Emily's Romagna - Een reis door de geschiedenis en gastronomie van Emilia-Romagna

Emily’s Romagna Een reis door de geschiedenis en gastronomie van Emilia-Romagna

Emily de Klerk

Colofon Uitgever Cara Emilia, Voorburg Papier en afwerking Omslag 300 g MC mat met matte folie Binnenwerk 120 g natuuroffset Copyright Tekst en illustratie © 2015 Emily de Klerk, klerkemily@gmail.com Fotografie en vormgeving © 2015 Nordholm Design, carolina@nordholmdesign.com Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op welke wijze dan ook zonder voorgaande schriftelijke toestemming van de auteur.

ISBN 978-90-824674-0-6 NUR 508 facebook.com/EmilysRomagna

Emily’s Romagna Een reis door de geschiedenis en gastronomie van Emilia-Romagna

Emily de Klerk

Fotografie en vormgeving: Carolina Nordholm

Inhoud Voorwoord 7 Inleiding

13

Ravenna: Galla Placidia

29

De legende van Bertinoro

53

Bologna: ‘La dotta’

59

Feestvarkens 83

Rimini: Sigismondo Malatesta 91 Hoofdpijnkaas 116

Ferrara: Lucrezia Borgia

121

Goddelijke navels en worsten

147

Gebruikte literatuur

154

Met dank aan

159

Fotoindex 160

6

Voorwoord

Voorwoord

Voorwoord Als reisleidster heb ik de afgelopen jaren met veel plezier ­toeristen rondgeleid in Emilia-Romagna. Omdat we daarbij voornamelijk ­­ de oostelijk gelegen Romagna bezochten lag mijn verwelkoming op het vliegveld van Bologna al snel voor de hand: ‘Welkom in E ­ mily’s ­Romagna’. De titel van dit boek was daarmee geboren. De inhoud liet niet lang op zich wachten. Bepaalde historische ­personages of ­onder­werpen wekten mijn nieuwsgierigheid vanaf de eerste ­kennismaking met de Italiaanse regio. Zo kocht ik tijdens mijn eerste bezoek aan Ravenna, in 2007, een boekje over Galla Placidia, waarna het roerige leven van deze 5e-eeuwse vrouw mij is blijven intrigeren. Mijn interesse voor de universiteit van Bologna gaat verder terug, naar het moment waarop ik de stad in het jaar 2000 ter gelegenheid van een afstudeer­ceremonie voor de eerste keer bezocht. Kort erna liep ik tijdens mijn e­igen ­afstudeerceremonie – twee dagen voor Kerstmis – de hele dag met een laurierkrans om mijn hals. Keer op keer probeerde ik uit te ­leggen dat die groene blaadjes ­niets met Kerst te maken ­hadden maar naar een Italiaans afstudeerritueel verwezen. In het geval van ­Rimini was het vooral mijn verbazing dat die Romagnoolse b­ ad­plaats zoveel meer te bieden bleek te ­hebben dan zon, zee en strand, die maakte dat ik mij begon te verdiepen in Sigismondo Malatesta en in de bijzondere kerk die hij in Rimini had laten bouwen. Dankzij Lucrezia Borgia ten slotte hebben culinaire wetenswaardigheden een vaste plaats gekregen in dit boek. Het feit dat die beruchte femme fatale een l­ ievelingsworstje gehad zou hebben dat tot op de dag van vandaag in Ferrara op het menu staat, wakkerde mijn nieuwsgierigheid naar de historische a­ chtergrond

7

28

Ravenna

Ravenna

Ravenna Galla Placidia

Het roerige leven van Galla Placidia zou een Hollywoodverfilming waard zijn. Haar naam is voor altijd verbonden met Ravenna, waar schitterende Byzantijnse moza誰eken en vroeg足christelijke architectuur wedijveren om onze aandacht.

Maar wat had zij halverwege de 5e eeuw te zoeken in deze moerassige uithoek van het West-Romeinse Rijk? En ligt ze eigenlijk wel echt begraven in het wereldberoemde en naar haar vernoemde mausoleum?

