύμφωνα με τη Θ. Αντωνακάκη, στο κείμενό της ‘’Light for health care-lightning the healing environment’’ ο σωστός φωτισμός και η θέα προς τα έξω μπορεί να διευκολύνει τον προσανατολισμό μέσα στο κτίριο. Το φως μπορεί να χρησιμοποιηθεί διαφορετικά στους επιμέρους χώρους του νοσοκομείου, διαχωρίζοντας έτσι τους ιδιωτικούς από τους δημόσιους χώρους, διακρίσεις που κάνουν το περιβάλλον του νοσοκομείου να μοιάζει περισσότερο σπιτικό και φιλόξενο, αλλά σεβόμενο την εχεμύθεια και αξιοπρέπεια του ασθενή. Συγκεκριμένες ιατρικές διαδικασίες, όπως ακτινογραφίες (για παράδειγμα μαστογραφία) χρειάζονται χαμηλό φωτισμό, όπως και χώροι ειδικά σχεδιασμένοι για να χαμηλώσουν την πίεση του αίματος και το επίπεδο ενθουσιασμού και ενεργητικότητας. Οι χώροι αναμονής και τα αποδυτήρια είναι συχνά σχεδιασμένα με υψηλής ποιότητας εντοιχισμένα φωτιστικά χαμηλής έντασης. Θα ήταν επιθυμητό αυτό να εφαρμοστεί και στους άλλους χώρους αναμονής για εξέταση. Το κατάλληλο επίπεδο φωτισμού μπορεί να χαλαρώσει ή να ενθουσιάσει ένα άτομο, και αυτοί είναι ασφαλώς χώροι όπου ο γαλήνιος, χαμηλός φωτισμός θα ενσωματωθεί στην εμπειρία του χρήστη.100

100.Joan Whalley Gallup, Wellness Centers, ‘’A guide for the design professional’’ 73

φωτισμοσ

Θάλαμοι νοσηλείας Στους θαλάμους νοσηλείας, το τεχνητό φως πρέπει να προσαρμόζεται στις ανάγκες των ασθενών και του προσωπικού. Τα επίπεδα φωτισμού πρέπει να επαρκούν για την εύκολη ανάγνωση των ιατρικών οργάνων, των γραφημάτων και για την εξέταση των ασθενών από το κεφάλι έως τα δάχτυλα των ποδιών. Ο φωτισμός δεν πρέπει να αλλοιώνει το χρώμα και την χροιά. Πρέπει να έχει προβλεφθεί η ανάγκη για επαρκή φωτισμό σε κάθε κρεβάτι χωριστά μέσα στον θάλαμο. Ο τεχνητός φωτισμός δεν πρέπει να απέχει πολύ από αυτό που οι άνθρωποι θεωρούν «φυσικό». Η εντύπωση του φωτός που εκπέμπουν οι λαμπτήρες δεν πρέπει να αποκλίνει σημαντικά από την εντύπωση του φυσικού φωτισμού. Ο γενικός φωτισμός των θαλάμων πρέπει να προέρχεται από διάφορες πηγές. Στις εγκαταστάσεις υγειονομικής περίθαλψης πρέπει να ελαχιστοποιείται ο διακοσμητικός τεχνητός φωτισμός και να χρησιμοποιείται φωτισμός ακριβώς σε περιοχές που διεξάγονται εργασίες.101 Οι ασθενείς που είναι αδύναμοι, που υποβάλλονται σε θεραπεία, ή ξαπλώνουν ακινητοποιημένοι στο κρεβάτι, είναι η πιο ευάλωτη ομάδα, που στερούνται αισθητικές εμπειρίες. Η ποιότητα του φωτισμού στα δωμάτια των νοσοκομείων επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό την ψυχολογική και ιατρική κατάσταση των ασθενών. Για παράδειγμα ένας φωτισμός που είναι στατικός σε ένταση και στα εκπεμπόμενα μήκη κύματος, μεταδίδει το μήνυμα ενός ‘’νεκρού’’ περιβάλλοντος, το οποίο μπορεί να αυξήσει την κατάθλιψη και σαν αποτέλεσμα να αυξήσει και το χρόνο ανάρρωσης. Μία σημαντική ανάγκη για τον ασθενή και μία βασική αρχή σχεδιασμού είναι ο έλεγχος. Η αίσθηση του ελέγχου που έχει ο ασθενής πάνω στο φωτισμό και την ατμόσφαιρα του δωματίου του, είναι κρίσιμα για την αίσθηση ότι είναι υπό έλεγχο και το συναίσθημα ότι είναι στο σπίτι. Έρευνες έχουν δείξει ότι ένα από τα σημαντικότερα στοιχεία ενός μη θεραπευτικού περιβάλλοντος είναι η έλλειψη ελέγχου. Αυτά τα αποτελέσματα υποστηρίζουν την ανάγκη του φωτισμού να είναι προσαρμόσιμος και ελεγχόμενος καθώς ένα επίπεδο σπάνια ταιριάζει σε όλους όταν αναφερόμαστε σε προτιμήσεις φωτισμού. Αν ο ασθενής είναι ανίκανος να ελέγξει το περιβάλλον και να προσαρμόσει το φωτισμό και την ατμόσφαιρα του δωματίου του στις καθημερινά διαφορετικές ανάγκες του, αυτό μπορεί να οδηγήσει σε κατάθλιψη, παθητικότητα, αυξημένη πίεση του αίματος και μειωμένη λειτουργία του ανοσοποιητικού.102

101. Πλακιά Ευσταθία - Πλατανίτη Βασιλική, Διπλωματική Εργασία: Διερεύνηση της συμβολής του χρώματος στο φυσικό φωτισμό και το εσωτερικό περιβάλλον θαλάμων νοσηλείας μέσω φωτορεαλιστικού λογισμικού,Αθήνα Ιούλιος 2013 102. Βαβύλη Φανή, Aspects of healing environments, Εκδόσεις Ζήτη, 2009 74

θεραπέια-αρχιτεκτονική

Συμπεράσματα Όλες οι παραπάνω επιδράσεις του φωτός στον ανθρώπινο οργανισμό οφείλουν να λαμβάνονται υπόψη στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, πόσο μάλλον στο σχεδιασμό χώρων υγείας όπου το φυσικό φως μπορεί να επιδράσει θετικά στη διαδικασία της θεραπείας. Συγκεκριμένα, στους χώρους υγείας, η ρύθμιση της έκθεσης στο φως ώστε να συμβαίνουν τα παραπάνω απαιτεί τη συνύπαρξη έντονου φωτισμού για το προσωπικό και απαλού φωτισμού για τους ασθενείς. Ο φωτισμός των θαλάμων, για παράδειγμα, πρέπει να βασίζεται την ημέρα όσο περισσότερο γίνεται στο φυσικό φωτισμό. Αυτό τόσο για λόγους οικονομίας όσο και για ψυχολογικούς. Επίσης με το φυσικό φως γίνονται συνήθως οι περισσότερες διαγνώσεις, παρ΄ολο που από επιστημονική άποψη το φυσικό φως δεν θεωρείται ιδανική πηγή φωτισμού για λεπτές και εξειδικευμένες εργασίες. Η αποτυχία του συγχρονισμού με τον κιρκάδιο ρυθμό ή η έκθεση των ασθενών σε διαμορφώσεις φωτός υπερβολικής έντασης και συχνότητας μπορεί να δημιουργήσει ένα ανθυγιεινό περιβάλλον.

θεραπέια-αρχιτεκτονική

2.3 ΑΚΟΥΣΤΙΚΉ Πολλαπλοί περιβαλλοντικοί παράγοντες επηρεάζουν τις αισθήσεις και με τη σειρά τους έχουν αντίκτυπο στα επίπεδα στρες. Ο θόρυβος είναι ένας από τους πιο επιβλαβής περιβαλλοντικούς στρεσογόνους παράγοντες, γνωστός για την πρόκληση φυσιολογικών αλλαγών στο σώμα που επηρεάζουν τη θεραπεία. Δημιουργεί μία γενική αντίδραση στρες η οποία μπορεί να αυξήσει τα επίπεδα χοληστερόλης του αίματος, να αυξήσει την ανάγκη για παυσίπονα χαμηλώνοντας το προσωπικό όριο πόνου και να κρατά το μυαλό διεγερμένο με αποτέλεσμα ο ασθενής να μην μπορεί να ξεκουραστεί ή να κοιμηθεί, το οποίο παρεμποδίζει τη θεραπεία. Ο ήχος μπορεί να είναι αρνητικός αν προσλαμβάνεται σαν θόρυβος και δεν μπορεί να ρυθμιστεί. Από την άλλη, αν ο ήχος προσλαμβάνεται σαν μουσική μπορεί να είναι θετικός και θεραπευτικός. Η ακουστική είναι σε μεγάλο βαθμό υπό τον έλεγχο της σχεδιαστικής ομάδας και κάθε προσπάθεια θα πρέπει να γίνεται κατά τη διάρκεια της διαδικασίας του σχεδιασμού για τον εντοπισμό των πηγών θορύβου και την εύρεση τρόπων μετριασμού τους.103

103. Jain Malkin, Hospital Interior Architecture Creating Healing Environments for Special Patient Populations, ( Van Nostrand Reinhold, New York 1992), Chapter 3 (η επιδίωξη της τελειότητας) 77

ακουστικη

Ακοή Η ακοή είναι η αίσθηση της αντίληψης του ήχου. Το όργανο αντίληψης της ακοής είναι το αυτί. Αποτελεί βασικό σύστημα αντίληψης του εξωτερικού χώρου, λειτουργεί ως σύστημα προειδοποίησης, προσανατολισμού και ισορροπίας. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι έτσι ρυθμισμένος ώστε να αναζητά ακουστικά ερεθίσματα με οποιονδήποτε τρόπο. Το αυτί είναι πολύ ευαίσθητο και μπορεί να ακούσει πολύ χαμηλούς ήχους – από τον ήχο της κανονικής αναπνοής σε περίπου 10Db έως και ήχους με 10 εκατομμύρια φορές περισσότερη ενέργεια. Αν είχαμε συνείδηση όλων των ήχων που έρχονται στο αυτί μας θα ήμασταν σε πλήρη σύγχυση, οπότε ο εγκέφαλος φιλτράρει το γενικό πεδίο των συγχεόμενων θορύβων, ώστε να αντιλαμβανόμαστε μόνο τις πιο δυνατές υφιστάμενες συχνότητες ως ήχο. Ο θόρυβος, ή ο ήχος, είναι σημαντικός, γιατί είναι ένα από τα κύρια μέσα επικοινωνίας μας. Ένας ήχος έχει τη δυνατότητα να επηρεάζει σημαντικά τα άτομα, να τα σαγηνεύει ή να τα εκνευρίζει, να τα μελαγχολεί ή να τα ενθουσιάζει. Επιπλέον ο ήχος αποτελεί το ίχνος κάποιας δραστηριότητας. Δυο κατηγορίες ήχων, των οποίων η συμβολική αξία είναι πολύ έντονη όντας στενά συνδεδεμένες με την ακουστική αντίληψη, είναι η ομιλία και η μουσική.104 Πολλοί ήχοι, συμπεριλαμβανομένης της μουσικής, μπορεί να οδηγήσουν σε συναισθηματικές αντιδράσεις και συχνά σε μία αίσθηση ευτυχίας. Πολλοί άνθρωποι βρίσκουν τη μουσική θεραπευτική σε κάποιο βαθμό. Έχοντας κατανοήσει πως λειτουργεί το ακουστικό τμήμα του εγκεφάλου, στο σχεδιασμό των κτιρίων πρέπει να εξετάζει κανείς τις ακουστικές ιδιότητές τους και την ποιότητα της ηχομόνωσης. Υπάρχουσα κατάσταση θορύβου στα νοσοκομεία Έρευνα έχει δείξει ότι αναμφισβήτητα τα νοσοκομεία είναι πολύ θορυβώδη, με υψηλά επίπεδα θορύβου(65-80 dB), σημαντικά άνω των κατευθυντήριων γραμμών του παγκόσμιου οργανισμού υγείας. Οι επιστήμονες έχουν καταγράψει τα επίπεδα του θορύβου του υποβάθρου που συχνά είναι υπερβολικά, καθώς παρατηρείται και ένας συνεχόμενος θόρυβος του περιβάλλοντος στα δωμάτια των ασθενών. Κυριότερα προβλήματα ακουστικής είναι οι εξωτερικές και εσωτερικές πηγές θορύβου που είναι άνευ λόγου δυνατά και πολυάριθμες. Ο υπερβολικός θόρυβος στα νοσοκομεία μπορεί να προέρχεται από τρία είδη πηγών: • το προσωπικό και τους άλλους ανθρώπους • τον εξοπλισμό • τον περιβαλλοντικό σχεδιασμό και την ακουστική105 104.Κωνσταντινίδου Μαρία- Ανθή, Μωυσίδου Ησαΐα, Διάλεξη: Οι αισθήσεις και η θεραπευτική του, Ξάνθη 2013 105. Agnes E. van den Berg, Ph.D., Τίτλος άρθρου: Health Impacts of Healing Environments, Wageningen University and Research Center, Wageningen, The Netherlands 2005 78

θεραπέια-αρχιτεκτονική

Παραδείγματα συχνά καταγεγραμμένων πηγών θορύβου περιλαμβάνουν συστήματα τηλεειδοποίησης, καροτσάκια, σωλήνες πεπιεσμένου αέρα, φωνές του προσωπικού και των συγκατοίκων. Θόρυβος από ξυπνητήρια, αλλαγή βάρδιας των νοσοκόμων, κιγκλιδώματα των κρεβατιών τα οποία μετακινούνται πάνω κάτω και εξοπλισμός όπως φορητό μηχάνημα για ακτινογραφίες, είναι περίπου συγκρίσιμα με την ένταση που βιώνει κάποιος όταν περπατάει δίπλα σε έναν πολυσύχναστο αυτοκινητόδρομο τη στιγμή που περνάει ένα μεγάλο φορτηγό. Ένας άλλος σημαντικός παράγοντας για θορυβώδης καταστάσεις είναι ότι οι επιφάνειες σε πολλά περιβάλλοντα (δάπεδα, οροφές) είναι σκληρές και αντανακλούν τον θόρυβο, δεν είναι ηχο-απορροφητικές, επιτρέποντας στον θόρυβο να αντηχεί, αντηχούν και διαδίδονται σε μεγάλες περιοχές και κάτω στους διαδρόμους σε δωμάτια ασθενών. Στοιχεία δείχνουν ότι ο θόρυβος είναι σαφώς μεγαλύτερο πρόβλημα για ασθενείς σε δωμάτιο με πολλά κρεβάτια, από ότι για ασθενείς σε μονόκλινα. Ο περισσότερος θόρυβος στα δωμάτια με πολλά κρεβάτια πηγάζει από την παρουσία άλλων ασθενών (ασθενείς που φωνάζουν ή βήχουν, επισκέπτες , προσωπικό που φροντίζει άλλους ασθενείς, συρόμενες ράγες κρεβατιών, κλείσιμο πόρτας)106 Έχει παρατηρηθεί ότι οι ασθενείς ενοχλούνται ελάχιστα από τους εξωτερικούς θορύβους και ειδικότερα τους κυκλοφοριακούς θορύβους, ενώ διαμαρτύρονται για θορύβους που παράγονται μέσα στο κτίριο. Το περίεργο αυτό εξηγείται από ψυχολογική άποψη, αφού οι ασθενείς δέχονται μοιρολατρικά τον εξωτερικό θόρυβο που δεν μπορούν να αποφύγουν. Αντίθετα διαμαρτύρονται για τους εσωτερικούς, επειδή ξέρουν ότι τέτοιοι θόρυβοι μπορούν να εξαλειφθούν είτε με κατάλληλη επισκευή ή συντήρηση της θορυβοποιού πηγής ή απλά με το κλείσιμο της πόρτας του δωματίου. Παράλληλα με τον θόρυβο, εξίσου ενοχλητική είναι και η επίτευξη ενός πολύ χαμηλού επιπέδου γενικού θορύβου. Στην περίπτωση αυτή, δυσκολεύονται οι ιδιαίτερες συζητήσεις μεταξύ ασθενούς και ιατρού και μεταξύ ασθενούς και επισκεπτών, επειδή, οτιδήποτε λέγεται, γίνεται ακουστό. Το δυσάρεστο αυτό φαινόμενο αποφεύγεται με τη δημιουργία ενός γενικού επιπέδου θορύβου που επιδρά σαν ήχος απόκρυψης, δηλαδή με μεθόδους που εφαρμόζονται τα τελευταία χρόνια στα γραφεία ελεύθερης κάτοψης. Επιπλέον ενόχληση ακόμη και όταν τα επίπεδα της έντασης του ήχου είναι σχετικά χαμηλά, μπορεί να προκαλέσει η αντήχηση ή η ηχώ μέσα σε ένα δωμάτιο που μπορεί να διαταράξει τον ύπνο. Έτσι, δωμάτια με μικρότερους χρόνους αντήχησης λόγω ηχοαπορροφητικής επένδυσης οροφής μειώνουν τον διακοπτόμενο ήχο. Τα ευρήματα της εταιρίας Berg οδηγούν στο συμπέρασμα ότι και με χαμηλά επίπεδα ήχου που δεν ξυπνούν τους ασθενείς, η ποιότητα του ήχου μπορεί να χειροτερεύει σε δωμάτια με χαμηλές ακουστικές ιδιότητες.107 106. Cor Wagenaar, The Architecture of Hospitals, NAi Publishers, 2006, Κεφάλαιο 5ο Healing by Architecture, Roger Ulrich, Evidence Based Healthcare Design, σελ 281. 107. Γούσια Γλυκερία, Ματζούλα Φεβρωνία, Διάλεξη: Θεραπευτική αρχιτεκτονική και αρχιτεκτονική των, Ξάνθη 2015 79

ακουστικη

Θόρυβος- προσωπικό Μία αναφορά αναγνώρισε το ακατάλληλο φυσικό περιβάλλον του χώρου εργασίας και το φτωχό εργονομικό σχεδιασμό ως συνεισφέροντες στον κύκλο εργασιών και την επαγγελματική εξουθένωση. Υπάρχουν στοιχεία για παράδειγμα, ότι ο θόρυβος στο νοσοκομείο επηρεάζει το στρες του προσωπικού και συσχετίζεται με συναισθηματική εξάντληση και επαγγελματική εξουθένωση ανάμεσα στις νοσοκόμες. Μία μελέτη της Blomkvist και των συναδέλφων της, βρήκε ότι τα χαμηλότερα επίπεδα θορύβου σε αντίθεση με υψηλότερα επίπεδα σε μία στεφανιαία μονάδα εντατικής θεραπείας, μειώνουν τις οπτικές απαιτήσεις εργασίας των νοσοκόμων και βελτιώνουν την κοινωνική υποστήριξη στο χώρο εργασίας, τη δυνατότητα κατανόησης και την ποιότητα της φροντίδας των ασθενών.108 Αρνητικές επιπτώσεις του θορύβου Αρκετές έρευνες έχουν δείξει ότι ο θόρυβος επιδεινώνει τα αποτελέσματα των ασθενών, για παράδειγμα, αυξάνει την πίεση του αίματος, τους παλμούς της καρδιάς, προκαλεί απώλεια ύπνου και κατακερματισμό, παράγοντες που στη διαδικασία της θεραπείας μπορεί να φανούν ιδιαιτέρως ανασταλτικοί. Μία μελέτη βρήκε ότι το επίπεδα θορύβου στην αίθουσα ανάνηψης (recovery room) μπορεί να είναι υπερβολικά υψηλά λόγω του πληθυσμού των ασθενών και των συζητήσεων μεταξύ του προσωπικού και ότι ο θόρυβος μπορεί να έχει δυσμενείς επιδράσεις σε ασθενής που παίρνουν συγκεκριμένα αντιβιοτικά, μπορεί να διασπάσει τον ύπνο και να ενισχύσει την αντίληψη του πόνου (Falk and Woods as reported in Olds and Daniel 1987).109 Μια ισχυρή μελέτη ασθενών με έμφραγμα του μυοκαρδίου, αποκάλυψε ότι οι ασθενείς ήταν περισσότερο στρεσαρισμένοι και είχαν υψηλότερες πιθανότητες να νοσηλευτούν ξανά μετά το εξιτήριο τους, εάν είχαν βιώσει θορυβώδες περιβάλλον κατά τη διάρκεια της διαμονής τους σε μία μονάδας καρδιακής εντατικής φροντίδας. Στη ίδια μελέτη, η αναβάθμιση των πλακιδίων οροφής στη ΜΕΘ σε υψηλής απόδοσης ηχο απορροφητικά πλακίδια, μειώνει το θόρυβο, βελτιώνει τον ύπνο, ελαττώνει το στρες και μειώνει το ποσοστό της επανανοσηλείας. Άλλη έρευνα υπαινίσσεται ότι ο θόρυβος επιδεινώνει τα αποτελέσματα των εμβρύων σε μονάδες εντατικής φροντίδας νεογνών. Ο υψηλός θόρυβος αυξάνει την πίεση του αίματος των εμβρύων, το ρυθμό της καρδιάς και της αναπνοής, χειροτερεύει τον ύπνο και μειώνει τον κορεσμό του οξυγόνου γι αυτό αυξάνει την ανάγκη για θεραπεία με υποστήριξη οξυγόνου.110 108. Cor Wagenaar, The Architecture of Hospitals, NAi Publishers, 2006, Κεφάλαιο 5ο Healing by Architecture, Roger Ulrich, Evidence Based Healthcare Design, σελ 281. 109. Jain Malkin, Hospital Interior Architecture Creating Healing Environments for Special Patient Populations, ( Van Nostrand Reinhold, New York 1992), Chapter 2 (δημιουργώντας ένα θεραπευτικό περιβάλλον) 110. Cor Wagenaar, The Architecture of Hospitals, NAi Publishers, 2006, Κεφάλαιο 5ο Healing by Architecture, Roger Ulrich, Evidence Based Healthcare Design, σελ 281. 80

θεραπέια-αρχιτεκτονική

Βελτίωση ακουστικής μέσω του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού Οι ακουστικές προκλήσεις στις κλινικές περιοχές κυμαίνονται από την κάλυψη των ήχων μίας συνομιλίας στους χώρους αναμονής και εξασφαλίζοντας την ατομικότητα των ασθενών σε χώρους εξέτασης, μέχρι την κάλυψη του βόμβου ορισμένων μηχανημάτων. Έρευνα υποδεικνύει ότι η πιο αποτελεσματική γενική στρατηγική για να επιτευχθεί ένα ήσυχο νοσοκομείο είναι να δοθεί έμφαση στον κατάλληλο σχεδιασμό του φυσικού περιβάλλοντος, αντί να επιχειρείται αλλαγή στη συμπεριφορά του προσωπικού και την κουλτούρα του οργανισμού. Τρία αποδεδειγμένα και υψηλά αποτελεσματικά μέτρα σχεδιασμού για τη μείωση του θορύβου είναι: • Παροχή μονόκλινων δωματίων • Εγκατάσταση υψηλά αποδοτικών ηχο-απορροφητικών πλακιδίων οροφής ή πάνελ που κόβουν απότομα τη διάδοση του θορύβου και βελτιώνουν την ακουστική • Μείωση των πηγών θορύβου, για παράδειγμα, αντικατάσταση της τηλεειδοποίηση με ένα αθόρυβο σύστημα111 Τα σκληρά υλικά αντανακλούν τον ήχο, μαλακά υλικά τον απορροφούν. Χαλιά, έπιπλα, καλά σχεδιασμένο σύστημα θέρμανσης, εξαερισμού και κλιματισμού, και η σωστή τοποθέτηση γειτονικών χώρων (π.χ. να μην τοποθετηθεί το πλυσταριό δίπλα σε κλινικό χώρο) θα συμβάλλουν σε ένα καλά σχεδιασμένο ακουστικό περιβάλλον. Η ηχομόνωση μπορεί να επιτευχθεί σχεδιάζοντας χώρους έτσι ώστε τα κύματα ήχου να αντανακλώνται από τους τοίχους τροποποιώντας έτσι την σύνθεσή τους, πιθανόν με καμπύλες και γωνίες. Οι καλά σχεδιασμένες πόρτες, ειδικά για χώρους εξέτασης, διάγνωσης και θεραπείας θα βοηθήσουν στον έλεγχο του ήχου, και τα καλά επιλεγμένα παράθυρα μπορούν να εξασφαλίσουν ότι ο εξωτερικός θόρυβος δεν θα εμποδίσει την ελεύθερη ροή της συνομιλίας μεταξύ ασθενή και γιατρού ή νοσοκόμας. Εξωτερικά, οι ηχοαπορροφητικές ιδιότητες των δέντρων, πυκνών φυτεύσεων και τοίχων από φυτά βοηθούν στον έλεγχο και στην εκτροπή του ήχου. Έξυπνη αρχιτεκτονική του εξωτερικού χώρου μπορεί να επιτύχει το βέλτιστο ενός οικοπέδου, καλύπτοντας την θέα και τους ήχους των χώρων σταθμεύσεων και κοντινών δρόμων. Οποιαδήποτε πιθανή απειλή για ένα ήσυχο περιβάλλον πρέπει να αντιμετωπιστεί στα αρχικά παραγωγικά στάδια σχεδιασμού, με την αρχική μελέτη επιλογής οικοπέδου.112

111. Cor Wagenaar, The Architecture of Hospitals, NAi Publishers, 2006, Κεφάλαιο 5ο Healing by Architecture, Roger Ulrich, Evidence Based Healthcare Design, σελ 281. 112.Joan Whalley Gallup, Wellness Centers, ‘’A guide for the design professional’’ 81

