The restroom, a gendered story by Emma Reppa

Το Αποχωρητήριο:

Μία Έμφυλη Ιστορία

Το Αποχωρητήριο

Επιβλέπων καθηγητής Κοτιώνης Ζήσης

Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών

Μία έμφυλη Ιστορία

Αντωνιάδου Μαριάννα Ρέππα Εμμανουέλα

Ευχαριστούμε τον Ζήση Κοτιώνη και την Ελπίδα Καραμπά, για τη συνειφορά τους στην εξέλιξη αυτής της ερευνητικής εργασίας. Ακόμη, ευχαριστούμε τον Κωνσταντίνο Παυλίδη για τη μακέτα του εξωφύλλου.

περ

ριεχόμενα Πρόλογος

1 κοινωνικό φύλο 15 ορισμοί: κοινωνικό-βιολογικό φύλο

δίπολο

επιτελεστικότητα

η ιστορική μετάβαση της γυναίκας από το ιδιωτικό στο δημόσιο χώρο του Δυτικού κόσμου

γλωσσάρι

2 έμφυλος χώρος 35 εισαγωγή στον έμφυλο χώρο

φύλο, χώρος και αρχαία ελλάδα

οικία

_Αρχαία Ελλάδα _Αμερικανική οικία

43 44

δημόσιος χώρος

_Οι δημόσιες βιβλιοθήκες και το αναγνωστήριο των γυναικών-“Ladies’ Reading Room” _Το βαγόνι των γυναικών-“The ‘Ladies’ Car’ on Railroads” _Το καθιστικό των γυναικών-“The Ladies’ Parlor”

51 52 52

εκπαίδευση

εργασία

αποχωρητήριο 3

Ιστορία της τουαλέτας

68 71 72 76 77 79 79 84 85

_Νεολιθική Περίοδος _Αρχαία Ελλάδα _Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία _Μεσαίωνας _Αναγέννηση _Διαφωτισμός _Βικτοριανή εποχή _Ελλάδα του 19ου αιώνα _Σήμερα

πρώτη νομοθεσία, σεξουαλικός διαχωρισμός αποχωρητηρίων

ομάδες ανθρώπων με δυσκολία πρόσβασης σε δημόσια αποχωρητήρια

90 90 92

_Έγχρωμοι

αρχιτεκτονική της διττότητας

σύγχρονος χώρος εργασίας, αποχωρητήρια και φύλο

γυναικεία ουρητήρια

105

σύχρονη νομοθεσία

106

ελληνική νομοθεσία

_Φύλο και Σεξουαλικότητα _Οικονομική κατάσταση και κοινωνική τάξη

σήμανση 108

queer θεωρεία-τουαλέτες και σεξουαλική ταυτότητα 116 unisex αποχωρητήρια 116 _Σύγχρονες απόψεις, Αμερική

116

_Ο φόβος των unisex αποχωρητηρίων

117

_Ασφάλεια και κουλτούρα βιασμού

119

_Σύγχρονα υπαρκτά παραδείγματα

119

το αποχωρητήριο ως καμβάς 121

4 έρευνα πεδίων 125 ερωτηματολόγιο 126 performance 140

5 Συμπεράσματα 143 βιβλιογραφία 148

Πρόλογος Η παρούσα ερευνητική εργασία πραγματεύεται την έννοια του αποχωρητηρίου ως προς τον έμφυλο χαρακτήρα του και επιδιώκει να μελετήσει την ιστορική εξέλιξη του σχεδιασμού του και διαχωρισμού του. Κάτω από ποιές συνθήκες ξεκίνησε αυτός ο διαχωρισμός; Για ποιούς λόγους; Σε τι εξυπηρετεί; Γιατί συνεχίζεται μέχρι σήμερα; Τι τεχνολογικές εξελίξεις αλλά και τι “αρχιτεκτονικές” έχει επηρεάσει και παράξει το φύλο; Στο πρώτο στάδιο της έρευνας, μελετήθηκε η έννοια του φύλου, καθώς αποτελεί τον κεντρικό άξονα αυτού του χωρικού διαχωρισμού. Χρήσιμο ήταν να οριστούν και να κατανοηθούν οι έννοιες του βιολογικού και κοινωνικού φύλου, με το πρώτο να αφορά στην ανατομία, και το δεύτερο να επιβάλλει χαρακτηριστικά, συμπεριφορές, ενδυματολογικές επιλογές και τη γενικότερη επιτελεστικότητα του ατόμου βάση του πρώτου και την μεταξύ τους εξάρτηση να υπαγορεύεται κοινωνικά. Η κατηγοριοποίηση του κοινωνικού φύλου στις δύο έννοιες, “γυναίκα”, “άνδρας” δημιουργεί ένα δίπολο το οποίο αρχικά αναφερόταν σε θεωρητικούς διαχωρισμούς και στη συνέχεια αφομοιώθηκε από τη χωρική διάσταση της προσωπικής και κοινωνικής ζωής. Σε επόμενο στάδιο, εξετάστηκε το πως το κοινωνικό φύλο, με όλες τις “επιτελεστικές του συνέπειές”, επηρέασε τη λειτουργία της κοινωνίας σε κάθε ιστορική εποχή και έπαιξε ρόλο στο σχεδιασμό του εκάστοτε χώρου. Από το διαχωρισμένο περιβάλλον της οικίας, της περιόδου που η γυναίκα αποτελούσε αναπόσπαστο κομμάτι του και αυτό τη μόνη σφαίρα κίνησής της, μέχρι τα δημόσια περιβάλλοντα που παρέχουν χωρικά πλαίσια στην αποκλειστική της χρήση για να μπορούν να τη φιλοξενούν χωρίς η “σεξουαλικότητά” της να διαταράσσει την ισορροπία της κοινωνίας. Στο τελικό και κύριο στάδιο της θεωρητικής έρευνας, επιδιώκεται η διερεύνηση και ανάλυση του χώρου του αποχωρητηρίου συγκεκριμένα, με έμφαση στη δημόσια έννοιά του, ως περιβάλλον έντονα φορτισμένο από τον έμφυλο χαρακτήρα του και σεξουαλικά διαχωρισμένο. Η βιβλιογραφική έρευνα καθιστά επιτακτική τη

σύνδεση του αποχωρητηρίου με τον έμφυλο ρόλο κάθε ατομικότητας που το χρησιμοποιεί και την ιστορική του αναδρομή. Η διερεύνηση της έννοιας του αποχωρητηρίου δεν περιορίζεται σε ένα συγκεκριμένο τοπίο, αλλά ανάλογα με τις χρονικές περιόδους γίνεται αναφορά σε κομβικές περιοχές της Αμερικής, Ευρώπης και όχι μόνο.

Όσον αφορά στο πρακτικό κομμάτι της εργασίας αυτής, διεξάχθηκε έρευνα μορφής ερωτηματολόγιου με σκοπό να συγκεντρώσει τις απόψεις και τις προτιμήσεις ατόμων διαφόρων ηλικιών, φύλων και εθνικοτήτων πάνω στη μορφή, τον τρόπο χρήσης και τον σεξουαλικό διαχωρισμό των αποχωρητηρίων της δημόσιας σφαίρας. Επίσης, ένα project μικρής εμβέλειας έλαβε χώρα σε ημι-δημόσια αποχωρητήρια της πόλης του Βόλου με στόχο την καταγραφή των αντιδράσεων ανυποψίαστων χρηστών, ενώπιον της χρήσης της “λάθος” τουαλέτας. Η παρούσα ερευνητική εργασία δεν επιχειρεί την απάντηση στα ερωτήματα τα οποία προκύπτουν από τη μελέτη αυτή, αλλά περισσότερο τον προβληματισμό με στόχο τον επαναπροσδιορισμό της έννοιας της τουαλέτας και τη σχέση μας με το χώρο της, ο οποίος εγκολπώνει καθημερινά προσωπικές, αλλά και στη δημόσια διάστασή του, κοινωνικές λειτουργίες.

“Ωστόσο, δεν πέρασε πολύς καιρός και άρχισε να βρίσκει ευχαρίστηση στο να με βάζει να ρίχνω τα αυγά μες στη λεκάνη του καμπινέ, αυγά σφιχτά που πήγαιναν κατ’ ευθείαν στον πάτο και αυγά ωμά που τα ρουφούσαμε αφήνοντάς τα άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο άδεια για να βουλιάζουν στο νερό του απόπατου σε διαφορετικό κάθε φορά βάθος. Αυτή στεκόταν πολύ ώρα καθισμένη και κοίταζε τ’ αυγά. Έπειτα μου ζήτησε να τη βάλω να κάτσει στη λεκάνη για τα βλέπει κάτω από τον κώλο της κι ανάμεσα από τα ανοιγμένα μπούτια της. Όταν τελείωνε κι αυτό μου λεγε να τραβήξω το καζανάκι. Ένα άλλο παιχνίδι ήταν να σπάζω στο χείλος του μπιντέ ένα άβραστο αυγό και να τ’ αδειάζω μέσα από κάτω της, αυτή μερικές φορές το κατουρούσε, άλλοτε πάλι μ’ έβαζε να βγάζω τα ρούχα μου και με το στόμα να ρουφάω το ωμό αυγό μες από το μπιντέ.” Georges Bataille, Ιστορία του ματιού

“Το φύλο δείχνει ότι ο δημόσιος και ιδιωτικός κόσμος συνδέονται αξεδιάλυτα, ότι οι τυραννίες και οι υποτέλειες του ενός ταυτίζονται με τις τυραννίες και υποτέλειες του άλλου.” Virginia Woolf

κοινωνικό φύλο

oρισ

κοινωνικό και βιολογικό φύλο

Τη δεκαετία του ‘70, θεωρητικοί πρότειναν έναν ευδιάκριτο διαχωρισμό μεταξύ των όρων “sex” και “gender”. Ο όρος “sex” απέδιδε το βιολογικό γεγονός, τη διαφορά δηλαδή, μεταξύ του αρσενικού και του θηλυκού ανθρώπινου ζώου, την ορατή διαφορά των γεννητικών οργάνων τους και τη συνακόλουθη διαφορά των αναπαραγωγικών τους διαφορών.1 Ο όρος “gender” απέδιδε το κοινωνικό γεγονός, τη διαφορά δηλαδή, μεταξύ ανδρικών και γυναικείων ρόλων, ή προσωπικοτήτων. Προερχόμενο από τις φεμινίστριες του αγγλοσαξονικού χώρου, το “κοινωνικό φύλο” (gender), ως μία κοινωνικοπολιτισμική κατηγορία διαχωρίζεται από το βιολογικό φύλο (sex) ως μία βιολογική κατηγορία. Στόχος αυτού του διαχωρισμού ήταν η αμφισβήτηση του βιολογισμού του φύλου και των έμφυλων σχέσεων και η ανάδειξη του κοινωνικοπολιτισμικού του στοιχείου. Ο όρος gender2 προέρχεται από μία αρχαία ινδοευρωπαική ρίζα που σημαίνει “παράγω” (generate), από την οποία δημιουργήθηκαν λέξεις σε πολλές γλώσσες με τη σημασία “είδος” ή “κατηγορία” (π.χ. “genus”, γένους). Η γλώσσα αποτελεί ένα σημαντικό κομμάτι του κοινωνικού φύλου. Στις διάφορες γλώσσες το γένος αποδίδεται με διαφορετικό τρόπο, για παράδειγμα, μία έννοια που σε μία γλώσσα έχει θηλυκό άρθρο, σε μία άλλη έχει ουδέτερο. Χαρακτηριστική περίπτωση, αποτελεί η αγγλική γλώσσα η οποία είναι σχετικά μη έμφυλη. Επιπλέον, υπάρχουν δύο διαφορετικές λέξεις για το φύλο, “sex” και “gender”, πράγμα που δε συναντάται σε όλες τις γλώσσες, όπως στην ελληνική όπου και οι δύο έννοιες μεταφράζονται ως “φύλο”. Για τη Rubin βιολογικό φύλο σημαίνει έμφυλες βιολογικές διαφορές και κοινωνικό φύλο καταπιεστικές κοινωνικές νόρμες αυτών των έμφυλων διαφορών, έτσι ώστε οι άντρες και οι γυναίκες στην καθημερινότητά τους να αποτελούν προϊόντα αυτού του συστήματος βιολογικού - κοινωνικού φύλου.