29

“La Dotta”

82

Bologna

Bologna

Feestvarkens Dit hoofdstuk opende met een van de drie bijnamen van Bologna: ‘La Dotta’, de geleerde. Minstens zo belangrijk is haar tweede bijnaam: ‘La Grassa’, de vette of de dikzak. Ten tijde van de opkomst van de universiteit was een vetgemest varken het symbool bij uitstek van Bologna’s enorme ­welvaart. ‘Zonder het varken was Ferrari er nooit ­geweest’, aldus h ­ edendaagse slagers uit de stad, die een direct ­verband zien tussen de huidige rijkdom van Noord-Italië en de ­eeuwenlange aanwezigheid van het varken in dit gebied. ­De inwoners van Bologna bedachten twee bijzondere feest­ dagen waarop ze het varken eren.

De eerste daarvan wordt nog steeds gevierd: La Festa ­della Mortadella, gehouden in oktober. Een week lang staat ­Bologna in het teken van de mortadella, waarvan de naam verwijst naar de mortaio (mortier ­oftewel vijzel) waarin het varkens­vlees vermalen wordt. Dat dat p ­ rocedé al heel oud is, bewijzen twee tombes uit de 1e eeuw voor Christus in het ­Archeologisch Museum van de stad. Op een ervan is een man met zeven zwijntjes te zien, op de andere is een vijzel ­afgebeeld. ­Volgens s­ ommigen is mortadella dan ook terug te voeren tot een ­Romeinse worst die op smaak werd ­gebracht met mirte­bessen, de farcimen ­mirtatum. ­Mortadella is het

83

94

Rimini

verbinden aan Scipio Africanus, de Romeinse generaal die in het jaar 202 voor C ­ hristus de Carthaagse Hannibal en diens olifanten had weten te verslaan. Uiteraard kon Sigismondo bewijsmateriaal tonen: er waren olifantsbotten op een van zijn landgoederen gevonden. En dus werd de olifant aan de rij bestaande heraldische Malatesta-symbolen toegevoegd.

Isotta Als Sigismondo rond 1445 Isotta degli Atti (circa 1432-1474) niet ­ontmoet had, was hij misschien wel nooit aan de bouw van de ­Tempio Malatestiano begonnen. Het kostte Sigismondo de nodige m ­ oeite om Isotta’s vader van zijn goede bedoelingen te overtuigen, maar u ­ iteindelijk nam Isotta haar intrek in het meest luxe deel van het ­kersverse ­Castel Sismondo te Rimini. Dat had Sigismondo vanaf 1437 met hulp ­ van onder anderen architect en beeldhouwer Filippo Brunelleschi­ ­(1377-1466) laten bouwen. Terwijl de hofdichters l­ofzangen op zijn maîtresse componeerden, sleet Sigismondo’s echtgenote Polissena Sforza (1428-1449) haar laatste jaren in een achterafgedeelte van ­ het kasteel, om in 1449 onder verdachte omstandigheden te komen ­overlijden. Een vergelijkbaar lot was Sigismondo’s eerste echtgenote ten deel gevallen, Ginevra d’Este (1419-1440). Zij werd vergiftigd, ­hoogstwaarschijnlijk in opdracht van haar man.

Isotta ondertussen kreeg van Sigismondo alles wat haar hart begeerde.

Zo ook een privé-kapel in de San Francesco, de eenvoudige familie­ kerk waar al sinds enige generaties Malatesta-leden begraven werden.

In 1447 besloot Sigismondo om twee kapellen aan die kerk toe te ­voegen; een voor zichzelf, en een voor zijn geliefde Isotta. Een deel van de i­nscriptie op haar door twee olifanten gedragen tombe zorgde al ­meteen na o­ nthulling voor de nodige opschudding: D.ISOTTAE. Want b­ etekende de D daarin dominae (heerser) of divae (goddelijk)?­ ­In de 19e eeuw was het vooral het opvallende ‘dollarteken’ van een

Rimini

95

100

Rimini

liefde) ­uitbeelden. In de tweede kapel ­bevindt zich de graftombe van ­ Isotta, met ­ rondom ­afbeeldingen van ­musicerende engeltjes. Dat ­thema werd niet alleen gekozen ­ ­ omdat Isotta nu e­ enmaal erg van m ­ uziek hield, maar b­ ovenal ­omdat het mooi aansloot bij het idee van een ­zogenaamde ­‘harmonie der sferen’, waarbij muziek de ­ perfecte ordening van de ­ wereld ­symbo­­li­seerde.