ακουστικη

Θεραπευτικά αποτελέσματα ρύθμισης ήχου / Μουσικοθεραπεία Σε αντιπαράθεση με το θόρυβο, διάφορες μελέτες σε ομάδες ασθενών έχουν δείξει ότι η ευχάριστη μουσική, ειδικά όταν είναι ελεγχόμενη, μπορεί να μειώσει την ανησυχία ή το στρες και βοηθά κάποιους ασθενείς να αναρρώσουν. Πληθώρα ερευνών έχει διεξαχθεί, ώστε να διερευνηθεί ο τρόπος με τον οποίο η μουσική και οι ήχοι διεγείρουν αισθήματα και κατ’ επέκταση εγκεφαλικές περιοχές διευκολύνοντας τη διαδικασία της θεραπείας. Η μουσική παρεμβαίνει στον τρόπο με τον οποίο το άτομο αντιλαμβάνεται και αντιμετωπίζει το χώρο, επηρεασμένο πάντα και από το κοινωνικό του υπόβαθρο.113 Η μουσική έχει χρησιμοποιηθεί για να βοηθήσει στη θεραπεία της κατάθλιψης, ως προσπάθεια επικοινωνίας με τα αυτιστικά παιδιά και για να χαλαρώσει τους ταραγμένους ψυχιατρικούς ασθενείς. Όταν η παραγωγή ήχων αναφέρεται στη βελτίωση της ψυχοσωματικής κατάστασης του ανθρώπου, οφείλεται στην ανάκληση συναισθημάτων και μνημών. Ο εγκέφαλος ενεργοποιείται, ηλεκτρικά και χημικά, παράγοντας αισθήματα και ορμόνες. Η σεροτονίνη ρίχνει τα επίπεδα δυσφορίας και κατάθλιψης, η νορεπινεφρίνη παρεμφερής με την αδρεναλίνη αυξάνεται σε περιόδους στρες, επηρεάζοντας την ακοή και την όραση.114 Η μουσική μπορεί επίσης να έχει μία αναλγητική ή παυσίπονη επίδραση όταν τα κέντρα ευχαρίστησης του εγκεφάλου διεγείρουν την υπόφυση για να απελευθερώσει ενδορφίνες, το φυσικό οπιούχο του σώματος. Αυτοί που υποφέρουν από χρόνιους πόνους μερικές φορές χρησιμοποιούν τεχνικές βιοανάδρασης για να μάθουν να διεγείρουν το κομμάτι του εγκεφάλου που προκαλεί την απελευθέρωση ενδορφινών. Στην πραγματικότητα η απελευθέρωση ενδορφινών είναι ένα μετρίσιμο γεγονός στα μονοπάτια του βελονισμού (Gerber 1988). Η απαλή μουσική είναι γνωστό ότι μειώνει τα επίπεδα κατεχολαμίνων όπως η αδρεναλίνη και ελαττώνει την πίεση του αίματος, το ρυθμό της καρδιάς και το ποσοστό των ελεύθερων λιπαρών οξέων στο αίμα, πιθανά μειώνει τους κινδύνους υπέρτασης, εγκεφαλικού και στεφανιαίας νόσου. Συγκεκριμένοι τύποι σύγχρονης μουσικής είναι ιδιαίτερα χαλαρωτικοί γιατί είναι βασισμένοι σε φυσικούς ρυθμούς του σώματος. Βιολογικοί ήχοι, όπως ο χτύπος της καρδιάς ενός ενήλικα έχει θεωρηθεί ότι μειώνει το στρες στα βρέφη. Τα μωρά αντιδρούν θετικά στην κλασική μουσική και πιστεύουν ότι τους βοηθάει να αναπτύξουν συντονισμό των κινήσεων. Η κλασική μουσική όταν ακούγεται σε ένα χειρουργείο είναι γνωστό ότι μειώνει το άγχος και μερικοί υποστηρίζουν ότι μπορεί πραγματικά να μειώσει τις απαιτήσεις για αναισθησία.115

113. Σταύρος Σταυρίδης, Η συμβολική σχέση με το χώρο, Αθήνα : Κάλβος, 1990, σελ 157-158 114.Κωνσταντινίδου Μαρία- Ανθή, Μωυσίδου Ησαΐα, Διάλεξη: Οι αισθήσεις και η θεραπευτική του, Ξάνθη 2013 115. Jain Malkin, Hospital Interior Architecture Creating Healing Environments for Special Patient Populations, ( Van Nostrand Reinhold, New York 1992), Chapter 2 (δημιουργώντας ένα θεραπευτικό περιβάλλον) 82

θεραπέια-αρχιτεκτονική

Πως θα ήταν ένα ζωντανό κονσέρτο? Όχι με μία μεγάλη ορχήστρα αλλά με μερικά όργανα μόνο. Ο ήχος θα διαχεόταν στους ορόφους τους κτιρίου και οι ασθενείς που ενδιαφέρονταν θα μπορούσαν να το παρακολουθήσουν. Οι θεραπευτικοί παράγοντες δεν σχετίζονται μόνο με το τι βλέπει κάποιος αλλά και με ευχάριστους ήχους όπως η μουσική. Είναι φανερό ότι μουσική μπορεί για κάποιον ασθενή να εκφραστεί ως θόρυβος. Για το λόγο αυτό τέτοιες δραστηριότητες θα πρέπει να έχουν σχετικά μικρή διάρκεια, λειτουργώντας ως διάλλειμα στην αυστηρή καθημερινότητα του νοσοκομείου.116 Ακόμα και στην περίπτωση που υπάρξει προσθήκη μουσικής στο θεραπευτικό περιβάλλον, δεν είναι δεδομένα τα αποτελέσματα που θα επιφέρει στη θεραπεία. Η μουσική μπορεί να εισαχθεί στο εξωτερικό σκηνικό, ως φόντο στη συνομιλία ή την ξεκούραση. Αυτό, φυσικά, δεν πρέπει να είναι παρεισφρητικό σε επίπεδο ή σε επιλογή, αλλά μπορεί να ενσωματώσει την ολική εμπειρία του περιβάλλοντος αν επιλεχθεί σωστά. Η συστηματική –όμως- μείωση ενοχλητικών ήχων θα λειτουργήσει δραστικά στην απομείωση του καθημερινού άγχους. Το στρες έχει πολλαπλές επιβλαβείς επιδράσεις στο ανοσοποιητικό σύστημα, μειώνοντας την απόδοσή του, την ανταπόκριση του σε θεραπείες. Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες ακουστικές εμπειρίες στην αρχιτεκτονική είναι η ηρεμία.117

116. Βαβύλη Φανή, Aspects of healing environments, Εκδόσεις Ζήτη, 2009 117. Κωνσταντινίδου Μαρία- Ανθή, Μωυσίδου Ησαΐα, Διάλεξη: Οι αισθήσεις και η θεραπευτική του, Ξάνθη 2013 83

θεραπέια-αρχιτεκτονική

‘‘

Η Υγειονομική Περίθαλψη δεν μπορεί να διαχωριστεί από το δομημένο περιβάλλον της, σύμφωνα με την Malkin (2002). Ουσιαστικά, η ατμόσφαιρα του κτιρίου θα πρέπει να ταιριάζει με τις ειδικές απαιτήσεις του τύπου των διαδραστικών διαδικασιών που το κτίριο πρέπει να φιλοξενήσει. Τα κτίρια υγειονομικής περίθαλψης, ο εξοπλισμός τους, η επίπλωση, η χρήση των υλικών, ο έλεγχος του κλίματος, η κλίμακα, τα χρώματα, η τέχνη, το τοπίο και άλλα στοιχεία του δομημένου περιβάλλοντος επηρεάζουν την παροχή της υγειονομικής περίθαλψης, τα αποτελέσματα της και μεταφέρουν πολλαπλές ενδείξεις για την ικανότητα της (Ulrich et al., 2008).

’’ 87

θεραπέια-αρχιτεκτονική

3.1 ΥΛΙΚΆ Η υλικότητα έχει μία άμεση επίδραση στη γενική αίσθηση του περιβάλλοντος. Τα υλικά που χρησιμοποιούνται και η διακόσμηση είναι πολύ σημαντικά μιας και έχουν συνέπειες πολύ πέρα από καθαρά αισθητικές. Τα υλικά έχουν τη δυνατότητα να επηρεάζουν το ηχητικό περιβάλλον, την κυκλοφοριακή κίνηση, να αυξάνουν/ μειώνουν την άνεση και πολλές άλλες δράσεις. Μπορούν μέσω των ιδιοτήτων τους να ανταποκριθούν στις εκφραστικές απαιτήσεις της αρχιτεκτονικής σύλληψης. Αφή Μία από τις δύο αισθήσεις μέσω των οποίων ο οργανισμός έρχεται σε άμεση επαφή με το περιβάλλον του είναι η αφή. Μέσω της αφής γίνεται αντιληπτή η υφή των υλικών, λαμβάνεται ένας τεράστιος αριθμός πληροφοριών για το χώρο, καθότι το δέρμα, το μεγαλύτερο ανθρώπινο όργανο, περικλείει ολόκληρο το σώμα. Η αφή είναι θεμελιώδους σημασίας για την ψυχική υγεία του ατόμου και η έλλειψη αγγίγματος ενός ανθρώπου με άλλα πρόσωπα ή αντικείμενα μπορεί να προκαλέσει ακόμα και εγκεφαλικές δυσλειτουργίες Ο χρήστης αγγίζει τα συνθετικά στοιχεία του χώρου, νιώθει το κλίμα του και διαμορφώνει τη συναισθηματική του κατάσταση, πολλές φορές ασυνείδητα. Αγγίζοντας ένα υλικό, ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται περισσότερα και δέχεται πολλαπλής φύσεως ερεθίσματα, από το να περιοριστεί στην οπτική αντίληψη του. Υφές μαλακές με τις οποίες ο άνθρωπος έρχεται σε επαφή, του προκαλούν αίσθημα ασφάλειας και ζεστασιάς, ενώ νιώθει άβολα σε ένα χώρο όπου επιλέγονται τραχύτερα και σκληρότερα υλικά, προκαλώντας δυσφορία.118 Όταν τα υλικά εντάσσονται στο σχεδιασμό, η ποιότητά τους θα ενσαρκώσει το όραμα του χώρου και θα δώσει μία άλλη διάσταση στο θεραπευτικό περιβάλλον. Ξύλο Το ξύλο είναι φιλικό προς τον άνθρωπο, καθώς αποκρίνεται θετικά σε αυτό, προσφέρει μια ζεστασιά στο χώρο κάνοντας τον ανοιχτό και ευπρόσδεκτο. Ακόμη και η επιλογή ψεύτικου ξύλου έρχεται πρώτη έναντι πλαστικού, μετάλλου ή γυαλιού. Ξύλινα δάπεδα με γραμμικές σανίδες παρέχουν μία επεκτατική ματιά. Όταν χρησιμοποιούνται σε ταβάνια παρέχουν μία αίσθηση ζεστασιάς και θαλπωρής. Το καφέ χρώμα του ξύλου στα δάπεδα προτιμάται διότι προσδίδει στους χρήστες αίσθηση ασφάλειας και ηρεμίας. Ομοίως μπορούν να χρησιμοποιηθούν ξύλινες κουπαστές με acrovyn ( βινύλιο υψηλών αντοχών). Στοιχεία από τα δέντρα, ειδικά φύλλα, δημιουργούν θαυμάσια διακοσμητικά για το δάπεδο, το ταβάνι και τους πλευρικούς τοίχους. 118. Κωνσταντινίδου Μαρία- Ανθή, Μωυσίδου Ησαΐα, Διάλεξη: Οι αισθήσεις και η θεραπευτική του, Ξάνθη 2013 89

θεραπέια-αρχιτεκτονική

Άλλα υλικά Υπάρχουν ενδείξεις ότι μαλακά υλικά, όπως ο τάπητας, είναι περισσότερο αποδεκτά από τους ασθενείς, σε αντιδιαστολή με σκληρά ή γυαλιστερά υλικά όπως τα δάπεδα βινυλίου ή λινόλεουμ. Ειδικά ηλικιωμένοι ασθενείς περπατάνε με περισσότερη αποτελεσματικότητα σε δάπεδα τάπητα. Έχουν μεγαλύτερο μήκος βήματος, ταχύτητα και αισθάνονται περισσότερη άνεση και ασφάλεια σε σχέση με δάπεδα βινυλίου. Υλικά φινιρίσματος και έπιπλα μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να εισάγουν στοιχεία της φύσης και να προωθήσουν το θεραπευτικό περιβάλλον. Μόνο τα φυσικά υλικά όπως το ακατέργαστο ξύλο, το τούβλο, το φυσικό πλακάκι και ειδικό γυαλί συνδυασμένα με ορισμένους τρόπους, επιτρέπουν στη φυσική ακτινοβολία να περάσει ανενόχλητη στο σώμα. Οι ταπετσαρίες, ο φελλός, το τούβλο ή οι ξύλινες επενδύσεις συμβάλλουν όλα σε πιο ευχάριστες υφές. Ένα άλλο υλικό όπως η άμμος έχει θεραπευτική αξία στο περιβάλλον, απαλό στην αφή και ήπιο στα πόδια. Αντίθετα η πέτρα είναι κρύα στην αφή και σκληρή στα πόδια. Το σκυρόδεμα προσφέρει στο χώρο σταθερότητα και ασφάλεια Η αποφυγή της αντιληπτικής σύγχυσης είναι σημαντική για άτομα που είναι συναισθηματικά επισφαλή. Για παράδειγμα, φινιρίσματα ξύλου σε μεταλλικές πόρτες μπορεί να οδηγήσουν σε σύγχυση γιατί οι πόρτες θα είναι απρόσμενα βαριές και κρύες στο άγγιγμα και όχι ζεστές όπως θα ήταν το ξύλο. Η αφή παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στην ανάρρωση των ασθενών με ψυχικά προβλήματα, βοηθώντας τους να επανεμπλακούν με την υλικότητα του κόσμου που τους περιβάλλει.119 Επίπλωση-διακόσμιση Η ελαφρότητα ενός δωματίου, το εσωτερικό χρώμα και η διακόσμηση, έχουν ισχυρές επιδράσεις στα συναισθήματα των ανθρώπων. Κίνηση του ενδιαφέροντος, αισθήματα εγρήγορσης, ακόμα και ευτυχίας μπορεί να προκληθούν ή να ανασταλούν. Η διάταξη των επίπλων σε ένα δωμάτιο επηρεάζει τον τρόπο με τον οποίο αλληλεπιδρούν οι άνθρωποι μέσα στο δωμάτιο. Τόσο ένα άδειο δωμάτιο όσο και ένα φορτωμένο με έπιπλα εκτιμάται ότι είναι λιγότερο ευρύχωρα από ένα λιτά επιπλωμένο. Η γενική παραδοχή είναι ότι σε κάποιο βαθμό η επίπλωση έχει θετική επίδραση στην αίσθηση άνεσης και ευφορίας. Ενυδρεία, γλυπτά και τζάκια είναι καλά διακοσμητικά στοιχεία ακριβώς επειδή είναι πολύχρωμα και ενσωματώνουν κίνηση. Καθρέπτες που τοποθετούνται, έτσι ώστε να αντανακλούν τις πιο πολύχρωμες, ζεστές και περίπλοκες πλευρές ενός δωματίου έχουν ως αποτέλεσμα όχι μόνο την αύξηση του αντιλαμβανόμενου μεγέθους του δωματίου, αλλά και την αύξηση της πολυπλοκότητάς του.120 119. Mazuch, Richard;Rona, Stephen, τίτλος άρθρου: Creating healing environments: humanistic architecture and therapeutic design, Journal of Public Mental Health; Dec 2005; 4, 4; ProQuest Central, σελ 48 120. Άρτεμις Δ. Τσιρογιάννη, Χώρος και ψυχολογία Παράγοντες που ενισχύουν το ευ ζην, Θεσσαλονίκη 2012 91

υλικα

Πράσινα υλικά Κατά την επιλογή των υλικών κατασκευής πρέπει να λαμβάνονται υπόψη ορισμένοι παράγοντες καθοριστικής σημασίας, οι οποίοι επηρεάζουν και τον τρόπο σχεδιαστικής προσέγγισης. Οι παράγοντες αυτοί είναι: • η χρηστικότητα των υλικών (η ευκολία εφαρμογής και χρήσης τους) • οι μηχανικές και φυσικές τους ιδιότητες • ο χρόνος ζωής • το κόστος τους • το οικολογικό τους αποτύπωμα (οι επιπτώσεις, δηλαδή, της παραγωγής και της χρήση τους στις περιβαλλοντικές ισορροπίες με ιδιαίτερη έμφαση στην ανθρώπινη υγεία) Επιπλέον σημαντικοί επίσης παράγοντες που πρέπει να λαμβάνονται υπόψη είναι: • η ενέργεια που απαιτείται για την παραγωγή, την μεταφορά και την ανακύκλωσή τους σε σχέση με το γενικότερο κύκλο ζωής τους, ενσωματωμένη ενέργεια.121 • εάν τα υλικά παράχθηκαν ή συγκομίσθηκαν δίκαια και σε περιφερειακό επίπεδο • εάν το προϊόν είναι ανακυκλώσιμο (βιολογικών ή τεχνικών θρεπτικών ουσιών) ή εάν μπορεί να αποσυναρμολογηθεί και να χρησιμοποιηθεί κάπου αλλού σε περίπτωση κατεδάφισης της κατασκευής.122 Επεκτείνοντας τη διαδικασία επιλογής για να συμπεριλάβουμε και τις επιπτώσεις στην υγεία, θα πρέπει να αναρωτηθούμε τι χημικά χρησιμοποιούνται στην παραγωγή του και ποια επίδραση θα έχουν στην ανθρώπινη και την περιβαλλοντική υγεία. Εάν ένα υλικό ενέχει κίνδυνο τοξικότητας και πόσα αέρια εξάγει προς την ατμόσφαιρα, είναι δύο από τα πρωταρχικά ζητήματα υγείας που λαμβάνονται υπόψη κατά την αξιολόγηση των υλικών. Υλικά που είναι βλαβερά κυμαίνονται από τα φανερά επικίνδυνα και καρκινογενή- αφρός ουρία φορμαλδεΰδη, αμίαντος, μπογιά από μόλυβδο- μέχρι και έπιπλα κατασκευασμένα από χημικά τα οποία ελευθερώνουν ανθυγιεινές αναθυμιάσεις, και συγκεκριμένες μπογιές οι οποίες παράγουν οσμές ενώ στεγνώνουν (με αποτέλεσμα να αποκλείεται η απόθεση τους σε ώρες εργασίας).

121. Η έννοια της <<<ενσωματωμένης>> ενέργειας των υλικών παρέχει ίσως το σημαντικότερο μέτρο για τον υπολογισμό του περιβαλλοντικού αντίκτυπου ενός υλικού, καθώς περιγράφει την ποσότητα της ενέργειας που καταναλώθηκε για την παραγωγή ενός αντικειμένου. 122. Sue Roaf-Manuel Fuentes- Stephanie Thomas ,ECOδομείν, Βιοκλιματικός σχεδιασμός κτιρίων και εφαρμογές ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, Εκδόσεις ΨΥΧΑΛΟΥ 92

θεραπέια-αρχιτεκτονική

Κάποια χημικά είναι βλαβερά στο σώμα επειδή το σώμα δεν μπορεί κατάλληλα να τα διαλύσει. Η αντιπροσωπεία της περιβαλλοντικής προστασίας μας λέει ότι μπορούν να βρεθούν στον ανθρώπινο ιστό πάνω από 400 τοξικά χημικά. Χημικά που τυπικά προκαλούν προβλήματα είναι το τολουένιο, το ξυλένιο, το βενζένιο, το τριχλορομεθάνιο, το στυρένιο, οι φθαλάτες και το μικροβιοκτόνο. Για παράδειγμα το ταλουένιο επιδρά στο κεντρικό νευρικό σύστημα και καθυστερεί το μεταβολισμό του βενζενίου, το οποίο ελευθερώνεται από έπιπλα, χαλιά και μπογιές. Απλά προσδιορίζοντας ένα υλικό με βάση τα περιβαλλοντικά και τα σχετικά με την υγεία κριτήρια δεν οδηγεί από μόνο του στην τελική επιλογή. Μεταβλητές στην κατασκευή και συναρμολόγηση, το πακετάρισμα, η αποστολή, η παράδοση, η σειρά τοποθέτησης, τα αποκομμένα απόβλητα, η πολιτική επιστροφής και η διάθεση μετά το τέλος της χρήσης όλα έχουν σχέση με τον προσδιορισμό του προϊόντος. Επιπλέον, μελέτες έχουν δείξει ότι τα κτίρια που χρησιμοποιούν βιώσιμες στρατηγικές και ‘’πράσινα’’ υλικά κατασκευής έχουν πολλά ακόμη πλεονεκτήματα –περιλαμβάνοντας την αυξημένη παραγωγικότητα, ασφάλεια, ηθικό και γενικά την ευημερία των ενοίκων τους καθώς και εκτεταμένη ζωή και αξία του κτιρίου. Ο στόχος της κατασκευής κτιρίων για την υγεία είναι η παροχή ενός ασφαλούς περιβάλλοντος για την φροντίδα. Το ίδιο σημαντική είναι η ικανότητα του κτιρίου να εμπλουτίσει και να ενισχύσει τις ζωές των ενοίκων που δουλεύουν ή λαμβάνουν φροντίδα μέσα σε αυτό. Τα ‘’πράσινα’’ υλικά κατασκευής χωρίς τοξικά συστατικά και με μικρή διαρροή αερίων μπορούν να συμβάλλουν στη γρηγορότερη ανάρρωση, μειωμένες ιατρικές επιπλοκές και μειωμένη απουσία του προσωπικού, συμβάλλοντας έτσι στη γενικότερη αυξημένη παραγωγικότητα. Οι σχεδιαστές και οι συντάκτες τεχνικών προδιαγραφών ψάχνουν σε βάθος τα αποτελέσματα των επιλεγμένων υλικών και απαιτούν βιώσιμη, υγιεινή και ασφαλή εκτέλεση οδηγώντας έτσι τους κατασκευαστές να λάβουν την πρόκληση για καινούργια και βελτιωμένα προϊόντα.123

123. Robin Guenther and Gail Vittori, Sustainable Healthcare Architecture, 2008, Chapter 10 (Διαχείριση πόρων), Greg Roberts, AIA, Specifying for Health 93

θεραπέια-αρχιτεκτονική

3.2 ΧΡΏΜΑ Οι γιατροί και οι ψυχολόγοι συμφωνούν πως οτιδήποτε μπορεί να επηρεάσει την ψυχολογία και το νου ενός ανθρώπου, μπορεί να επηρεάσει και τη φυσική του κατάσταση. Τα χρώματα επηρεάζουν την ψυχολογία του ατόμου και κατ΄επέκταση τη φυσική του κατάσταση. Έχει παρατηρηθεί ότι οι άνθρωποι που περιβάλλονται συνέχεια από ζωηρά και φωτεινά χρώματα, χαίρουν καλύτερης φυσικής κατάστασης και ψυχικής ηρεμίας από εκείνους που περιβάλλονται από σκούρα και μουντά χρώματα. Η χρήση του χρώματος στον περιβαλλοντικό σχεδιασμό είναι κάτι που πρέπει να μελετηθεί σοβαρά. Η επίδραση του χρώματος στα ανθρώπινα συναισθήματα είναι πολύ πιο ισχυρή από ότι γενικά νομίζεται. Το χρώμα μπορεί να θεραπεύει, να χρησιμοποιηθεί για να χαλαρώνει ή να διεγείρει, να προκαλεί συζητήσεις ή επίδραση ησυχίας. Πολλοί είναι οι μελετητές που υποστηρίζουν ότι συγκεκριμένοι χρωματικοί συνδυασμοί έχουν τη δυνατότητα να αλλάξουν την χωρική αντίληψη και τη διάθεση του χρήστη.124 Το ίδιο χρώμα σε δύο διαφορετικά περιβάλλοντα, δεν είναι το ίδιο χρώμα, επηρεάζεται από τα χρώματα που υπάρχουν δίπλα του. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο συχνά η επιλογή του χρώματος εξαρτάται από την περίπτωση στην οποία θα εφαρμοστεί. Το μέγεθος της επιφάνειας στην οποία θα χρησιμοποιηθεί το χρώμα, η σχέση του ενός χρώματος με το άλλο, ο βαθμός στον οποίο οι χρωματισμένες επιφάνειες είναι σχηματοποιημένες (έχουν υφή), και από το φως που περιλούζει τον χώρο στον οποίο εκθέτονται, όλα επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε ο καθένας το χρώμα το ίδιο. Επιπλέον η επιλογή μιας χρωματικής παλέτας για μια συγκεκριμένη σύνθεση εξαρτάται από διάφορους παράγοντες: τη γεωγραφική τοποθεσία, τα χαρακτηριστικά των πιθανών χρηστών, τον κυρίαρχο πολιτισμό τους, την ηλικία, τη φύση και τον τύπο των δραστηριοτήτων που πραγματοποιούνται στο δεδομένο περιβάλλον. Οι αρχιτέκτονες γίνονται διαρκώς περισσότερο ενήμεροι για την επίδραση του χρώματος στο περιβάλλον του αισθήματος, της υγείας και της συμπεριφοράς.