1. Ann Oakley (1985:16) Sex, Gender and Society, 1972 2. The Oxford English Dictionary, τόμος 4, Oxford, Clarendon, 1933, σελ.100

σμoί

Επίσης, υποστήριξε ότι το κατηγόρημα του φύλου είναι πάντα καταπιεστικό, θεωρώντας ότι στην ανθρώπινη κοινωνία δεν μπορεί να υπάρξει φύλο δίχως καταπίεση.3

δίπολο Κάθε έμφυλη διχοτόμηση -αν και έχει υλική υπόσταση- αποτελεί κοινωνική κατασκευή και συνεπώς η σχέση βιολογικού και κοινωνικού φύλου είναι αυθαίρετη και αποκτά νόημα μόνο στη μεταξύ τους αλληλεπίδραση. Σύμφωνα με τη Moore4 (1993) οι πρώτες ανθρωπολογικές μελέτες για το φύλο εμπεριείχαν τη θεώρηση ότι “κάθε κοινωνία έχει μία συγκεκριμένη έμφυλη ιδεολογία ή μοντέλο και ότι όλα αυτά τα μοντέλα βασίζονταν σε δύο διακριτές κατηγορίες: το ‘θηλυκό’ και το ‘αρσενικό’.” Υποστηρίζει επιπλέον ότι με βάση αυτό το σχήμα οι ‘γυναίκες’ και οι ‘άνδρες’ αξιολογούνται κοινωνικά με έναν συγκεκριμένο τρόπο για κάθε κοινωνία· και αυτός είναι ότι οι ‘γυναίκες’ είναι κοινωνικά υποδεέστερη και καταπιεσμένη ομάδα σε σχέση με τους ‘άνδρες’. Εδώ το δίπολο άνδρας-γυναίκα δείχνει να ανταποκρίνεται σε ένα μοντέλο τύπου κέντρο-περιθώριο. Το δίπολο αυτό μπορεί να γίνει κατανοητό ως ένα διχοτομικό σχήμα στο οποίο το κέντρο έχει την πρωτοκαθεδρία προσδιοριζόμενο ως αυτό που δεν είναι το περιθώριο. Η bell hooks5 (1991), μολονότι υποστηρίζει ότι η περιθωριοποίηση δεν είναι μία “μυθική έννοια” αλλά προέρχεται από τη βιωμένη εμπειρία, μιλά για το περιθώριο ως ένα πεδίο επιλογής. Η προτροπή της να “εισέλθει κάποιος/α σε αυτό το χώρο” του περιθωρίου υποδηλώνει ότι η “οπτική από το περιθώριο” είναι κάτι που πρέπει να επιδιωχθεί και όχι κάτι που κληρονομείται.

3. Gayle Rubin (1975) 4. Moore Henrietta L. (1993) “The Differences Within And The Differences Between”, στο Teresa del Valle (επιμ.), Gendered Anthropology, Λονδίνο: Routledge, σελ.193-204 5. hooks bell (1991), “Choosing The Margin As A Space Of Radical Openness”, στο bell hooks, Yearning: race, gender and cultural politics, Λονδίνο: Turnaround, σελ.145-53

Η hooks αναφέρει: “Κάνω ένα σαφή διαχωρισμό μεταξύ της περιθωριοποίησης, η οποία επιβάλλεται από εξουσιαστικές δομές και του περιθωρίου, που κανείς επιλέγει ως ένα πεδίο αντίστασης, ως ένα σημείο ριζοσπαστικής ανοιχτότητας και ενδεχομενικότητας.” Σχολιάζοντας τα παραπάνω, ο Γ. Μαρνελάκης αναφέρει πως μία οπτική από το περιθώριο είναι χρήσιμη, στο βαθμό που συνδυάζεται με άλλες λιγότερο ή περισσότερο περιθωριοποιημένες οπτικές προκειμένου να δώσουν μία καλύτερη περιγραφή του κόσμου.

Τα διπολικά ζεύγη όπως υποκείμενο και αντικείμενο, μυαλό/σώματα, δημόσιο/ιδιωτικό, πόλη/ύπαιθρος αναμφίβολα έχουν διαμορφωθεί από την κυρίαρχα και έντονα διαμορφωμένη αντίθεση άνδρας/ γυναίκα με τέτοιον τρόπο ώστε το αρσενικό να σχετίζεται με τον πρώτο όρο των παραπάνω διπόλων ενώ το θηλυκό με τον δεύτερο.6 Η φύση (το “ωμό”) υπόκειται σε μία διαδικασία μετασχηματισμών από την ανθρώπινη τάξη η οποία πρόκειται να την “εκπολιτίσει”, να τη μετατρέψει σε πολιτισμό (το “ψημένο”).7 Η προέλευση αυτού του διπόλου συναντάται στη θεωρία του Διαφωτισμού, ιδίως στην ηθική θεωρία του Kant. Η διάκριση πολιτισμός/φύση είναι φιλοσοφικά θεμελιωμένη στην προηγούμενη βασική και θεμελιώδη, αν και προβληματική, καντιανή αντίθεση μεταξύ λογικής και συναισθήματος.8 Η διαδικασία της μετάβασης από το βιολογικό στο κοινωνικό θα μπορούσε να προκαλέσει μία εντυπωσιακή απεικόνιση του υποτιθέμενου “εκπολιτισμού” της φύσης. Δηλαδή, ένα βιολογικά δεδομένο, ήδη διαμορφωμένο σεξουαλικά σώμα, είτε αυτό είναι αρσενικό ή θηλυκό (το “ωμό”), μετασχηματίζεται σε ένα κοινωνικά συγκροτημένο, έμφυλο άτομο είτε αυτό είναι άνδρας ή γυναίκα (το “ψημένο”). Με βάση την αντι-ουσιοκρατική αποδομηστική (deconstructine) θεωρία του Γάλλου διανοούμενου Jacque Derrida (1978) για τη διαμεσολάβηση της “πραγματικότητας” από τη γλώσσα και το βίωμα και την υπονόμευση της κυριαρχίας των αντιθετικών ιεραρχικών διπόλων του καρτεσιανισμού, ο μεταστρουκτουραλιστικός και μεταμοντέρνος φεμινισμός αποδόμησε τις ιεραρχικές αντιθέσεις άνδρας6. Wilson 1991, Βαΐου 7. Ortner, 1994 [1974], McCormack, 1980 8. Seidler, 1988, 1994

γυναίκα, ανδρισμός-θηλυκότητα, κ.λ.π, βοηθώντας τη φεμινιστική σκέψη να οδηγηθεί σε πιο ρηξικέλευθες αναλύσεις του φύλου, αποστασιοποιούμενη από την ορθοδοξία των φαλ-λογο-κεντρικών τρόπος σκέψης.9 Επιπλέον, η Moore υποστήριξε πως δεν υπάρχει μία ενιαία και οικουμενική κατηγορία ‘γυναίκες’ αλλά πως η έμφυλη διαφορά τέμνει άλλες κατηγορίες διαφορετικότητας όπως η φυλή, η τάξη, η σεξουαλικότητα, η εθνότητα, η θρησκεία και ούτω καθεξής. Σύμφωνα με τα παραπάνω, θα μπορούσαμε να συμπεράνουμε πως δεν υφίστανται δίπολο όσον αφορά στις έμφυλες διαφορές, αλλά ένα σύστημα πολλαπλών διαχωρισμών μέσα στην κοινωνία.

επιτελεστικότητα Το βιολογικό φύλο σε καμία περίπτωση δεν προϋπάρχει ως ‘βιολογικό’ ή ‘φυσικό’, προτού προσδιοριστεί ως βιολογικό ή εννοηθεί στο πλαίσιο συγκεκριμένων συμφραζομένων που παράγουν την ίδια τη βιολογία. Η Butler10 (1990) ακολουθώντας το σκεπτικό του Foucault και ασκώντας κριτική στα δίπολα της στρουκτουραλιστικής ανθρωπολογίας, υποστηρίζει ότι το βιολογικό φύλο είναι μία κατασκευασμένη έννοια, όχι “ωμή” αλλά ήδη “ψημένη”, ενώ ο ορισμός του καθ’ αυτός είναι πολιτικός και ως εκ τούτου δεν μπορεί να προσδιοριστεί εκτός του πλαισίου των σχέσεων εξουσίας που τον παράγουν. Όπως αναφέρει η Rubin, “το φύλο όπως το αντιλαμβανόμαστε -έμφυλη ταυτότητα, σεξουαλική επιθυμία και φαντασίωση, έννοιες της παιδικής ηλικίας- αποτελεί μία κοινωνική κατασκευή”.11 Η Butler αναπτύσσει μία ριζοσπαστική κριτική στη διάκριση βιολογικού κοινωνικού φύλου υποδεικνύοντας ότι αυτό που θεωρείται ως “βιολογικό φύλο” (το θηλυκό ή αρσενικό σώμα) είναι ήδη από 9. Στενές Επαφές Φύλου, Σεξουαλικότητας και Χώρου, 7 Κείμενα του Γιώργου Μαρνελάκη, futura, 2014. 10. Judith Butler (2009α [1990]), Αναταραχή Φύλου: Ο Φεμινισμός και η Ανατροπή της Ταυτότητας, μτφρ. Καράμπελας Γιώργος, επιμ. Καντσά Βενετία, Αθήνα: Αλεξάνδρεια. 11. Rubin Gayle (1975) “The Traffic In Woman: Notes On The ‘Political Economy’ Of Sex” στο Rayna R. Reiter (επιμ.) Toward An Anthropology Of Women, Νέα Υόρκη: Monthly Review Press, σελ.157-210