Later werd ­ naast de kapel van Isotta nog de ­ zogenaamde ­Kapel van de ­Planeten toegevoegd, ­waarin een schitterende­ ­­verwijzing naar de o­pdrachtgever van de kerk te vinden is: onder de afbeelding van ­Sigismondo’s ­sterrenbeeld kreeft, is een gezicht op ­Rimini afgebeeld, ­compleet met een ­golvende zee aan de zuidkant, scheepjes met ­ opbollende zeilen en pijnbomen op de achtergrond. Ook het ­Castel Sismondo­is te

Rimini

101

zien. Opnieuw ­verbond Sigismondo­zo zijn eigen levenslot aan dat van ­Rimini en haar ­inwoners.

Tegenover deze drie kapellen bevinden zich de zogenaamde K ­ apel van de ­Sibillen en ­Profeten, ­de ­Kapel van de Kinder­spelen en de ­Kapel van de Vrije ­Kunsten en Wetenschappen.­Die l­aatste kapel bevat ­afbeeldingen van de zeven ­verschillende s­tudiegebieden van het z­ ogenaamde ­trivium (gramma­ ­ tica, logica en retorica) en het ­ quadrivium (rekenkunde, ­muziek, geometrie en a­ stronomie), die tezamen de studia humanitatis vormden.

Exterieur Voor het ontwerp van het exterieur werd de uomo universalis ­(‘alleskunner’) Leon Battista Alberti (1404-1472) ingeschakeld.­­Alberti had op dat moment nog nooit een kerkfaçade ontworpen. Misschien wel juist daardoor wist hij in Rimini een wereldprimeur te creëren; voor het eerst werd hier voor de gevel van een kerk teruggegrepen op het klassieke voorbeeld van de t­riomfboog, met daarop in navolging van

Het onzichtbare graf. Op een afbeelding die gemaakt werd ten tijde van de constructie van de Tempio Malatestiano, is vlak voor de ingang van de kerk een merkwaardig rooster te zien. Daaronder zou zich het graf bevonden hebben van Sigismondo’s oudste broer, de zeer vrome Galeotto Roberto. Toen hij in 1432 overleed, achtte hij zich niet waardig genoeg om binnen de muren van de kerk begraven te worden. Al snel na zijn dood werd zijn graf een plaats van verering voor de inwoners van Rimini. Een rooster moest voorkomen dat Galeotto’s kostbare relieken gestolen werden. Het heeft er alle schijn van dat Sigismondo in zijn verbouwingsplannen voor de kerk ook een nieuwe tombe voor Galeotto in gedachten had. Door die boven de hoofdingang in een nis in de façade te plaatsen, zou hij kunnen pronken met zijn door het volk zo geliefde broer, zonder zijn belofte aan hem te breken; de tombe immers zou zich nog steeds buiten de kerk bevinden.

138

Ferrara

Ferrara

een kaartenhuis in elkaar stortte en hij in 1507 kwam te overlijden, was ze voor het eerst van haar leven helemaal op zichzelf aangewezen.

Niet langer kon ­Lucrezia door interventie van de lange familiearm in het Vaticaan haar problemen oplossen. Het klooster bood haar een veilig toevluchtsoord. Langzamerhand zwoer ze daar haar extravagante ­modestijl af: op zeker moment droeg ze onder haar sobere gewaden zelfs het liefst een grof geweven nonnenhabijt.

De tweede ‘hobby’ die Lucrezia in Ferrara ontwikkelde was het droogleggen van moerasgebieden en het houden van waterbuffels. ­ ­Lucrezia was een fervent liefhebster van verse ricotta en ­buffel­mozzarella, twee producten die in haar tijd in het noorden van het Apennijnse schiereiland niet te krijgen waren. Toen ze in 1513 een flinke erfenis ontving na de dood van haar zoontje Rodrigo, kocht ze daarom een aantal waterbuffels, en gaf ze opdracht tot het droog­leggen van grote hoeveelheden moerasgrond in de omgeving van ­Ferrara. Ze was daarin geen pionier: een d’Este-embleem toonde een eenhoorn op een klein eilandje, die met behulp van zijn hoorn het omliggende water wegzoog.