124. Rudolf Arnheim, Η τέχνη και η οπτική αντίληψη, επιμέλεια: Γκαβάγιας Χρήστος, εκδόσεις Θεμέλιο, 2005 95

χρωμα

Τι είναι χρώμα ; Το χρώμα είναι μια αίσθηση που δημιουργείται στον εγκέφαλο από μέρος της αλληλουχίας των ηλεκτρικών ώσεων που φθάνουν σε αυτόν μέσω του οπτικού νεύρου. Η πληροφορία για το χρώμα αφορά τις συχνότητες της προσπίπτουσας ακτινοβολίας που μπορεί να ανιχνευθεί στους κατάλληλους υποδοχείς και κωδικοποιείται μέσα στα ηλεκτρικά αυτά σήματα. Οι ηλεκτρικές ώσεις που αφορούν πληροφορία χρώματος προέρχονται από εξειδικευμένους φωτοευαίσθητους υποδοχείς του ματιού, τα κωνία, που αντιδρούν το καθένα στην ανίχνευση φωτός συγκεκριμένου εύρους μήκους κύματος. Ένα χρώμα που παίρνει μορφή στον εγκέφαλο μπορεί να προέρχεται από μία συχνότητα ή συνδυασμό περισσότερων συχνοτήτων του ορατού φάσματος. Σήμερα, χάρη στις εξελιγμένες τεχνικές έρευνας και ανάλυσης, γνωρίζουμε ότι το χρώμα επηρεάζει τα εγκεφαλικά κύματα, τις λειτουργίες του αυτόνομου νευρικού συστήματος (το οποίο ρυθμίζει το εσωτερικό περιβάλλον του οργανισμού) και την ορμονική δραστηριότητα. Επιπλέον προκαλεί συγκεκριμένες συναισθηματικές και αισθηματικές συνδέσεις. Χρωματικές ιδιότητες: • απόχρωση, είναι η ποιότητα ή τα χαρακτηριστικά με τα οποία ένα χρώμα διακρίνεται από τα άλλα • κορεσμός ή ένταση, προσδιορίζει την καθαρότητα ενός χρώματος • φωτεινότητα, είναι η ποιότητα που διαφοροποιεί ένα σκούρο χρώμα από ένα ανοιχτό125 Αντίληψη χρώματος και ηλικία Γνωρίζουμε ότι το ανθρώπινο μάτι απορροφά χρώμα. Καθώς γερνάμε αλλάζει η ικανότητά μας στην αντίληψη και αίσθηση του περιβάλλοντος, παρόλο που αυτές οι αλλαγές είναι πολύ ατομικές. Καθώς μεγαλώνουμε αντιλαμβανόμαστε τα φωτεινά χρώματα με πιο πολύ διαύγεια. Παρομοίως, στην άλλη άκρη του φάσματος ηλικίας, παιδιά διεγείρονται σε μεγαλύτερο βαθμό από τους ενήλικους από τη χρήση φωτεινών χρωμάτων. Αυτό σημαίνει ότι σε περιβάλλον όπου το προφίλ των χρηστών τέμνει διάφορες ηλικίες, ο αρχιτέκτονας πρέπει να υπολογίσει αυτή την ποικιλία στην επιλογή χρωμάτων για το σχεδιασμό χώρων.

125. Άρτεμις Δ. Τσιρογιάννη, Χώρος και ψυχολογία Παράγοντες που ενισχύουν το ευ ζην, Θεσσαλονίκη 2012 96

θεραπέια-αρχιτεκτονική

Συγκεκριμένες επιδράσεις σε ασθενείς Μελέτες έχουν καταγράψει τα συμπτώματα από κάποια χρώματα σε ανθρώπους που έχουν συγκεκριμένες ασθένειες. Για παράδειγμα, οι επιληπτικοί και άλλοι ασθενείς με συγκεκριμένους τύπους νευρολογικών ασθενειών χάνουν την ισορροπία τους και είναι περισσότερο επιρρεπής σε κρίσεις όταν φοράνε κόκκινο. Ο Kurt Goldstein (νευρολόγος, ψυχίατρος) σημείωσε ότι μία μεγάλη ποικιλία από διαφορετικές κινητικές αντιδράσεις, εμφανίζονται από ασθενείς σύμφωνα με τις αντίστοιχες επιπτώσεις του κόκκινου και πράσινου φωτός. Κινήσεις που εκτελούνται με την ίδια ένταση εκτελέστηκαν πιο άρτια στο πράσινο από ότι στο κόκκινο φως. Το γράψιμο για παράδειγμα ήταν πιο κοντά στο κανονικό με πράσινο και όχι με κόκκινο στυλό. (Goldstein as reported in Sharpe 1974).126 Ο Gerard, σε έρευνα που εκπόνησε σε εικοσιτέσσερις άνδρες, ανέφερε πως το κόκκινο φως τους δραστηριοποιούσε περισσότερο από το μπλε φως. Βρήκε πως το κόκκινο μπορεί να οδηγήσει σε αύξηση της αρτηριακής πίεσης, της αναπνοής και της συχνότητας της ριπής των οφθαλμών. Επόμενες έρευνες από τους Jacobs και Hustmyer (1974) έδειξαν το ίδιο αποτέλεσμα. Δηλαδή, πως το κόκκινο διεγείρει περισσότερο από το πράσινο, το πράσινο διεγείρει περισσότερο από το μπλε ή το κίτρινο. Το κόκκινο φως λέγεται ότι μειώνει τον πόνο από ρευματισμούς και αρθρίτιδες. Διαστέλλει τα αιμοφόρα αγγεία και παράγει θερμότητα στους ιστούς. Ακόλουθες έρευνες εξέτασαν τα αποτελέσματα του χρώματος στα επίπεδα άγχους. Οι ερευνητές Jacob και Suess παρατήρησαν υψηλότερα επίπεδα άγχους κάτω από συνθήκες κυριαρχίας κόκκινου και κίτρινου χρώματος, παρά σε καταστάσεις όπου επικρατούσε το πράσινο ή το μπλε. Μετέπειτα πειράματα έδειξαν πως οι συμμετέχοντες σε αυτά συσχέτισαν το κόκκινο φως με το άγχος στο μέγιστο βαθμό, το μπλε και το πράσινο με την ανακούφιση, το πορτοκαλί με μια ευχάριστη τόνωση και το βιολετί με μυστηριώδη συναισθήματα. Ο Louis Cheskin, επιστημονικός ερευνητής και ψυχολόγος, σύγκρινε τέσσερα δωμάτια βαμμένα εξολοκλήρου με ένα χρώμα: κόκκινο, μπλε, κίτρινο ή πράσινο με έπιπλα στα ίδια χρώματα. Στο κόκκινο δωμάτιο σημειώθηκε αύξηση στην αρτηριακή πίεση και στον σφυγμό. Οι συμμετέχοντες στο πείραμα είχαν δυσκολία στην εργασία , ακόμα και να παραμείνουν στο δωμάτιο για οποιοδήποτε χρονικό διάστημα εξαιτίας της υπερδιέγερσης. Αντίθετα αποτελέσματα παρουσιάσθηκαν στο μπλε δωμάτιο, αρτηριακή πίεση, σφυγμός και δραστηριότητα μειώθηκαν. Το φωτεινό κίτρινο δωμάτιο δεν παρουσίασε επίδραση στην αρτηριακή πίεση και στον σφυγμό. Όμως, υπήρχαν παράπονα για καταπόνηση των ματιών, πράγμα που καθιστούσε αδύνατες ορισμένες δραστηριότητες. Δε σημειώθηκε καμία αφύσικη αντίδραση στο πράσινο δωμάτιο, με την εξαίρεση πως παρήγαγε αισθήματα μονοτονίας.127 126. Jain Malkin, Hospital Interior Architecture Creating Healing Environments for Special Patient Populations, ( Van Nostrand Reinhold, New York 1992), Chapter 3 (η επιδίωξη της τελειότητας) 127. Πλακιά Ευσταθία - Πλατανίτη Βασιλική, Διπλωματική Εργασία: Διερεύνηση της συμβολής του χρώματος στο φυσικό φωτισμό και το εσωτερικό περιβάλλον θαλάμων νοσηλείας μέσω φωτορεαλιστικού λογισμικού,Αθήνα Ιούλιος 2013 97

θεραπέια-αρχιτεκτονική

Συμπληρωματικές θεραπείες που εστιάζονται στη θεραπεία ασθενών με θεραπεία του χρώματος επιβεβαιώνουν ότι το κόκκινο είναι χρώμα που διεγείρει, το κίτρινο είναι εξαιρετικό για τα νεύρα, τον εγκέφαλο και την αναζωογόνηση, το πορτοκαλί έχει αντισπασμωδική επίδραση, το πράσινο είναι καταπραϋντικό, δροσιστικό και το μπλε μειώνει το νευρικό ενθουσιασμό και μπορεί να είναι ταυτόχρονα ηρεμιστικό αλλά και εμψυχωτικό. Οι μελέτες ακόμη συνεχίζονται για τις επιδράσεις των χρωμάτων και για τις πιθανές τους χρήσεις στο περιβάλλον υγείας. Το χρώμα και η επίδρασή του στην αντίληψη του χώρου Οι νόμοι της αντίληψης μπορούν να μεταφραστούν στις ακόλουθες οδηγίες για την εσωτερική διακόσμηση και την αρχιτεκτονική: • Το χρώμα τροποποιεί την αρχιτεκτονική μορφή. Μπορεί να επεκτείνει, να κοντύνει, να πλατύνει, να μακρύνει και να δώσει μία ψευδαίσθηση χαμηλότερης ή ψηλότερης οροφής. Το χρώμα μπορεί να αλλάξει την εμφάνιση του περιβάλλοντος τόσο σημαντικά που μπορεί να επηρεάσει τη διάθεση του ατόμου. • Τα φωτεινά χρώματα φαίνεται να είναι πιο ελαφριά σε βάρος. Σε κατάταξη από το πιο βαρύ στο πιο ελαφρύ είναι: κόκκινο, μπλε, μοβ, πορτοκαλί, πράσινο, κίτρινο. • Ο τοίχος απέναντι από παράθυρο θα πρέπει γενικά να κρατιέται ανοιχτόχρωμος, αλλιώς θα απορροφά πολύ το φώς της ημέρας. (Παρόλα αυτά, σε ένα δωμάτιο ασθενή, αυτή η προσέγγιση μπορεί να δημιουργήσει αντηλιά εάν δεν υπάρχει κατάλληλη επεξεργασία παραθύρων). • Ο τοίχος του παραθύρου και το πλαίσιο του θα πρέπει να είναι ανοιχτόχρωμα έτσι ώστε να μην έρχονται σε αντίθεση με τον φωτεινό ουρανό. Η μεγάλη αντίθεση μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα πονοκεφάλους και καταπόνηση των ματιών. • Η απουσία ποικιλίας στο οπτικό περιβάλλον προκαλεί αισθητηριακή στέρηση. Αυτοί που είναι περιορισμένοι σε γηροκομεία, νοσοκομεία και ιδρύματα, χρειάζονται αλλαγές στο φωτισμό, τους τόνους των τοίχων και της τέχνης για την πιο σωστή λειτουργία του νευρικού τους συστήματος. Η ποικιλία στα χρώματα είναι απαραίτητη γιατί το άτομο γρήγορα προσαρμόζεται στις επιδράσεις κάθε χρώματος, ασχέτως με το πόσο υπερισχύει, και γίνεται μονότονο.128

128. Jain Malkin, Hospital Interior Architecture Creating Healing Environments for Special Patient Populations, (Van Nostrand Reinhold, New York 1992), Chapter 3 (η επιδίωξη της τελειότητας) 99

χρωμα

Πρακτικές εφαρμογές της ψυχολογίας των χρωμάτων Παρόλο που η συστηματική έρευνα των επιδράσεων του χρώματος στην ανθρώπινη συμπεριφορά είναι σε νηπιακή ηλικία, και κάποιες μελέτες αντιμετωπίζονται με σκεπτικισμό, συγκεκριμένες πρακτικές εφαρμογές αυτής της έρευνας είναι εγγυημένες. • Κόκκινο και κίτρινο, για παράδειγμα πρέπει να χρησιμοποιούνται σε μέρη όπου η δημιουργική δραστηριότητα και η κοινωνικοποίηση ενισχύονται. Πράσινα και μπλε σε περιοχές όπου απαιτείται εκτεταμένη συγκέντρωση και υψηλή οπτική ακρίβεια. • Ψυχρά χρώματα μπορεί να είναι κατάλληλα σε περιβάλλοντα για ταραγμένα, υπερστατικά ή αγχώδη άτομα. Το κόκκινο είναι κατάλληλο για το περιβάλλον ενός καταθλιπτικού ατόμου. Τα πολύ κορεσμένα χρώματα (highly saturated colors) θα πρέπει να αποφεύγονται σε αυτιστικούς σχιζοφρενής. Το κόκκινο θα πρέπει να αποφεύγεται για τα άτομα που ταλαιπωρούνται από επιληψία και άλλες νευρολογικές ασθένειες. • Έντονα, φωτεινά χρώματα είναι περισσότερο κατάλληλα για περιβάλλοντα ηλικιωμένων από ότι τα παστέλ, τα οποία είναι δύσκολα ορατά από αυτούς με ελλιπή όραση. • Φιγούρες και μοτίβα του εδάφους που έρχονται σε μεγάλη αντίθεση και ιδιαίτερα φωτεινά χρώματα θα πρέπει να αποφεύγονται σε δωμάτια ψυχωτικών ασθενών επειδή αυτά τα μοτίβα –όταν δεν τα βάζουν οι ασθενείς αλλά προσπίπτουν επάνω τους λόγω του περιβάλλοντος τους- μπορεί να έχουν ένα αφόρητη, εκφοβιστικό ή και απειλητικό αποτέλεσμα. • Κάτω από θερμά χρώματα, ο χρόνος υπερεκτιμάται, τα βάρη φαίνονται βαρύτερα, τα αντικείμενα μεγαλύτερα και τα δωμάτια μικρότερα. Κάτω από ψυχρά χρώματα, ο χρόνος υποτιμάται, τα βάρη φαίνονται ελαφρύτερα, τα αντικείμενα μικρότερα και τα δωμάτια μεγαλύτερα. Έτσι, τα ψυχρά χρώματα θα πρέπει να χρησιμοποιούνται σε μέρη όπου μονότονες εργασίες λαμβάνουν χώρα για να κάνουν το χρόνο να φαίνεται ότι περνάει γρηγορότερα και το κόκκινο για παράδειγμα, θα πρέπει να χρησιμοποιείται σε δωμάτια ξεκούρασης των εργαζομένων για να μειώνει το χρόνο που περνάνε εκεί. Το κόκκινο και το πορτοκαλί συνήθως χρησιμοποιούνται σε εστιατόρια με γρήγορο φαγητό, όπου οι συχνές εναλλαγές στα τραπέζια είναι επιθυμητές. • Τα θερμά χρώματα με υψηλό φωτισμό ενθαρρύνουν την αυξημένη ετοιμότητα και εξωστρέφεια. Είναι καλά για περιβάλλοντα όπου απαιτείται μυϊκή προσπάθεια ή δράση, όπως ένα γυμναστήριο για φυσικοθεραπεία. Τα ψυχρά χρώματα με χαμηλό φωτισμό ενθαρρύνουν τη μειωμένη απόσπαση και δίνουν παραπάνω δυνατότητες για συγκέντρωση σε δύσκολη εργασία, ο προσανατολισμός προς τα μέσα ενισχύεται. • 100

•

θεραπέια-αρχιτεκτονική

• • Στα δωμάτια των ασθενών καθώς και στις περιοχές του προσωπικού, τα μοτίβα θα πρέπει πάντα να συνοδεύονται από έναν ουδέτερο τοίχο για να παρέχει ανακούφιση. • Κοιτάζοντας σε ένα συγκεκριμένο χρώμα παράγεται ένα μετείκασμα129 του συμπληρώματός του. Μία πρακτική εφαρμογή αυτής της αρχής είναι μία αίθουσα χειρουργείου, όπου οι τοίχοι και τα ενδύματα είναι μπλε-πράσινο γιατί το μάτι συγκεντρώνεται σε ένα κόκκινο σημείο (αίμα), όταν οι χειρουργοί κοιτάξουν ψηλά κατά τη διάρκεια της επέμβασης, βλέπουν το μετείκασμα του μπλε ή μπλε-πράσινου επειδή το κόκκινο και το μπλε είναι αντίθετα το ένα με το άλλο στον κύκλο των χρωμάτων. Εάν οι τοίχοι και τα ενδύματα ήταν λευκά, οι χειρουργοί θα έβλεπαν μπλε-πράσινα σημάδια πριν κοιτάξουν κάθε φορά μακριά από το χειρουργικό τραπέζι. Έτσι, οι μπλε-πράσινοι τοίχοι και τα ενδύματα λειτουργούν σαν ένα φόντο για να ουδετεροποιήσουν το μετείκασμα. Τα νοσοκομεία αντικατέστησαν το λευκό, στους τοίχους των χειρουργείων, με ελαφρώς πράσινο για να περιορίσουν το φαινόμενο αυτό. Έτσι, καλλιεργήθηκε η λανθασμένη αντίληψη πως το πράσινο χρώμα είναι ευεργετικό σε κάθε χώρο εντός του νοσοκομείου. Αργότερα, ο μύθος γύρω από το πράσινο χρώμα καταρρίφθηκε, καθώς έγινε αντιληπτό πως η απεριόριστη χρήση του το καθιστά «ιδρυματικό». Η ίδια άποψη σχηματίστηκε και για το λευκό χρώμα (Mahnke 1996), το οποίο διαπιστώθηκε πως προκαλεί σημαντική θάμβωση, ο συνδυασμός του δε με λευκό χρώμα σε οροφή και δάπεδο δημιουργεί δυσκολία προσανατολισμού στους ασθενείς. • Στα δωμάτια των ασθενών χρησιμοποιούμαι χρώματα που είναι κολακευτικά για τον τόνο δέρματος των ασθενών. Στα μπάνια, χρησιμοποιείται ένας ελαφρύς χρωματισμός τριαντάφυλλου ή ροδάκινου, σε μια απόχρωση που είναι κολακευτική για τον τόνο του δέρματος, ιδιαίτερα εάν φως φθορισμού χρησιμοποιείται γύρω από τον καθρέφτη. Η αυτό-αξιολόγηση είναι σημαντική για το ηθικό του ασθενή. Εάν ο φωτισμός είναι φτωχός και τα χρώματα δεν είναι κολακευτικά για τον τόνο του δέρματος, οι ασθενείς μπορεί να σοκαριστούν από την εμφάνισή τους.130

129. μετείκασμα: η εικόνα που παραμένει στο αισθητήριο της όρασης μετά τον εξωτερικό ερεθισμό 130. Jain Malkin, Hospital Interior Architecture Creating Healing Environments for Special Patient Populations, (Van Nostrand Reinhold, New York 1992), Chapter 3 (η επιδίωξη της τελειότητας) 101

χρωμα

Συγκεκριμένα χρώματα και επιδράσεις ΚΟΚΚΙΚΟ Το κόκκινο είναι ίσως το πιο κυρίαρχο και δυναμικό όλων των χρωμάτων. Η υπερβολική χρήση του κορεσμένου κόκκινου αυξάνει την πολυπλοκότητα μέσα σε ένα χώρο. Για το λόγο αυτό σε πρακτικές καταστάσεις, το καθαρό κόκκινο χρησιμοποιείται σπάνια, μόνο ως έμφαση. Οι τροποποιήσεις του καθαρού κόκκινου είναι πιο κατάλληλες για χρήση. ΠΟΡΤΟΚΑΛΙ Το πορτοκαλί είναι πιο ήπιο και λιγότερο πρωτόγονο από το κόκκινο. Η αντανάκλασή του μπορεί να ενισχύσει κάποιους τόνους δέρματος. Είναι το ιδανικότερο χρώμα για τραπεζαρίες, αφού λειτουργεί θετικά για την όρεξη, βοηθάει στην πέψη και έχει την ιδιότητα να εκπέμπει αισθήματα φιλοξενίας και εμπιστοσύνης. ΚΙΤΡΙΝΟ Σε καθαρή μορφή, το κίτρινο είναι το πιο χαρούμενο όλων των χρωμάτων. Εκπέμπει ζεστασιά, κέφι, έμπνευση και είναι σχετικά ελαφρύ. Λόγω της μεγάλης ορατότητάς του, το κίτρινο εξυπηρετεί σε πολλά θέματα ασφάλειας, ιδιαίτερα σε βιομηχανικά περιβάλλοντα. Φαίνεται, επίσης, πιο φωτεινό από το λευκό και είναι χρήσιμο σε κακώς φωτισμένους και μουντούς χώρους, ενώ έχει την ιδιότητα να τους μεγαλώνει. ΠΡΑΣΙΝΟ Είναι το πιο ξεκούραστο χρώμα στο μάτι. Στη συμβολική του αξία, αντιπροσωπεύει τη δύναμη της φύσης, της ζωής, την ένωση, την ελπίδα. Ωστόσο, είναι επίσης το χρώμα της μούχλας, της αποσύνθεσης και της ασθένειας στους ανθρώπους. Είναι χρώμα που δημιουργεί αίσθηση ασφάλειας (μάλλον λόγω του ότι συνειρμικά συνδέεται με τη φύση). Βοηθάει στη συγκέντρωση και την ηρεμία για αυτό το λόγο προτείνεται για χώρους εργασίας, τράπεζες, νοσοκομεία κτλ. ΜΠΛΕ Το μπλε έχει δροσερό και χαλαρωτικό χαρακτήρα. Στη δράση του στον ανθρώπινο οργανισμό, μειώνει την αρτηριακή πίεση και την καρδιακή συχνότητα. Το μπλε τείνει να είναι ψυχρό και ζοφερό, εάν εφαρμοστεί σε μεγάλες περιοχές, ιδιαίτερα σε χολ και μεγάλους διαδρόμους. Στατιστικά είναι το χρώμα που προτιμάνε οι περισσότεροι ανεξαρτήτως φύλου. Όπως και το πράσινο, έτσι και το μπλε βοηθάει στην εκτόνωση και την ηρεμία. Για τους παραπάνω λόγους προτείνεται για χώρους διαβάσματος, βιβλιοθήκες αλλά και για μπάνια και κουζίνες.

102

θεραπέια-αρχιτεκτονική

ΜΩΒ Σε διάφορες αποχρώσεις το μωβ, μπορεί να προκαλέσει λεπτότητα και πλούτο ή να φαίνεται ανησυχητικό και εκφυλιστικό. Είναι ένα χρώμα που έχει αρχίσει να χρησιμοποιείται στα κτίρια τα τελευταία χρόνια. Είναι αρκετά μοντέρνο και συμβολίζει την κυριαρχία. Αυξάνει την παρατηρητικότητα, ενώ ταυτόχρονα λειτουργεί καταπραϋντικά και δεν κουράζει τα μάτια. Γενικά προτείνεται σε χώρους ξεκούρασης, αναγνωστήρια ή χώρους ψυχαγωγίας. Ψυχολογικά, μπορεί να φαίνεται ανησυχητικό και υποτονικό. ΓΚΡΙ Όπως συμβαίνει με όλα τα ουδέτερα χρώματα, το γκρι δεν έχει ιδιαίτερη ψυχοθεραπευτική εφαρμογή. Συμβολίζει την ισορροπία, τη σοβαρότητα και την ουδετερότητα. Δεν αποσπά την προσοχή και επιτυγχάνει μία σωστή ισορροπία φωτεινότητας μεταξύ λευκού και μαύρου, κρατώντας το μάτι σε ένα ενιαίο και άνετο επίπεδο προσαρμογής. Είναι ιδανικό για χώρους γραφείων, συνεργασίας και βιομηχανικούς χώρους. Λόγω της πολύ καλής του συνεργασίας με όλα τα χρώματα είναι ιδανικό για ‘’φόντο’’ σε χώρους που έχουν άμεση σχέση με τα χρώματα (ατελιέ, σχεδιαστήρια, στούντιο). Επίσης, το γκρι έχει την ικανότητα να κρύβει το πέρασμα του χρόνου, καθώς διατηρεί την απόχρωση του ακόμα και κάτω από έντονες συνθήκες. ΛΕΥΚΟ Το λευκό υποδηλώνει την αγνότητα και την καθαρότητα. Είναι χρώμα ιδιαίτερα φωτεινό και αυτός είναι ο λόγος που χρησιμοποιήθηκε πάρα πολύ στον κατασκευαστικό τομέα. Η δυσκολία όμως να διατηρηθεί καθαρό, σε συνδυασμό με την εκτεταμένη χρήση του, το κατέστησαν χαμηλά στις επιλογές των καινούργιων κατασκευών. Το άσπρο χρώμα προδιαθέτει τον δέκτη ευχάριστα μόνο όταν χρησιμοποιείται σε διχρωμία με κάποια απαλή απόχρωση. Είναι έντονο και γι’ αυτό θα πρέπει να αποφεύγεται ο συνδυασμός του με άλλα έντονα χρώματα. ΜΑΥΡΟ Το μαύρο δεν είναι χρώμα αλλά απουσία φωτός. Επιβάλλεται στο χώρο και θεωρείται χρώμα μυστηρίου, δύναμης αλλά και εκλεκτικισμού. Όπως κάθε σκούρο χρώμα, έτσι και το μαύρο, έχει την ιδιότητα να κάνει τους χώρους να φαίνονται μικρότεροι, γι’ αυτό και δεν το συναντάμε συχνά στα κτίρια. Παρόλα αυτά, μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε λεπτομέρειες και να τους προσδώσει την έμφαση που θα τις κάνει να ξεχωρίσουν. Είναι πολύ ισχυρό χρώμα οπότε η έκταση που θα καλύψει θα πρέπει να είναι πολύ μικρή.131

131. Άρτεμις Δ. Τσιρογιάννη, Χώρος και ψυχολογία Παράγοντες που ενισχύουν το ευ ζην, Θεσσαλονίκη 2012 103

