México hecho en Polonia Meksyk Tworzony w Polsce
México hecho en Polonia Meksyk Tworzony w Polsce
Introducción WPROWADZENIE
Alejandro Negrín
H
Embajador de México en Polonia
ace cerca de 5 años la Embajada de México inició en Varsovia un proyecto de creación de productos culturales mexicanos. La visión del proyecto tuvo, desde un principio, dos premisas: primero, la participación de instituciones mexicanas y polacas de gran prestigio y, segundo, la continuidad a lo largo tiempo. Así es como hemos venido incluyendo en el programa anual de promoción cultural de la Embajada la invitación a un destacado artesano mexicano a realizar una estancia de un mes en Polonia. Durante su estancia, el artesano imparte talleres de creación de alebrijes, contribuye al diseño de altares del Día de Muertos y produce un alebrije para la colección de la propia Embajada de México en Polonia. Entre el 2016 y el 2020 este proyecto se ha concretado gracias a la colaboración de dos prestigiadas instituciones: el Museo Etnográfico Estatal de Varsovia, que es el más antiguo en su tipo de Polonia y el Museo de Arte Popular, de la ciudad de México De este proyecto surge la exposición Alebrijes: México Hecho En Varsovia: un conjunto de alebrijes creados durante sus estancias en Varsovia por los destacados
artesanos Oscar Becerra, Irving Mondragón y José Luis Massey. Es importante anotar que Becerra, Mondragón y Massey invitaron a estudiantes polacos y a miembros de la comunidad mexicana a participar en la elaboración de estos alebrijes, por lo cual, en cierto sentido, son también una obra comunitaria. Sin duda, en el origen de este proyecto se ubica, por una parte, el poderío visual y la imaginación que proyectan los alebrijes mexicanos. Pero, sobre todo, este proyecto refleja la pujanza y universalidad de la cultura popular mexicana, no sólo para presentarse en espacios internacionales sino, incluso, para ser reproducida y asimilada en otras latitudes. Este proyecto ha sido posible, además, por la especial sensibilidad que existe entre las culturas de México y Polonia. En Polonia son aún recordadas, por ejemplo, grandes exposiciones mexicanas que aquí se han presentado: la Exposición de Arte Mexicano (1955, Galería Nacional de Arte Zachęta); Tesoros del arte mexicano: desde los tiempos precolombinos y hasta el presente (1961, Museo Nacional) y la muy reciente Frida Kahlo y Diego Rivera en el contexto polaco (2017-2018, Centro Cultural ZAMEK de Poznań). La particular sensibilidad entre las culturas de México y Polonia se debe también a un flujo cuasi secreto de personalidades que crearon raíces profundas. Sucede así con distin guidos polacos que vivieron en México como el maestro del cartel polaco Wiktor Górka, el gran periodista Ryszard Kapuściński, el diseñador Marcos Kurtycz y el escritor Sławomir Mrożek. Y sucede así con distinguidas personalidades mexicanas asociadas a Polonia como los escritores
Meksyk Tworzony w Polsce
9
Sergio Pitol y Elena Poniatowska, así como el cineasta Juan Manuel Torres y el traductor Gerardo Beltrán. Una mención aparte merece Marek Keller, quien creó hace varios años el maravilloso Jardín Escultórico Juan Soriano, a 40 km de Varsovia. La exposición Alebrijes: México Hecho En Varsovia es significativa no sólo porque presenta alebrijes mexicanos creados en Polonia sino porque es otra expresión concreta de los fuertes lazos que unen a nuestros dos países. Varsovia, octubre de 2020.
Alejandro Negrín Ambasador Meksyku w Polsce Niemal 5 lat temu Ambasada Meksyku w Warszawie rozpoczęła projekt tworzenia meksykańskich dóbr kultury. Od samego początku przyświecały mu dwa założenia: po pierwsze, udział prestiżowych instytucji zarówno meksykańskich, jak i polskich; po drugie, kontynuowanie projektu w kolejnych latach. Właśnie dlatego coroczny program promocji kulturalnej Ambasady uwzględnia zaproszenie wybitnego meksykańskiego artysty na miesięczny pobyt do Polski, w którego trakcie prowadzi on warsztaty tworzenia figur alebrijes, współtworzy ołtarze na Dzień Zmarłych oraz wykonuje alebrije, które zasila kolekcję Ambasady Meksyku w Polsce. Projekt był realizowany w latach 2016-2020 dzięki współpracy dwóch prestiżowych instytucji: Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie – jednego z najstarszych muzeów etnograficznych w Polsce oraz Muzeum Sztuki Ludowej w Mieście Meksyk. Rezultatem jest wystawa Alebrijes: Meksyk Tworzony w Polsce – zbiór alebrijes, które powstały w Warszawie podczas wizyt wybitnych artystów: Oscara Becerry, Irvinga Mondragóna i José Luisa Masseya. Należy zauważyć, że Becerra, Mondragón
10
Alebrijes: México Hecho En Varsovia