την αρχή κοινωνικά ορισμένο. Έτσι, το βιολογικό φύλο πρέπει να θεωρηθεί ως επίδραση του κοινωνικού φύλου και όχι ως προέλευσή του.12 Στο βιβλίο της Gender Trouble (Αναταραχή Φύλου), επεκτείνει την κριτική της και συνεχίζει για να υποστηρίξει ότι η κανονιστική ταυτότητα φύλου (γυναίκα ή άνδρας) δεν είναι η πολιτισμική ερμηνεία ενός δοσμένου “φυσικού” φύλου (θηλυκό ή αρσενικό) αλλά μία λογοθετική και φυσικοποιημένη κατασκευή που παράγεται και απαιτείται από την υποχρεωτική και κανονιστική “ετεροφυλόφιλη μήτρα”.13 Ερμηνεύει το φύλο ως επιτελεστικό (“performative”), εννοώντας ότι στην πραγματικότητα το φύλο, αντί να είναι έκφραση ή εξωτερίκευση μίας προϋπάρχουσας “ουσίας”, συγκροτείται σταδιακά “μέσω μίας στυλιζαρισμένης επανάληψης πράξεων.14 22

Ο ισχυρισμός της Butler ότι το φύλο κατασκευάζεται μέσω του “πράττειν” και όχι μέσω του “είναι”, σε καμία περίπτωση δεν υπονοεί ότι το φύλο μπορεί να συγκροτείται και να αναιρείται κατά το δοκούν, καθώς δεν υπάρχει έμφυλο υποκείμενο που να βρίσκεται έξω από το πεδίο του λόγου που κατασκευάζει το ετεροκανονικό καθεστώς.15 Οι έμφυλες διαφορές των σωμάτων είναι κοινωνικά α-νόητες, μέχρις ότου οι κοινωνικές πρακτικές τις μετατρέψουν σε κοινωνική πραγματικότητα. Κάθε χειρονομία, κίνηση, δραστηριότητα, συνήθεια εμφυλοχωρήθηκε και ταξινομήθηκε ως ανδρική και ως γυναικεία και κάθε παρέκκλιση από αυτές τις διπολικές στερεοτυπικές “κανονικότητες” δημιούργησε καχυποψία και περιθωριοποίηση.16 Η Butler υποστηρίζει ότι το φύλο δεν εγγράφεται παθητικά πάνω στο σώμα, αλλά επιτελείται παραστασιακά καθημερινά μέσα από αγωνίες και απολαύσεις.

12. Butler, Gender Trouble, 1987 13. Butler 2011a (1990) σελ.42-52 14. Butler, σελ.182 15. Butler (2009a [1990]) σελ.192 16. Κογκίδου Δ. και Πολίτης Φ., Προλογικό σημείωμα, Το Κοινωνικό Φύλο, R. W. Connell

Η πολιτισμική πρακτική του drag17 και η αλληγορία που προσφέρει με τη μίμηση της έμφυλης “ταυτότητας” καταδεικνύει ότι κάποιες έμφυλες εκδοχές μπορούν να αμφισβητηθούν και άλλες να υλοποιηθούν. Κατά τον Lacan, όπου το φύλο γίνεται αντιληπτό ως παράγωγο μεταμφίεσης, η επιθυμία είναι συγκεκριμένα η επέκταση κατά την οποία το βλέμμα υπερβαίνει την ορατότητα που υποστηρίζεται από τον κλασικό χώρο. Όταν το κοινωνικό φύλο θεωρηθεί ανεξάρτητο του βιολογικού, τότε το κοινωνικό φύλο γίνεται ένα ελεύθερα μετακινούμενο τέχνημα με συνέπεια ο άνδρας και ο ανδρισμός να μπορούν να δηλώσουν τόσο ένα “αρσενικό” όσο και ένα “θηλυκό” σώμα και το αντίθετο.18 Το φύλο ακόμα και στις πιο περίτεχνες, αφηρημένες ή φανταστικές μορφές του είναι πάντα ένα “επίτευγμα” όπως η West και Zimmerman το έχουν θέσει. Είναι κάτι το οποίο “γίνεται”. Γίνεται στη κοινωνική ζωή, δεν είναι κάτι που προϋπάρχει της κοινωνικής ζωής. Στην καθημερινή ζωή το φύλο θεωρείτε ως κάτι δεδομένο. Άνδρες και γυναίκες έχουν διαφορετικές δραστηριότητες, ντύνονται διαφορετικά, πηγαίνουν σε ξεχωριστές τουαλέτες. Αυτές οι συμβάσεις είναι τόσο κοινές και οικίες που μπορεί να φαίνεται ότι αποτελούν μέρος της τάξης στη φύση. Επομένως, ό,τι έρχεται σε αντίθεση με αυτές τις συμβάσεις θεωρείται “αφύσικο” και μη θεμιτό, σε κάποιες περιπτώσεις και λόγος φυλάκισης, π.χ. ομοφυλοφιλία (σε ορισμένες συντηρητικές κοινωνίες). Νόμος που προτάθηκε στην Ταζμανία -όπως και οι διατάξεις κατά της ομοφυλοφιλίας σε πόλεις των ΗΠΑ και η ποινικοποίηση της μοιχείας όταν αυτή διαπράττεται από γυναίκες στον Ισλαμικό ποινικό κώδικα Σαρία- έχει νόημα επειδή το ζήτημα δεν είναι καθορισμένο από τη φύση. Αυτοί οι νόμοι είναι μέρος μίας τεράστιας κοινωνικής προσπάθειας καθοδήγησης της ανθρώπινης συμπεριφοράς.

17. Ο όρος drag δηλώνει την ένδυση ενός άνδρα με ρούχα που δεν “αρμόζουν” με τα στερεότυπα του φύλου του και χρησιμοποιείται κυρίως από τους ομοφυλόφιλους για να δηλώσει ό,τι και ο όρος τρανσβεστισμός/παρενδυσία που χρησιμοποιείται από τους σεξολόγους και ψυχιάτρους. Η Marjorie Garber (1993: 151) ορίζει το drag ως “τη θεωριτική και αποδομιστική κοινωνική πρακτική που αμφισβητεί τη ‘φυσικότητα’ των έμφυλων ρόλων μέσω των Λόγων των ρούχων και των μερών του σώματος”. 18. Butler, 1990:6

O Bob Connell, στο βιβλίο του “Κοινωνικό Φύλο” θεωρεί το κοινωνικό φύλο ως ένα συνεχές γίγνεσθαι, όσο κι αν αυτό βιώνεται στην καθημερινότητα ως κάτι το σταθερό και άκαμπτο. Η ανθρώπινη ζωή δεν είναι απλά χωρισμένη σε δύο κόσμους, ούτε ο ανθρώπινος χαρακτήρας χωρίζεται σε δύο τύπους. Οι εικόνες που έχουμε για το κοινωνικό φύλο είναι συχνά διχοτομικές, η πραγματικότητα όμως δεν είναι.19 Εάν η ύπαρξη διαφοράς αποτελεί παράγοντα για την ύπαρξη διαφορετικότητας, όπου δεν μπορούμε να την εντοπίσουμε, δεν μπορούμε να διακρίνουμε το φύλο. Έρευνες οι οποίες έχουν βρει μόνο μικρές ψυχολογικές διαφορές μεταξύ γυναικών και ανδρών, θα μας προκαλούσαν πλήρη σύγχυση αφού αυτό θα μπορούσε να υπονοεί ότι δεν υπάρχει φύλο.20 24

Όπως αναφέρει η Colomina: “Όταν η Simone De Beauvoir ισχυρίζεται πως η “γυναίκα” αποτελεί μια ιστορική ιδέα και όχι ένα φυσικό γεγονός υπογραμμίζει ξεκάθαρα την διάκριση μεταξύ φύλου (sex), ως βιολογική φαινομενικότητα, και φύλου (gender) ως πολιτισμική ερμηνεία ή σημασία αυτής της φαινομενικότητας. Το να είσαι θηλυκό βάση αυτής της διάκρισης σημαίνει, μια φαινομενικότητα που δεν έχει σημασία, αλλά το να είσαι γυναίκα συνεπάγεται με το να έχεις γίνει γυναίκα, με το να υποχρεώνεις το σώμα να συμμορφώνεται στην ιστορική ιδέα της “γυναίκας”, με το να προκαλέσεις στο σώμα να γίνει ένα πολιτιστικό σημάδι, με το να υλοποιήσεις το άτομό σου υπακούοντας μια ιστορικά οριοθετημένη δυνατότητα και να το κάνεις αυτό ως ένα συνεχές και επαναλαμβανόμενο σωματικό έργο. Η έννοια του “έργου”, παρόλα αυτά υποδηλώνει την πηγαία δύναμη μιας ριζικής βούλησης και επειδή το φύλο αποτελεί ένα έργο με πολιτισμική επιβίωση στα άκρα του, ο όρος “στρατηγική” ταιριάζει καλύτερα σε μια κατάσταση απειλής υπό την οποία η έμφυλη επιτελεστικότητα (gender performance) προκύπτει πάντοτε και ποικιλοτρόπως. Ως εκ τούτου, ως στρατηγική επιβίωσης, το φύλο αποτελεί μια επιτελεστικότητα με ξεκάθαρα τιμωρητικές συνέπειες. Εκείνοι που αποτυγχάνουν να “κάνουν” σωστά το φύλο τους συχνά τιμωρούνται. Επειδή δεν υπάρχει ούτε ουσία την οποία το φύλο εκφράζει ή εξωτερικεύει αλλά ούτε ένα αντικειμενικό ιδανικό στο οποίο φιλοδοξεί να φτάσει·επειδή δεν αποτελεί γεγονός, οι ποικίλες πράξεις του δημιουργούν την ιδέα του φύλου και χωρίς εκείνες τις πράξεις δεν θα υπήρχε καθόλου. 19. R. W. Connell, Το Κοινωνικό Φύλο, 2005, σελ. 40-1 20. R. W. Connell, Το Κοινωνικό Φύλο, 2005, σελ. 50-1