χρωμα

Ποικιλία- Μονοχρωμία Ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι προγραμματισμένος από το DNA του, να αντιδρά σε ορισμένα χρώματα με αυξημένο ενδιαφέρον και προσοχή. Η δραστηριότητα των εγκεφαλικών κυμάτων είναι μικρότερη και οι ρυθμοί της καρδιάς είναι βραδύτεροι σε ένα πολύχρωμο χώρο σε σχέση με ένα γκρίζο δωμάτιο. Ως εκ τούτου, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ένα θαμπό περιβάλλον βοηθά στη μείωση της εγκεφαλικής δραστηριότητας, η οποία μπορεί να προκαλέσει άγχος, φόβο και αγωνία. Η υπερβολική διέγερση αποσπά την προσοχή και μπορεί να προκαλέσει αίσθημα κοπώσεως. Τα έντονα χρώματα, τα οπτικά μοτίβα και η φωτεινότητα απαιτούν την εκούσια και ακούσια προσοχή. Ο ζωντανός σχεδιασμός στους χώρους εργασίας μπορεί να επηρεάσει την παραγωγικότητα με το να παρέμβει στα εργασιακά καθήκοντα που απαιτούν οπτική συγκέντρωση. Από την άλλη πλευρά, γνωρίζουμε ότι ένα περιβάλλον σε υποδιέγερση είναι εξίσου απαράδεκτο με ένα σε υπερδιέγερση. Η ποικιλία χρωμάτων είναι ψυχολογικά πιο ευεργετική. Μία μονοχρωματική σκηνή σε όλο το κτίριο μπορεί να γίνει αντιληπτή σαν ιδρυματική. Μπορεί να γίνει βαρετή όταν κάποιος την βλέπει για εκτεταμένη περίοδο. Επιπλέον, συμβάλει σε στέρηση των αισθήσεων η οποία οδηγεί σε αποδιοργάνωση της λειτουργίας του εγκεφάλου, υποβάθμιση της νοημοσύνης και ανικανότητα συγκέντρωσης για μεγάλο χρονικό διάστημα.132 Όπως έγραψε ο Frederick M. Crewdson: << Ισορροπία είναι η ασφάλεια της ενότητας στη μέση της ποικιλίας. Τόσο η ποικιλία όσο και η ενότητα είναι απαραίτητες για να διατηρηθεί το ενδιαφέρον και αυτές οι αντίθετες δυνάμεις πρέπει να είναι ισορροπημένες. Η ποικιλία είναι αναγκαία για την προσέλκυση του ενδιαφέροντος, η ενότητα είναι απαραίτητη για να δημιουργήσει μία ευνοϊκή εντύπωση και να ικανοποιήσει τις διαθέσεις και τις επιθυμίες. Η υπερβολική ποικιλία είναι μπερδεμένη και δυσάρεστη, η υπερβολική ενότητα μονότονη.>>

132. Τίτλος άρθρου:Healing Aspects of Architecture, Express Healthcare, Απρίλιος 2010). 104

θεραπέια-αρχιτεκτονική

Συμπεράσματα Κάθε αρχιτεκτονικό έργο πρέπει να αξιολογηθεί από πολλές διαφορετικές θέσεις και πρέπει να λαμβάνεται υπόψη ότι οι άνθρωποι είναι αρνητικοί στο λιτό, άχρωμο περιβάλλον των πόλεων και ότι το χρώμα έχει ψυχοθεραπευτικές επιδράσεις που μπορεί να χρησιμοποιηθούν για την κάλυψη των ψυχολογικών αναγκών των ανθρώπων που ζουν σε αδιάφορα, πολυσύχναστα περιβάλλοντα. Θα πρέπει να επισημανθεί ότι το περιβάλλον στο σύνολό του – είτε πρόκειται για νοσοκομείο, σχολείο, ή βιομηχανικές εγκαταστάσεις, πρέπει να έχει μία ποικιλία χρωμάτων. Η ψυχολογική δύναμη ενός και μόνο χρώματος δεν επαρκεί για να ικανοποιήσει όλες τις ανάγκες ενός περιβάλλοντος. Θα ήταν λάθος να συμπεράνει κανείς ότι η ψυχολογική αντίδραση σε μια συγκεκριμένη απόχρωση είναι επαρκείς δικαιολογία ώστε να χρησιμοποιείται σε όλους τους χώρους. Κάθε εγκατάσταση μπορεί να βελτιωθεί με τη σωστή χρήση των όγκων, του φωτός και των χρωμάτων, δίνοντας κάποια χαρά σε όσους ζουν εκεί. Με αυτή την έννοια, το θέμα δεν είναι μόνο αισθητικό αλλά και ηθικό. Ένα συγκεκριμένο περιβάλλον προκαλεί ορισμένες συναισθηματικές αντιδράσεις στον άνθρωπο. Οι αντιδράσεις αυτές με τη σειρά τους οδηγούν το άτομο να πλησιάσει ή να αποφύγει το περιβάλλον, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό. Η λεπτομερής γνώση των ειδών των δραστηριοτήτων και των προγραμμάτων και τα πρότυπα της ανθρώπινης αλληλεπίδρασης που αναμένεται να λάβουν χώρα στο συγκεκριμένο κτίριο είναι απαραίτητη για έναν επιτυχημένο αρχιτεκτονικό σχεδιασμό.133

133. Άρτεμις Δ. Τσιρογιάννη, Χώρος και ψυχολογία Παράγοντες που ενισχύουν το ευ ζην, Θεσσαλονίκη 2012 105

106

θεραπέια-αρχιτεκτονική

3.3 ΤΈΧΝΗ Σε αντίθεση με τις επισκέψεις στα μουσεία, που αποτελούν μία ευχάριστη διαδικασία των διακοπών μας ή τόπους χαλάρωσης στον ελεύθερό μας χρόνο, οι επισκέψεις στα κτίρια υγείας δεν έχουν κανένα στοιχείο ψυχαγωγίας. Φανταστείτε το πέρασμα σας από ένα τμήμα επειγόντων περιστατικών ή από τα εξωτερικά ιατρεία και ιδιαίτερα από χώρους με μεγάλη κίνηση ασθενών, επισκεπτών, ιατρών και νοσηλευτών ή την παραμονή σας σε μία χειρουργική κλινική. Η παρουσία ενός στοιχείου δημιουργίας (ενός πίνακα, του χρώματος κτλ) σε έναν χώρο υγείας προκαλεί μία αντίδραση-συναίσθημα, μία περισυλλογή. Και μόνον η επίκληση στον πνευματικό και συναισθηματικό κόσμο του ασθενή-θεατή μεταφέρει το μήνυμα ότι ο ίδιος αντιμετωπίζεται ως ανθρώπινη οντότητα, ότι κάποιους έχει απασχολήσει, κάποιοι έχουν προβληματιστεί για το πώς αισθάνεται και κάποιος επικοινωνεί μαζί του μέσα από ένα καλλιτεχνικό έργο αποσπώντας ίσως για λίγο την προσοχή του από την έκβαση της δικής του υγείας ή της υγείας ενός αγαπημένου προσώπου. Η τέχνη- θα μπορούσε να αντιτάξει κανείς- δεν είναι απαραίτητη για την επιβίωση, όπως είναι ένα αντιβιοτικό σε μία λοίμωξη ή η αιμοκάθαρση σ’ έναν νεφροπαθή. Κάθε άρρωστος, όμως, έχει το δικαίωμα να αισθάνεται άνθρωπος και όχι απλώς μία περίπτωση κάποιας ασθένειας. Η τέχνη επηρεάζει την ποιότητα του περιβάλλοντος και συμβάλει στη διατήρηση της αξιοπρέπειας του ανθρώπου, ασθενή ή υγιή, νέου ή ηλικιωμένου, εργαζόμενου ή μη και δεν αποτελεί απλώς μέσω εξωραϊσμού γκρίζων κτιρίων ή βαριεστημένων ασθενών και εργαζομένων. Δείχνει ότι υπάρχουν πληροφορημένοι και δεκτικοί άνθρωποι και ότι η φροντίδα που παρέχεται ανταποκρίνεται στις ανθρώπινες ανάγκες.134

134. Συλλογικό Έργο, επιμέλεια Βαβύλη Φανή, Τέχνες και χώροι υγείας, Εκδόσεις Ζήτη, 2009 107

τεχνη

Η τέχνη ως θεραπεία Οι θεραπευτικές τέχνες (healing arts, therapeutic arts) είναι ένας ευρύς όρος που εμπεριέχει ένα ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων. Σύμφωνα με μελέτες οι τέχνες για την υγεία (θεραπευτικές τέχνες) συμβάλλουν στην ταχύτερη ανάρρωση του ασθενή βοηθώντας τον να χειριστεί και να αντιμετωπίσει, όσο το δυνατόν καλύτερα τη νοσοκομειακή εμπειρία. Ο ρόλος τους είναι να μεταφέρουν θετική ενέργεια και μία αίσθηση άνεσης σε χώρους, οι οποίοι συνήθως βιώνονται ως χώροι με υψηλή συγκινησιακή φόρτιση- έστω και πρόσκαιρα. Τον περασμένο αιώνα η εξέλιξη των νευροεπιστημών οδήγησε στο συμπέρασμα ότι η λειτουργία της τέχνης αποτελεί προέκταση της εγκεφαλικής λειτουργίας. Αυτό συνέβαλε στη διαμόρφωση μιας αισθητικής θεωρίας με βιολογικό υπόβαθρο και στη διαπίστωση ότι οι διάφορες λειτουργίες του οργανισμού, μέχρι πρότινος διαχωρισμένες (σε οργανικές, συναισθηματικές, πνευματικές), είναι αλληλοεξαρτώμενες και υποκινούνται από τις ίδιες νευροφυσιολογικές μεταβολές. Επιβεβαιώνεται έτσι όλο και πιο συχνά ότι οι τέχνες μπορούν να συμβάλλουν στη δημιουργία ενός ηρεμότερου, καθησυχαστικού και προστατευτικού περιβάλλοντος.135 Στα νοσοκομεία, η μουσικοθεραπεία και η θεραπεία με την τέχνη μπορούν να συμβάλουν στην απόσπαση των ασθενών από τον πόνο τους, να τους δώσουν τη δυνατότητα να δουν την ομορφιά γύρω τους και να τους ενθαρρύνουν να αισθανθούν ότι αξίζει να παλέψουν για τη ζωή. Επίσης ελευθερώνουν το ανθρώπινο πνεύμα, και η ελευθερία του σώματος αφήνει το σώμα να επουλωθεί. Αυτή η κατάσταση σκέψης επηρεάζει θετικά τη θεραπεία και ενισχύει την ανοσοποιητική ικανότητα. Οι θεραπευτές με τη χρήση της τέχνη έχουν την ικανότητα να κάνουν διάγνωση και θεραπεία σε ασθενείς με ειδικά προβλήματα υγείας.136 Εισαγωγή τέχνης στα νοσοκομεία Οι γνωστές από αιώνες παραστατικές τέχνες, όπως η μουσική , το θέατρο, ο χορός, οι αφηγήσεις παραμυθιών, η ψυχαγωγία με παντομίμα και κλόουν είναι ο πιο διαδεδομένος τρόπος εισαγωγής των τεχνών στην περίθαλψη και ιδιαίτερα στις παιδιατρικές κλινικές. Τα σύγχρονα τεχνικά μέσα επιτρέπουν την εύκολη αναπαραγωγή έργων τέχνης. Η φωτογραφική αναπαραγωγή, όμως, ενός εικαστικού έργου- συχνή και φθηνή εικαστική παρέμβαση σε χώρους νοσηλείας- δεν μπορεί να αντικαταστήσει το πραγματικό έργο, αφού απουσιάζει η ύλη και η χειρονομία. Η ακρόαση μουσικής από ένα CD ή η παρακολούθηση ενός έργου στην τηλεόραση είναι μοναχικές δραστηριότητες, οι οποίες δεν μπορούν να συγκριθούν με την παρακολούθηση μίας ζωντανής θεατρικής παράστασης ή μίας ορχήστρας. Ο θεατής συμμετέχει σε μία τελετουργία που μεγιστοποιεί τα συναισθήματα, σε μία κοινή εμπειρία, την οποία μοιράζεται με 135. Συλλογικό Έργο, επιμέλεια Βαβύλη Φανή, Τέχνες και χώροι υγείας, Εκδόσεις Ζήτη, 2009 136. Jain Malkin, Hospital Interior Architecture Creating Healing Environments for Special Patient Populations, (Van Nostrand Reinhold, New York 1992), Chapter 2 (δημιουργώντας ένα θεραπευτικό περιβάλλον) 108

θεραπέια-αρχιτεκτονική

τα άλλα άτομα του ακροατηρίου (την ομάδα). Δημιουργείται η αίσθηση της συνοχής, της ταύτισης, του ‘ανήκειν’, το άτομο κοινωνικοποιείται.137 Ένα μεγάλο πιάνο τοποθετημένο στην αίθουσα της κυρίως εισόδου ή σε έναν κεντρικό διάδρομο είναι ένα έπιπλο (εάν χρησιμοποιείται ανά διαστήματα) το οποίο υπενθυμίζει στους ασθενής τη ζωή έξω από το νοσοκομείο. Μπορεί να είναι πράγματι ένας θεραπευτικός παράγοντας. Παρόμοια επίδραση μπορεί να έχει και μία έκθεση τέχνης, η οποία μπορεί να προσεγγίσει περιστασιακά επισκέπτες.138 Ταξινόμηση της τέχνης Αν επιχειρήσουμε μία ταξινόμηση της τέχνης στην περίθαλψη θα μπορούσαμε να διακρίνουμε τη χρήση της: • Ως δομικού στοιχείου του περιβάλλοντος με λειτουργικό ρόλο. Η τέχνη ως δομικό στοιχείο του θεραπευτικού περιβάλλοντος αφορά τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, τον σχεδιασμό εσωτερικών χώρων και την βιομηχανική αισθητική και απαιτείται η συνεργασία αρχιτεκτόνων, καλλιτεχνών, γραφιστών. Οι εσωτερικοί διάδρομοι, τα αίθρια και οι εσωτερικές αυλές λειτουργούν στα νοσοκομεία και ως σημεία αναφοράς (τοπόσημα) και προσανατολισμού. Με τη δημιουργία νησίδων πρασίνου, τη φιλοξενία έργων τέχνης αλλά και ποικίλων δραστηριοτήτων δρουν και ως χώροι στάσης, αναψυχής και κοινωνικοποίησης. Οι διάδρομοι των νοσοκομείων είναι πολυσύχναστα σημεία και ενδείκνυται για εικαστικές παρεμβάσεις και η παρουσία κάποιον αισθητικών γεγονότων μπορεί να αναβαθμίσει την εμπειρία διέλευσης μέσα από αυτούς. • Την ύπαρξη της τέχνης για θέαση ή ακρόαση ως αυτόνομης αισθητικής εμπειρίας.Η τέχνη για θέαση και ακρόαση περιλαμβάνει από μικρά, χαμηλού κόστους εγχειρήματα, όπως η ανάρτηση αναπαραγωγών καλλιτεχνικών έργων, έως μεγάλα και μακράς διαρκείας γεγονότα, όπως η φιλοξενία εκθέσεων, η ανάθεση δημιουργίας έργων, η φιλοξενία καλλιτεχνών, η οργάνωση μουσικών εκδηλώσεων. Τέτοιου είδους παρεμβάσεις έχουν προσδώσει ενδιαφέρον σε μέρη απρόσωπα, σε άδειους τοίχους, σε απροσδιόριστης χρήσης εσωτερικούς και εξωτερικούς χώρους καθιστώντας κάποια σημεία των κτιριακών όγκων ξεχωριστά, κάνοντας την αναμονή των ασθενών πιο ευχάριστη, δημιουργώντας μία ατμόσφαιρα πιο φιλική και διευκολύνοντας τον προσανατολισμό. • Τις καλλιτεχνικές εκδηλώσεις και δραστηριότητες στις οποίες συμμετέχουν οι χρήστες

137. Συλλογικό Έργο, επιμέλεια Βαβύλη Φανή, Τέχνες και χώροι υγείας, Εκδόσεις Ζήτη, 2009 138. Βαβύλη Φανή, Aspects of healing environments, Εκδόσεις Ζήτη, 2009 109

τεχνη

Ομάδες χρηστών που ωφελούνται από την τέχνη Ορισμένες ομάδες χρηστών που ωφελούνται ιδιαίτερα από καλλιτεχνικές δραστηριότητες και εκδηλώσεις στους χώρους διαμονής τους είναι : • Οι χρόνιοι ένοικοι, που είναι συνήθως, ηλικιωμένοι στα γηροκομεία, τα άτομα με ψυχιατρικές και νευρολογικές ασθένειες αλλά και με χρόνια παθολογικά νοσήματα. Ο σχεδιασμός και η αισθητική των χώρων, η προσέλευση καλλιτεχνών και η ενασχόλησή τους με τους ασθενείς είναι σημαντικό αντίδοτο στην επαπειλούμενη απάθεια της ιδρυματοποίησης. Οι τέχνες εμπλουτίζουν την καθημερινότητα, ενθαρρύνουν την πνευματική εγρήγορση και παρέχουν μία σύνδεση με τον έξω κόσμο. • Τα παιδιά είναι εκ φύσεως δημιουργικά και έχουν την ικανότητα να εκφράζονται άμεσα και χωρίς αναστολές μέσω της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Οι τέχνες θεωρούνται για τα παιδιά ως ο ενδεικνυόμενος τρόπος έκφρασης, με καταλληλότερες τις παραστατικές τέχνες, όπως είναι οι μικρές θεατρικές παραστάσεις, η ψυχαγωγία των κλόουν και οι αφηγήσεις παραμυθιών, αφού τα παιδιά διαθέτουν αυξημένη ικανότητα ταύτισης. Όταν τα παιδιά έρχονται στο νοσοκομείο αισθάνονται φοβισμένα και είναι νευρικά. Ένα περιβάλλον ευχάριστο και με ερεθίσματα που υποστηρίζεται και με τις τέχνες μπορεί να συμβάλει στη μείωση ή και υπέρβαση των φόβων. Οι περιοχές που χρησιμοποιούνται καθημερινά είναι οι αναμονές όπου τα παιδιά περιμένουν για να επισκεφτούν τους ειδικούς γιατρούς ή για τις θεραπείες τους. Οι περιοχές αυτές επιχειρείται να μετατραπούν από χώρους με κλινικά χαρακτηριστικά σε ένα ασφαλή φανταστικό (και διαδραστικό) κόσμο όπου τα παιδιά και οι γονείς απασχολούμενοι μειώνουν το άγχος. • Τα άτομα με ειδικές ανάγκες (ΑΜΕΑ), που συχνά είναι αποκομμένα από το κοινωνικό σύνολο. Η στέρηση κοινωνικής ζωής καθώς και αισθητηριακών και νοητικών ερεθισμάτων δημιουργεί δευτερογενή προβλήματα που επιτείνουν την απομόνωση.139

139. Συλλογικό Έργο, επιμέλεια Βαβύλη Φανή, Τέχνες και χώροι υγείας, Εκδόσεις Ζήτη, 2009 110

θεραπέια-αρχιτεκτονική

Ακαταλληλότητα τέχνης Είναι προφανές ότι κάθε έργο τέχνης δεν είναι κατάλληλο για το περιβάλλον ανάρρωσης. Σε όλες τις τέχνες υπάρχουν έργα που, ανεξάρτητα από την καλλιτεχνική τους αξία, αντενδείκνυται για ασθενείς που είναι ιδιαίτερα ευάλωτοι. Ειδικότερα σε ότι αφορά τα εικαστικά, έχουν γίνει έρευνες, τα αποτελέσματα των οποίων πρέπει να γνωρίζει κανείς πριν προχωρήσει στην εισαγωγή τους σε χώρους νοσηλείας. Για παράδειγμα, έχει διαπιστωθεί ότι τα έργα που αναπαριστούν φυσικά τοπία και δεν είναι σκοτεινά, απειλητικά ή κλειστοφοβικά επιφέρουν ευνοϊκές φυσιολογικές μεταβολές. Το ίδιο συμβαίνει με έργα που αναπαριστούν ανθρώπινες εκφράσεις φιλικές και χαρούμενες. Αντίθετα η αφηρημένη τέχνη, όταν χαρακτηρίζεται από στοιχεία βίαιου χαρακτήρα με οξυκόρυφες και σκληρές γραμμές, έχει αρνητική επίδραση σε κάποιες ομάδες ασθενών. Το 1985 ο Ulirch και οι συνεργάτες του μελέτησαν τους ψυχιατρικούς ασθενείς σε μία ‘’ανοιχτή’’ πτέρυγα ενός νοσοκομείου στη Σουηδία. Παρόλο που οι ασθενείς αυτοί δεν ήταν πολύ άρρωστοι και επιθετικοί, η αφηρημένη τέχνη ήταν τόσο ενοχλητική για αυτούς που επιτέθηκαν στους πίνακες, ενώ καμία επίθεση δεν είχε γίνει σε εικόνες που απεικόνιζαν τη φύση. Το συμπέρασμα είναι ότι η αφηρημένη τέχνη απεικονίζει διαταραχή, και για ασθενείς οι οποίοι ήδη έχουν προβλήματα οργάνωσης του περιβάλλοντός τους, η αφηρημένη τέχνη μπορεί να αναστατώσει αυτό το εύθραυστο πλαίσιο. Άλλες έρευνες έχουν δείξει ότι η αφηρημένη τέχνη μπορεί να είναι ιδιαίτερα επιβλαβής σε ανθρώπους με υψηλό στρες μετά από εγχείρηση ή υπό την επίδραση συγκεκριμένων φαρμάκων.140 Οι μέχρι τώρα διαπιστώσεις δεν περιορίζουν, βέβαια, τα καλλιτεχνικά εγχειρήματα σε τοπογραφίες και σε γελαστά πρόσωπα. Είναι όμως απαραίτητο να επιλέγονται από κάποιον (ή από μία ομάδα) με ειδική γνώση και κατανόηση των ιδιαίτερων αναγκών και ποικίλων ομάδων χρηστών για την αποφυγή άτοπων επιλογών. Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των ασθενειών, όπως και οι ιδιότητες των χρηστών (ηλικία, πολιτισμική ταυτότητα, φύλλο) ορίζουν συχνά το πλαίσιο επιλογής. Για παράδειγμα στις αίθουσες χημειοθεραπείας προτείνονται συνήθως έργα ρεαλιστικά και ευκρινή, εξαιτίας του γεγονότος ότι οι ασθενείς αυτοί αισθάνονται ναυτία, η οποία επιτείνεται από την απεικονιστική ασάφεια.141 Μία κλασική περίπτωση ‘’λάθος’’ είδους τέχνης συνέβη σε ένα νοσοκομείο των Η.Π.Α, όπου αφηρημένες φιγούρες πουλιών σε μία αυλή αντιμετωπίζονταν με αντιπάθεια και φόβο από καρκινοπαθείς ασθενείς των γειτονικών μονάδων και τελικών έπρεπε να αφαιρεθούν.142

140. Jain Malkin, Hospital Interior Architecture Creating Healing Environments for Special Patient Populations, (Van Nostrand Reinhold, New York 1992), Chapter 2 (δημιουργώντας ένα θεραπευτικό περιβάλλον) 141. Συλλογικό Έργο, επιμέλεια Βαβύλη Φανή, Τέχνες και χώροι υγείας, Εκδόσεις Ζήτη, 2009 142. Cor Wagenaar, The Architecture of Hospitals, NAi Publishers, 2006, Κεφάλαιο 5ο Healing by Architecture, Clare Cooper Marcus, Healing Gardens in Hospitals, σελ 314. 111

112

θεραπέια-αρχιτεκτονική

04 113

114

θεραπέια-αρχιτεκτονική

‘‘

…..Αναφέρω από εμπειρία, ως εντελώς αντιληπτό στην προώθηση της ανάρρωσης, το να έχει κανείς τη δυνατότητα να κοιτάζει έξω από το παράθυρο αντί να κοιτάζει έναν νεκρό τοίχο, το φωτεινό χρώμα των λουλουδιών, το να έχει τη δυνατότητα να διαβάζει ένα βιβλίο στο κρεβάτι με το φως του ήλιου που εισέρχεται από το παράθυρο το οποίο βρίσκεται δίπλα από το κρεβάτι. Λέγεται γενικά ότι η επίδραση είναι πάνω στο μυαλό. Ίσως να είναι έτσι, αλλά δεν είναι λιγότερο και επί του σώματος σε αυτή την περίπτωση…..143 Florence Nightingale, ημερολόγιο, 1860

’’

143. Cor Wagenaar, The Architecture of Hospitals, NAi Publishers, 2006, Κεφάλαιο 5ο Healing by Architecture, Bas Molenaar, Cocoon and Paradise, σελ 376. 115

116

θεραπέια-αρχιτεκτονική

4.Η ΣΥΜΒΟΛΉ ΤΗΣ ΦΎΣΗΣ Η έρευνα για το θεραπευτικό περιβάλλον είναι τόσο ένα παλιό όσο και ένα μοντέρνο θέμα. Από τους αρχαίους χρόνους οι άνθρωποι είχαν φτάσει στην αποδοχή ότι η φύση είναι ευεργετική για το σώμα και το μυαλό. Παίζει σημαντικό ρόλο στην ψυχολογική θρέψη, αποσπά την προσοχή και ανακουφίζει τον πόνο. Η φύση μέσω αισθητηριακών ερεθισμάτων επιδρά στην πνευματική ισορροπία του ατόμου. Είναι γνωστό ότι σε περιόδους κρίσεων η ανάγκη για πνευματική στήριξη είναι αυξημένη. Υπάρχουν αρκετές θεωρίες που υποστηρίζουν την ιδέα πως η φύση μπορεί να λειτουργήσει ως εργαλείο θεραπείας. Σε ορισμένες (learning theories) αναφέρεται ότι ο άνθρωπος έχει μάθει να προτιμά τη φύση και συνδέει με αυτή συναισθήματα ανακούφισης και ηρεμίας. Αστικά περιβάλλοντα από την άλλη πλευρά είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με εικόνες κυκλοφοριακού συνωστισμού, χάους και συνεπώς με συναισθήματα άγχους και πίεσης. Η φιλοσοφία αυτή σχετικά με τη φύση είναι η ουσία του σχεδιασμού για τη θεραπευτική διαδικασία. Ωστόσο, με την ανάπτυξη της επιστήμης, οι άνθρωποι έχουν απομακρυνθεί από τη φύση ασυνείδητα και άρχισαν να αγνοούν την ισορροπία ανάμεσα στη φύση και τον άνθρωπο.