i Massey zaprosili polskich studentów i członków społeczności meksykańskiej do udziału w tworzeniu alebrijes, dlatego można stwierdzić, że są one także dziełem społecznym. Bez wątpienia u podstaw tego projektu leży z jednej strony wyobraźnia i wizualna siła, która manifestuje się w meksykańskich alebrijes. Przede wszystkim jednak ten projekt odzwierciedla znaczenie i uniwersalność meksykańskiej kultury ludowej, która oprócz prezentacji w międzynarodowych galeriach, może być odtwarzana i przyswajana na innych szerokościach geograficznych. Projekt ten jest możliwy także dzięki szczególnej więzi, która wytworzyła się pomiędzy kulturą meksykańską i polską. W Polsce do dziś pamięta się o wielkich meksykańskich wystawach, które tu zaprezentowano: Wystawa Sztuki Meksykańskiej (1955, Narodowa Galeria Sztuki Zachęta); Skarby sztuki meksykańskiej od czasów prekolumbijskich do naszych dni (1961, Muzeum Narodowe) oraz najnowsza Frida Kahlo i Diego Rivera. Polski kontekst (2017-2018, Centrum Kultury ZAMEK w Poznaniu). Szczególna więź między kulturą meksykańską i polską jest też wynikiem quasi -tajnego przepływu osobistości, który zapoczątkował umacnianie się wzajemnych relacji. Tak jest w przypadku wybitnych Polaków mieszkających w Meksyku, takich jak mistrz polskiego plakatu Wiktor Górka, wybitny dziennikarz Ryszard Kapuściński, artysta Marcos Kurtycz czy pisarz Sławomir Mrożek. Podobnie rzecz ma się z wielkimi meksykańskimi osobistościami związanymi z Polską, takimi jak pisarze Sergio Pitol i Elena Poniatowska, reżyser Juan Manuel Torres czy tłumacz Gerardo Beltrán. Na osobną wzmiankę zasługuje Marek Keller, który kilka lat temu stworzył wspaniały Ogród Rzeźb Juana Soriano, usytuowany 40 kilometrów od Warszawy. Wystawa Alebrijes: Meksyk Tworzony w Polsce jest ważna nie tylko dlatego, że prezentuje meksykańskie alebrijes powstałe w Polsce, ale także dlatego, że jest kolejnym konkretnym wyrazem silnych więzi łączących nasze kraje.
Warszawa, październik 2020
Meksyk Tworzony w Polsce
11
Tadeusz Zając Director del Museo Etnográfico Estatal de Varsovia
La muerte es universal, independientemente de la cultura. Ya sea el Día de Todos los Santos y el Día de los Difuntos en Polonia, así como el Día Muertos en México, las tradiciones asociadas con estas celebraciones nos ayudan a acostumbrarnos a lo inevitable y misterioso. Me alegro de que una vez más podamos albergar en el Museo Etnográfico Estatal de Varsovia las figuras de alebrijes, llenas de magia y fantasía. El arte es un lenguaje universal y hace posible que culturas diferentes se comprendan, aunque se encuentren tan distantes como Polonia y México. Son precisamente esos temas universales, problemas y desafíos, al igual que los medios de expresión artística, lo que nos ayuda a comunicarnos y a presentarnos nuestras formas de percibir y comprender el universo. Este año es especial tanto para los habitantes de México como de Polonia.
12
Alebrijes: México Hecho En Varsovia
Nuestro proyecto conjunto será un poco diferente de lo habitual. Desafortunadamente, la pandemia impidió que José Luis Massey visitara Varsovia. No obstante, no cedemos ante las adversidades, y a pesar de que nuestro amigo se quedó en casa, su arte nos acompañará en Varsovia.
Tadeusz Zając p.o. Dyrektora Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie
Śmierć jest uniwersalna, bez względu na kulturę. Czy są to obchody Wszystkich Świętych i Dnia Zadusznego w Polsce, czy Dzień Śmierci w Meksyku to obrzędy związane z tymi obchodami mają pomóc nam w oswojeniu się z tym, co nieuchronne i tajemnicze. Cieszę się, że po raz kolejny możemy w murach Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie gościć fantastyczne i magiczne figury alebrijes. Sztuka jest uniwersalnym językiem umożliwiającym porozumienie między kulturami, nawet jeśli są one tak odległe geograficznie jak Polska i Meksyk. To właśnie uniwersalność tematów, problemów i wyzwań, ale też środków wyrazu artystycznego pomaga nam we wzajemnej komunikacji i próbach pokazania naszych osobnych sposobów widzenia i rozumienia świata. Ten rok jest szczególny, zarówno dla mieszkańców Meksyku, jak i mieszkańców Polski. Nieco inny niż zazwyczaj będzie przebieg naszego wspólnego projektu. Pandemia uniemożliwiła wizytę José Luisa Massey w Warszawie. Jednak nie poddajemy się przeciwnościom losu i mimo, że nasz przyjaciel pozostał w domu, nam w Warszawie towarzyszyć będzie jego sztuka.
Meksyk Tworzony w Polsce
13
Walther boelsterly Director General del Museo de Arte Popular en México
La cultura mexicana no tiene fronteras La iniciativa de generar un proyecto tripartita entre la Secretaria de Relaciones Exteriores de México, el Museo Etnográfico Estatal de Varsovia, (Polonia) y el Museo de Arte Popular, fue una gran idea de la Embajada de México en ese país. Esta iniciativa se ha realizado por varios años consecutivos gracias a una colaboración desinteresada y enfocada exclusivamente en la proyección de la cultura mexicana en Polonia y México. Destaca particularmente la activa participación en esta iniciativa de dos museos de enorme prestigio como son el Museo Etnográfico Estatal de Varsovia y el Museo de Arte Popular en México. El proyecto ha contemplado, a lo largo de varios años, la presencia en Varsovia durante un mes de un artesano mexicano propuesto por el Museo de Arte Popular. En ese mes de intensa actividad en Varsovia, los artesanos que han participado en el proyecto, llevan a cabo talleres sobre algún oficio de tradición mexicana y, también, realizan una o dos piezas de arte que se suman a la colección del Museo Etnográfico Estatal de Varsovia y de la Embajada de México en Polonia. En estos cuatro años de colaboración (2020 será el quinto consecutivo) han participado los artesanos: Oscar Becerra (2015-2016), Irving Mondragón (2018) y José Luis Massey (2019). Los asistentes de Polonia a los talleres, no solamente aprenden el oficio en la práctica sino que, además, los artesanos transmiten también, desde su experiencia, la importancia del Arte Popular, la relación entre biodiversidad y artesanía y, en fin, el lugar tan importante del arte popular en la cultura mexicana en todos los ámbitos, desde la gastronomía hasta la ciencia. Los talleres han atraído a público de todas las edades.