Το φύλο, λοιπόν, είναι μια κατασκευή που συχνά αποκρύπτει τη γένεσή του. Η σιωπηρή συλλογική συμφωνία για εκτέλεση, παραγωγή και διατήρηση διακεκριμένων πολικών φύλων ως πολιτισμικούς μύθους έχει σκοτεινιάσει από την αξιοπιστία της ίδιας του της παραγωγής. Οι δημιουργοί του φύλου γοητεύονται από τους ίδιους τους τους μύθους μέσω των οποίων η κατασκευή υποχρεώνει την πίστη του ατόμου στην αναγκαιότητα και τη φυσικότητά της. Οι ιστορικές δυνατότητες που υλοποιήθηκαν μέσω ποικίλων σωματικών τύπων, δεν είναι τίποτα άλλο παρά εκείνους τους κανονιστικά ρυθμιζόμενους πολιτισμικούς μύθους που εναλλακτικά ενσωματώνονται και συγκαλύπτονται υπό πίεση.”21 Πάνω στην έννοια της επιτελεστικότητας και του ρόλου των δύο φύλων, γεννιούνται ιδέες όπως αυτή του άντρικού βλέμματος. Ο όρος “αντρικό βλέμμα” (“male gaze”) που εισάγει ο John Berger, περιγράφει ουσιαστικά το πολιτισμικό πρίσμα μέσα από το οποίο θεωρούνταν οι γυναίκες, ως άτομα υποδεέστερα, συμμορφωμένα με την σεξουαλικοποιημένη εικόνα που τους επιβάλλεται με διάφορους τομείς δραστηριότητας να ασχολούνται αποκλειστικά με την απεικόνιση των γυναικών στο βλέμμα των ανδρών. “Η θηλυκότητα αποτελεί ένα ρόλο, μια εικόνα, μια αξία, υπαγορευμένη στη γυναίκα από αντρικά συστήματα αναπαραστάσεων. Μέσα σε αυτή τη μεταμφίεση της θηλυκότητας η γυναίκα χάνει τον εαυτό της και το κάνει παίζοντας πάνω στη θηλυκότητά της. Γεγονός παραμένει το ότι αυτή η μεταμφίεση απαιτεί προσπάθεια από εκείνη, προσπάθεια που δεν αποζημιώνεται. Έτσι οι γυναίκες πρέπει να παραμείνουν μια “υποδομή”, μη αναγνωρισμένη από την κοινωνία και την κουλτούρα. Η μεταχείριση και κυκλοφορία των σεξουαλικών τους σωμάτων εγγυάται την οργάνωση και την αναπαραγωγή της κοινωνικής τάξης, μέσα στην οποία δεν έχουν πάρει ποτέ μέρος ως υποκείμενα.” 22 O John Stewart Mill θεωρούσε ότι η κυριαρχία των ανδρών στην κοινωνία ήταν μία έκφραση της μεγαλύτερης σωματικής τους δύναμης.

21. Colomina Beatriz, Sexuality and Space, New York: Princeton Architectural Press, 1992 22. Luce Irigaray, This Sex Which is Not One, μτφρ. Catherine Porter (Ithaca, N.Y.:Cornell University Press, 1985), σελ.84

Μια πιο σύγχρονη άποψη υποστηρίζει ότι οι άνδρες κυριαρχούν επειδή με τα υψηλότερα επίπεδα τεστοστερόνης που έχουν, διαθέτουν ένα ορμονικό επιθετικό πλεονέκτημα στον ανταγωνισμό για ανώτερες θέσεις εργασίας. Η ιστορική έρευνα του Thomas Laquer το 1990, έχει δείξει ότι οι επιστημονικές αντιλήψεις για τις σωματικές διαφορές αλλάζουν ιστορικά. Η υπόθεση ότι τα ανθρώπινα σώματα χωρίζονται σε δύο αντίθετους, ποιοτικά, διαφορετικούς τύπους γενικεύτηκε τον 19ο αιώνα. Προγενέστερα, υπέθεταν ότι τα ανδρικά και γυναικεία σώματα αποτελούσαν λίγο-πολύ αναπτυγμένες εκδοχές ενός τύπου. Όσον αφορά στο πνευματικό επίπεδο, μετά από έρευνες είναι ευρέως αποδεκτό ότι στη γενική νοημοσύνη δεν υπάρχουν σημαντικές έμφυλες διαφορές. Οι Maccoby και Jacklin αναφέρουν πως όλες οι “αβάσιμες πεποιθήσεις για τις έμφυλες διαφορές αποδείχθηκαν μύθοι”. Σήμερα ψυχολόγοι και ερευνητές επιμένουν και αναλύουν τις έμφυλες διαφορές, με τον όρο “diceptive distinctions” (απατηλές διακρίσεις), ενώ παρατηρείται δυσκολία στην αποδοχής της μεταξύ τους ομοιότητας.

η ιστορική μετάβαση της γυναίκας από το ιδιωτικό στο δημόσιο χώρο του Δυτικού κόσμου Κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, η ευγενής αριστοκρατία, καθώς και η αναδυόμενη μεσαία τάξη, ανέπτυξαν διακαή πίστη προς την πολιτιστική δύναμη της “ηθικής γυναίκας”. Οι γυναίκες θεωρούνταν ευρέως πως ήταν προικισμένες με μεγαλύτερη ηθική ευαισθησία και κλίση προς τη θρησκεία από τους άνδρες. Αυτές οι έννοιες βοήθησαν στην καλλιέργεια μίας ισχυρής “λατρείας της οικίας” που ανέθεσε στις γυναίκες το ρόλο των αυτοαποκλεισμένων κηδεμόνων της εστίας. Με την εξέλιξη της οικονομίας η παραγωγή αποκολλήθηκε από το χώρο του σπιτιού και η απουσία των ανδρών οι οποίοι έφευγαν από το σπίτι για πολλές ώρες για να δουλέψουν στην πόλη, μεταμόρφωσε την οικία της μεσαίας τάξης σε μία χωριστή σφαίρα την οποία διηύθυναν οι μητέρες.23 Την ίδια περίοδο, η αντίληψη για το ποια είναι η κατάλληλη θέση της γυναίκας στην κοινωνία υπήρξε απόρροια του ιδεαλισμού, της κοινωνικής ορθότητας, της δεοντολογίας και όχι κάποιου 23. David E. Shi, Facing Facts: Realism In American Thought And Culture, 18501920, σελ.17

επιστημονικού ισχυρισμού που αφορά στην βιολογική ή πνευματική της ικανότητα. Η διάκριση του φύλου βασισμένη σε βιολογικές και πνευματικές διαφορές μεταξύ γυναικών και ανδρών θα ακμάσει στο τέλος του 19ου αιώνα. Η συναισθηματική αντίληψη που ήθελε την “ενάρετη” γυναίκα εδραιωμένη στην οικιστική της σφαίρα ήταν ένας πολιτισμικός μύθος, που ανταποκρινόταν ελάχιστα τόσο στη γυναικεία καθημερινότητα όσο στην εξελισσόμενη κοινωνική πραγματικότητα του 19ου αιώνα.24 Από την αρχή του αιώνα η γυναίκα αρχίζει να περνάει από την ιδιωτικότητα του σπιτιού στο δημόσιο κόσμο του εργασιακού χώρου.25 Πέραν του χώρου της εργασίας, η γυναίκα μεταβαίνει στην αστική ζωή της κοινωνίας. Ίσως η πιο σημαντική κίνηση ήταν το ότι η γυναίκα εμπλέχθηκε σε ηθικές και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις και σε κινήματα για το δικαίωμα ψήφου που συχνά την οδήγησαν έξω από το σπίτι και κυριολεκτικά στους δρόμους. Αυτή η εμπλοκή της στη δημόσια αστική ζωή, υπονόμευσε τις προσπάθειες για περιορισμό της γυναίκας στον οικιακό χώρο. Παρ’ όλο που κατά το 1840, οι χώροι κοινωνικής αναψυχής, όπως θέατρα και δημόσια πάρκα, είχαν εξελιχθεί, προγενέστερα του Εμφυλίου Πολέμου οι ημι-δημόσιοι αυτοί χώροι παρέμειναν κυρίως ανδροκρατούμενοι. Οι γυναίκες ήταν εντελώς αποκλεισμένες από αυτούς τους χώρους και σε περίπτωση που κάποια γυναίκα εμφανιζόταν σε ανδρικά περιβάλλοντα θεωρούνταν ύβρις. Ωστόσο, στα τέλη του 19ου αιώνα η γυναικεία παρουσία σε δημόσιους χώρους αναψυχής έγινε βαθμιαία αποδεκτή. Επιπροσθέτως, καινούριοι ημιδημόσιοι χώροι άρχισαν να σχεδιάζονται συμπεριλαμβάνοντας τη γυναικεία παρουσία, όπως το πρώτο πολυκατάστημα από τον A. T. Stewart στη Νέα Υόρκη το 1846. Παρ’ όλα αυτά κάθε κίνηση της γυναίκας εκτός του οικιστικού περιβάλλοντος αντιμετωπιζόταν με ανησυχία για τον αυξανόμενο αριθμό των γυναικών μέσα στη δημόσια σφαίρα που ερχόταν σε αντιπαράθεση με την ιδέα της “ενάρετης γυναίκας”.26 24. Barbara Welter, Dimity Convictions: The American Woman In The 19th Century 21 (1976) 25. Clinton, ανωτέρω 37, στο 22 26. Cynthia Eagle Russet, Sexual Science 10 (1989)

Στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα παρατηρείται η ανάπτυξη ενός νέου πνευματικού κινήματος, γνωστό ως ρεαλισμός, ενός κινήματος που τροφοδοτήθηκε από την ανάπτυξη της επιστήμης, η οποία βασιζόταν σε αποδείξιμη γνώση. Θεωρούμενος από τους υποστηρικτές του πως απέρριπτε το ιδεαλιστικό κίνημα των αρχών του αιώνα, ο ρεαλισμός εμπνεύστηκε από κάθε πλευρά της πνευματικής και καλλιτεχνικής ζωής της περιόδου. Οι ρεαλιστές επιστήμονες, νομοθέτες και συγγραφείς δεν εγκατέλειψαν την ιδέα της ευάλωτης γυναίκας, προστατευόμενης στα όρια της κατοικίας. Αντιθέτως, βρήκαν “γεγονότα” και με τη σειρά τους θέσπισαν νόμους για τη διεκδίκηση αυτού του οράματος. Ειδικότερα, οι επιστήμονες ανέλαβαν να “αποδείξουν” ότι το θηλυκό σώμα ήταν εκ φύσεως πιο αδύναμο από το αρσενικό. Οπλισμένοι με αυτά τα ισχυρά δεδομένα οι ρεαλιστές νομοθέτες θέσπισαν κανονισμούς προορισμένους για τα γυναικεία σώματα και τους δημόσιους χώρους που αυτά κατοικούσαν. Κατά τα πρώτα χρόνια του 19ου αιώνα, οι διαφορές μεταξύ γυναικών και ανδρών εντοπίζονταν στην παράδοση, τη θρησκεία και τη φιλοσοφία. Αργότερα μέσα στον αιώνα, η νέα σεξουαλική επιστήμη που άκμασε μετατόπισε την αντίληψη του φύλου από τους εξιδανικευμένους κοινωνικούς ρόλους στα υλικά σώματα. Οι Βικτοριανοί επιστήμονες μετά από μία σειρά ερευνών έφτασαν στο συμπέρασμα ότι οι γυναίκες είναι εκ φύσεως διαφορετικές από τους άνδρες όσον αφορά στην ανατομία, τη φυσιολογία, την ιδιοσυγκρασία και το νου.27 Αυτό που μέχρι στιγμής διαχώριζε τη γυναίκα από τον άνδρα ήταν θέμα κοινωνικών ρόλων. Οι μελετητές καθησύχασαν τη Βικτοριανή κοινωνία πως η ένταξη της γυναίκας στον εργασιακό χώρο δεν θα είχε επιπτώσεις στο ρόλο της ως μητέρα και στη συνέχιση του ανθρώπινου είδους. Κάθε χώρος εκτός της οικίας στον οποίο παρευρίσκονταν γυναίκες γινόταν στόχος θέσπισης κανονισμών. Υπήρχαν δύο τρόποι στην προσπάθεια να προστατεύσουν τα αδύναμα σώματα των γυναικών στη δημόσια σφαίρα: από τη μία, καθολική απαγόρευση των γυναικών σε βιομηχανίες, εναλλακτικά, θέσπιση των συνθηκών υπό τις οποίες οι γυναίκες εργάζονταν εκεί, και από την άλλη, διαφορετικός χειρισμός των δημόσιων χώρων όπου παρευρίσκονται γυναίκες, ειδικότερα νέοι αρχιτεκτονικοί χώροι δημιουργήθηκαν οι οποίοι προορίζονταν για την αποκλειστική 27. Thomas Laquer, Making Sex: Body And Gender From The Greeks To Freud (1990)