Ποικιλία επαφής με τη φύση Υπάρχουν διάφοροι τρόποι με τους οποίους οι ασθενείς, οι επισκέπτες και το προσωπικό των νοσοκομείων μπορούν να έρθουν σε επαφή με τη φύση. Μπορούν να δουν τη φύση από ένα παράθυρο ή σε εικόνες κρεμασμένες στους τοίχους, μπορούν να επισκεφθούν ένα φυσικό περιβάλλον, όπως ένα κήπο ή ένα κοντινό πάρκο, ή μπορεί να έρθουν σε επαφή με φυτά εσωτερικού χώρου ή λουλούδια. Υπάρχουν οφέλη για την υγεία μέσω αυτών των διαφορετικών τύπων των αλληλεπιδράσεων μεταξύ των ανθρώπων και του φυσικού περιβάλλοντος.144 Ωστόσο, δεν είναι όλη η φύση το ίδιο ευεργετική. Μέρη με ψηλά δέντρα, στοιχεία νερού, πουλιά και ποικιλία από θάμνους και λουλούδια λαμβάνεται περισσότερο θετικά από ότι σημεία που έχουν μόνο γρασίδι (Heerwagen and Orians 1993). Η ενσωμάτωση της φύσης σε ένα θεραπευτικό περιβάλλον μπορεί να γίνει με την προσθήκη κήπων, φυτών, σιντριβανιών, ενυδρείων.

144. Agnes E. van den Berg, Ph.D., Τίτλος άρθρου: Health Impacts of Healing Environments, Wageningen University and Research Center, Wageningen, The Netherlands 2005 117

φυση

Είναι επίσης σημαντικό να θυμηθούμε ότι οι δραστηριότητες στον υπαίθριο χώρο των εγκαταστάσεων υγείας μπορεί να κυμαίνονται από απόλυτα παθητικές έως πολύ ενεργητικές. Αυτές οι πιθανές δραστηριότητες μπορεί να περιλαμβάνουν: • Θέαση του κήπου μέσω παραθύρου • Κάθισμα στο ύπαιθρο • Ελαφρύ ύπνο, ύπνο, διαλογισμό, προσευχή • Ήπιες ασκήσεις αποκατάστασης • Περπάτημα στο προτιμώμενο σημείο • Φαγητό, διάβασμα, γραφειοκρατική εργασία στο ύπαιθρο • Βόλτα • Στην περίπτωση ενός παιδιού, παιχνίδι στον κήπο • Βόλτα στον κήπο με ανυψωμένο κρεβάτι • Έντονο περπάτημα • Αθλήματα145 Πως επιδρά θετικά στους ασθενείς Η αναρρωτική επίδραση της φύσης προέρχεται από την αμεσότητα της επαφής μεταξύ ασθενούς και φυσικού περιβάλλοντος χωρίς την ιατρική διαμεσολάβηση. Έρευνες στο χώρο των επιστημών συμπεριφοράς καταδεικνύουν ότι ο υπαίθριος χώρος υποστηρίζει την υγεία αφού : • Ενισχύει την αίσθηση του ελέγχου (στον τρόπο που θα περάσει κανείς την ημέρα του) και δίνει ευκαιρίες για απομόνωση, αυτοσυγκέντρωση και ανασύνταξη (μακριά από τον θάλαμο νοσηλείας). • Προωθεί την κοινωνικοποίηση, καθώς είναι ένας τόπος ανάπαυλας και συνεύρεσης ασθενών, προσωπικού και επισκεπτών. • Δίνει τη δυνατότητα για κίνηση και φυσική άσκηση. Η ακινησία, εκτός από συγκεκριμένες περιπτώσεις αντένδειξης, προκαλεί επιπρόσθετα προβλήματα στην υγεία. Πολλοί ασθενείς, όμως, δυσκολεύονται ή και φοβούνται να σηκωθούν από το κρεβάτι. Οι αυλές, οι κήποι, τα άλση αποτελούν κίνητρα για κινητοποίηση και μικρότερη η μεγαλύτερη φυσική άσκηση. • Αποσπά την προσοχή με θετικό τρόπο, απομακρύνει σκέψεις ανησυχίας, αμβλύνει τους φόβους και συμβάλει στη μείωση του στρες.146

145. Cor Wagenaar, The Architecture of Hospitals, NAi Publishers, 2006, Κεφάλαιο 5ο Healing by Architecture, Clare Cooper Marcus , Healing Gardens in Hospitals, σελ 314 146. Συλλογικό Έργο, επιμέλεια Βαβύλη Φανή, Τέχνες και χώροι υγείας, Εκδόσεις Ζήτη, 2009 118

θεραπέια-αρχιτεκτονική

Τις τελευταίες αρκετές δεκαετίες, έρευνα σε ποικιλία τομέων έχει δείξει ότι η επαφή με τη φύση δημιουργεί συναισθηματικά, ψυχολογικά, κοινωνικά και γνωστικά πλεονεκτήματα σε μία ευρεία σειρά περιβαλλόντων. Συγκεκριμένα πλεονεκτήματα σε ατομικό επίπεδο περιλαμβάνουν βελτιωμένη συναισθηματική λειτουργία, ικανότητα προσοχής και αισθήματος αυτοεκτίμησης, και μειωμένο πνευματικό και φυσικό στρες. Κοινωνικά πλεονεκτήματα είναι επίσης εμφανή από μελέτες σχετικά με ψυχαγωγικές δραστηριότητες και κηπουρική. Το να είσαι σε ένα φυσικό περιβάλλον ενδυναμώνει τους δεσμούς μίας ομάδας και προωθεί την θετική κοινωνική συμπεριφορά.147 Έρευνες Ένας αναπτυσσόμενος όγκος έρευνας συνδέει τη έκθεση στη φύση με βελτιωμένα ιατρικά αποτελέσματα. Συγκεκριμένα: • Η περιβαλλοντική ψυχολογία έδειξε ότι η επαφή με τη φύση μπορεί να μειώσει την πίεση και να δημιουργήσει πιο ήρεμες συνθήκες νόησης (Adachi, 2000, Stoneham, 1997). Ο Hartig (1991) διατύπωσε το θεώρημα ότι η φύση έχει χαλαρωτική ικανότητα, επειδή είναι ένας χώρος που δεν προκαλεί πνευματική καταπόνηση. Πολλές καθημερινές δραστηριότητες απαιτούν επικεντρωμένη καταπόνηση. Οι πνευματικές εργασίες απαιτούν χειρισμό, απομνημόνευση και επαναπροσδιορισμό των πληροφοριών και ερεθισμάτων, που συνεπάγεται αύξηση παλμών. Αντίθετα εργασίες που απαιτούν μόνο την παρατήρηση, όπως η περιπλάνηση σε ένα φυσικό τοπίο, είναι πολύ πιο ξεκούραστες, μειώνουν σε φυσιολογικά επίπεδα τους σωματικούς ρυθμούς και κατά κάποιον τρόπο εξισορροπούν τα αποτελέσματα της πνευματικής κόπωσης (Urlich,1981). Ο εγκέφαλος διεγείρεται και ταυτόχρονα ηρεμεί από τη φύση, φαίνεται να επεξεργάζεται πληροφορίες από το φυσικό περιβάλλον πιο άνετα απ’ ότι το τεχνητό, χωρίς να χρειάζεται να τις κωδικοποιεί (Dannenmaier, 1995). • Σύμφωνα με έρευνα του Roger Ulrich (1990), εξετάζοντας πολλές εικόνες, για παράδειγμα θέα στη φύση αντί για αστικές σκηνές, οι ψυχοφυσιολόγοι (psychophysiologists) στο Texas A&M βρήκαν ότι οι αστικές σκηνές είναι λιγότερο αποτελεσματικές στο να κρατούν την προσοχή των ανθρώπων από ότι η φύση. Σημείωσαν ότι η χαλάρωση συμβαίνει σε μόνο τρία με έξι λεπτά όταν οι άνθρωποι βλέπουν φυσικές σκηνές, σύμφωνα με μετρήσεις της έντασης των μυών, τη συστολική πίεση του αίματος, την εγκεφαλική ηλεκτρική λειτουργία και τις ορμόνες του στρες (κατεχολαμίνες), που συνδέονται με την καταστολή του ανοσοποιητικού συστήματος.148 • 147. Robin Guenther and Gail Vittori, Sustainable Healthcare Architecture, 2008, Chapter 4 (Φύση και θεραπεία), Stephen R. Kellert, Phd, and Judith H. Heerwagen, Phd, Nature and Healing: The Science, Theory, and Promise of Biophilic Design 148. Jain Malkin, Hospital Interior Architecture Creating Healing Environments for Special Patient Populations, (Van Nostrand Reinhold, New York 1992), Chapter 2 (δημιουργώντας ένα θεραπευτικό περιβάλλον) 119

φυση

• • Ο Roger Urlich, απέδειξε μέσω μίας έρευνας που πραγματοποίησε το 1984 ανάμεσα σε δύο ασθενής που ανάρρωναν μετά από χειρουργική επέμβαση, ένας σε δωμάτιο που είχε θέα έναν τούβλινο τοίχο και ο άλλος με θέα σε δέντρα, ότι ο δεύτερος είχε καλύτερα κλινικά αποτελέσματα. Συγκεκριμένα πήρε εξιτήριο νωρίτερα, χρειάστηκε λιγότερα αναλγητικά και μικρότερη προσοχή από τις νοσοκόμες. Από την αρχή ο Urlich ανέπτυξε μία θεωρία για τον ψυχολογικά υποστηρικτικό σχεδιασμό. Αναγνώρισε το στρες ως ένα βασικό εμπόδιο στην ίαση το οποίο φανερώθηκε ως ανικανότητα, αίσθημα άγχους και κατάθλιψης. Υποστήριξε ότι οι μονάδες υγείας θα πρέπει να σχεδιάζονται έτσι ώστε να παρέχουν στήριξη στους ασθενής για να αντιμετωπίσουν το στρες παρέχοντάς τους την αίσθηση του ελέγχου του περιβάλλοντός τους, πρόσβαση σε κοινωνική υποστήριξη και σε θετικές αποσπάσεις της προσοχής στα φυσικά περίχωρα. Έβλεπε τη φύση ως μία θετική απόσπαση της προσοχής και ότι η επαφή με αυτή, η οποία επιτυγχάνεται με τις οπτικές φυγές και τη θέα που έχει ο ασθενής από το εσωτερικό του χώρου θεραπείας του, όσο και με την ίδια την περιπλάνησή του μέσα σε φυσικά τοπία, μείωνε το στρες και είχε ηρεμιστικές ιδιότητες. Επιπλέον, υποστηρίζει πως οι ασθενείς έχουν αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία τους, αν βρίσκονται συνέχεια σε κλειστό χώρο.149 • Μία μελέτη σε δωρητές αίματος σε μία αίθουσα αναμονής κατέγραψε χαμηλότερη πίεση του αίματος και σφυγμό τις ημέρες που μία επιτοίχια τηλεόραση έπαιξε ένα βίντεο με φύση, συγκρίνοντας με τυχαία επιλεγμένες μέρες που παίζονταν τηλεοπτικά προγράμματα (για παράδειγμα παιχνίδια ή talk shows). • Έρευνα σε ασθενείς με τελευταίου σταδίου άνοια υποδεικνύουν ότι η προσθήκη εικόνων φύσης και καταγεγραμμένων ήχων της φύσης (πουλιά, ρυάκια) σε ένα ντουζ μειώνει το στρες και την ταραγμένη επιθετική συμπεριφορά (χτυπήματα, δαγκώματα, κλοτσιές). • Μία τυχαία διερευνητική μελέτη σε ασθενείς που υποβάλλονται σε μια επίπονη διαδικασία βρογχοσκόπησης, έδειξε ότι αυτοί που τους είχε ανατεθεί να κοιτάνε σε μία οροφή που είχε κάποια σκηνή από φύση, αντιμετώπισαν λιγότερο πόνο από εκείνους που κοιτούσαν μία κενή οροφή. • Έρευνα υποδεικνύει ότι οι ασθενείς προτιμούν οικείες αναπαραστάσεις της φύσης ή θέματα με τοπία, και ότι οι ασθενείς που αναρρώνουν από επέμβαση καρδιάς, οι οποίοι εκτέθηκαν σε φωτογραφίες με τοπία νερού και δέντρων, είχαν λιγότερο άγχος και χρειάστηκαν λιγότερες δόσεις ισχυρών παυσίπονων, από αυτούς που ήταν σε ομάδες ελέγχου χωρίς φωτογραφίες.150 • • •

149. Βαβύλη Φανή, Aspects of healing environments, Εκδόσεις Ζήτη, 2009 150. Cor Wagenaar, The Architecture of Hospitals, NAi Publishers, 2006, Κεφάλαιο 5ο Healing by Architecture, Roger Ulrich, Evidence Based Healthcare Design, σελ 281 120

•

θεραπέια-αρχιτεκτονική

• Για να εκτιμηθούν τα αποτελέσματα του πόνου που προκαλείται από έναν αιμοστατικό επίδεσμο (tourniquet inflation) , ανατέθηκε τυχαία σε υγιείς εθελοντές να βλέπουν είτε ένα βίντεο χωρίς ήχο σχετικό με τη φύση είτε μία μαύρη οθόνη. Η ομάδα που έβλεπε τις σκηνές της φύσης είχε ένα σημαντικά υψηλότερο όριο πόνου και μεγαλύτερη αντοχή. Οι ερευνητές υποθέτουν ότι η φύση λειτούργησε ως μία θετική απόσπαση προσοχής, μειώνοντας την ανησυχία και εκτρέποντας τη συγκέντρωση των ασθενών από τον πόνο. Ο νοητικός επαναπροσδιορισμός έχει αποδειχθεί ότι είναι μία στρατηγική αντιμετώπισης του πόνου για ασθενείς της παιδιατρικής.151 Το 1995 έγινε μία ακόμη έρευνα από το Center for Health Design (Marcus and Barnes) που δείχνει ότι οι άνθρωποι που βρίσκονται σε ιατρικό περιβάλλον χρησιμοποιούν τους διαθέσιμους υπαιθρίους κήπους για θεραπεία και συναισθηματική ίαση. Οι κήποι σε ένα εύρος τοποθετήσεων στα κτίρια υγείας από αυλές μέχρι κήπους στη στέγη χρησιμοποιούνται για χαλάρωση, συζήτηση, φαγητό, βόλτα, αναμονή, επίσκεψη με έναν ασθενή, παιχνίδι από παιδιά αλλά και ως υπαίθρια θεραπεία. Οι ασθενείς σε απάντηση των θεραπευτικών πλεονεκτημάτων που λαμβάνουν σημειώνεται ότι αισθάνονται διαφορετικά, είναι πιο ήρεμοι, βιώνουν μία αλλαγή στη διάθεσή τους και σκέφτονται πιο καθαρά.152 Οι Clare Cooper Marcus και Marni Barnes (1999) θέτουν το εξής ερώτημα σε έρευνά τους: << Που επιλέγει κάποιος νοσηλευόμενος να πάει όταν είναι αγχωμένος ; >>. Το 95% των ερωτηθέντων παρουσίασαν μία θετική αλλαγή στη διάθεση τους έχοντας περάσει λίγο χρόνο σε εξωτερικό χώρο, και λιγότερο έντονα συναισθήματα ανησυχίας και άγχους που συνοδεύουν την εισαγωγή σε νοσοκομείο. Τονίζουν λοιπόν, πως οι κήποι στις εγκαταστάσεις υγείας αποτελούν το πιο σημαντικό και βασικό μέσο για την αντιμετώπιση του στρες καθώς δίνουν την δυνατότητα στον ασθενή για κοινωνικοποίηση, για σωματική άσκηση, για επαφή με τη φύση και για ανεξαρτητοποίηση.153

151. Cor Wagenaar, The Architecture of Hospitals, NAi Publishers, 2006, Κεφάλαιο 5ο Healing by Architecture, Sandra A. Sherman James W. Varni, Roger S. Ulrich, Vanessa L. Malcarne, Post Occupancy Evaluation of Healing Gardens in a Pediatric Cancer Center, σελ 330 152. Βαβύλη Φανή, Aspects of healing environments, Εκδόσεις Ζήτη, 2009 153. Clare Cooper Marcus, Marni Barmes, Healing Gardens, Therapeutic benefits and design recommendations, 1999 121

φυση

Θεραπευτικός κήπος Ιστορία Οι θεραπευτικοί κήποι είναι μία πανάρχαια θεραπευτική παρέμβαση σχεδιασμού για την αποκατάσταση του σώματος, του μυαλού και του πνεύματος. Οι άνθρωποι για πρώτη φορά καλλιέργησαν φυτά σε ένα κήπο στην Περσία το 3000 πχ σαν ένα μέσο ανάκτησης της ομορφιάς και της ευχαρίστησης ενός χαμένου παραδείσου. Οι πρώτοι κήποι ήταν μαγικοί, θρησκευτικοί τόποι. Δια μέσου των αιώνων ο κήπος έφτασε να συμβολίζει μία από τις υψηλότερες φιλοδοξίες των ανθρώπων. Κήποι σχεδιάζονταν για επίδειξη, χαλάρωση, μοναξιά, δημόσιες εκδηλώσεις και πνευματικές χρήσεις. Το περιεχόμενο και η μορφή τους ανταποκρίνονταν στις προσταγές του κλίματος, της τοπογραφίας, των οικονομικών συνθηκών και το βαθμό της κοινωνικής τάξης που επικρατούσε.154 Γενικά για θεραπευτικούς κήπους Ο Robert Ulrich, ειδικός στα θέματα περιβαλλοντικής ψυχολογίας, υποστηρίζει πως όρος θεραπευτικός αναφέρεται σε όλους εκείνους τους κήπους που βοηθούν στη μείωση του στρες, ενώ παράλληλα ενεργοποιούν και πληθώρα θετικών αντιδράσεων όχι μόνο στους ασθενείς αλλά και στους επισκέπτες, τους συγγενείς και στο προσωπικό ενός ιατρικού κέντρου.155 Άλλοι όροι που χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν έναν τέτοιο κήπο είναι επανορθωτικός ή αποκατάστασης. Είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε ότι το θεραπευτικός (healing) δεν είναι συνώνυμο με τη θεραπεία (cure). Ένας κήπος δεν μπορεί να κάνει καλά ένα σπασμένο πόδι ή να θεραπεύσει τον καρκίνο, προσφέρει όμως τα παρακάτω: • Μειώνει τον πόνο • Βελτιώνει τον προσανατολισμό • Μειώνει το κόστος (λιγότερα φάρμακα και μικρότερη διάρκεια διαμονής των ασθενών) • Διευκολύνει τη μείωση του στρες, το οποίο βοηθάει το σώμα να φτάσει σε μία πιο ισορροπημένη κατάσταση • Βοηθάει τους ασθενείς να επιστρατεύσουν τις δικές τους εσωτερικές θεραπευτικές πηγές • Βοηθάει τους ασθενείς να συμβιβαστούν με τις μη ιάσιμες ιατρικές καταστάσεις • Παρέχει ένα περιβάλλον όπου το προσωπικό μπορεί να διεξάγει φυσική θεραπεία, κηπευτική θεραπεία, κτλ με τους ασθενείς 154. Stephen Verderber , Ben J. Refuerzo, Innovations in Hospice Architecture, 2006 155. Gerlach-Spriggs N, Kaufman RE, Wamer SB, Restorative Gardens: The Healing Landscape, New Haven: Yale University Press, 1998 122

•

θεραπέια-αρχιτεκτονική

• Παρέχει στο προσωπικό μία αναγκαία απομάκρυνση από το άγχος στη δουλειά • Παρέχει ένα χαλαρωτικό περιβάλλον για την αλληλεπίδραση ασθενών- επισκεπτών μακριά από εσωτερικό του νοσοκομείου • Δημιουργεί ευκαιρίες για φυσική κίνηση και δραστηριότητα156 Οι κήποι αυτοί αποτελούν μια προσπάθεια να βελτιωθεί το νοσοκομειακό περιβάλλον, όχι μόνο από αισθητικής πλευράς, αλλά περισσότερο ως προσπάθεια να αντιμετωπιστεί η ασθένεια. Οι χώροι αυτοί θα πρέπει να έχουν σχεδιαστεί ενσυνείδητα ως θεραπευτικοί, και θα πρέπει να αποδίδουν, ανάλογα με την περίσταση, κατευναστικές, χαλαρωτικές ή επανορθωτικές επιδράσεις στην πλειονότητα των χρηστών. Μπορεί να είναι είτε εσωτερικοί, είτε εξωτερικοί χώροι διαφόρων μεγεθών, με βασικότερο χαρακτηριστικό τους την δυνατότητα να δρουν αναζωογονητικά για το μεγαλύτερο μέρος των χρηστών τους. Έρευνες έχουν επίσης υποδείξει ότι οι κήποι τείνουν να είναι περισσότερο αποτελεσματικοί όταν περιέχουν εξέχουσα πράσινη ή καταπράσινη βλάστηση, νερό, λουλούδια, κάποια χωρική διαφάνεια και χλοώδη σημεία με δέντρα και θάμνους. Ο κήπος του νοσοκομείου μπορεί να είναι ιδιαίτερα βοηθητικός για την ανάρρωση του ασθενή. Είναι βέβαια ένα στάδιο ανάρρωσης το οποίο έρχεται προς το τέλος της αναρρωτικής διαδικασίας στα νοσοκομεία. Το να είναι ικανός να κάθετε έξω από το νοσοκομείο ένας ασθενής είναι απόδειξη της ανάρρωσης του και δείγμα ότι σύντομα θα μπορέσει να φύγει από το νοσοκομείο.157 Οι κήποι μπορούν να είναι θεραπευτικοί με διάφορους τρόπους: μέσω της παρατήρησης, της ανάπαυσης, του περιπάτου, της ανακάλυψης ή της συμμετοχής σε διάφορες δραστηριότητες. Οι θεραπευτικές τους ιδιότητες όμως, ενισχύονται με βάση το πόσο καλά σχεδιασμένος είναι ένας κήπος ώστε να προσφέρει και άλλες δυνατότητες πέραν του να βρίσκεσαι εκεί.158 Το περπάτημα και η φυσική δραστηριότητα είναι μέρος σχεδόν κάθε θεραπευτικής αγωγής, λόγω των πολλαπλών οφελών στα φυσικά, ψυχολογικά και πνευματικά επίπεδα (Naderi 2003). Η χωρική εμπειρία του περπατήματος κατά μήκος μονοπατιών, το κάθισμα για ατένισμα, το να είσαι περιτριγυρισμένος από πράσινα όρια για σκιά και προστασία του μικροκλίματος όλα παρέχουν χρόνο και χώρο για προσωπική μεταμόρφωση.159 Η ψυχολογική και σωματική ανάρρωση, μετά από άσκηση ελαφριάς πνευματικής πίεσης κάτω από διάφορες περιβαλλοντικές συνθήκες, είναι πιο ταχεία και πλήρης όταν το άτομο βρίσκεται σε περιβάλλον με κυρίαρχη τη βλάστηση απ΄ότι σε αστικό περιβάλλον. 156. Cor Wagenaar, The Architecture of Hospitals, NAi Publishers, 2006, Κεφάλαιο 5ο Healing by Architecture, Clare Cooper Marcus, Healing Gardens in Hospitals, σελ 314 157. Βαβύλη Φανή, Aspects of healing environments, Εκδόσεις Ζήτη, 2009 158. Gerlach-Spriggs N, Kaufman RE, Wamer SB, Restorative Gardens: The Healing Landscape, New Haven: Yale University Press, 1998 159. Robin Guenther and Gail Vittori, Sustainable Healthcare Architecture, 2008, Chapter 4 (Φύση και θεραπεία), Jody Rosenblatt-Naderi, ASLA, and Jerry Smith, ASLA, Design with Rhythm 123

φυση

Υγρό στοιχείο στους κήπους Στους νοσηλευτικούς χώρους το νερό αποτελεί ένα χαρακτηριστικό σημείο αναφοράς και συνάντησης μέσα στον κήπο (εάν υπάρχει), γι’ αυτό άλλωστε τα σιντριβάνια και οι μικρές λίμνες είναι πολύ δημοφιλή τόσο στους ασθενείς όσο και στο προσωπικό. Ανάλογα με το πώς χρησιμοποιείται το υγρό στοιχείο, μπορεί να λειτουργήσει με διαφορετικούς τρόπους. Στις περισσότερες όμως περιπτώσεις λειτουργεί ως πόλος έλξης, για να βγουν οι ασθενείς στον κήπο και να κινηθούν ακόμη και σε απομακρυσμένα σημεία του χώρου. Έρευνες σε χώρους θεραπείας έχουν δείξει ότι η θέα και το άκουσμα του νερού έχουν χαλαρωτικές ιδιότητες, κυρίως σε άτομα που είναι αναστατωμένα ή υποφέρουν από στρες. Ο ήχος από ένα σιντριβάνι μπορεί να μετριάσει ενοχλητικούς ήχους κίνησης και ανθρώπων και να δημιουργήσει ένα ακουστικό παραπέτασμα.160 Κήποι/ αντίθεση νοσοκομειακής εμπειρίας Από τις απαντήσεις προκύπτει ότι οι κήποι είναι πολύ σημαντικοί επειδή αντιπροσωπεύουν, από πολλές απόψεις, μία ολοκληρωτική αντίθεση από την εμπειρία του να βρίσκεσαι μέσα σε ένα νοσοκομείο: οικιακή εναντίον ιδρυματικής κλίμακας, φυσικό εναντίον τεχνητού, πλούσια αισθητήρια εμπειρία εναντία περιορισμένων αισθητικών λεπτομερειών, ποικίλα οργανικά σχήματα εναντίον επικράτησης των ευθειών, χώροι για να είσαι μόνος σου εναντίον ελάχιστων χώρων που προσφέρουν ιδιωτικότητα, φρέσκος αέρας εναντίον ελεγχόμενου αέρα, προκαλεί συνδέσεις με τον ευρύτερο κόσμο της φύσης και το συνεχή κύκλο της ζωής ενάντια στην πρόκληση σκέψεων άγχους, ασθένειας και θανάτου. Συμβολισμοί στη φύση Παρόλο που οι άνθρωποι έχουν πολλούς λόγους να βρίσκουν άνεση και παρηγοριά στη φύση, κάποια από αυτά τα αισθήματα μπορεί να προκύψουν από το συμβολισμό που είναι συνυφασμένος με τη φύση. Το νερό, για παράδειγμα, σχετίζεται με τη βάπτιση, την αναγέννηση ή την κάθαρση. Τα λουλούδια συμβολίζουν το πόσο εύθραυστη είναι η ζωή. Τα φύλλα του φθινοπώρου συμβολίζουν την έναρξη του χειμώνα ή την πρόοδο της ηλικίας. Οι πέτρες και τα βράχια εκφράζουν δύναμη, σταθερότητα και την ικανότητα να αντέχουμε το στρες. Τα δέντρα μπορεί να παρέχουν μεταφορές για σταθερότητα, δύναμη και μονιμότητα, τα αιωνόβια φυτά για επιμονή και ανανέωση και τα μονοετή φυτά για ανάπτυξη, βλάστηση, ανθοφορία, σπορά, φθορά, θάνατο και μεταμόρφωση. Το ουράνιο τόξο μπορεί να συμβολίζει την ελπίδα και την απρόσμενα καλή τύχη ή οποία μπορεί να είναι στη γωνία. Ίσως η πιο ελκυστική πλευρά της φύσης είναι το γεγονός ότι πάντα αλλάζει ελαφρώς και δεν είναι ποτέ στατική. Η κίνηση των φύλλων, τα ρεύματα αέρα στον ωκεανό, η κατεύθυνση των κυμάτων, η κίνηση των σύννεφων, το λαμπύρισμα του φωτός του ηλίου στα φύλλα παρέχουν αρκετή διέγερση για να αποτρέψουν τη βαρεμάρα. Το πρότυπο του νερού είναι πάντα διεγερτικό, ακόμη και χαλαρωτικό, 160. Αγγελοπούλου Δήμητρα, Υπαίθριοι χώροι θεραπευτικών εγκαταστάσεων, Θεσσαλονίκη 124