14
Alebrijes: México Hecho En Varsovia
Los ya mundialmente famosos alebrijes han sido el tema sistemático de los talleres. Los artesanos presentan su elaboración en diferentes técnicas; sus orígenes en la familia Jiménez en Arrazola (Estado de Oaxaca) así como a través de Don Pedro Linares, en el barrio de la Merced, en el corazón de México. El resultado son “monstruosas” criaturas: seres amables y fantásticamente coloridos. Los alebrijes son ya productos artesanales famosos a nivel mundial, gracias a la gran creatividad de los artesanos así como a su fantástico “colorido” asociado a la gran biodiversidad de México – y el encanto que provocan. Hoy, hablar de alebrijes es hablar de México. Creo que es importante comentar también que este proyecto ha requerido cada año gran preparación y esfuerzo. Los talleres que han impartido los maestros artesanos Becerra, Mondragón y Massey, han implicado un trabajo previo a través de un diálogo entre la Embajada de México en Polonia, el Museo de Arte Popular y los propios artesanos para determinar los programas de cada taller y las piezas que resultarán de este proyecto. Parece sencillo pero no lo es. En muchos casos, los artesanos tienen que preelaborar diferentes piezas, además de prepararse para explicar el contexto del arte popular mexicano. La Embajada, por su parte, contribuye no sólo incluyendo el proyecto en su programa cultural anual, que hace posible el traslado del artesano, sino también
negociando su alojamiento durante un mes y, fundamentalmente, proponiendo temas y enfoques que permitan llegar a las audiencias de Polonia. La cuestión del idioma, siempre compleja en Polonia, se ha resuelto no sólo mediante traductores de la propia Embajada, sino gracias a la práctica misma en los talleres. Para el Museo de Arte Popular la colaboración con la Embajada de México en Polonia y con el Museo Etnográfico Estatal de Varsovia ha sido una experiencia muy positiva. Hemos participado en este proyecto con el objetivo de apoyar y contribuir a la presencia y reconocimiento de la cultura popular de nuestro extraordinario país.
Walther boelsterly Urrutia Dyrektor Muzeum Sztuki Ludowej w Meksyku
Meksykańska kultura nie ma granic Stworzenie trójstronnego projektu pomiędzy Ministerstwem Spraw Zagranicznych Meksyku, Państwowym Muzeum Etnograficznym w Warszawie i Muzeum Sztuki Ludowej to wspaniały pomysł Ambasady Meksyku w Polsce. Ta coroczna inicjatywa jest realizowana już od wielu lat dzięki bezinteresownej współpracy skupiającej się wyłącznie na promowaniu meksykańskiej kultury, zarówno w Polsce, jak i w Meksyku. Na szczególną uwagę w tym projekcie zasługuje aktywny udział dwóch bardzo prestiżowych muzeów, jakimi są Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie i Muzeum Sztuki Ludowej w Meksyku. Od wielu lat, w ramach projektu, zapraszany jest na miesięczną wizytę do Warszawy artysta z Meksyku, zarekomendowany przez Muzeum Sztuki Ludowej. W ciągu tego bardzo aktywnego miesiąca artyści biorący udział w projekcie przeprowadzają warsztaty tradycyjnej sztuki meksykańskiej, a także tworzą jedno lub dwa dzieła, które zasilają zbiory Muzeum oraz Ambasady Meksyku w Polsce. W trwającej cztery lata współpracy (rok 2020 będzie piątym z rzędu) udział wzięli następujący artyści: Oscar Becerra (2015-2016), Irving Mondragón (2018) i José Luis Massey (2019). Meksykańscy artyści nie tylko przeprowadzają praktyczne warsztaty dla polskich uczestników, ale także, dzięki swojemu doświadczeniu, przekazują im jak ważna jest sztuka ludowa, pokazują związek pomiędzy bioróżnorodnością i rękodziełem, oraz jak istotną rolę odgrywa sztuka ludowa we wszystkich dziedzinach meksykańskiej kultury, począwszy od gastronomii po naukę. Warsztaty przyciągają osoby w każdym wieku. Tematem, który systematycznie powraca na warsztatach są znane na całym świecie alebrijes. Artyści wykonują je przy użyciu zróżnicowanych technik. Początki ich tworzenia związane są z rodziną Jiménez z miejscowości Arrazola (stan Oaxaca),
Meksyk Tworzony w Polsce
17