χρήση τους από γυναίκες για την προστασία τους από την επικίνδυνη δημόσια σφαίρα. Κατά τη διάρκεια του πρώτου μισού του 19ου αιώνα η εργασία σε εργοστάσια θεωρούνταν μία προσωρινή ανάπαυλα για τις νεαρές γυναίκες οι οποίες στόχευαν εν τέλει στο γάμο.28 Η στάση προς τις γυναίκες ήταν συχνά μνησίκακη καθώς εκλαμβανόταν ως απώλεια εργατικών θέσεων για πιο ικανούς άνδρες εργάτες.29 Μετά τη νομοθεσία για την ρύθμιση των εργασιακών ωρών για παιδιά, γυναίκες και άνδρες, οι πολιτείες της Αμερικής -στα τέλη του 19ου αιώνα- ξεκίνησαν τη θέσπιση κανονισμών με στόχο στην προστασία και ασφάλεια των εργαζόμενων γυναικών. Οι νόμοι αυτοί προέβλεπαν την απαγόρευση της εμπλοκής των γυναικών με συγκεκριμένα “επικίνδυνα” επαγγέλματα.30 Επίσης, περιόριζαν ή απαγόρευαν την νυχτερινή εργασία των γυναικών, την πρόσληψή τους ακριβώς πριν ή μετά τον τοκετό, απαιτούσαν τη παραχώρηση χρόνου για γεύματα και ξεκούραση των γυναικών, και γενικότερα αποσκοπούσαν στην προστασία της γυναικείας αναπαραγωγικής ικανότητας.31 Κύρια αιτία της θέσπισης των εργατικών προστατευτικών κανονισμών για τις γυναίκες είναι η εξέλιξη του ρεαλιστικού κινήματος και το αντίκτυπο αυτής στην κοινωνική αντιμετώπιση του φύλου. Χαρακτηριστικό του πρώτου μισού του 19ου αιώνα είναι ο συναισθηματικός ιδεαλισμός, οι υποστηρικτές του οποίου είχαν ως κοινή πεποίθηση ότι οι θεμελιώδεις αρχές βρίσκονται στη μη ιδεατή σφαίρα των ιδεών και του πνεύματος ή στο παρελθόν παρά στον άμεσο κόσμο των απτών γεγονότων και των παροδικών εμπειριών.32

28. Thomas Dublin, Transforming Woman’s Work: New England Lives In The Industrial Revolution 27 (1994) 29. David R. Roediger και Philip S. Foner, Our Own Time-A History of American Labor And The Working Day 9 (1989) 30. U.S. Dep’t Of Labor, Bull. Of The Women’s Bureau No.91, Women In Industry 55 (1931) 31. Act Of Apr. 11, 1890, Act Of Apr. 22, 1887, Act Of Mar. 31, 1915, Act Of May 26, 1913, Act Of May 12, 1919 32. David E. Shi, Facing Facts: Realish In American Thought And Culture 18501920, στο 13 (1995)

Εμπειρικά στοιχεία από τις δυτικές κοινωνίες που δείχνουν ότι για μεγάλο μέρος του 20ού αιώνα οι γυναίκες με τα παιδιά ήταν απούσες από την αγορά εργασίας ερμηνεύτηκαν ως απόδειξη ότι οι γυναίκες αυτές καταλάμβαναν ένα κοινωνικό πεδίο που ήταν ποιοτικά διαφορετικό από το αντίστοιχο των ανδρών.33 Κατά την περίοδο της εκβιομηχάνισης (19ος αιώνας Βρετανία και ΗΠΑ) αναπτύχθηκαν δύο νέες σημαντικές ιδέες:

1. Η έννοια του “οικογενειακού μισθού”, βάση του οποίου οι άνδρες θα πρέπει να αμείβονται επαρκώς ώστε να μπορούν να συντηρούν τις συζύγους και τα παιδιά τους. 2. Η πεποίθηση ότι οι γυναίκες ήταν ακατάλληλες για ορισμένες μορφές εργασίας, όπως όσες απαιτούν επαγγελματικές δεξιότητες και διοικητικές αρμοδιότες. Οι εταιρείες είναι έμφυλα οργανωμένοι θεσμοί με έμφυλη ιστορία. Η εμπορικές επιχειρήσεις στα πρώτα χρόνια της σύγχρονης Ευρώπης αποτελούνταν αποκλειστικά από άνδρες. Το κράτος είναι ο πυρήνας της συνολικής δομής των έμφυλων σχέσεων. Οι παραδοσιακές θεωρίες στη φιλοσοφία και πολιτική επιστήμη δεν αναφέρονται σε φύλο (δεν υπήρχε διαχωρισμός, ανδροκρατούμενοι πόλοι). Το κράτος διαθέτει ένα καλά οριοθετημένο εσωτερικό έμφυλο καθεστώς. Υπάρχει έντονος έμφυλος καταμερισμός της εργασίας με άνδρες και γυναίκες να συγκεντρώνονται σε διαφορετικές θέσεις. Το κράτος έχει τη δυνατότητα να “κάνει” το φύλο και δημιουργεί πολιτικές που αφορούν έμφυλα ζητήματα. Καθώς αυτές οι πολιτικές τίθενται σε ισχύ, το κράτος κανονίζει τις έμφυλες σχέσεις στην ευρύτερη κοινωνία. Καθώς οι έμφυλες σχέσεις χαρακτηρίζονται από τάσεις κρίσης και δομικές αλλαγές, το κράτος ως η καρδιά της έμφυλης εξουσίας είναι πιθανόν να υποστεί κρίση και αλλαγή.34 Σύμφωνα με τη Butler, ο ριζοσπαστισμός του φύλου δεν αφορά στην κίνηση γύρω από μία ταυτότητα, όπως “γυναίκες”, αλλά από ενέργειες που ανατρέπουν την ταυτότητα, διαταράσσουν την έμφυλη διχοτομία και αντικαθιστούν τις έμφυλες νόρμες.

33. Mary Evans, Φύλο και Κοινωνική Θεωρία, 2005 34. R. W. Connell, Το Κοινωνικό Φύλο, 2005, σελ. 240-2

31 “Οι άνθρωποι γενικά δεν είναι ειλικρινείς σε σχέση με τα σεξουαλικά θέματα. Δεν δείχνουν ελεύθερα την σεξουαλικότητά τους, αλλά για να την αποκρύψουν φορούν βαριά υφασμάτινη επικάλυψη, από έναν ιστό ψεμάτων, σαν να ήταν κακός ο καιρός στον κόσμο της σεξουαλικότητας. Κι ούτε κάνουν λάθος.” Sigmund Freud “Five Lectures on Psycolanalysis”, The Standard Edition of the Complete Psycological Works of Sigmund Freud, Trans. James Steachey (London: Hogarth, 1959), σελ.41

“Τον προορισμό τον δημιουργεί η κουλτούρα και όχι η βιολογία” Judith Butler, 1990: 8

Αν δεν μιλάω με γλώσσα κατανοητή, δεν μπορεί να υπάρχει διάλογος. bell hooks Τρανς (trans) ή transgender: είναι τα άτομα που αντιλαμβάνονται το φύλο τους διαφορετικά από το φύλο που ταξινομήθηκαν στη γέννηση. Για κάποιους επίσημους σκοπούς συναντάται ως διαφυλικός ή διεμφυλικός. Ο γενικός όρος τρανς αναφέρεται στην ψυχοσωματική εμπειρία του φύλου ενός ατόμου και δεν είναι αυτονόητο ότι το άτομο θα εισέλθει στη διαδικασία χειρουργικής επέμβασης ή λήψης ορμονών. Ο όρος τρανσέξουαλ από την άλλη, περιλαμβάνει πάντοτε μερική ή πλήρη μετάβαση στο άλλο φύλο. Ο όρος “τρανς” είναι όρος-ομπρέλα και αφορά όλα τα άτομα που δεν ταυτίζονται με το αποδιδόμενο φύλο, δηλαδή εκτός από τα τρανσέξουαλ άτομα (εκείνα που επιθυμούν να κάνουν πλήρη φυλομετάβαση) καλύπτει και τα άτομα που δεν έχουν κάποια από τις γνωστές ταυτότητες φύλου, αλλά κάποια εκτός διπόλου. Genderfluid ή ανδρόγυνα: ορίζονται τα άτομα των οποίων η ταυτότητα φύλου δεν ταιριάζει ούτε στο ρόλο φύλου του άνδρα ούτε και της γυναίκας, όπως ορίζονται στη κοινωνία στην οποία γεννήθηκε ή ζει. Μια άλλη λέξη που περιγράφει αυτό τον όρο είναι η ambigender (αμφίβολο φύλο). Πολλά ανδρόγυνα λένε πως είναι ψυχολογικά μεταξύ του άντρα και της γυναίκας, ή εντελώς άσχετα με το θέμα του φύλου. Μπορεί επίσης να ονομάζονται μη-φυλικά άτομα, ουδετεροφυλικά άτομα, άφυλα άτομα, ή άτομα που είναι μεταξύ των φύλων, διαφυλικά άτομα, δίφυλα άτομα, “πανφυλικά άτομα” ή υγροφυλικά άτομα (genderfluid). Με απλά λόγια, ένα ανδρόγυνο είναι συνδυασμός άντρα και γυναίκας σε ένα σώμα και άρα ανήκουν ταυτόχρονα και στα δύο φύλα. Intersex: άτομα τα οποία γεννιούνται με έμφυλα χαρακτηριστικά (χρωμοσώματα, γονάδες ή γεννητικά όργανα) τα οποία δεν ταιριάζουν στους τυπικούς ορισμούς του θηλυκού ή αρσενικού σώματος. Αυτές οι αποκλίσεις μπορεί να αφορούν ασάφεια γεννητικών οργάνων και συνδυασμούς χρωμοσωματικών γονότυπων και γεννητικών φαινότυπων διαφορετικών από ΧΥ-αρσενικό και ΧΧ-θηλυκό. Ο όρος intersex στα ελληνικά έχει χρησιμοποιηθεί ανεπίσημα και ως μεσοφυλικός. Τα ίντερσεξ άτομα παλαιότερα αποκαλούνταν ερμαφρόδιτα, αλλά ο όρος έχει χάσει τη δημοτικοτητά του καθώς θεωρήθηκε παραπλανητικός και στιγμάτιζε τα άτομα αυτά.