θεραπέια-αρχιτεκτονική

καθώς στροβιλίζεται γύρω από τις πέτρες, παφλάζων και γάργαρο καθώς ρέει. Το τρεμόπαιγμα της φωτιάς ή η αίσθηση από ένα ζεστό η κρύο αεράκι μπορούν περιοδικά να ξυπνήσουν το νευρικό σύστημα και να παρέχουν ένα αντίδοτο στο μονότονο χαρακτήρα των περισσότερων ιδρυματικών περιβαλλόντων.161 Σχεδιασμός/ φύση Για τους ασθενείς η πρώτη εντύπωση που τους δίνει ο χώρος του νοσοκομείου είναι σημαντική για την ευημερία τους. Ειδικά οι πράσινες περιοχές παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο στη διαδικασία της ανάρρωσης. Τα καινούργια νοσοκομεία συνήθως δίνουν έμφαση στην βελτιωμένη πρόσβαση στη φύση, που ερμηνεύεται υπό την έννοια παραθύρων στο τέλος του διαδρόμων ,θεραπευτικούς κήπους και μία καινούρια εστίαση σε ζώνες αναψυχής ασθενών και προσωπικού. Στο The Business Case For Better Buildings ο Leonard Berry (2004), ο Derek Parker και άλλοι ορίζουν ως καλύτερο κτίριο αυτό που μειώνει το στρες, βελτιώνει την ασφάλεια και συνεισφέρει στην οικολογική υγεία. Η φύση, υποστηρίζουν, κατέχει σημαντικό ρόλο στον ορισμό αυτού του ‘’καλύτερου κτιρίου’’.162 Οι εξωτερικοί χώροι των νοσοκομείων - μικροί ή μεγάλοι- μπορούν να λειτουργήσουν ως τόποι χαλάρωσης και επαφής με τη φύση, αν είναι διαμορφωμένοι κατάλληλα ώστε να ελκύουν το ενδιαφέρον. Όσο μικρότερη είναι η έκταση που χρησιμοποιείται για το κτίριο του νοσοκομείου, τόσο μεγαλύτερος πρέπει να είναι ο ελεύθερος χώρος διαθέσιμος για την ανάπτυξη των κινήσεων και του πρασίνου. Συχνά, με τη συνεργασία αρχιτεκτόνων τοπίου, καλλιτεχνών, γεωπόνων και κηπουρών αξιοποιούνται προαύλια, εξωτερικοί χώροι ή παραμελημένοι κήποι και αναβαθμίζονται κατάλληλα. Το κοινό θα πρέπει να έχει ελεύθερη πρόσβαση σε αυτά τα πάρκα ώστε οι ασθενείς να μην νιώθουν απομονωμένοι. Καλό είναι να υπάρχουν πολλά διαφορετικά σημεία να ανακαλύψει κάποιος και να ευχαριστηθεί τις θεραπευτικές τους πλευρές όπως μία βεράντα μπροστά στην καφετέρια ή πιο ιδιωτικά σημεία μέσα στην υπαίθρια διαμόρφωση. Ελκυστικός θα ήταν, εάν είναι δυνατή η ύπαρξή του, ένας υπαίθριος περίπατος κατά μήκος του κτιρίου, χωρίς τέλος.163 Προτιμήσεις για διαφορετικούς τύπους φύσης (δάσος, δέντρα, λιβάδια, ακόμη και γκαζόν) είναι απαραίτητο να ερευνηθούν πριν το σχεδιασμό (Kaplan and Austin 2004). Οι αρχιτέκτονες και οι αρχιτέκτονες τοπίου θα πρέπει να δουλεύουν μαζί για να εξασφαλίσουν, ότι υπάρχουν θέες προς τον κήπο και τη φύση από τα δωμάτια των ασθενών, τις αίθουσες αναμονής, τα γραφεία του προσωπικού και τους διαδρόμους. 161. Jain Malkin, Hospital Interior Architecture Creating Healing Environments for Special Patient Populations, (Van Nostrand Reinhold, New York 1992), Chapter 2 (δημιουργώντας ένα θεραπευτικό περιβάλλον) 162. Robin Guenther and Gail Vittori, Sustainable Healthcare Architecture, 2008, Chapter 4 (Φύση και θεραπεία) 163. Βαβύλη Φανή, Aspects of healing environments, Εκδόσεις Ζήτη, 2009 125

126

θεραπέια-αρχιτεκτονική

Διάταξη κήπων Η διάταξη του κήπου παρέχει επιλογή τιμώντας τόσο τη χωροταξική όσο και τη φυσική ποικιλότητα. Ένα μονοπάτι με πολλαπλές συνδέσεις σε κάθε κόμβο δίνει τη δυνατότητα στους περιπατητές να διαλέξουν μεταξύ πολλών διαδρομών. Η παραλλαγές του μικροκλίματος φως/ σκιά, κρύο/ ζέστη μπορούν να επιτευχθούν με χειρισμούς όπως θόλο δέντρων και θύλακες ηλίου, παρέχοντας πολλαπλές επιλογές για κάθισμα κατά τη διάρκεια της ημέρας και πλούσια ποικιλία φυτών. Υποστηρίζοντας τις κοινωνικές συναθροίσεις με μικρά τραπέζια και καρέκλες καθώς και μεγαλύτερους χώρους για πικ-νικ, δίνετε η επιλογή στους ανθρώπους να είναι μόνοι τους ή σε μέρη συγκέντρωσης μεγαλύτερων ομάδων. Οι κήποι και οι συνδετικοί χώροι μπορούν να σχεδιαστούν με ελκυστικούς μεταβατικούς χώρους ώστε να ενισχύσουν την ευκαιρία τυχαίων συναντήσεων κατά τη διάρκεια της ροής των καθημερινών δραστηριοτήτων. Οι μεταβατικοί χώροι και τα μονοπάτια μπορεί να κανονιστεί να παρέχουν αρκετό χώρο για να υποστηρίξουν μία καθημερινή συζήτηση ενώ επιτρέπουν και τη διέλευση (3 με 42 μέτρα). Μία διαμόρφωση που περιλαμβάνει ποικιλία επιπλωμένων χώρων με ομάδες καθισμάτων παρέχει ευέλικτα σημεία συνάντησης τα οποία μπορούν να υποστηρίξουν από μία αιφνίδια συνάντηση μεταξύ δύο ανθρώπων έως και ένα μάθημα γιόγκα για τριάντα ανθρώπους. Σε μικροκλίμα, η τοποθέτηση εργονομικών παγκακίων , που είναι εύκολο το να καθίσεις και να σηκωθείς από αυτά, επιτρέπει θέες για οπτική τόνωση και δημιουργεί ποικιλία θέασης ανθρώπων (Yancey 1972; Gehls 1987; Hall 1969; Alexander, Ishikawa, and Silverstein 1977).164 Η διάταξη του κήπου πρέπει να είναι τέτοια ώστε το περπάτημα ή η ώθηση με αναπηρική καρέκλα μέσα στον κήπο να παρέχει μία ποικιλία από ανοιχτές και κλειστές θέες, εμπειρίες από διαφορετικούς υπο- χώρους, ακόμη και στοιχεία θετικής έκπληξης ή φαντασίας. Στοιχεία που είναι απαραίτητο να διαθέτει κάθε σωστά σχεδιασμένος θεραπευτικός κήπος: • Ευκαιρίες για κίνηση και άσκηση. Η άσκηση σχετίζεται με μία ποικιλία από φυσικά και ψυχολογικά οφέλη, συμπεριλαμβανομένης της βελτιωμένης καρδιαγγειακής υγείας και των μειωμένων επιπέδων κατάθλιψης. Οι επιπτώσεις για το σχεδιασμό ενός κήπου υγειονομικής εγκατάστασης περιλαμβάνουν κύκλωμα συστήματος μονοπατιών που προσφέρει την επιλογή συντομότερων ή μακρύτερων διαδρομών, χώρους που βοηθούν τους φυσιοθεραπευτές στην υπαίθρια δουλειά τους για την αποκατάσταση των χτυπημένων ασθενών, περιβάλλοντα όπου τα παιδιά που είναι καλά μπορούν να τρέχουν και να ξεθυμαίνουν, τόπους για στοχαστικό περπάτημα ( έναν λαβύρινθο), διαδρομές για περπάτημα ή τρέξιμο για το διάλλειμα του προσωπικού, διαδρόμους με θέα προς τη φύση για να ενθαρρύνουν τη μετεγχειρητική άσκηση. 164. Robin Guenther and Gail Vittori, Sustainable Healthcare Architecture, 2008, Chapter 4 (Φύση και θεραπεία), Jody Rosenblatt-Naderi, ASLA, and Jerry Smith, ASLA, Design with Rhythm 127

φυση

• • Ευκαιρίες για να κάνουν επιλογές, αναζήτηση της ιδιωτικότητας και βίωμα της αίσθησης του ελέγχου. Συνεντεύξεις με χρήστες των κήπων υποδεικνύουν ότι η επανάκτηση του ελέγχου και η μείωση του στρες είναι από τα σημαντικότερα κίνητρα για τη χρήση των κήπων. Το να βγουν έξω είναι ένα μέσο διαφυγής. Πάνω από όλα, ο σχεδιασμός ενός κήπου θα πρέπει να προσφέρει επιλογήμέρη για να είσαι μόνος σου ή με άλλους, μέρη για να κάθεσαι στον ήλιο ή τη σκιά, με μία εκτεταμένη ή κοντινή θέα, σταθερά και μετακινούμενα καθίσματα, διαφορετικές διαδρομές για περπάτημα- όλα αυτά επιδέξια ενισχύουν την αίσθηση αυτονομίας. • Χώροι που ενθαρρύνουν τους ανθρώπους να συγκεντρώνονται και να βιώνουν κοινωνική υποστήριξη. Οι έρευνες υποδεικνύουν ότι οι άνθρωποι με υψηλότερα επίπεδα κοινωνικής υποστήριξης είναι συνήθως λιγότερο αγχωμένοι και σε καλύτερη κατάσταση υγείας από αυτούς που είναι περισσότερο απομονωμένοι και επίσης απολαμβάνουν βελτιωμένη ανάρρωση ή ποσοστά επιβίωσης για διάφορες ιατρικές παθήσεις. Οι επιπτώσεις για τους κήπους είναι να τοποθετούνται κοντά στα δωμάτια των ασθενών, τις αίθουσες αναμονής και τις εισόδους των νοσοκομείων, να παρέχουν υπο-χώρους ώστε μικρές ομάδες να μπορούν να βρουν ιδιωτικότητα, να παρέχουν μετακινούμενα έπιπλα κήπου και να παρέχουν κάποιες περιοχές με τραπέζια και καρέκλες υπαίθρια, έτσι ώστε μία οικογένεια ή μία ομάδα προσωπικού να μπορεί να πραγματοποιήσει ένα ανεπίσημο γεύμα. • Εμπλοκή με τη φύση. Ένας κήπος ώστε να παρέχει όσο το δυνατόν περισσότερα θεραπευτικά οφέλη, χρειάζεται να διαθέτει αφθονία φυτικών υλικών, κάποια με χαρακτηριστικές εποχιακές αλλαγές, φύλλα και γρασίδι και λεπτομέρειες από χρώμα, υφή και σχήμα φύλλων. Ένας θεραπευτικός κήπος πρέπει να παρέχει θέα στον ουρανό, πισίνες που κατοπτρίζουν τον ουρανό ή δέντρα, υπενθυμίζοντας σε αυτούς που είναι άρρωστοι ότι η ζωή συνεχίζεται, στοιχεία που διαθέτουν το θέαμα και τον ήχο του κινούμενου νερού και όπου είναι δυνατό, θέα στον ορίζοντα. • Ορατότητα. Ελάχιστα νοσοκομεία διαθέτουν σημάδια στο σύστημα τους προσανατολισμού, μέσα σε ένα κήπο, μία αυλή ή ένα κήπο σε ταράτσα. Οι άνθρωποι θα πρέπει να ξέρουν ότι ο κήπος είναι εκεί. Ιδανικά, ένας υπαίθριος χώρος θα πρέπει να είναι διαθέσιμος (προσβάσιμος) από την είσοδο του κτιρίου, ή ορατός από το κυρίως φουαγιέ έτσι ώστε να μην είναι αναγκαία η σήμανση. • Προσβασιμότητα. Οι άνθρωποι όλων των ηλικιών και δυνατοτήτων θα πρέπει να μπορούν να εισέλθουν και να κινηθούν μέσα στον κήπο. Τα μονοπάτια θα πρέπει να είναι αρκετά πλατιά ώστε να μπορούν να περάσουν δύο αναπηρικά καροτσάκια (το ελάχιστο περίπου δύο μέτρα), πρέπει να είναι αρκετά στρωτά και πλατιά ώστε ένας ασθενής σε κρεβάτι ή φορείο να μπορεί να χρησιμοποιήσει τον κήπο για μία βόλτα, οι αρμοί της λιθόστρωσης θα πρέπει να είναι τόσο στενοί ώστε να μην πιαστεί κανένα μπαστούνι, ρόδα, ή το τροχήλατο σύστημα μεταφοράς του ορού κάποιου περιπατητή.

128

•

θεραπέια-αρχιτεκτονική

• Οικειότητα. Όταν αισθάνονται αγχωμένοι, πολλοί άνθρωποι αναζητούν περιβάλλοντα που είναι οικεία και χαλαρωτικά. Ένα άτομο με κατάθλιψη μπορεί να είναι απρόθυμο να αφήσει το κρεβάτι του, ένα ανήσυχο άτομο μπορεί να αναζητά την οικειότητα του σπιτιού του. Παρομοίως, αυτοί που βρίσκονται σε ιατρικές εγκαταστάσεις και είναι αγχωμένοι με την ασθένεια ή ανήσυχοι χρειάζεται να έχουν πρόσβαση σε υπαίθριες εγκαταστάσεις οι οποίες είναι καταπραϋντικές για την εξοικείωση τους. Αυτό μπορεί να σημαίνει την υιοθέτηση μίας αισθητικής η οποία έχει ρίζες στην κουλτούρα της πλειοψηφίας των ασθενών, παρέχοντας χώρους οι οποίοι έχουν μία ανθρώπινη ή οικιακή κλίμακα, και διαλέγοντας φυτά και έπιπλα τα οποία είναι οικεία • Ησυχία. Εάν ένας κήπος προορίζεται για να έχει θεραπευτική δράση σε κάποια εγκατάσταση περίθαλψης, θα πρέπει να είναι ήσυχος- μία ολοκληρωτική αντίθεση στις ανακοινώσεις προς το κοινό, τις τηλεοράσεις και τον θόρυβο από τα συρόμενα φορεία στο εσωτερικό ενός νοσοκομείου. Οι άνθρωποι που χρησιμοποιούν ένα τέτοιο κήπο πρέπει να έχουν μία αίσθηση ηρεμίας και να είναι δυνατό να ακούσουν το κελάηδισμα των πουλιών, τον άνεμο και τους ήχους ενός σιντριβανιού. Από το στάδιο σχεδιασμού, είναι σημαντικό οι μέλλοντες υπαίθριοι χώροι να τοποθετούνται μακριά από κίνηση, περιοχές στάθμευσης, δρόμους για φορτοεκφόρτωση και σημεία προσγείωσης ελικοπτέρων, διότι οι χρήστες ενοχλούνται από ασύμφωνους με το περιβάλλον μηχανικούς ήχους. • Άνεση. Οι ασθενείς των νοσοκομείων συχνά αισθάνονται ευάλωτοι. Οι ασθενείς οι οποίοι είναι ηλικιωμένοι, ανήμποροι ή με κινητικά προβλήματα χρειάζονται τη διασφάλιση των κιγκλιδωμάτων, καθίσματα ανά τακτά χρονικά διαστήματα (κυρίως κοντά στην πόρτα εισόδου) και υλικά πεζοδρόμησης τα οποία δεν προκαλούν υπερβολική θάμβωση. Ο βαθμός άνεσης σε ένα κήπο θα πρέπει να είναι τέτοιος, ώστε εάν το επιθυμούν οι περιπατητικοί ασθενείς και τα μέλη του προσωπικού στο διάλλειμα τους να κλείσουν τα μάτια του και να ξαπλώσουν για έναν ελαφρύ ύπνο κάτω από τον ήλιο. Κάποιοι ασθενείς λόγω συγκεκριμένης φαρμακευτικής αγωγής ίσως είναι απαραίτητο να μείνουν μακριά από τον ήλιο, άλλοι μπορεί να φοβούνται ότι θα κρυώσουν εάν καθίσουν στο ύπαιθρο και κάποιοι μπορεί να έχουν πρόβλημα να σηκωθούν από μία καθιστή θέση. Τουλάχιστον, ένα κήπος θα πρέπει να προβλεφθεί για φυσιολογική άνεση με επιλογές από χώρους καθίσματος στον ήλιο ή τη σκιά, καθίσματα τα οποία είναι προστατευμένα από τον αέρα με φύτευση ή κατασκευές και καθίσματα τύπου πάγκου που να επιτρέπουν σε κάποιον να ξαπλώσει, καθώς και καθίσματα με μπράτσα και πλάτη. Λόγο της απαγόρευσης του καπνίσματος στις περισσότερες εγκαταστάσεις υγείας, οι κήποι και οι άλλοι υπαίθριοι χώροι επιζητούνται από τους καπνιστές. Για να αποφύγουμε τα προβλήματα που σχετίζονται με το παθητικό κάπνισμα, οι καπνιστές θα πρέπει να φιλοξενούνται σε μία κλειστή αυλή ή σε άλλους χώρους διαχωρισμένους από τους κήπους που χρησιμοποιούν οι μη καπνιστές.165 165. Cor Wagenaar, The Architecture of Hospitals, NAi Publishers, 2006, Κεφάλαιο 5ο Healing by Architecture, Clare Cooper Marcus, Healing Gardens in Hospitals, σελ 314 129

φυση

Είδη φύσης/ κήπων στο νοσοκομείο Ο ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΣ ΚΗΠΟΣ Σε περιοχές όπου το κλίμα τον περισσότερο καιρό απαγορεύει την παραμονή σε εξωτερικό χώρο, ένας εσωτερικός κήπος που λειτουργεί είτε με θέρμανση είτε με κλιματισμό μπορεί να δημιουργήσει ένα άνετο και ελκυστικό μέρος. Τα πιο σημαντικά πλεονεκτήματα εντοπίζονται στο γεγονός ότι ο κήπος αυτός παρέχει τη μεγαλύτερη δυνατή ασφάλεια στους ασθενείς καθώς βρίσκεται στο εσωτερικό του κτιρίου, το οποίο ‘πλημυρίζει’ με φως, ενώ ταυτόχρονα είναι εύκολα προσεγγίσιμος. Παρόλα αυτά, τα φυτά τοποθετούνται τις περισσότερες φορές σε φυτοδοχεία με αποτέλεσμα να έχουν περισσότερες ανάγκες, αυξημένο κόστος συντήρησης και να χρειάζονται τακτική αλλαγή. Η ΑΥΛΗ Ο όρος αυλή αναφέρεται στο χώρο εκείνο που περικλείεται από ένα κτίριο αλλά είναι ανοιχτός προς τον ουρανό σε αντίθεση με τον εσωτερικό κήπο. Ένα τέτοιο μέρος μπορεί να αποτελέσει έναν ασφαλή πυρήνα στο κτίριο, που περιβάλλεται και από τις τέσσερις πλευρές από τοίχους. Ιδανική θα ήταν η περίπτωση ο χώρος αυτός να είναι ορατός και εύκολα προσεγγίσιμος από το εσωτερικό. Ένα ιδιαίτερο προνόμιο των αυλών είναι ότι παρέχουν ήλιο και ωραία θέα στο εσωτερικό των δωματίων και ταυτόχρονα μπορούν να λειτουργήσουν ως σημείο αναφοράς και προσανατολισμού του κτιρίου. ΤΟ ΠΑΡΚΟ Πολλοί θεραπευτικοί κήποι μοιάζουν με πάρκα. Στις περισσότερες περιπτώσεις οι κήποι αυτοί είναι μεγάλης έκτασης και η κυριαρχία του πρασίνου είναι έντονη. Ο χώρος μπορεί να χρησιμοποιηθεί από πολλά άτομα ταυτόχρονα, τόσο για περίπατο όσο και για άσκηση και απομόνωση. Όταν δεν υπάρχουν περιφράξεις, το είδος αυτού του κήπου μπορεί να λειτουργήσει και ως κοινόχρηστο πάρκο. Με τον τρόπο αυτό η γύρω κοινότητα αποκτά ένα χώρο πρασίνου, ενώ παράλληλα οι ασθενείς δεν αισθάνονται αποκομμένοι από αυτή. Παρόλα αυτά λόγω μεγέθους, άλυτα παραμένουν ζητήματα ιδιωτικότητας, ασφάλειας και επίβλεψης. Ο ΚΗΠΟΣ ΕΙΣΟΔΟΥ Ο κήπος εισόδου μπορεί να συμβάλει σημαντικά στη διαμόρφωση μίας οικείας εικόνας, ώστε να χαλαρώσει ή να προδιαθέσει θετικά συγγενείς και ασθενείς. Ο κήπος αυτός μπορεί να σχεδιαστεί και για χρήση ή απλώς για να σηματοδοτήσει την είσοδο και να μειώσει την κλίμακα του κτιρίου. Στην πρώτη περίπτωση καλό θα ήταν να μην είναι τοποθετημένος ακριβώς μπροστά από την είσοδο, για να μη δημιουργηθεί συνωστισμός. Παρόλα αυτά, εξαιτίας της αυξημένης ορατότητας του χώρου, οι ασθενείς δεν συνηθίζουν να χρησιμοποιούν το χώρο αυτό για ανάπαυση παρότι είναι άμεσα προσβάσιμος. 130

θεραπέια-αρχιτεκτονική

Ο ΚΗΠΟΣ ΟΡΟΦΗΣ Πρόκειται για τον κήπο που σχεδιάζεται στην οροφή του κτιρίου και παρέχει εκτός των άλλων αξιόλογη θέα και εύκολη επίβλεψη από το προσωπικό. Λόγω του μέρους που είναι ιδιαίτερα περιορισμένο και κατ’ επέκταση απολύτως ασφαλές μπορεί να χρησιμοποιηθεί από παιδιά και από ασθενείς που πάσχουν από αμνησία ή από άλλες ασθένειες, οι οποίες τους δημιουργούν τάση για περιπλάνηση. Μερικά όμως από τα βασικά προβλήματα που παρουσιάζουν οι κήποι οροφής αφορούν κατασκευαστικά ζητήματα, τα οποία αποκλείουν τη χρήση υψηλής βλάστησης και την παρουσία του υγρού στοιχείου. Επιπλέον τις περισσότερες φορές ο χώρος είναι πλήρως εκτεθειμένος στη ζέστη, τον ήλιο και τον αέρα, δημιουργώντας ένα όχι και τόσο ελκυστικό περιβάλλον. Ο ΚΗΠΟΣ <<για να τον βλέπεις>> Αυτού του είδους οι κήποι χρησιμοποιούνται όταν υπάρχει έλλειψη χώρου. Τις περισσότερες φορές οι ασθενείς δεν μπορούν να εισέλθουν στο χώρο, παρά μόνο να τον θαυμάσουν από μακριά. Οι κήποι αυτοί προσδίδουν ηρεμία, χαλάρωση και άπλετο φως στο εσωτερικό του κτιρίου. Μπορεί να έχουν λουλούδια και κάποια καθίσματα, ανάλογα με τις δυνατότητες του χώρου, αλλά η γενική αίσθηση που δίνεται δεν είναι αυτή του φυσικού τοπίου και πρασίνου. Επομένως οι θεραπευτικές ιδιότητες των κήπων επίδειξης περιορίζονται στα συναισθήματα ευφορίας που δημιουργούνται από τη θέαση αυτών.166

166. Αγγελοπούλου Δήμητρα, Υπαίθριοι χώροι θεραπευτικών εγκαταστάσεων, Θεσσαλονίκη 131