a także z Don Pedro Linaresem z dzielnicy Merced usytuowanej w sercu Meksyku. W rezultacie powstają stworzenia o niespotykanych kształtach: istoty przyjazne i bardzo kolorowe. Alebrijes to dzieła sztuki, które zyskały światową sławę nie tylko dzięki ogromnej kreatywności ich twórców, ale także dzięki fantastycznej kolorystyce kojarzonej z bioróżnorodnością Meksyku. Alebrijes zachwycają widzów. Obecnie, gdy mówimy o alebrijes mówimy właśnie o Meksyku. Należy nadmienić, że projekt ten co roku wymaga wielkiego zaangażowania i wysiłku. Warsztaty, które poprowadzili artyści Becerra, Mondragón i Massey to wynik licznych wcześniejszych konsultacji i rozmów między Ambasadą Meksyku w Polsce, Muzeum Sztuki Ludowej i samych artystów w celu ustalenia programu każdego z warsztatów, a także ustalenia, jakie dzieła mają powstać w ramach tego projektu. Wydaje się to proste, ale tak nie jest. W wielu przypadkach artyści muszą wstępnie opracować różne elementy, a także odpowiednio się przygotować, by móc przekazać wiedzę na temat meksykańskiej sztuki ludowej. Ambasada przyczynia się do realizacji projektu nie tylko poprzez włączenie go do swojego rocznego programu kulturalnego, dzięki czemu możliwe staje się zorganizowanie podróży artysty, lecz także ustala warunki jego miesięcznego zakwaterowania i wreszcie, nakreśla tematy i zagadnienia, które mają dotrzeć do odbiorców w Polsce. Jeśli chodzi o zawiłą kwestię językową, to pomocni są tłumacze z Ambasady, ale także praktyka i doświadczenie zdobywane na warsztatach. Dla Muzeum Sztuki Ludowej współpraca z Ambasadą Meksyku w Polsce oraz z Państwowym Muzeum Etnograficznym w Warszawie była bardzo pozytywnym doświadczeniem. Wzięliśmy udział w tym projekcie, aby wspierać obecność i rozpoznawalność kultury ludowej naszego niezwykłego kraju.
18
Alebrijes: México Hecho En Varsovia
Historia de los Alebrijes Historia Alebrijes
L
os alebrijes son esculturas de criaturas fantásticas y míticas, combinadas en una mezcla zoomorfa. Tradicionalmente son elaboradas en papel, cartón y decoradas con colores brillantes, aunque también se elaboran en madera. Estos seres se han ido arraigando poco a poco a la cultura popular mexicana gracias al aliento de artistas de gran trayectoria como Diego Rivera, Frida Kahlo y José Antonio Gómez Rosas “El Hotentote”. El uso del término ALEBRIJE, y los primeros alebrijes fueron creados a mediados de la década de 1930 por un artesano que hacía piñatas en la ciudad de México: Don Pedro Linares.
Alebrijes to rzeźby fantazyjnych, mitycznych stworzeń, połączone w zoomorficzną mieszankę. Tradycyjnie wykonuje się je z papieru bądź tektury i ozdabia intensywnymi kolorami, ale można spotkać także alebrijes z drewna. Stopniowo zakorzeniły się one w meksykańskiej kulturze ludowej, także za sprawą znanych artystów takich jak Diego Rivera, Frida Kahlo i José Antonio Gómez Rosas „El Hotentote”. Zarówno sam termin ALEBRIJE, jak i pierwsze alebrije zostały stworzone w połowie lat trzydziestych XX wieku przez rzemieślnika trudniącego się tworzeniem piniat w Mieście Meksyk: Don Pedro Linaresa.
LA LEYENDA Legenda Se cuenta que Don Pedro Linares cayó muy enfermo y fue llevado a la cama mientras deliraba. Ya inconsciente, soñó con un lugar extraño que semejaba a un bosque, allí vio árboles, rocas y nubes que se mezclaban. De los árboles surgieron los animales desconocidos de gran colorido: un perro con patas de gallo y alas de mariposa, un burro con cola de serpiente, incluso los más pequeños eran diferentes a los insectos. Todos gritaban al mismo tiempo una palabra. Al principio, Don Pedro Linares no la escuchaba bien pero poco a poco fue resonando con mayor fuerza, un grito que decía: “ALEBRIJES, ALEBRIJES,ALEBRIJES”. Al recuperarse de su enfermedad comenzó a recrear a esos seres con los materiales con los que trabajaba las piñatas, como el cartón, el engrudo y el papel maché. Los llamó: ¡ALEBRIJES!
Według legendy Don Pedro Linares ciężko zachorował, a gdy jego stan pogorszył się tak bardzo, że zaczął majaczyć, położono go do łóżka. Kiedy był już nieprzytomny, przyśniło mu się niezwykłe miejsce przypominające las, a w nim mieszające się drzewa, skały i chmury. Z drzew wyłoniły się nieznane mu wielokolorowe zwierzęta: pies z łapami koguta i skrzydłami motyla, osioł z ogonem węża, nawet te najmniejsze w niczym nie przypominały owadów. Wszystkie w tym samym czasie krzyczały to samo słowo. Początkowo Don Pedro Linares nie mógł go dobrze usłyszeć, ale stopniowo rozbrzmiewało z co raz to większą siłą: „ALEBRIJES, ALEBRIJES, ALEBRIJES”. Kiedy wyzdrowiał, zaczął odtwarzać je za pomocą materiałów, których używał do robienia piniat, takich jak tektura, pasta papierowa i papier- mâché. Nazwał je: ALEBRIJES!