γλωσσάρι Eτεροκανονικότητα: είναι η πεποίθηση ότι οι άνθρωποι χωρίζονται σε διακριτέα και συμπληρωματικά φύλα (άνδρας και γυναίκα) με φυσικούς ρόλους στη ζωή. Πρεσβεύει ότι η ετεροφυλοφιλία είναι ο μοναδικός σεξουαλικός προσανατολισμός ή η μοναδική νόρμα, και υποστηρίζει ότι οι σεξουαλικές και γαμήλιες σχέσεις αρμόζουν περισσότερο (ή μόνο) μεταξύ ατόμων διαφορετικού φύλου. Επομένως, μία “ετεροκανονική” άποψη αφορά ευθυγραμμία βιολογικού φύλου, σεξουαλικότητας, ταυτότητας φύλου και ρόλων φύλου. Η ετεροκανονικότητα συχνά συνδέεται με τον ετεροσεξισμό και την ομοφοβία.

Queer: Η λέξη ‘queer’ ξεκίνησε ως βρισιά με την άμεση μετάφραση να σημαίνει “αλλόκοτος”, “περίεργος”, “ανώμαλος”, αλλά το νόημά της άλλαξε όταν διεκδικήθηκε η χρήση της από την ευρύτερη ΛΟΑΤ κοινότητα. Η λέξη πλέον χρησιμοποιείται για να περιγράψει ανθρώπους σε όλο το φάσμα της σεξουαλικότητας και έμφυλης έκφρασης πλην των ετεροκανονικών ανθρώπων. Ο όρος έχει μεγάλο πολιτικό βάθος καθώς ερμηνεύεται ως μια μεγάλη ομάδα ανθρώπων με χαρακτηριστικά που τους διαφοροποιούν από την ηγεμονική κανονικότητα της κοινωνίας /κουλτούρας στην οποίαν ζουν. Κουήρ (Queer) θεωρία: Μια σχολή ακαδημαϊκής θεωρίας μέσα από την οποία αναλύονται οι αυθαίρετες υποθέσεις για το φύλο, τη σεξουαλικότητα, τους έμφυλους ρόλους. Εναντιώνεται πλήρως στην κοινωνική επιβολή της ετεροκανονικότητας. Πιο γνωστή θεωρητική του πεδίου είναι η Judith Butler. Genderqueer/non binary: άτομο που δεν αναγνωρίζουν τον εαυτό τους απόλυτα ούτε ως αρσενικού ούτε ως θηλυκού γένους, δεν αυτοπροσδιορίζεται σύμφωνα με το διπολικό/δυαδικό σύστημα των φύλων. Αυτός ο όρος δεν αποτελεί συνώνυμο του transgender. Σεξουαλική ταυτότητα: Οι τρόποι με τους οποίους αυτοπροσδιορίζει κάποιο άτομο την ταυτότητα που πηγάζει αυτό τη σεξουαλική του επιθυμία (περιλαμβάνονται όροι όπως στρέιτ, γκέι, λεσβία, πανσέξουαλ, ασέξουαλ κ.ο.κ.).

“Ο άνδρας χτίζει και η γυναίκα κατοικεί, ο άνδρας είναι έξω και η γυναίκα μέσα, ο άνδρας είναι δημόσιος και η γυναίκα ιδιωτική, η φύση και στις δύο πλευρές της, καλή ή κακή, είναι θηλυκή και ο πολιτισμός, με όλον του τον θρίαμβο πάνω στη φύση είναι αρσενικός.” Diana Agrest, Patricia Conway & Leslie Kanes Weisman, Introduction to the Sex of Architecture 11, 11 (Diana Agrest, Patricia Conway & Leslie Kanes Weisman, 1996)

2 έμφυλος χώρος

εισαγωγή στον έμφυλο χώρο Η σύγχρονη πολιτισμική θεωρία έχει φέρει στο φως το πώς πτυχές της ανθρώπινης ταυτότητας που φαίνονται φυσικές, πτυχές που περιλαμβάνουν σεξουαλικότητα, φύλο, εθνικότητα, κοινωνική θέση είναι στην πραγματικότητα κατασκευασμένες. Μόνο πρόσφατα η αρχιτεκτονική θεωρία επικεντρώθηκε στο πως οι φυσικοί χώροι τους οποίους η κοινωνία κατασκευάζει και καταλαμβάνει, συμβάλλουν στους τρόπους με τους οποίους η ανθρώπινη ταυτότητα είναι κοινωνικά κατασκευασμένη.

Ο χώρος, όπως και η γλώσσα, είναι κοινωνικά κατασκευασμένος και όπως η σύνταξη της γλώσσας, η χωρική διευθέτηση των κτιρίων και των κοινωνιών αντανακλα και ενισχύει τη φύση του φύλου, της εθνικότητας και της κοινωνικής τάξης. Οι χρήσεις της γλώσσας και του χώρου συνεισφέρουν στην ενίσχυση κάποιων ομάδων έναντι άλλων και στην συντήρηση της ανθρώπινης ανισότητας. Θεωρητικοί, περιλαμβανομένων των Leslie Kanes Weisman, Aaron Betsky, Daphne Spain και Joel Sanders, υπερασπίζονται την άποψη ότι οι χωρικοί κανονισμοί των κτιρίων και των κοινωνιών αντανακλούν και ενισχύουν τις αντιλήψεις μας πάνω στο φύλο (sex και gender) και βοηθούν να οριστεί και να αστυνομευτεί η σεξουαλική ιεραρχία που ενυπάρχει στον πολιτισμό μας.35 Για παράδειγμα η κριτική αρχιτεκτονική θεωρία έχει ερευνήσει το πως συγκεκριμένες αρχιτεκτονικές διχοτομίες έχουν ιστορικά συσχετιστεί με το αρσενικό και το θηλυκό: το αστόλιστο και απλό ως αρσενικό και το στολισμένο και διακοσμημένο ως θηλυκό, το δημόσιο και το “έξω” ως αρσενικό (και ετεροφυλόφιλο), το ιδιωτικό και το “μέσα” ως θηλυκό (και ομοφυλόφιλο), σκληρές επιφάνειες ως αρσενικό και μαλακές ως θηλυκό. Οι άνδρες έχουν συσχετιστεί με τον σχεδιασμό και την κατασκευή χώρων και οι γυναίκες με τον στολισμό και με το να κάνουν εκείνους τους χώρους βιώσιμους. Οι άνδρες έχουν συσχετιστεί με τον αστικό χώρο, χαρακτηρισμένο από καταπιεστικούς και μη ανθρώπινους ουρανοξύστες και ευθείς δρόμους, ενώ οι γυναίκες με ασυνάρτητους προαστιακούς χώρους.36 35. Terry S.Kogan, Sex-Separation In Public Restrooms: Law, Architecture and Gender, σελ.8, Michigan Journal of Gender and Law, 2007 36. Joel Sanders, Εισαγωγή, στο Stud: Architectures Of Masculinity σελ. 13-14 (Joel Sanders, 1996)

φύλο, χώρος και αρχαία ελλάδα H ενεργή παραγωγή των σεξουαλικών διαφορών συναντάται σε κάθε επίπεδο αρχιτεκτονικών συζητήσεων: στις τελετουργίες της νομιμοποίησης, στις πρακτικές προσλήψεων, στα συστήματα ταξινόμησης, στις τεχνικές διαλέξεων, στις εικόνες δημοσιοποιήσεων, στο σχηματισμό κανόνων, στον καταμερισμό της εργασίας, στις βιβλιογραφίες, στις συμβάσεις σχεδιασμού, στους κώδικες νομοθεσίας, στη δόμηση μισθολογίου, στην επαγγελματική ηθική, κ.ά.37 Το φύλο είναι θεμελιωμένο από μία χωρική λογική που μεταμφιέζεται τη στιγμή του σχεδιαμού του στην αρχιτεκτονική, ως προαρχιτεκτονικό δεδομένο. Το ζήτημα της σεξουαλικότητας και του χώρου έγκειται στην κατασκευή αυτής της μεταμφίεσης. Οι γυναίκες είναι περιορισμένες μέσα σε μια αλληλουχία χώρων με τη μεγαλύτερη δυνατή απόσταση από τον εξωτερικό κόσμο, ενώ οι άνδρες εκτίθενται σε αυτό το έξω. Η οικία γίνεται κυριολεκτικά αντιληπτή ως ένας μηχανισμός εξημέρωσης των (χαμηλότερου πνευματικού και σωματικού επιπέδου) γυναικών. Όπως αναφέρει ο ιστορικός Memilius Probo στην Αρχαία Ελλάδα, οι γυναίκες δεν ήταν αποδεκτές στο τραπέζι πέρα των γευμάτων με συγγενείς και το έθιμο απαιτούσε για συγκεκριμένα μέρη του σπιτιού, όπου οι γυναίκες διέμεναν, να βρίσκονται εκτός εμβέλειας για τα μη συγγενικά τους άτομα. Οι σύζυγοι έπρεπε να διατηρούν χωριστές κρεβατοκάμαρες, όχι μόνο για τη διασφάλιση της ηρεμίας του άνδρα κατά τον τοκετό και σε περιόδους ασθένειας, αλλά και για τη εξασφάλιση ενός αδιάκοπου συνεχή νυχτερινού ύπνου. Κάθε υπνοδωμάτιο έπρεπε να έχει τη δική του είσοδο και επιπλέον μια κοινή πλαϊνή είσοδο επιτρέποντάς τους να αναζητήσουν ο ένας την συντροφιά του άλλου απαρατήρητοι.38 Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Alberti στο Economicus, στην Αρχαία Ελλάδα συνηθιζόταν να θεωρείται ότι οι άνδρες είναι εκ φύσεως ανώτερης πνευματικότητας από της γυναίκες.Ο χαρακτήρας των ανδρών είναι ισχυρότερος από αυτόν των γυναικών και μπορούν να αντέξουν τις επιθέσεις των εχθρών, είναι πιο ανθεκτικοί και σταθερότεροι υπό πίεση. 37. Colomina Beatriz, Sexuality and Space, New York: Princeton Architectural Press, σελ. 329, 1992 38. Della Famiglia, Alberti, Liber Tertius Familie: Economicus