132

θεραπέια-αρχιτεκτονική

Champalimaud Centre for the Unknown Τοποθεσία: Λισαβόνα, Πορτογαλία Αρχιτέκτονας : Charles Correa Associates, RMJM (εργαστηριακός και κλινικός σχεδιασμός) Λειτουργία : ερευνητικό κέντρο νευροεπιστημών, προβλημάτων όρασης και καρκίνου Χρονιά : 2010 Μέγεθος : 50,000 τμ Κόστος : 100 εκατομμύρια ευρώ Σκοπός Το Ίδρυμα Champalimaud υποστηρίζει μεμονωμένους ερευνητές αλλά και ερευνητικές ομάδες που εργάζονται στην αιχμή της βιοϊατρικής επιστήμης. Έχει ως στόχο να ενθαρρύνει νέες θεωρητικές και πρακτικές μεθοδολογίες, αξιοποιώντας την εμπειρία τόσο των επιστημόνων ερευνητών όσο και των ιατρών. Μέσα από ένα λεπτομερές πρόγραμμα έρευνας και κλινικής υποστήριξης το ίδρυμα προσπαθεί να κάνει σημαντική επιστημονική πρόοδο, ιδίως στους τομείς της νευροεπιστήμης και του καρκίνου. Ο καρκίνος είναι η δεύτερη συνηθέστερη αιτία θανάτου στην Πορτογαλία, και τα ποσοστά θνησιμότητας είναι σε άνοδο σε όλη την Ευρώπη, σύμφωνα με τον Διεθνή Οργανισμό Ερευνών για τον καρκίνο. Η πλειοψηφία του έργου του ιδρύματος λαμβάνει χώρα στο Champalimaud Centre for the Unknown με ιδιαίτερη έμφαση στη μεταφραστική έρευνα για τον καρκίνο και την κλινική πρακτική. Με τον τρόπο αυτό, το ιδρυμα στοχεύει να κάνει σημαντικές προόδους στις βιοϊατρικές επιστήμες. Ειδικότερα, θα πρέπει να δοθεί προτεραιότητα στην έρευνα που θα συμβάλει στη βελτίωση της υγείας και της ευημερίας των ανθρώπων σε όλο τον κόσμο. Τοποθεσία Το Champalimaud Centre for the Unknown βρίσκεται σε μια όμορφη περιοχή της Λισαβόνας 60.000 m2, κοντά στον υπέροχο πύργο του Belém. Πρόκειται για έναν πολύ ιδιαίτερο χώρο, εκπληκτικής ομορφιάς και με μεγάλη ιστορική μνήμη. Τοποθετείται στο σημείο όπου ο ποταμός Τάγος συναντά τον Ατλαντικό Ωκεανό,όπου ο Vasco da Gama και οι άλλοι μεγάλοι θαλασσοπόροι ξεκίνησαν τα ταξίδια τουςμια τέλεια μεταφορά για τις ανακαλύψεις της σύγχρονης επιστήμης σήμερα. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο το περισσότερο από το 50% της περιοχής έχει δοθεί πίσω στην πόλη της Λισαβόνας για τους πολίτες της ώστε να γιορτάσουν αυτή την ιστορία - χωρίς να διακυβεύεται η προστασία της ιδιωτικής ζωής των ιατρικών δραστηριοτήτων και το αντίστροφο. 133

Αρχιτεκτονική Οι εγκαταστάσεις που καλύπτουν μια περιοχή της 50000 τ.μ. διαχωρίζονται σε 3 μονάδες • Η μονάδα Α είναι το τετραώροφο κτίριο έρευνας και θεραπείας, η οποία καταλαμβάνει τη βόρεια πλευρά της περιοχής. Διαγνωστικές και θεραπευτικές περιοχές καταλαμβάνουν τα δυο χαμηλότερα επίπεδα, ενώ οι άνω δύο όροφοι είναι αφιερωμένοι στα ερευνητικά εργαστήρια που χτίστηκαν για να φιλοξενήσουν 440 επιστήμονες. Σημεία διπλού ύψους στο εσωτερικού του κτιρίου παρέχουν οπτική σύνδεση μεταξύ των ερευνητικών ορόφων και μια έκταση από γυαλί μέσα στο ευρύχωρο λόμπι δίνει στους ασθενείς τη δυνατότητα θέασης των ερευνητικών προσπαθειών που πραγματοποιούνται για λογαριασμό τους. Ένας τροπικός κήπος που αναπτύσσεται στο εσωτερικό του κτιρίου είναι προσιτός στους ασθενείς και προσωπικό. • Η μονάδα Β που βρίσκεται στα νότια του κύριου μπλοκ, είναι μια μικρότερη δομή που στεγάζει, το εστιατόριο, τον εκθεσιακό χώρο, και ένα αμφιθέατρο 400 θέσεων στο επίπεδο της εισόδου και στο ανώτερο επίπεδο το συνεδριακού κέντρο, μαζί με τα γραφεία του ιδρύματος που συνδέεται μέσω μιας κομψής γυάλινης γέφυρας με τα ερευνητικά εργαστήρια. Μια γενναιόδωρη βεράντα με τραπεζαρία εκτείνεται από το εστιατόριο, με θέα το παραλιακό χώρο περιπάτου. • Η μονάδα Γ το τρίτο βασικό στοιχείο του συγκροτήματος, είναι ουσιαστικά ένα υπαίθριο αμφιθέατρο μπροστά στο ποτάμι για δημόσιες παραστάσεις και εκδηλώσεις της κοινότητας. Η μονάδα αυτή βοηθά στην εκπλήρωση αυτού του στόχου του δημόσιου χαρακτήρα του συγκροτήματος. Μέσω του κατάλληλου σχεδιασμού δημιουργούνται χώροι όπου το κοινό μπορεί να είναι σε όλα τα σημεία γύρω από το κτίριο. Το θέατρο φιλοξενεί τακτικά προγράμματα μουσικής και διαλέξεων, τα οποία πραγματοποιούνται με την πόλη και το ποτάμι ως σκηνικό. Οι 3 μονάδες που αποτελούν το έργο έχουν σχεδιαστεί ώστε να δημιουργούν ένα μακρύ μονοπάτι 125 μέτρων που οδηγεί διαγώνια στην περιοχή προς την ανοικτή θάλασσα. Αυτή η διαδρομή επεκτείνεται σε μία πλαγιά στην οποία έτσι όπως ανεβαίνει κάποιος μπορεί να δει μόνο ουρανό μπροστά του. Τον αινιγματικό ουρανό, το απόλυτο άγνωστο. Στο τέλος της διαδρομής τοποθετούνται δύο μονόλιθοι κατ ‘ευθείαν από το λατομείο,15 μέτρων ύψους ο καθένας. Αλλά ακόμα και όταν τελικά φτάσει κάποιος εκεί, δεν μπορεί να δει ποτάμι ή ωκεανό - αλλά ένα σώμα νερού, στο οποίο είναι μερικώς βυθισμένο ένα αινιγματικό αντικείμενο, με ένα οβάλ σχήμα κατασκευασμένα από ανοξείδωτο χάλυβα και ελαφρώς κυρτό, έτσι ώστε να αντανακλά το γαλάζιο του ουρανού και τα περαστικά σύννεφα πάνω. Τι είναι αυτό? Το πίσω μέρος του μια χελώνας, ένα νησί ή ίσως το κουτί ενός θησαυρού?

134

θεραπέια-αρχιτεκτονική

135

136

θεραπέια-αρχιτεκτονική

Ο αρχιτέκτονας του κτιρίου αναφέρει: το τι με κάνει πιο περήφανο για αυτό το έργο είναι ότι δεν είναι ένα Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης. Αντίθετα, χρησιμοποιεί τα υψηλότερα επίπεδα της σύγχρονης επιστήμης και της ιατρικής για να βοηθήσει τους ανθρώπους να αντιμετωπίζουν πραγματικά προβλήματα, όπως ο καρκίνος, η εγκεφαλική βλάβη και η τύφλωση. Η Αρχιτεκτονική ως Γλυπτική. Η Αρχιτεκτονική ως ομορφιά. Η ομορφιά ως θεραπεία. Έχουμε επίσης προσπαθήσει να χρησιμοποιήσουμε τη φύση ως θεραπεία, το νερό γύρω μας, τον ουρανό επάνω μας, την θεραπευτική παρουσία του τροπικού κήπου. Όλα αυτά είναι θεραπεία για τους ασθενείς. Το έργο είναι ένα εξαιρετικό παράδειγμα μιας ολιστικής προσέγγισης για την αειφορία. Ένα υψηλής τεχνολογίας σύστημα διαχείρισης κτιρίου επιτρέπει την ενσωμάτωση πολλών διαφορετικών λύσεων περιβαλλοντικού ελέγχου. Για παράδειγμα, η γειτνίαση με τον ποταμό Τάγο επιτρέπει την ύπαρξη μίας γεωθερμικής ψύκτρας για τον έλεγχο της θερμοκρασίας, η οποία ελέγχεται περαιτέρω και με το τεράστιο τροπικό δάσος στον κήπο του κεντρικού κτίριου. Ο κήπος είναι 80 x 40 μέτρα, το μέγεθος ενός γηπέδου ποδοσφαίρου των ΗΠΑ. Χάρη στον έλεγχο παγκόσμιας κλάσης και τις δυνατότητες παρακολούθησης, καθώς και τη λειτουργικότητα φιλική προς το χρήστη, ένα σύστημα Helvar Router χρησιμοποιείται για φωτισμό σε όλους τους χώρους του κέντρου και επίσης ελέγχει όλες τις περσίδες στο εσωτερικό των κτιρίων. Το σύστημα HVAC χρησιμοποιεί πληροφορίες από το σύστημα Helvar Router για τον έλεγχο της ενεργοποίησης και τα επίπεδα του κλιματισμού και εξαερισμού σε 80% των κτιρίων. Το Helvar Router παρέχει εξαιρετικά ακριβείς πληροφορίες σε πραγματικό χρόνο για το σύστημα HVAC που βασίζεται στην ανίχνευση και την παρακολούθηση των επιπέδων φορτίου. Επικοινωνεί και με άλλα συστήματα όπως ελέγχου πρόσβασης, καθώς και πυρκαγιάς και συστήματα συναγερμού. Με ενσωματωμένο αστρονομικό ρολόι και με βάση τις γεωγραφικές συντεταγμένες, προγραμματίζει αυτόματα τα επίπεδα φωτισμού σε πολλούς τομείς. Το Helvar modular pannel και τα TouchPanels, καθώς και οθόνες αφής με λογισμικό Helvar TouchStudio, χρησιμοποιούνται για τον έλεγχο του εξοπλισμού σε επιμέρους χώρους ή περιοχές.

137

138

θεραπέια-αρχιτεκτονική

Rush University Medical Center Τοποθεσία: Rush University Medical Center, 1653 West Congress Parkway, Chicago, IL 60612, United States Αρχιτέκτονας: Perkins+Will Βασικοί σχεδιαστές: Ralph Johnson – Firm Wide Design Principal; Jerry Johnson – Principal Χρονιά : 2012 Μέγεθος : 77109,52 τμ Κόστος : 365 εκατομμύρια ευρώ Βραβεία • Το 2014 η εταιρία Perkins+Will πήρε το βραβείο AIA National Healthcare Design Award για το σχεδιασμό του Rush University Medical Center New Hospital Tower στο Chicago. • Είναι ένα από τα μεγαλύτερα νοσοκομεία στο κόσμο με πιστοποίηση LEED Gold. • Το 2012 οι κριτές του βραβείου Building Design+Construction’s έδωσαν έναν πλατινένιο βραβείο στο κτίριο για την αντιμετώπιση των απρόβλεπτων οικονομικών περιορισμών, την ανάπτυξη ενός διαρθρωτικού επανασχεδιασμό που έσωσε 40 εκατομμύρια, ολοκληρώνοντας ένα από τα πιο καινοτόμα κέντρα αντιμετώπισης καταστάσεων έκτακτης ανάγκης στις ΗΠΑ. Σκοπός Αυτό το νοσοκομείο είναι μέρος ενός ευρύτερου σχεδίου, το οποίο περιλαμβάνει επίσης ένα κτίριο ορθοπεδικής, μία δομή στάθμευσης και νέα συστήματα φόρτωσης και παράδοσης. Το νοσοκομείο 800.000 τετραγωνικών ποδιών αποτελείται από 386 κλίνες ασθενών, μαζί με εγκαταστάσεις διάγνωσης και θεραπείας, όπως χειρουργικά τμήματα, ακτινολογία και τμήμα επειγόντων περιστατικών. Πιο συγκεκριμένα αποτελείται από 304 κρεβάτια εντατικής φροντίδας, 72 κρεβάτια εντατικής νεογνικής φροντίδας, και 10 κρεβάτια για γέννες. Το τμήμα επειγόντων περιστατικών περιέχει μία από τις λίγες εγκαταστάσεις ετοιμότητας σε περίπτωση βιοχημικής επίθεσης: ο χώρος μπορεί να μετατραπεί σε πλήρως λειτουργική περιοχή, καθώς οι γραμμές οξυγόνου και άλλες βοηθητικές υπηρεσίες, όπως ντους απολύμανσης, είναι κρυμμένες πίσω από αφαιρούμενα καλύμματα κολώνων.

139

Αρχιτεκτονική Το κτίριο αποτελείται από μια ορθογώνια βάση επτά επιπέδων, που περιέχουν νέες διαγνωστικές και θεραπευτικές εγκαταστάσεις, και ολοκληρώνεται από ένα καμπυλόγραμμο πύργο πέντε επιπέδων όπου βρίσκονται τα δωμάτια των ασθενών. Η βάση συνδέεται με τις υφιστάμενες διαγνωστικές εγκαταστάσεις για να δημιουργήσει μία νέα συνεχή παρεμβατική πλατφόρμα. Μέρος του επιπέδου του εδάφους αυτής της βάσης περιέχει ένα τμήμα επειγόντων περιστατικών. Η ογκοπλασία και η αρχιτεκτονική έκφραση των τμημάτων του κτιρίου βόρια, το νότια και ανατολικά ανταποκρίνονται στις διαφορετικές συνθήκες του περιβάλλοντος. Η βόρεια όψη είναι απλή και μεγάλης κλίμακας, παρόμοια με το παρακείμενο αυτοκινητόδρομο. Η ανατολική όψη λειτουργεί παράλληλα με το κτίριο ορθοπεδικής για να δημιουργήσει και να ενισχύσει τη λεωφόρο εισόδου Ashland. Η νότια όψη συνθέτει την ευθύγραμμη γεωμετρία της βάσης με τον καμπυλόγραμμο πύργο των δωματίων ώστε να συνδέσει την κλίμακα του κτιρίου (μειώνοντάς την) με το περιβάλλον της λεωφόρου εισόδου. Η διαφορά στη βόρεια και νότια όψη ανταποκρίνεται επίσης στις εσωτερικές οργανώσεις της βάσης. Η απλούστερη βόρεια όψη εκφράζει την πλάτη των διαδρόμων σύνδεσης των χώρων του προσωπικού. Η πιο πολυεπίπεδη που κλιμακώνεται προς τα κάτω νότια πρόσοψη περιέχει τα δημόσια στοιχεία της βάσης, όπως σαλόνια και χώρους αναμονής. Στη συμβολή του νέου και παλαιού νοσοκομείου είναι ένα περίπτερο εισόδου του οποίου η οροφή είναι διαμορφωμένη για να παρέχει έναν κήπο στους ασθενείς και το προσωπικού. Φεγγίτες που ενεργούν ως γλυπτά στοιχεία του κήπου παρέχουν φυσικό φως στο κάτω περίπτερο είσοδο. Τα τοιχώματα του ενός από αυτούς τους φεγγίτες φτάνουν ως το πάτωμα του περιπτέρου εισόδου για να εισαγάγουν έναν εξωτερικό φυτεμένο χώρο χωρίς να δημιουργήσουν ζητήματα της μόλυνσης που σχετίζονται με φυτεύσεις. Οι αρχιτέκτονες εργάστηκαν στο νοσοκομείο κατά τη διάρκεια της διαδικασίας σχεδιασμού, ιδρύοντας ένα γραφείο 25 ατόμων στο χώρο, παρόλο που η εταιρία βρισκόταν πολύ κοντά. Είχαν έτσι την ευκαιρία βιώσουν από πρώτο χέρι τις καθημερινές προκλήσεις που λαμβάνουν χώρα μέσα σε ένα αστικό νοσοκομείο, από την εργασία κατά τη διάρκεια έκτακτων περιστατικών ως την χρήση των ανελκυστήρων με τους ασθενείς σε φορεία. Επιπλέον τίποτα στο σχεδιασμό δεν αφέθηκε στην τύχη: όταν διαπιστώθηκε ότι το σχήμα αστεριού για τη διάταξη του πύργου ήταν πρωτοπόρο ανάμεσα σε μια σειρά από επιλογές σχεδιασμού, η ομάδα ζωγράφισε έναν πλήρη όροφο, έτσι ώστε οι γιατροί και οι νοσοκόμες να μπορούν να περπατήσουν την προτεινόμενη διάταξη των διαδρόμων και να διασφαλιστεί ότι όλες οι επιχειρησιακές ανάγκες θα πρέπει να πληρούνται πριν από την έναρξη της κατασκευής.Με λίγα λόγια, σχεδόν κάθε κίνηση του σχεδιασμού συνέβαλε στην επίτευξη του στόχου της παροχής ποιοτικής ιατρικής περίθαλψης για τους ασθενείς και ένα λειτουργικό περιβάλλον εργασίας για το προσωπικό.

140

θεραπέια-αρχιτεκτονική

141

142

θεραπέια-αρχιτεκτονική

Με την έξυπνη και περιβαλλοντικά φιλική χρήση των πόρων, τη στρατηγική αναδιοργάνωση του εφοδιασμού και την αρχιτεκτονική που βελτιστοποιεί την εμπειρία των ατόμων που το χρησιμοποιούν κάθε μέρα, το Rush University Medical Center έχει μεταμορφωθεί σε ένα πραγματικό πλεονέκτημα για την δυτική πλευρά του Σικάγου, και μια συναρπαστική νέα εγκατάσταση για την παροχή υγειονομικής περίθαλψης του 21ου αιώνα. Όλα στηρίζονται στο χρόνο που σπαταλούν οι άνθρωποι για να μεταβαίνουν από το ένα σημείο στο άλλο, αλλά και στην ασφάλεια των ασθενών. Τα δωμάτια των ασθενών στεγάζονται στα πέντε ανώτατα επίπεδα, τα οποία λαμβάνουν τη μορφή τετράκτινου αστεριού. Το μοναδικό αποτύπωμα εξασφαλίσει ότι τα δωμάτια των ασθενών είναι πανομοιότυπα, για να δημιουργήσουν καλύτερη απόδοση για το προσωπικό, μεγιστοποιώντας παράλληλα την ποσότητα της εξωτερικής επιφάνειας τοίχου και τον αριθμό των παραθύρων. Αυτό επιτρέπει στο φως της ημέρας να εισέλθει στα δωμάτια ,αλλά και θέα από κάθε δωμάτιο ασθενούς. Οι νοσηλευτικοί σταθμοί τοποθετούνται κατά μήκος του πυρήνα, και τα στρογγυλεμένες δωμάτια στο τέλος των ακτινών του αστεριού μένουν ανοιχτά για σαλόνι και χώρους παροχής συμβουλευτικών υπηρεσιών. Οι καινοτομίες που αναπτύσσονται στο κτίριο περιλαμβάνονται: • Το σχήμα πεταλούδας, το οποίο δίνει στο νοσηλευτικό προσωπικό ένα σαφές πεδίο ορατότητας των δωματίων των ασθενών και το τοποθετεί πιο κοντά στους ασθενείς. • Η ποιότητα της κυκλοφορίας του αέρα σε όλους τους τομείς φροντίδας των ασθενών και ακόμη υψηλότερης ποιότητας κυκλοφορία αέρα σε χειρουργικές αίθουσες. • Μονόκλινα δωμάτια που έχουν σχεδιαστεί με ξεχωριστές ζώνες για τον ασθενή, την οικογένεια και το προσωπικό. Τα δωμάτια των ασθενών έχουν ένα ενιαίο σχέδιο, έτσι ώστε οι γιατροί και οι νοσηλευτές να βρίσκουν τον ίδιο εξοπλισμό στο ίδιο μέρος για να εξασφαλιστεί ότι δεν χάνεται πολύτιμος χρόνος σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης.

143

144

θεραπέια-αρχιτεκτονική

Rehab center for spinal cord and Brain Injuries Τοποθεσία: Basel, Switzerland Αρχιτέκτονας: Herzog & de Meuron Χρονιά : 2002 Μέγεθος : 24.000 τμ Κόστος : 91,5 εκατομμύρια ευρώ Σκοπός Επίσης γνωστό ως REHAB Βasel, το κέντρο είναι μια ιδιωτική κλινική αποκατάστασης για πολύ εξειδικευμένη θεραπεία και αποκατάσταση ατόμων με παραπληγία ή / και τραυματισμούς του εγκεφάλου, ως αποτέλεσμα ενός ατυχήματος ή ασθένειας. Η κλινική αποτελείται από 2 θαλάμους νοσηλείας για τους παραπληγικούς ασθενείς (36 κλίνες), 3 θαλάμους νοσηλείας για τους ασθενείς με βλάβες του εγκεφάλου (48 κρεβάτια, ένα θάλαμο για κωματώδη κατάσταση), 1 μονάδα παρακολούθησης (εντατικής θεραπείας 8 κλινών), εξωτερικά ιατρεία, κλινική ημέρας, ιπποθεραπεία (ιππική-θεραπευτική), αίθουσες συνεδριάσεων, γυμναστήριο, πισίνα για τους ασθενείς, δωμάτια για οικογένειες και ασθενείς που υποβάλλονται σε θεραπεία στα εξωτερικά ιατρεία. Αρχιτεκτονική Ένα κέντρο αποκατάστασης είναι ένα μέρος όπου οι άνθρωποι ζουν έως και 18 μήνες, συνήθως μετά από ένα ατύχημα. Είναι ένα μέρος όπου μπορούν να μάθουν να αντιμετωπίσουν τις αλλαγές στη ζωή τους, προκειμένου να γίνουν όσο το δυνατόν πιο ανεξάρτητοι και πάλι. Κατά τη διάρκεια της ημέρας εργάζονται με τους θεραπευτές και τους γιατρούς. Ζουν εκεί, περνούν τον ελεύθερο χρόνο τους και συναντούν τις οικογένειες και τους φίλους τους. Έχουν μια καθημερινή ρουτίνα όπως όλοι, αλλά με μια σημαντική διαφορά: τα πάντα συμβαίνουν σε ένα μέρος. Επειδή οι ασθενείς είναι τόσο περιορισμένοι και πρέπει να μείνουν στο κέντρο για ένα τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα, έχουμε θέσει ως στόχο του έργου το σχεδιασμού ενός πολυλειτουργικού, διαφοροποιημένου κτίριου, σχεδόν σαν μια μικρή πόλη με δρόμους, πλατείες, κήπους, δημόσιες εγκαταστάσεις και πιο απομονωμένες κατοικημένες συνοικίες. Επιπλέον προσπαθήσαμε να δημιουργήσουμε περιβάλλοντα που επιτρέπουν στους ασθενείς όσο το δυνατόν περισσότερο την αυτονομία, δηλώνουν οι αρχιτέκτονες. Το νέο κέντρο είναι ένα οριζόντιο κτίριο σε δύο ορόφους, στο οποίο οι χρήστες αναπηρικού αμαξιδίου και οι πεζοί μπορούν εύκολα να μετακινηθούν από το ένα μέρος στο άλλο. Η θεραπεία και οι ιατρικές εγκαταστάσεις είναι στο ισόγειο, ενώ τα δωμάτια των ασθενών στο δεύτερο όροφο. 145