22
Alebrijes: México Hecho En Varsovia
Meksyk Tworzony w Polsce
23
24
Alebrijes: México Hecho En Varsovia
La experiencia de los Artesanos Przeżycia artystów
OSCAR BECERRA
LA UNIVERSALIDAD DE LOS ALEBRIJES
¿Cuándo visitó Usted Varsovia como parte del Proyecto de la Embajada de México en Polonia con el Museo de Arte Popular?
Participé en ese proyecto dos años: 2015 y 2016.
¿Qué actividades llevó a cabo Usted en Varsovia?
Elaboré también dos alebrijes: uno para la Embajada y otro para el Museo Etnográfico Estatal de Varsovia.
En el 2016, el proyecto se centró en el montaje de un altar de muertos binacional de carácter etnográfico; se realizaron algunas piezas de cartonería para un altar de muertos.
Además, tuve varias actividades en la Escuela Benito Juárez de Varsovia: un taller de cala-veras de papel recortado y un montaje de un pequeño altar; y una plática sobre la tradición del día de muertos en México.
28
Durante el 2015 se llevaron a cabo varios talleres de alebrijes para niños. Tuvimos una asistencia de 140 niños aproximadamente. Así mismo, se impartieron dos talleres para adultos; cada taller tuvo una duración de una semana, con un total de 60 horas y más de 20 asistentes.
Alebrijes: México Hecho En Varsovia
¿Le parece a Usted que en la ciudad de Varsovia existe interés por aspectos de la cultura popular mexicana como los alebrijes y el día de muertos?
Durante las actividades, los polacos participantes mostraron un gran interés por la cultura mexicana.
Los talleres tuvieron, además, un gran impacto que no esperaba. He recibido algunos alumnos de Varsovia en México de los talleres de adultos, quienes han venido a conocer algunos sitios de interés y en ocasiones me siguen escribiendo para pedir información sobre algunas tradiciones y sobre el arte de México.
Usted gentilmente creó un alebrije para la colección de la Embajada de México en Polonia ¿Nos podría explicar qué representa ese alebrije y su proceso de elaboración?
El alebrije tiene como símbolo el famoso dragón de Wawel 1, que es un ícono en la mitología polaca.
La idea era crear el alebrije basado en algún elemento fantástico de la cultura polaca con el cual le gente pudiera sentirse identificada. La elaboración fue con la técnica de la cartonería tradicional.
1.- Según la leyenda, era un maligno dragón que vivía en una cueva situada en la Colina de Wawel de Cracovia, la antigua capital y residencia oficial de los Reyes de Polonia.
Meksyk Tworzony w Polsce
29
¿Qué representó para Usted hacer un alebrije auténticamente mexicano en Polonia?
Ha sido una de mis mejores experiencias fuera de México. No solamente hacer el alebrije sino todas las actividades conjuntas durante las dos participaciones. Fue un resultado enriquecedor: poder transmitir el conocimiento y significado de nuestras tradiciones y, al mismo tiempo, aprender también de otra cultura. Saber que la cultura mexicana es bien recibida en otras latitudes del mundo es una gran satisfacción.
¿Considera Usted que la elaboración de alebrijes es un producto cultural de exportación, desde el punto de vista de que puede ser elaborado, asimilado y entendido también en otros países?
Un elemento de carácter universal que tienen los alebrijes es “lo fantastico”. Todas las culturas poseen ese elemento dentro de su cosmogonía; en sus mitos y en su cultura popular. Por eso, la experiencia de crear alebrijes fuera de México es como crear un nuevo lenguaje, a través del arte y del amor por este oficio. El lenguaje hablado no ha sido una barrera, ya que la elaboración de los alebrijes en otro país se constituye como símbolo para acercar a culturas diferentes y acercarnos como seres humanos.
La labor de las embajadas y los consulados al crear oportunidades para transmitir y fomentar la cultura Mexicana es de gran valor y apoyo para los artesanos y para México en general.
Meksyk Tworzony w Polsce
31
OSCAR BECERRA
UNIWERSALNOŚĆ ALEBRIJES
Kiedy odwiedził Pan Warszawę w ramach Projektu Ambasady Meksyku w Polsce i Muzeum Sztuki Ludowej?
Uczestniczyłem w tym projekcie dwukrotnie: w 2015 i 2016 roku.
Czym zajmował się Pan w Warszawie?
W 2015 roku odbyło się kilka warsztatów alebrijes dla najmłodszych, w których wzięło udział około 140 dzieci.
Zorganizowano również dwa warsztaty dla dorosłych; Każdy trwał tydzień, łącznie 60 godzin i 20 uczestników.
Wykonałem również dwie figury alebrijes: jedną dla Ambasady i drugą dla Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie.
W 2016 roku głównym założeniem projektu był montaż dwunarodowego ołtarza zmarłych o charakterze etnograficznym; w tym celu wykonaliśmy z kartonu potrzebne elementy.
Miałem kilka zajęć w szkole im. Benito Juáreza w Warszawie: warsztaty wycinania czaszek z papieru oraz przygotowanie niewielkiego ołtarza; rozmawialiśmy także o meksykańskich tradycjach związanych z obchodami Dnia Zmarłych.
Czy uważa Pan, że w Warszawie takie aspekty meksykańskiej kultury jak alebrijes czy Dzień Zmarłych cieszą się zainteresowaniem?
32
Alebrijes: México Hecho En Varsovia
W trakcie warsztatów uczestniczący Polacy wykazali ogromne zainteresowanie kulturą meksykańską.
Okazało się, że zajęcia wywarły na nich znaczący wpływ, nie spodziewałem się tego.