Επομένως, οι άνδρες έχουν την ελευθερία να ταξιδεύουν με τιμή σε ξένα εδάφη. Οι γυναίκες, αντιθέτως, είναι συνεσταλμένες από τη φύση τους, ήπιες, αργές και κατ’ επέκταση χρησιμότερες όταν παραμένουν σε ακινησία, επιβλέποντας. Είναι σαν η φύση να μας παρέχει την ευημερία διατάζοντας τους άνδρες να φέρνουν εφόδια στην οικία και τις γυναίκες να τα φυλάσσουν. Η γυναίκα καθώς παραμένει κλειδωμένη στην οικία έχει σαν καθήκον την επίβλεψη των πραγμάτων παραμένοντας στη θέση της, με επιμελή φροντίδα και προσοχή. Ο άνδρας θα πρέπει να προστατεύει τη γυναίκα, την οικία, την οικογένεια και την πατρίδα χωρίς όμως να παραμένει ακίνητος.39

Το κείμενο του Αlberti ακολουθεί πιστά την πραγματεία του Ξενοφώντα του 5ου αιώνα με τίτλο “Οικονομικός”, στο οποίο πολιτογραφείται και εντάσσεται χωρικά το φύλο: “Οι Θεοί προέβλεψαν από την αρχή, διαμορφώνοντας καθώς φαίνεται, τη γυναικεία φύση για εσωτερικές και την ανδρική για εξωτερικές ασχολίες”.40 “Αν η γυναίκα βγει εκτός της οικίας γίνεται πιο επικίνδυνη ως θηλυκό, παρά πιο αρρενωπή. Το ενδιαφέρον μιας γυναίκας, πόσο μάλλον ο ενεργός της ρόλος στον έξω κόσμο, θέτει υπό αμφισβήτηση την αρετή της.41 Η γυναίκα στον έξω κόσμο είναι σιωπηρά ένα κινούμενο σεξουαλικό ον. Η σεξουαλικότητά της δεν περιορίζεται πλέον από τα όρια της οικίας.” Για την αρχαιοελληνική σκέψη, οι γυναίκες έχουν έλλειψη αυτοκυριαρχίας, πιστωμένη στον άνδρα ως σημάδι της ανδροπρέπειάς τους. Αυτή η αυτοκυριαρχία δεν είναι άλλη από τη διαχείριση των ασφαλών ορίων.

39. Leon Battista Alberti, Della Famiglia, μτφρ. Renée Neu Watkins as The Family in Renaissance Florence (Columbia: University of South Carolina Press, 1969), Βιβλίο III σελ. 207. 40. Ξενοφώντας, Οικονομικός, μτφρ. Η.G.Dakyns as “The economist” in The Works of Xenophon (London: Macmillan and Co, 1897) vol.3. σελ. 229 41.”Συχνά εξέφραζα την αποδοκιμασία μου για τις τολμηρές και θρασείες γυναίκες που προσπαθούν πολύ σκληρά να γνωρίζουν πράγματα εκτός της οικίας και να ασχολούνται με τις ασχολίες των ανδρών τους και των ανδρών γενικότερα...Οι σοφοί υποστηρίζουν ότι η γυναίκα που κατασκοπεύει υπερβολικά τους άνδρες είναι ύποπτη πως έχει τους άνδρες στο μυαλό διαρκώς, και ότι είναι πιθανότατα ενδόμυχα αγχωμένη για την περίπτωση που οι άλλοι γνωρίζουν για τον χαρακτήρα της όταν εκείνη ενδιαφέρεται γι’ αυτούς. Σκεφτείτε από μόνοι σας αν κάποια από αυτά τα πάθη συμβαίνουν σε κάποια γυναίκα με άμεμπτη τιμή”. Della Famiglia, Alberti, Liber Tertius Familie, Βιβλίο III, σελ. 209

Αυτά τα εσωτερικά όρια που προσδιορίζουν το εσωτερικό του ατόμου, την ταυτότητα του ιδίου, δεν μπορούν να διατηρηθούν από μια γυναίκα επειδή η ρευστή της σεξουαλικότητα αδιάκοπα διαταράσσει τα όρια των άλλων, ήτοι των ανδρών, αναστατώνοντας την ταυτότητά τους, θέτοντάς την υπό αμφισβήτηση. Υπό αυτούς τους όρους, η αυτοκυριαρχία της γυναίκας δηλαδή η παραγωγή της ταυτότητάς της ως γυναίκα μπορεί να είναι μόνο υποταγμένη σε εξωτερικούς κανονισμούς. Ανίκανη να ελέγξει τον εαυτό της θα πρέπει να ελέγχεται μέσω δεσμεύσεων. Ο γάμος αντιληπτός και ως εξημέρωση ενός άγριου ζώου έχει θεσπιστεί για να πραγματοποιήσει αυτόν τον έλεγχο. Ως μηχανισμός, περισσότερο από όσο απλή σκηνή, αυτού του ελέγχου, η οικία εμπλέκεται στην παραγωγή του διαχωρισμού των φύλων που φαίνεται να διασφαλίζει.42 Ο ρόλος της αρχιτεκτονικής έγκειται ρητά στον περιορισμό της σεξουαλικότητας και πιο συγκεκριμένα της γυναικείας σεξουαλικότητας, στην αγνότητα του κοριτσιού, στην πίστη της συζύγου. Όπως ακριβώς η γυναίκα βρίσκεται στην οικία, έτσι το κορίτσι βρίσκεται περιορισμένο στο δωμάτιό του. Η σχέση της οικίας με τη δημόσια σφαίρα αναπαράγεται στο εσωτερικό της. Όπως αναφέρει ο Αlberti, τα αγόρια έχουν θέση κοντά στους καλεσμένους, στους ξένους, για να ενισχύεται η επαφή και η κινητικότητά τους, ενώ τα κορίτσια έχουν θέση στην άλλη πλευρά της οικίας. Κατά τον Ξενοφώντα ο κοινωνικός θεσμός του γάμου πραγματώνεται στη βάση της χωρικής διαίρεσης του φύλου. Η διαίρεση αυτή είναι εγγεγραμμένη στην έννοια του γάμου ακόμη και αν ορίζεται ως ένα ζευγάρι “κάτω από την ίδια στέγη”. Σκοπό αυτού του θεσμού αποτελεί η αναπαραγωγή, η οποία προϋποθέτει την ύπαρξη καταφυγίου, “στεγασμένης κατοικίας”.43 Ο γάμος αποτελεί την αιτία για την οικοδόμηση της οικίας. Η οικία διαμορφώνει χώρο για το θεσμό. Ο γάμος, όμως, είναι ήδη χωρικός, δεν μπορεί να θεωρηθεί εκτός της οικίας. 42. Colomina Beatriz, Sexuality and Space, New York: Princeton Architectural Press, σελ. 334, 1992 43. “Το υπερβολικό κρύο ή η υπερβολική έκθεση στον ήλιο, τη βροχή και τον αέρα είναι επιβλαβής για τα παιδιά. Η γυναίκα, επομένως, πρώτα βρήκε μια σκεπή κάτω από την οποία θα μπορούσε να θρέψει και να προστατέψει τον εαυτό της και τους απογόνους της. Εκεί και παρέμεινε, απασχολημένη στη σκιά θρέφοντας και φροντίζοντας τα παιδιά της. Δεδομένου ότι η γυναίκα είχε αναλάβει την ενασχόληση με την φροντίδα των απογόνων, δεν ήταν σε θέση να εγκαταλείψει αυτό το καταφύγιο…” Della Famiglia, Alberti, Liber Tertius Familie, Βιβλίο II, σελ.111

Η λέξη “οίκος” αναφέρεται στην ταυτότητα μεταξύ της υλικής κατοικίας και της οικογένειας που στεγάζει. Εξίσου, αναφέρεται στον ιεραρχικό τους διαχωρισμό. Ενώ η οικία προστατεύει τα παιδιά από τα φυσικά στοιχεία, ο κυρίαρχος ρόλος του είναι αυτός της προστασίας της γενεαλογίας του πατέρα απομονώνοντας τη γυναίκα από άλλους άνδρες. Η αναπαραγωγή γίνεται αντιληπτή ως αναπαραγωγή του πατέρα.44 Ο νόμος του σπιτιού είναι αναμφίβολα και μόνο ο νόμος του πατέρα. Η υλική οικία είναι η δυνατότητα της πατριαρχικής εντολής που φαίνεται να εφαρμόζεται σε αυτή. Στην πραγματικότητα είναι ο άνδρας το ακίνητο στοιχείο σταθερά συνδεδεμένος με το σπίτι -με την έννοια της οικογένειας αλλά και του κτίσματος. Η γυναίκα είναι κινητό στοιχείο. Η “φυσική” της ακινησία στο εσωτερικό επιβάλλεται εν όψη της κινητικότητάς της μεταξύ των οικιών. Η εμφανής κινητικότητα του άνδρα παράγεται από τον περιορισμό της γυναίκας η οποία είναι, κατά την Ann Carson, απαραίτητη για τη διατήρηση της οικίας αποτελώντας ταυτόχρονα η μεγαλύτερη απειλή της: Από τη γέννησή του ο αρσενικός πολίτης έχει μια ορισμένη θέση στον οίκο και στην πόλη, αλλά η θέση της γυναίκας είναι κινητή. Κατά τον γάμο, η σύζυγος δεν εισέρχεται μονάχα στην “καρδιά” του συζύγου αλλά και μέσα στην οικία του. Αυτή η υπέρβαση είναι απαραίτητη (για να νομιμοποιήσει τη συνέχιση του οίκου), επικίνδυνη (στο βαθμό που ο οίκος ενσωματώνει μια σοβαρή και μόνιμη κρίση επαφής), και δημιουργεί το περιεχόμενο για αθέμιτα είδη γυναικείας κινητικότητας, για παράδειγμα εκείνο της ενηλικίωσης εκτός του συζυγικού οίκου, που συνοδεύεται με το πλήγμα της αρσενικής ιδιοκτησίας και φήμης.45 “Ο οίκος μπορεί ναι λειτουργήσει ως τέτοιος, εάν η σεξουαλικότητα της γυναίκας, η οποία απειλεί να τον μολύνει, περιλαμβάνεται εντός του. Η πολύπλοκη χωρικότητα της παράβασης της οικίας, η οποία είναι απαραίτητη για την ακεραιότητά του, αντιμετωπίζεται με μια 44. H οικία αναδύεται από τους πρώτους κανόνες που παρέχουν ένα “ήσυχο και στέρεο” περιβάλλον: “σε μια οικογένεια ο αριθμός των ανδρών δεν πρέπει να ελαττώνεται αλλά να αυξανεται”. Ξενοφώντας, “Ο οικονομικός”, σελ. 227; Ο Alberti εύχεται “πολλούς αρσενικούς απογόνους” Della Famiglia, Βιβλίο III, σελ.212. 45. Ann Carson, “Putting Her in Her Place: Woman, Dirt and Desire”, in Before Sexuality: The Construction of Erotic Experience in The Ancient Greek World, ed. David M. Halperin et al.(princeton: Princeton University Press, 1990), σελ.136. Στη σχέση μεταξύ των ερωτημάτων περί φύλου και αρχιτεκτονικής στην Ελληνική μυθολογία, Ann Bergren, “Archiecture, Gender, Philosophy” in Strategies of Architectural Thinking, John Whiteman et al. (Cambrige, Mass.:MIT Press, 1991).