Η σύνδεση μεταξύ των εσωτερικών και εξωτερικών χώρων είχε πρωταρχικό ρόλο στο σχεδιασμό. Το συγκρότημα έχει σχεδιαστεί από μέσα προς τα έξω. Οι αυλές τοποθετούνται σε ένα μεγάλο ορθογώνιο και χρησιμεύουν ως στοιχεία προσανατολισμού. Επιπλέον αφήνουν το φως της ημέρας να διεισδύσει σε ολόκληρο το εσωτερικό. Μόνο τότε θα προχωρήσει ο σχεδιασμός στην ανάπτυξη των επιμέρους δωματίων. Στο συγκρότημα εισάγεται κανείς από έναν υπαίθριο χώρο. Από την κύρια αίθουσα, διάφορες εσωτερικές αυλές βοηθούν στον προσανατολισμό: η μία είναι γεμάτη με νερό, η άλλη είναι επενδυμένη εξ ‘ολοκλήρου από ξύλο. Όταν έχει φτάσει κανείς, συνειδητοποιήσει ότι τα «σπίτια» ποικίλλουν σημαντικά. Τα μέρη όπως το γυμναστήριο ή τα εργαστήρια, καθώς και τα δωμάτια των ασθενών ορίζονται από τα μεγάλα τζάμια και τη θέα του τοπίου, με μια ομαλή μετάβαση μεταξύ του μέσα και έξω. Άλλα δωμάτια, ωστόσο, είναι εντελώς προσανατολισμένα προς τα μέσα. Το πιο προφανές παράδειγμα είναι η πισίνα, σε μία από τις κεντρικές αυλές σαν ένα ακανόνιστο τετράγωνο τυλιγμένο σε μαύρο καουτσούκ. Πολυάριθμες μικρές στρογγυλές τρύπες στην χαμηλωμένη οροφή κάνουν ό, τι φαίνεται εντυπωσιακό από το εξωτερικό πολύ οικείο από μέσα. Στο εργαστήρι ζωγραφικής και τη βιβλιοθήκη, η θέα σε απόσταση είναι σταδιακή: μπορεί κανείς να κοιτάξει πίσω στην πόλη ή έξω στις εκτάσεις. Ο διαφοροποιημένος σχεδιασμός προσφέρει στους ασθενείς και τους συγγενείς τους, ένα κτίριο που δικαιώνει την πολυπλοκότητα των αναγκών του. Υπάρχουν μέρη όπου μπορεί κανείς να αποστασιοποιηθεί και να είναι μόνος του και άλλοι όπου μπορείτε να απολαύσετε την συντροφιά. Επίσης υπάρχουν και μέρη που δεν έχουν εκχωρηθεί σε μια συγκεκριμένη λειτουργία, μικροί χώροι για τους χρόνους μεταξύ θεραπειών, για συνομιλία με τους συγγενείς, ή για τα μέλη του προσωπικού κατά τη διάρκεια των διαλειμμάτων τους. Το κέντρο αποκατάστασης είναι ένα ανοικτό, διαπερατό κτίριο που αναπνέει. Το ξύλο διαφόρων ειδών και χρήσεων είναι το κυρίαρχο υλικό για τις προσόψεις και το εσωτερικό. Θα μπορούσε κανείς να μιλήσει για ένα είδος περίπτερου ή για αρχιτεκτονική κήπων, αρχίζοντας με τις συνεχείς ταράτσες κατά μήκος των δωμάτια στον δεύτερο όροφο. Λεπτές δομές ξύλινων ράβδων, οριζοντίως συνδεδεμένες σε ορισμένα μέρη, που εισάγονται κάθετα στο έδαφος σε άλλα, είναι οδηγοί για τέντες/ πανιά ή λειτουργούν ως οθόνες για να παρέχουν προστασία της ιδιωτικής ζωής. Τα συνδετικά στοιχεία από πλεξιγκλάς αυτών των ξύλινων βεργών λαμποκοπούν σαν χάντρες όταν το φως πέφτει πάνω τους. Αυτές οι χάντρες από πλεξιγκλάς έχουν μια συσχέτιση με ένα άλλο στοιχείο των δωματίων των ασθενών. Στο ταβάνι, υπάρχει μία διαφανής πλαστική σφαίρα με διάμετρο δύο μέτρων, κάπως σαν το μάτι του δωματίου, που προσφέρει στους ασθενείς ξαπλωμένους στο κρεβάτι θέα του ουρανού. Αυτό κάνει το δωμάτιο, παρά την μεγάλη βεράντα του, τόσο φωτεινά ώστε κανείς αισθάνεται σχεδόν σαν να είναι έξω. Η βεράντα είναι αρκετά μεγάλη ώστε οι ασθενείς ξαπλωμένη στο κρεβάτι να μπορούν να βγουν μαζί με αυτό σε εξωτερικούς χώρους, όταν το επιτρέπει ο καιρός. 146

θεραπέια-αρχιτεκτονική

Η δομή ενισχύει θεραπευτικές μεθόδους που έχουν χαθεί στα σύγχρονα νοσοκομεία όπως η εμπλοκή με τη φύση, το φως του ήλιου, και φυσικά δομικά υλικά. Σύμφωνα με τον Ulrich, το πράσινο και το φως της ημέρας είναι δύο από τους παράγοντες για τη δημιουργία περιβάλλοντος χαμηλού στρες. Στο κέντρο οι αρχιτέκτονες χρησιμοποιούν το φως της ημέρας, το πράσινο και το ξύλο για να δημιουργήσουν ένα χαλαρό περιβάλλον αποκατάστασης. Οι 8 αυλές στο κτίριο παρέχουν φως στους διαδρόμους, τους χώρους συγκέντρωσης και τα δωμάτιο των ασθενών. Οι 8 αυλές περιέχουν διαφορετικά είδη κήπου που φέρουν τη θέα πρασίνου στον εσωτερικό χώρο. Προσφέρουν επίσης υπαίθριο χώρο πρασίνου ώστε οι ασθενείς να ασκούνται ή να περπατούν. Η απλή ευθύγραμμη σχεδίαση κάνει τον προσανατολισμό πολύ απλό, έτσι ώστε ένα άτομο έχει πάντα επίγνωση της θέσης του και του περιβάλλοντος χώρου Το ξύλο ως υλικό χρησιμοποιείται ευρέως σε αυτό το κτίριο, από την πρόσοψη, το δάπεδο, την οροφή στα δωμάτια των ασθενών και το deck στον κήπο. Όλα είναι κατασκευασμένα από διάφορα είδη ξύλου. Αυτή η έμφαση στις φυσικές μορφές είναι τόσο προσεκτικά λεπτομερής ώστε τα φωτιστικά είναι κατάλληλα τοποθετημένα μέσα στους κυλινδρικούς ξύλινους στύλους.

147

148

θεραπέια-αρχιτεκτονική

ΣΥΜΠΕΡΆΣΜΑΤΑ

Η σύγχρονη διεθνής ακαδημαϊκή και επιστημονική κοινότητα επανεξετάζει και αποδεικνύει συνέχεια, υπό το φως των σύγχρονων δεδομένων, αυτό που διαισθητικά ήταν κατανοητό ήδη από την αρχαιότητα: Ότι το διαμορφωμένο περιβάλλον επηρεάζει σε μεγάλο ποσοστό την ευκρασία του ανθρώπου, στο πλήρες φάσμα του ορισμού της. Ειδικότερα στην περίπτωση των χώρων υγείας, όπου ο άνθρωπος βρίσκεται στην πλέον ευαίσθητη και ευάλωτή του εκδοχή, το περιβάλλον έχει ακόμη πιο μεγάλη επίδραση, οπότε και πρέπει να έχει χαρακτήρα θεραπευτικό, υποστηρικτικό και να εστιάζει στον άνθρωπο. Επί πλέον, φαίνεται ότι το θεραπευτικό περιβάλλον έχει μεγάλα περιθώρια να συνεισφέρει στην εξοικονόμηση ενέργειας και στο βιώσιμο σχεδιασμό. Χωρίς να αμφισβητείται η συνεισφορά της ιατρικής τεχνολογίας στην υγεία μας, το αποτέλεσμα είναι η ύπαρξη νοσοκομείων που εστιάζουν περισσότερο στις ιατρικές διαδικασίες παρά στον άνθρωπο.167 Στα χρόνια που διανύουμε, ο τομέας της υγείας υφίσταται δραματικές μεταρρυθμίσεις και ο σχεδιασμός των ιατρικών κέντρων αντανακλά αυτές τις αλλαγές. Η επιχειρησιακή οργάνωση και το φυσικό περιβάλλον των νοσοκομείων βρίσκονται στη διαδικασία μίας γενικής, ολοκληρωμένης μετατροπής. Ποικίλοι παράγοντες, όπως τεχνολογία, ρυθμιστικές απαιτήσεις, κώδικες, κοινωνικές συμπεριφορές, αποζημιωτικές πολιτικές, επηρεάζουν το προγραμματισμό, το σχεδιασμό και την κατασκευή των νοσοκομείων. Επιπλέον, η εμφάνιση πλήθους νέων ιατρικών κτιριακών τύπων απαιτεί να ικανοποιηθούν οι αυξημένες και εξειδικευμένες απαιτήσεις των πελατών. Οι αρχιτέκτονες κατέχουν το σημαντικότερο ρόλο στη διαμόρφωση των μελλοντικών ιατρικών εγκαταστάσεων, εγγυώντας συγχρόνως την προσφορά ποιοτικής φροντίδας στο περιβάλλον του νοσοκομείου. Στη σημερινή εποχή ο ανταγωνισμός είναι μεγάλος. Οι διαχειριστές επιβαρύνουν με μεγάλες ευθύνες τους σχεδιαστές, ώστε να αποφύγουν το μεγάλο κόστος. Οι αρχιτέκτονες σήμερα καλούνται να αναπτύσσουν ένα όραμα επένδυσης κεφαλαίων και αποφυγής του επιχειρησιακού εμπλουτισμού των χορηγών. Επιπλέον, ο ιατρικός τομέας έχει αρχίσει να καταλαβαίνει πως στο μέλλον ανακαινιστικοί, λειτουργικοί και χωροταξικοί παράγοντες μπορούν να μειώσουν το κόστος της κατασκευής και του κύκλου ζωής του κτιρίου.

167. Ε. Σκλάβου, Ι. Τζουβαδάκης, Τίτλος άρθρου: Θεραπευτικό περιβάλλον και στοιχειοθετημένος σχεδιασμός, Η διεθνής εμπειρία και η περίπτωση της Ελλάδας, Aθήνα, ΑΡΧΕΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ 2012, 29(2):154-161 149

συμπερασματα

Τα νοσοκομεία βρίσκονται υπό πίεση για χαμηλότερο κόστος, αλλά ταυτόχρονα απαιτείται συνεχείς βελτίωση της ποιότητας των υπηρεσιών τους ώστε να παραμένουν ανταγωνιστικά. Λόγω των παραπάνω, δημιουργήθηκε η λεγόμενη <<εστιασμένη στους ασθενείς>> φροντίδα (<<patient-focused>>). Σε ιατρικές υπηρεσίες σχεδιασμένες με γνώμονα τις απαιτήσεις και ανάγκες του ασθενή, η ρουτίνα της διάγνωσης και της θεραπείας αποκεντρώθηκε. Το αποτέλεσμα είναι η εγκαθίδρυση ανεξάρτητων χώρων όπου η ιατρική ομάδα επιβλέπει τον ασθενή. Αυτή η αποκέντρωση αποδίδει μεγάλο βαθμό αποταμίευσης στο ίδρυμα. Μερικά τμήματα βαθμιαία καταργούνται, αφού το νοσοκομειακό προσωπικό αναλαμβάνει τη διαχείριση με ηλεκτρονικά μέσα. Είναι απαραίτητο να σημειωθεί ότι τα πρότυπα και οι κανόνες είναι προϊόντα της εποχής τους και συνήθως ανταποκρίνονται σε επείγων προβλήματα. Από τότε που οι εξελίξεις στην ιατρική και την ιατρική τεχνολογία αλλάξουν τόσο γρήγορα το γενικό πλαίσιο των νοσοκομείων και τη λειτουργία των δωματίων των ασθενών, οι κατευθυντήριες γραμμές πρέπει να επανεξετάζονται συνέχεια ώστε ο προγραμματιστής και σχεδιαστής να επιβεβαιώσουν την εγκυρότητά τους. Είναι απαραίτητο να αναφερθεί ότι η αρχιτεκτονική επιτροπή σχεδιασμού για το σχεδιασμό νοσοκομείων και ειδικά μονάδων θαλάμων και δωματίων ασθενών, είχε και συνεχίζει να έχει ένα πρότυπο δωματίου, ομάδας δωματίων, τμήματος ακόμη και ολόκληρου νοσοκομείου.168 Ενώ παλαιότερα τα νοσοκομεία σχεδιάζονταν ηθελημένα σαν ιατρικές χειρουργικές εγκαταστάσεις, σήμερα υπάρχει η τάση είναι προς έναν εξανθρωπισμό των εγκαταστάσεων. Τα σύγχρονα νοσοκομεία έχουν ένα χαρακτήρα ξενοδοχείου, μια ευχάριστη ατμόσφαιρα διαμονής που θεωρείται εξίσου σημαντική με την εξασφάλιση των απαιτήσεων υγιεινής. Εξωτερικά ιατρικά κέντρα Στο παρελθόν, τα νοσοκομεία χαρακτηρίζονταν ως φροντιστές και κηδεμόνες των κλινηρών. Σήμερα, ολοένα και περισσότερο, τα νοσοκομεία δεν αποτελούν πλέον πρωταρχικούς προμηθευτές των ιατρικών υπηρεσιών και απομακρύνονται από τον παραδοσιακό τους ρόλο. Η δραματική αύξηση των ιατρικών κέντρων εξωτερικών ασθενών (ambulatory-outpatient centers) χαρακτηρίζεται ως η σημαντικότερη τάση στον τομέα της υγείας. Τα τελευταία χρόνια, οι διαχειριστές των κέντρων υγείας διαχώρισαν τα ιατρικά κέντρα εξωτερικών ασθενών από τα νοσοκομεία. Αυτά τα ιατρικά κέντρα, τα οποία αποτελούνται από γραφεία ιατρών, χειρουργεία, χώρους διάγνωσης και θεραπείας, κοστίζουν πολύ λιγότερο κατασκευαστικά, αφού δεν υποχρεούνται να υπακούσουν στους αυστηρούς κτιριολογικούς κώδικες ενός νοσοκομείου.

168. Βαβύλη Φανή, Aspects of healing environments, Εκδόσεις Ζήτη, 2009 150

θεραπέια-αρχιτεκτονική

Τα ιατρικά κέντρα εξωτερικών ασθενών προσφέρουν στους αρχιτέκτονες την ευκαιρία ενός ευαίσθητου και καινοτόμου σχεδιασμού. Αν και οι ανάγκες των εξωτερικών ασθενών είναι λιγότερο περίπλοκες, πολλοί ασθενείς με βαριές νόσους, όπως καρκίνοι, AIDS, κτλ, που απαιτούν συχνές επισκέψεις και σοβαρές θεραπείες, εξυπηρετούνται από αυτά τα κέντρα.169 Η περίπτωση της Ελλάδας Σε διεθνές επίπεδο, παρατηρείται αλματώδης πρόοδος και οργανωμένη, διεπιστημονική έρευνα γύρω από το σχεδιασμό των χώρων υγείας, την αξιοποίηση του διαμορφωμένου περιβάλλοντός τους, καθώς και τις στρατηγικές και τις τακτικές εξοικονόμησης ενέργειας. Η παγκόσμια αυτή πρόοδος βρίσκει την Ελλάδα χωρίς να έχει να επιδείξει ιδιαίτερη εξέλιξη στους παραπάνω τομείς. Το περιβάλλον στα περισσότερα ελληνικά νοσοκομεία αντικατοπτρίζει την αξία που δινόταν στο παρελθόν στην ιατρική τεχνολογία. Στην Ελλάδα, το θεραπευτικό περιβάλλον δεν φαίνεται να είναι πάντα κύριος στόχος των μελετητών κατά το σχεδιασμό των νέων νοσοκομείων και η μέχρι τώρα κοινή εμπειρία το επιβεβαιώνει. Σε ακαδημαϊκό και επιστημονικό επίπεδο, τόσο το θεραπευτικό περιβάλλον όσο και ο στοιχειοθετημένος σχεδιασμός δεν έχουν γνωρίσει την εξέλιξη και την πρόοδο που σημειώνεται σε διεθνές επίπεδο. Η κάλυψη του χάσματος που έχει δημιουργηθεί, δυσχεραίνεται πολύ από το μεγάλο ποσοστό του δυναμικού των κτηριακών υποδομών των χώρων υγείας που έχουν υπερβεί τον κύκλο ζωής τους. Όσον αφορά στις προοπτικές εξοικονόμησης ενέργειας στο σύγχρονο ελληνικό νοσοκομείο, οι σχετικές έρευνες έχουν αρχίσει μόλις πρόσφατα και υποδεικνύουν το υπολογίσιμο κόστος που προκύπτει από την ενεργειακή υπερκατανάλωση των σχετικών κτηριακών υποδομών. Αν προσθέσουμε στα παραπάνω δεδομένα ότι μεγάλο τμήμα του δυναμικού των ελληνικών νοσοκομείων απαρτίζουν κατασκευές των μέσων του 20ού αιώνα, βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μια μεγάλη πρόκληση.170

169. Nesmith Eleanor Lynn, <<Health Care Architecture: Designs for the Future>>. Rockport Publishers, Massachusetts, 1995 170. Ε. Σκλάβου, Ι. Τζουβαδάκης, Τίτλος άρθρου: Θεραπευτικό περιβάλλον και στοιχειοθετημένος σχεδιασμός, Η διεθνής εμπειρία και η περίπτωση της Ελλάδας, Aθήνα, ΑΡΧΕΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ 2012, 29(2):154-161 151

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ ΒΙΒΛΙΑ • Συλλογικό Έργο, Τέχνες και χώροι υγείας, Επιμέλεια Βαβύλη Φανή, Εκδόσεις Ζήτη, 2009 • Επιμέλεια Βαβύλη Φανή, Πρακτικά <<Σχεδιασμός Κτιρίων για την Υγεία και το ‘Ευ Ζείν’ στο Κατώφλι του 21ου Αιώνα>>, University Studio Press Θεσσαλονίκη 1999 • ΑΛΑΙΝ ΝΤΕ ΜΠΟΤΤΟΝ, Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΗΣ ΕΥΤΥΧΙΑΣ, Μετάφραση Αντώνης Κολοκύρης, Εκδόσεις ΠΑΤΑΚΗ • Βαβύλη Φανή, Aspects of healing environments, Εκδόσεις Ζήτη, 2009 • Jain Malkin, Hospital Interior Architecture Creating Healing Environments for Special Patient Populations, ( Van Nostrand Reinhold, New York 1992) • Robin Guenther and Gail Vittori Sustainable Healthcare Architecture, 2008 • ROSALYN CAMA, EVIDENCE-BASED HEALTHCARE DESIGN, FASID Foreword by Craig Zimring, Phd 2009 • Stephen Verderber, Ben J. Refuerzo, Innovations in Hospice Architecture, 2006 • Cor Wagenaar, The Architecture of Hospitals, NAi Publishers, 2006 • Σταύρος Σταυρίδης, Η συμβολική σχέση με το χώρο, Κάλβος, 1990 • Sue Roaf-Manuel Fuentes- Stephanie Thomas, επιμέλεια: Χαραλαμπόπουλος Γιάννης, Εcoδομείν Βιοκλιματικός σχεδιασμός κτιρίων και εφαρμογές ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, Εκδόσεις Ψυχάλου, 2009 • Rudolf Arnheim, Η τέχνη και η οπτική αντίληψη, επιμέλεια: Γκαβάγιας Χρήστος, εκδόσεις Θεμέλιο, 2005 • Clare Cooper Marcus, Marni Barmes, Healing Gardens, Therapeutic benefits and design recommendations, Wiley, 1999 • Nancy Gerlach-Spriggs, Richard Kaufman, Sam Bass Wamer, Restorative Gardens: The Healing Landscape, New Haven: Yale University Press, 1998 • Nesmith Eleanor Lynn, Health Care Architecture: Designs for the Future, Rockport Publishers, Massachusetts, 1995 • Joan Whaley Gallup, Wellness Centers: A Guide for the Design Professional, Wiley, 1999

152

θεραπέια-αρχιτεκτονική

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΑΠΌ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΑΠΘ, ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ • Βαβύλη Φανή, Διδακτορική Διατριβή: Οργάνωση και σχεδιασμός εγκαταστάσεων υγείας: το ψυχιατρικό νοσηλευτήριο, 1985 • Δαλαμάγκα Μαρία-Κωνσταντίνα, Διάλεξη: Ιστορική αναδρομή της εξέλιξης της αρχιτεκτονικής των ιατρικών κέντρων σύγχρονες τάσεις-κτιριακοί τύποι, Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Βαβύλη Φανή, Οκτώβριος 2005 • Αστεριάδη Σοφία, Διάλεξη: Σώμα και χώρος θεραπευτικά ογκολογικά κέντρα, Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Βαβύλη Φανή, Φεβρουάριος 2005 • Μπαλτά Νάντια, Διάλεξη: Τουρισμός και υγεία, Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Βαβύλη Φανή, Καλοκαίρι 2003 Πηγή της εργασίας το βιβλίο Wellness Centers, ‘’A guide for the design professional’’, Joan Whalley Gallup (αναφορα 98) • Αγγελοπούλου Δήμητρα, Υπαίθριοι χώροι θεραπευτικών εγκαταστάσεων, Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Βαβύλη Φανή • Άρτεμις Δ. Τσιρογιάννη, Χώρος και ψυχολογία Παράγοντες που ενισχύουν το ευ ζην, Επιβλέπων καθηγητής: Ν. Τσινίκας, 2012 ΑΠΌ ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ, ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ, ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ, ΞΑΝΘΗ • Κωνσταντινίδου Μαρία- Ανθή, Μωυσίδου Ησαΐα, Διάλεξη: Οι αισθήσεις και η θεραπευτική του, Υπεύθυνος καθηγητής: Πολυχρονόπουλος Δημήτρης, 2013 • Γούσια Γλυκερία, Ματζούλα Φεβρωνία, Διάλεξη: Θεραπευτική αρχιτεκτονική και αρχιτεκτονική των, 2015 • Βουλακίδου Μάρθα, Πολίτης Παναγιώτης, Βιοκλιματικές προσεγγίσεις στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, Ιούλιος 2015

153

ΑΠΌ ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΣΧΟΛΗ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ, ΤΟΜΕΑΣ ΔΟΜΟΣΤΑΤΙΚΗΣ, ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ: ΤΖΟΥΒΑΔΑΚΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ, ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ Ε.Μ.Π. ,ΣΥΝΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ: ΣΚΛΑΒΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ, ΥΠΟΨΗΦΙΑ ΔΙΔΑΚΤΩΡ, ΑΘΗΝΑ • Μαυράκης Αλέξανδρος, Διπλωματική Εργασία: Μελέτη φυσικού φωτισμού δίλκινου θαλάμου νοσηλείας με λογισμικό, Μάιος 2014 • Ακντί Μισέλ, Διπλωματική Εργασία: Στοιχειοθετημένος σχεδιασμός με έμφαση στο φωτισμό θαλάμων νοσηλείας, Νοέμβριος 2013 • Πλακιά Ευσταθία - Πλατανίτη Βασιλική, Διπλωματική Εργασία: Διερεύνηση της συμβολής του χρώματος στο φυσικό φωτισμό και το εσωτερικό περιβάλλον θαλάμων νοσηλείας μέσω φωτορεαλιστικού λογισμικού, Ιούλιος 2013 ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ • αρχιτεκτονικά θέματα 10/1976 • θέματα χώρου + τεχνών 1997 (τεύχος 28) ΑΡΘΡΑ • Lawson, Bryan, Τίτλος άρθρου: Healing architecture, The Architectural Review; Mar 2002; 211, 1261; ProQuest Central pg. 72 • Ε. Σκλάβου, Ι. Τζουβαδάκης, Τίτλος άρθρου: Θεραπευτικό περιβάλλον και στοιχειοθετημένος σχεδιασμός* Η διεθνής εμπειρία και η περίπτωση της Ελλάδας, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Σχολή Πολιτικών Μηχανικών, Τομέας Δομοστατικής, Aθήνα , ΑΡΧΕΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ 2012, 29(2):154-161 • Brian Schaller, Completion of Undergraduate Architectural Thesis: architectural healing environments, Syracuse University SURFACE Advisor: Randall Korman Secondary Advisor: Anne Munly, Spring 2012 • Author: Agnes E. van den Berg, Ph.D., Health Impacts of Healing Environments, Wageningen University and Research Center, Wageningen, The Netherlands 2005 • Τίτλος άρθρου:Healing Aspects of Architecture, Express Healthcare (Apr 2010). • Edwin Heathcote, Τίτλος άρθρου: Where architecture meets healing, Financial Times [London (UK)] 25 Nov 2005 ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ • Βικιπαίδεια, https://el.wikipedia.org • • 154

•

θεραπέια-αρχιτεκτονική

ΠΗΓΕΣ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΩΝ Champalimaud Centre for the Unknown • http://www.archdaily.com • http://www.dezeen.com • http://www.helvar.com • http://www.architectmagazine.com Rush University Medical Center • http://perkinswill.com • http://www.archdaily.com • http://aasarchitecture.com • https://www.bdcnetwork.com Rehab center for spinal cord and Brain Injuries • http://www.arch.ttu.edu/courses/2007/fall/5395/392/students/Zimmerman/ rehab%20basel.htm • http://www.rehab.ch/en/discover-rehab-basel/architecture/photos-of-thebuildings.html • https://www.herzogdemeuron.com • https://tanczostibor.wordpress.com/2013/05/27/rehab-basel-herzog-demeuron/

155

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ (Πηγή διαδίκτυο) σελίδα 25: South Australian Health & Medical Research Institute, Adelaide σελίδα 30: Naman Spa, Da Nang, Da Nang, Vietnam σελίδα 50: Helsingor Psychiatric Hospital in Helsingor, Denmark σελίδα 62: Hospital Angdong, Baojing, Xiangxi, Hunan, China σελίδα 70:από αριστερά LIV HOSPITAL, ULUS // James and Connie Maynard Children’s Hospital at the Vidant Medical Center in Greenville, NC σελίδα 71: δεύτερη από αροστερά Rush University Medical Center, Chicago σελίδα 73: Monter Cancer Center, North Shore Long Island Jewish Hospital, Lake Success, New York σελίδα 84: University Medical Center New Orleans σελίδα 86: Trillium Health Partners - Credit Valley Hospital Site, Mississauga, Ontario, Canada σελίδα 88: The Everett Clinic Smokey Point Medical Center, Washington σελίδα 91: LIV HOSPITAL, ULUS σελίδα 102: από αριστερά Emma Children’s Hospital, Academic Medical Centre in Amsterdam, Netherlands // Chesterfield Royal Hospital, UK σελίδα 103: από αριστερά Psychiatric Hospital in Helsingor, Denmark // hospital infantil Sant Joan de Déu,Barcelona // Emma Children’s Hospital, Academic Medical Centre in Amsterdam, Netherlands σελίδα 104: The Royal Children’s Hospital, Melbourne Australia σελίδα 105: Saint John of God Hospital, Barcelona σελίδα 108: όλες Johns Hopkins Hospital, Baltimore σελίδα 112: Manquehue Clinical Center of Clínica Alemana, Santiago Metropolitan Region, Chile σελίδα 114: Khoo Teck Puat Hospital, Singapore σελίδα 119: από αριστερά Smilow Cancer Hospital, Yale-New Haven // Florida Hospital Celebration Health // MaineGeneral Medical Center’s Alfond Center for Health, Augusta σελίδα 124: Healing Garden, Dell Children’s Hospital, Austin, TX. σελίδα 129: από αριστερά Massachusetts General Hospital // Kronstad Psychiatric Hospital, Bergen, Norway

156