Z kilkoma uczestnikami warsztatów dla dorosłych z Warszawy spotkałem się w Meksyku, podczas ich wizyty o charakterze turystycznym. Zdarza się, że piszą do mnie z prośbą o informacje o meksykańskiej sztuce i tradycjach.
Był Pan uprzejmy stworzyć alebrije do kolekcji Ambasady Meksyku w Polsce. Czy mógłby Pan wyjaśnić, co przedstawia ta figura i w jaki sposób powstała?
To alebrije symbolizuje słynnego smoka wawelskiego1 , który jest ikoną polskiej mitologii.
Pomysł polegał na stworzeniu alebrije inspirowanego jakimś fantastycznym elementem polskiej kultury, z którym ludzie mogliby się identyfikować. Figurę wykonałem z kartonu tradycyjną techniką.
Jakie to uczucie stworzyć prawdziwe meksykańskie alebrije w Polsce?
To było jedno z moich najlepszych doświadczeń poza Meksykiem. Nie tylko tworzenie alebrije, ale wszystkie wspólne działania podczas moich dwóch pobytów. To było wzbogacające doświadczenie: możliwość przekazywania wiedzy i znaczenia naszych tradycji, a jednocześnie uczenia się od innej kultury. Świadomość, że kultura meksykańska jest dobrze przyjmowana w innych częściach świata daje wielką satysfakcję.
Czy uważa Pan, że tworzenie alebrijes jest kulturowym produktem eksportowym, zważywszy, że można je stworzyć, przyswoić i zrozumieć także poza granicami Meksyku?
Uniwersalnym elementem alebrijes jest ich „fantastyczne pochodzenie”. Wszystkie kultury posiadają w swojej kosmogonii ten pierwiastek; zarówno w mitach, jak i kulturze ludowej. Właśnie dlatego doświadczenie tworzenia alebrijes poza Meksykiem jest jak kształtowanie nowego języka poprzez sztukę i miłość do tego rzemiosła. Bariera językowa nie stanowiła przeszkody, ponieważ praca nad alebrijes za granicą symbolizuje zbliżenie różnych kultur i zbliżenie nas, ludzi.
Praca ambasad i konsulatów nad umożliwianiem pokazywania i promowania kultury meksykańskiej ma ogromną wartość i stanowi wsparcie nie tylko dla rzemieślników, ale i całego Meksyku.
1.- Legendarny smok, który mieszkał w jaskini znajdującej się na Wzgórzu Wawelskim w Krakowie, dawnej stolicy i oficjalnej rezydencji królów Polski.
Meksyk Tworzony w Polsce
33
JOSÉ LUIS MASSEY 2
LOS ALEBRIJES: SUEÑOS QUE DEVORAN
Alebrijes… Remedo de animal en parte de una especie y en parte de otra. Conocidos en muchos países como guías espirituales, en el folklore mexicano surgen de un sueño y cobran vida como seres que devoran nuestras peores pesadillas. Para su creador original, Don Pedro Linares, devoraron la enfermedad y lo salvaron de la muerte. Se dice que los artesanos en México se apropian de “el espíritu”. Esa fuerza que duerme en todas las cosas pero que nace a la vida desde una mirada a nuestro interior. Las múltiples partes que conforman un alebrije son armoniosas porque expresan equilibrio y fluctuación de una fuerza dormida. Es aquí donde la poesía que no logramos distinguir en cada objeto resurge de improviso y surge el asombro de esas grandiosas anomalías. La imagen, el movimiento, el empleo de formas naturales en figuras inmóviles, casi irónicas, sostenidas por una poderosa armonía, son el resultado de exteriorizar nuestro espíritu y su naturaleza etérea. Cada artesano se adueña de lo que no existe y lo hace nacer desde esa especie de centro frágil que una forma simple no llega a poseer. Sin la complacencia artística de una forma concreta, los alebrijes son esa concepción mágica guiada por el espíritu de la creación libre. Un poema visual donde las palabras convertidas en imagen no llegan a explicar la belleza de estos seres y su tradición. La intensidad de la forma y el colorido brillante se crean para seducir y atrapar, incluso nuestras pesadillas. De este simbolismo surge la idea de que estos seres de luz ayudan a devorar todos los males. 2.- José Luis Massey participó en los talleres realizados en Varsovia en 2019, por recomendación del Museo de Arte Popular en México.