Eerdere familieleden hadden de droog­leggingen e­ chter nooit uitgevoerd met het doel akkerland te creëren, maar slechts om extra jachtterrein te verwezenlijken. Vaak wist L ­ ucrezia de moerasgrond voor een lage prijs of zelfs gratis te verkrijgen, in ruil voor de belofte van droog­legging.

Wanneer het land eenmaal drooggelegd was, liet ze er schuurtjes, ­stallen, kaashuisjes en kleine boerderijen plaatsen, t­ezamen met paarden, ­koeien en waterbuffels. De l­anderijen ­verpachtte ze ­vervolgens, onder ­voorwaarde dat zij de diverse producten­voor een schappelijk prijsje kon kopen. Al snel kon Lucrezia zo genieten van haar eigen mozzarella,­ kaas, worstjes, wol en vlas. Had ze haar o­ ndernemersdrift wellicht van haar moeder, Vanozza dei Cattanei, geërfd? D ­ ie welgestelde ­Romeinse escortdame beheerde in heel Rome vastgoed. Misschien maakte ­Lucrezia zich ook wel zorgen over de ­immer dreigende verlaging van haar zakgeld door haar gierige schoonvader en wilde ze door middel van de droogleggingen haar eigen inkomen genereren.

139

154

Gebruikte literatuur

Gebruikte­ ­literatuur Mijn favoriete reisgids voor Emilia-Romagna is Dana Facaros en ­Michael Paul, Bologna & Emilia-Romagna (Londen, 2007). Voor wat betreft Galla Placidia baseerde ik mij voornamelijk op drie ­boeken: Stewart Irvin Oost, Galla Placidia Augusta: a biographical essay ­ ­(Chicago, 1968); Vito Antonio Sirago, Galla Placidia: la nobilissima (Milaan, 1996); en Hagith Sivan, Galla Placidia: the last roman empress (Oxford, 2011). Oost wist daarbij voor mij het roerige leven van deze 5e-eeuwse vrouw het beste tastbaar te maken. Regelmatige bezoeken aan Istanbul tijdens de afgelopen jaren – waar ik onder meer Galla Placidia’s ‘familie-portret’ op de Egyptische Zuil van het Hippodroom ontdekte – maakten dat ik mij begon te verdiepen in de geschiedenis van het Oost-Romeinse/Byzantijnse Rijk. Daarbij heb ik vooral veel opgestoken van Judith Herrin, Byzantium: het verrassende leven van een middeleeuws rijk (Amsterdam, 2009). Steeds vaker was het bij u ­ itstek de relatie tussen Ravenna en ­Istanbul die mij interesseerde, en de rol die beide steden gespeeld hebben bij de teloorgang van het West-­ Romeinse Rijk. Peter van Deun, Byzantium: een spektakel van kunst en cultuur, 4de eeuw – 1453 (Leuven, 2010); en Jeroen Wijnendaele, Romeinen en ­barbaren: de ondergang van het Romeinse Rijk in het westen (Leuven, 2013) ­hielpen mij in die zoektocht. Ook in het boek van Fik Meijer, Twee steden: opkomst van Constantinopel, n ­ eergang van Rome (Amsterdam, 2013) komt de relatie tussen Ravenna en ­Constantinopel ­regelmatig aan bod.

Gebruikte literatuur

155

Emily’s Romagna Kunsthistorica en reisleidster Emily de Klerk (1980) begeleidde vele ­reizen door de Italiaanse regio Emilia-Romagna en raakte gefascineerd door een aantal historische personages en culinaire wetenswaardigheden.

Zo b­ leken Galla Placidia en de Byzantijnse mozaïeken in Ravenna iets te maken te hebben met een smaakvolle wijn uit Bertinoro, en waren het de ­middeleeuwse studenten uit Bologna die de mortadella ­wereldberoemd gemaakt hebben. De Grana Malatesta kaas herinnert aan Sigismondo ­Malatesta, die in Rimini een intrigerende kerk voor zijn maîtresse liet ­bouwen. En het favoriete worstje van Lucrezia Borgia? Dat staat tot op de dag van vandaag op het menu in Ferrara, waar deze femme fatale als hertogin haar laatste dagen sleet.

Cara Emilia

9 789082 467406