Meksyk Tworzony w Polsce
35
36
Alebrijes: México Hecho En Varsovia
JOSÉ LUIS MASSEY 2
ALEBRIJES: SNY, KTÓRE POŻERAJĄ
Alebrijes... stworzenia, które wyglądem przypominają połączenie różnych gatunków zwierząt. W wielu krajach znane są one jako przewodnicy duchowi, a w meksykańskim folklorze wyłaniają się ze snu i ożywają jako istoty, które pożerają nasze najgorsze koszmary. Swojemu twórcy, Don Pedro Linaresowi, alebrijes pochłonęły chorobę i w ten sposób uratowały go przed śmiercią. W Meksyku panuje przekonanie, że artyści przywłaszczają sobie „ducha”. Jest on siłą, która drzemie we wszystkich przedmiotach, ale budzi się do życia poprzez spojrzenie w nasze wnętrze. Liczne części składające się na alebrije pozostają we wzajemnej harmonii, ponieważ wyrażają równowagę i obecność uśpionej siły. W taki oto niespodziewany sposób wyłania się poezja, której nie potrafimy dostrzec w otaczających nas przedmiotach, a ogromna nieprzewidywalność budzi w nas zdumienie. Obraz, ruch, wkomponowanie naturalnych form w nieruchome figury podtrzymywane siłą harmonii, które są niemalże ironią, to wynik uzewnętrznienia naszego ducha i jego eterycznej natury. Każdy artysta zawłaszcza coś nieistniejącego, aby następnie powołać to do życia z pewnego rodzaju wrażliwości, której nie posiadają proste formy. Nie dostarczając artyście satysfakcji z konkretnych form, alebrijes pozostają magiczną koncepcją kierowaną duchem swobodnej kreacji. To wizualny poemat, w którym słowa zamienione w obrazy nie są w stanie wytłumaczyć piękna tych istot i ich tradycji. Ekspresyjność kształtu i żywa kolorystyka uwodzą i wabią nawet nasze koszmary. Z tej symboliki wyłania się przesłanie mówiące, że te pełne blasku istoty pomagają pochłonąć wszelkie zło. 2.- José Luis Massey uczestniczył w warsztatach zorganizowanych w Warszawie w roku 2019. Artysta przybył do Polski z rekomendacji Muzeum Sztuki Ludowej w Meksyku.
Meksyk Tworzony w Polsce
37
38
Alebrijes: México Hecho En Varsovia
IRVING MONDRAGÓN EL INTERÉS POR EL ARTE POPULAR MEXICANO EN POLONIA
(Los participantes en los talleres fueron) “Puntuales y participativos y muy interesados en el Arte Popular Mexicano. Hasta la fecha sigo en contacto con algunos alumnos que siguen elaborando Alebrijes y una alumna que hasta la fecha sigue impartiendo talleres de Alebrijes con lo que aprendió.” (Uczestnicy warsztatów byli. )
ZAINTERESOWANIE MEKSYKAŃSKĄ SZTUKĄ LUDOWĄ W POLSCE
(Uczestnicy warsztatów byli ) „Punktualni, aktywni i bardzo zainteresowan i meksykańską sztuką ludową. Do tej pory utrzymuję kontakt z kilkoma uczestnikami, którzy nadal zajmują się tworzeniem alebrijes. Jedna z uczestniczek teraz sama prowadzi warsztaty alebrijes, wykorzystując wiedzę zdobytą podczas mojej wizyty”.
40
Alebrijes: México Hecho En Varsovia
Tonas y Nahuales de Oaxaca
Para una mejor comprensión de la diversidad y profundidad de esta tradición, la exposición “Alebrijes: México Hecho en Polonia” presenta también tonas y nahuales en pequeña escala procedentes del Estado de Oaxaca. En términos de calidad de arte y artesanía, el Estado de Oaxaca es uno de los más ricos de México. Ello es resultado del hecho de que Oaxaca es un Estado con un número enorme de población indígena (zapoteca, mixteca, mazateca y mixe). En el Estado de Oaxaca es muy común que pueblos enteros se dediquen a una actividad artesanal. Son famosos, por ejemplo, los pueblos de Santa María Atzompa, dedicado a la producción de textiles y de San Bartolo Coyotepec, dedicado a la cerámica en barro negro. En Oaxaca hay también varios poblados dedicados específicamente a la creación y producción de alebrijes. Aquí se presentan alebrijes de tres comunidades: San Antonio Arrazola, San Martín Tilcajete y San Pedro Taviche. Son alebrijes que tienen varias características comunes. Primero, son elaboradas en madera de copal, un tipo de arbusto que crece en los cerros de los valles centrales de Oaxaca. Son también piezas elaboradas con instrumentos con herramientas como machetes y gubias para trabajar la madera. Se trata, igualmente, de iniciativas familiares en donde hombres y niños cortan y tallan la madera, mientras que las mujeres realizan un minucioso trabajo de pintura con técnica de puntillismo. Además, sus propuestas de animales fantásticos se inspiran en los llamados “Tonas y Nahuales” seres que existen en las viejas creencias prehispánicas que rigen la vida y personalidad de cada persona.
42
Alebrijes: México Hecho En Varsovia
44
Alebrijes: México Hecho En Varsovia
Tonas I Nahuales Z Oaxaca
Aby szerzej przedstawić głębię i różnorodność tej tradycji, wystawa „Alebrijes: Meksyk Tworzony w Polsce” prezentuje również małych rozmiarów tonas i nahuales ze stanu Oaxaca. Stan Oaxaca jest jednym z najbogatszych w Meksyku jeśli chodzi o jakość sztuki i rzemiosła. Wynika to z tego, że zamieszkiwany jest przez ogromną liczbę rdzennej ludności (Zapoteków, Mixteków, Mazateków oraz Mixe). W stanie Oaxaca bardzo często zdarza się, że całe miasta trudnią się rzemiosłem. Na przykład słynne Santa María Atzompa, gdzie wytwarza się tekstylia czy San Bartolo Coyotepec, w którym powstaje czarna ceramika z gliny. Ponadto w Oaxaca jest kilka miasteczek specjalizujących się w tworzeniu i produkcji alebrijes. Tutaj prezentujemy alebrijes z trzech miejscowości: San Antonio Arrazola, San Martín Tilcajete y San Pedro Taviche. Te alebrijes posiadają wiele wspólnych cech. Po pierwsze, zostały wyko nane z drewna zwanego copal, pochodzącego z krzewów porastających wzgórza centralnych dolin stanu Oaxaca. Powstały przy użyciu przyrządów i narzędzi takich jak maczety i dłuta do obróbki drewna. Ponadto są wynikiem rodzinnych przedsięwzięć, w których mężczyźni i dzieci wycinają i rzeźbią w drewnie, a kobiety malują je wykorzystując technikę puentylizmu, która wymaga nie lada precyzji. Ich fantazyjne przedstawienia zwierząt są inspirowane istotami zwanymi „Tonas i Nahuales”, zaczerpniętymi z dawnych wierzeń prekolumbijskich, które rządzą życiem i osobowością każdego człowieka.
Meksyk Tworzony w Polsce
45
ARTESANO / ARTYSTA: Josefina de la Cruz Morales López TALLER / PRACOWNIA: La mona feliz PROCEDENCIA / MIEJSCE: San Antonio Arrazola, Santa Cruz Xoxocotlán, Oax.
ARTESANO / ARTYSTA: Sergio Santiago TALLER / PRACOWNIA: Alebrijes autóctonos PROCEDENCIA / MIEJSCE: San Antonio Arrazola, Santa Cruz Xoxocotlán, Oax.
ARTESANO / ARTYSTA: Waldo Hernández Melchor TALLER / PRACOWNIA: Casa Don Juan PROCEDENCIA / MIEJSCE: San Martín Tilcajete, Oax.
ARTESANO / ARTYSTA: Marco Antonio Ortega Hernández TALLER / PRACOWNIA: Xcuuchi PROCEDENCIA / MIEJSCE: San Martín Tilcajete, Oax.
Participan en esta exposición gracias a la colaboración del Instituto Oaxaqueño de las Artesanías. Dzięki współpracy z Instytutem Rzemiosła w Oaxace w wystawie uczestniczą online.
46
Alebrijes: México Hecho En Varsovia
índice de Imágenes / spis Ilustracji Katalogu
28,32
Página / strona
10, 16, 41, 45
Óscar Becerra Mora Artista / Artysta
Tonas y Nahuales de Oaxaca (Alebrijes miniatura) Tonas I Nahuales Z Oaxaca (miniaturowe Alebrijes)
Técnica: Cartonería, modelado y pintado / Technika: Papier, modelowany i malowany 147 cm x 103 cm x 116 cm Dimensiones / Wymiary
San Antonio Arrazola y San Martín Tilcajete, Oaxaca / San Antonio Arrazola i San Martín Tilcajete, Oaxaca.
7
20
22
Chapulín Chapulín
Wawel Wawel
Varsovia 2015 / Warszawa 2015
34
Ósma (Octavo) Ósma
Manuel Jimenez, Isaias Jimenez Artista / Artysta
José Luis Massey Aguirre Artista / Artysta
Técnica: Tallado sobre Madera (Copal) / Technika: rzeźba w drewnie (copal)
Técnica: Cartonería, modelado y pintado / Technika: Papier, modelowany i malowany
27 cm x 21 cm x 18 cm Dimensiones / Wymiary Arrazola, Oaxaca, Mexico / Arrazola, Oaxaca, Meksyk
107 cm x 135 cm x 135 cm Dimensiones / Wymiary
Nieve de colores Śnieg Kolorów
Varsovia 2019 / Warszawa 2019
37
Caballito de mar Śnieg Kolorów
Irving Mondragón Laguna “Niño Calavera” Artista / Artysta
Irving Mondragón Laguna “Niño Calavera” Artista / Artysta
Técnica: Cartonería, modelado y pintado / Technika: Papier, modelowany i malowany
Técnica: Cartonería, modelado y pintado / Technika: Papier, modelowany i malowany
122 cm x 104 cm x 144 cm Dimensiones / Wymiary
122 cm x 104 cm x 144 cm Dimensiones / Wymiary
Varsovia 2018 / Warszawa 2018
Varsovia 2018 / Warszawa 2018
Diablo (Judas) Diabeł
38
Cencalli (Familia) Cencalli (Rodzina)
Óscar Becerra Mora Artista / Artysta
José Luis Massey Aguirre Artista / Artysta
Técnica: Cartonería, modelado y pintado / Technika: Papier, modelowany i malowany
Técnica: Cartonería, modelado y pintado / Technika: Papier, modelowany i malowany
90 cm x 55 cm x 191 cm Dimensiones / Wymiary
325 cm x 112 cm x 170 cm Dimensiones / Wymiary
Varsovia 2016 / Warszawa 2016
Varsovia 2019 / Warszawa 2019
Embajada de México en Polonia Ambasada Meksyku w Polsce Alejandro Negrín Embajador de México en Polonia / Ambasador Meksyku w Polsce Irwin Salazar Agregado Cultural /Attaché ds. Kultury Fabiola Villanueva Ponce Diseño gráfico / Projektowanie graficzne Marzena Zeta-Misiurek Traducción de textos / Tłumaczenie tekstów Museo Etnográfico Estatal de Varsovia Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie Tadeusz Zając Director del Museo Etnográfico Estatal de Varsovia / p.o. Dyrektora Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie Alicja Balcerak Especialista en Educación Infantil / Specjalistka ds. Edukacji Dzieci Museo de Arte Popular en México Muzeum Sztuki Ludowej w Meksyku Walther Boelsterly Urrutia Director General del Museo de Arte Popular en México /Dyrektor Muzeum Sztuki Ludowej w Meksyku Instituto Oaxaqueño de las Artesanías Instytut Rzemiosła Ludowego w Oaxaca Nadia Clímaco Ortega Directora General / Dyrektor