σειρά κοινωνικών τελετουργιών γύρω από τα κατώφλια, τα δωμάτια, τους δρόμους, τα πέπλα, τα κρεβάτια, τους χώρους υγιεινής, κ.α. που απαρτίζουν την τελετή του γάμου. Μόνο εφόσον αυτές οι τελετουργίες αφοπλίσουν την εν λόγω απειλή της χωρικής ακεραιότητας μπορεί η οικία κυριολεκτικά να εφοδιάσει με όρια τα οποία θα ελέγξουν τη γυναικεία σεξουαλικότητα. Η οικία έπειτα λαμβάνει μέτρα για το ρόλο του ανδρικού αυτού ελέγχου. Η ενάρετη γυναίκα γίνεται η ‘γυναίκα συν της οικίας’, είτε η ‘γυναίκα ως οικία’ έτσι ώστε η αρετή της να μην διαχωρίζεται από το φυσικό χώρο.” 46 Την ίδια στιγμή, ο χώρος είναι ανεπαρκής, τα όρια είναι καθιερωμένα μέσω μιας τομής ανάμεσα σε ένα χώρο με εδραιωμένους τοίχους και ένα σύστημα παρακολούθησης το οποίο ελέγχει όλα τα ανοίγματα στους τοίχους. Η χωρική κατασκευή της οικίας, υποστηρίζεται από ένα σύστημα από κλειδαριές, μπάρες, βίδες και παντζούρια που σφραγίζουν τα ανοίγματα και τα αδιάκριτα μάτια. Με αυτό τον τρόπο η γυναίκα μπορεί να περιοριστεί μεταξύ των κατωφλιών της οικίας, της πόρτας και των παραθύρων. Παρομοίως, το κορίτσι βρίσκεται περιορισμένο σε ένα εσωτερικό δωμάτιο μακριά από τα παράθυρα φυλαγμένο από το “άγρυπνο μάτι” και εμφανίζεται επισήμως στο παράθυρο μονάχα για να προσελκύσει ένα κατάλληλο σύντροφο στου οποίου την οικία έπειτα θα μεταφερθεί τελετουργικά. Η σύζυγος μαθαίνοντας την φυσική θέση των πραγμάτων μέσα σε μια οικία (απομνημονεύοντας σε ποιο χώρο αντιστοιχεί το κάθε αντικείμενο), “εξημερώνεται”, επειδή θεωρείται πως έχει λάβει κάποια από την ανδρική νοημοσύνη. Είναι στην πραγματικότητα η ίδια η οικία που προσφέρεται από τον άνδρα, που παίρνει τη θέση του. Αντικαθιστά το μάτι του. Η σύζυγος, σιωπηρά διατηρεί το ίδιο το παρακολουθητικό σύστημα στο οποίο είναι τοποθετημένη. Το σώμα από μόνο του αναδύεται σαν απειλή στην αγνότητα του χώρου, στην καθαρότητα των κτισμάτων. Πριν μπορέσει να υπερασπιστεί το σώμα, η αρχιτεκτονική πρέπει να υπερασπιστεί τον εαυτό της απέναντι στο σώμα περιορίζοντάς το. 46. Η χωρική διάταξη της οικίας γίνεται αντιληπτή ως ο έλεγχος της αισθησιακής ορμής: “Διαχειρίζοντας τα αγαθά κάποιου, διοικώντας και προεδρεύοντας τη στοργή του πνεύματος χαλιναγογόντας και μετριάζοντας τις επιθυμίες του σώματος” (Alberti Della Famiglia, Βιβλίο III, σελ. 207), με τον ίδιο τρόπο που ‘αναθρέφεται’ ένα κορίτσι: “για τον έλεγχο των ορμών της, όπως αναφέρει ο Σωκράτης, είχε εκπαιδευτεί άριστα, και η εκπαίδευση αυτού του τύπου, είναι κατά τη γνώμη μου, η πιο σημαντική για έναν άνδρα και μια γυναίκα εξίσου” (Ξενοφώντας, Oικονομικός, σελ. 227)

Η σωματικότητα απειλεί μόνο όσο είναι διαχειρησμένη με το λάθος τρόπο. Η δυσφορία που φαίνεται πως προκαλείται στον Alberti από τη μυρωδιά των “ιδιαιτέρων” που βρίσκονται τοποθετημένα σχεδόν κάτω από τα κρεβάτια δείχνει προς την κατεύθυνση της επιθυμίας του να εγκαθιδρύσει μια νέα έννοια ιδιωτικότητας στην οικία, κυριολεκτικής μυστικότητας. Η μυρωδιά μαρτυρά την παρουσία εκείνου που θα έπρεπε να έχει κρυφτεί. Όπως και οι υπόλοιπες σωματικές λειτουργίες στο χώρο της κρεβατοκάμαρας θα πρέπει αναμφισβήτητα να ιδιωτικοποιηθεί. Η αρχιτεκτονική δεν αποκαλύπτει πλέον αυτό που στεγάζει. Η αρχιτεκτονική συνήθιζε να επιτελεί ως παράγοντας ενός νέου είδους σεμνότητας και πράττοντας έτσι, έπαιξε σημαντικό ρόλο στη συνέχιση των ιδιαιτέρων. Έντυνε το σώμα με τέτοιο τρόπο που το επαναπροσδιόριζε, ταυτόχρονα κατασκευάζοντας το σώμα ως επικίνδυνο και περιέχοντας αυτή την απειλή. Η ιδιωτικοποίηση της σεξουαλικότητας, με τη σεξουαλικότητα να γίνεται αντιληπτή ως θηλυκή, συνήθιζε να παράγει το ιδιωτικό υποκείμενο ως αρσενικό υποκείμενο και την υποκειμενικότητα ως αρσενική. Η Colomina παρατηρεί μία αναλογία ανάμεσα στην γυναίκα και την οικία, τον άνδρα και τον αρχιτέκτονα. Όπως ακριβώς η γυναίκα, της οποίας η υπέρμετρη σεξουαλικότητα μετατρέπεται σε εργασία, η οικία είναι η ίδια θηλυκή και μπορεί μονάχα να γίνει ένας μηχανισμός παρακολούθησης όταν οι υπερβάσεις της έχουν πια ελεγχθεί από τον αρχιτέκτονα. Δημιουργημένη στο αρσενικό μυαλό του αρχιτέκτονα, η γεωμετρική αλληλουχία ελέγχει το γυναικείο σώμα του κτιρίου που έχει προκύψει από τη μητέρα φύση. Οι αλληλεξαρτώμενες έννοιες “σεξουαλικότητα”, “σώμα”, “ιδιωτικότητα”, είναι θεμελιωδώς ιστορικές. Ο σκοπός του Alberti δεν πρέπει να γίνεται αντιληπτός ως η ιδιωτικοποίηση μιας προυπάρχουσας σεξουαλικότητας. Μάλλον αποτελεί την παραγωγή μιας σεξουαλικότητας τέτοιας που θεωρείται ιδιωτική. Το σώμα που ιδιωτικοποιείται έχει προσφάτως θεωρηθεί σεξουαλικό.47 47. Το μεσαιωνικό σώμα που παρουσιάζεται από τον Alberti δεν είναι απλώς σεξουαλικό: “Η πρόσφατη έκχυση εργασίας στην ιστορία του σώματος, ιδιαίτερα του γυναικείου σώματος, έχει εξισώσει σημαντικά το σώμα με τη σεξουαλικότητα και έχει κατανοήσει την πειθαρχία ή τον έλεγχο του σώματος ως την απάρνηση της σεξουαλικής πράξης είτε της γυναίκας. Θα πρέπει να παραβλέψουμε τέτοιες υποθέσεις. Οι μεσαιωνικές εικόνες πάνω στο σώμα έχουν λιγότερη σχέση με τη σεξουαλικότητα από ότι με τη γονιμότητα και τη φθορά.” Caroline Walker Bynum, “The Female Body and Religious Practices in The Later Middle Ages,” Zone: Fragments for a History of the Human Body, Part 1, ed. Michel Feher (New York: Zone, 1989), σελ. 162

Επομένως, είναι ένα νέο σώμα. Η νέα σεξουαλικότητα παράγεται ακριβώς τη στιγμή της ιδιωτικοποίησής του. Όλο το σύνολο αυτών των στρατηγικών μηχανισμών που ορίζουν και συνιστούν την οικία, εμπλέκονται στην παραγωγή αυτής της σεξουαλικότητας ως τέτοια.

οικία Αρχαία Ελλάδα. Ο πρώτος πραγματικά ιδιωτικός χώρος που αναπτύχθηκε αποκλειστικά και μόνο για τον άνδρα της Αρχαίας Ελλάδας, ήταν το ανδρικό δωμάτιο μελέτης, ένα μικρό δωμάτιο, εξοπλισμένο με κλειδαριά από την πλευρά του υπνοδωματίου του, στο οποίο δεν είχε πρόσβαση κανένας άλλος, ένας πνευματικός χώρος πέραν αυτών της σεξουαλικότητας.48 Ολόκληρη η οικονομία του σπιτικού είναι κυριολεκτικά γραμμένη στο κρυφό κέντρο του χώρου που οργανώνεται εντός αυτού του δωματίου. Η εικόνα που παρουσιάζει η οικία κρύβεται εντός του, όπως η εικόνα του δημόσιου χώρου κρύβεται εντός του οίκου. Κατά τον Alberti στο σύζυγο έχει παραχωρηθεί ένα δωμάτιο μη υλικής γνώσης, ενώ στη σύζυγο αντιστοιχεί το δωμάτιο ενδυμασίας, χώρος υλικών προσωπείων από την πλευρά του υπνοδωματίου της. Ο δικός της χώρος όμως δεν είναι ιδιωτικός καθώς τα νεαρά άτομα, τα κορίτσια και η νοσοκόμα κοιμούνται εκεί. Η οικία δεν είναι ποτέ ένας αυτάρκης χωρικός μηχανισμός. Απαιτεί μια πολλαπλότητα από συστήματα τα οποία δεν προστίθενται απλά στη φυσική της μορφή. Η αρχιτεκτονική συζήτηση, η θεωρία που προσφέρεται από τον Alberti για παράδειγμα, είναι ένα από αυτά τα συστήματα. Ο χώρος δεν είναι απλά ένας μηχανισμός ελέγχου της σεξουαλικότητας. Μάλλον είναι ο έλεγχος της σεξουαλικότητας μέσω συστημάτων αναπαραστάσεων που παράγουν χώρο. Ο χώρος της μελέτης, όπως κάθε χώρος, δεν αποτελεί μέρος που απλά εισέρχεσαι. Μάλλον αποτελεί χώρο που (ανα)παράγεται. Με αυτό τον τρόπο το ζήτημα εδώ δεν είναι απλώς η ύπαρξη των δωματίων μελέτης στις οικίες αλλά η ιδεολογική κατασκευή του δωματίου μελέτης που είναι την ίδια στιγμή μιας σεξουαλικής υποκειμενικότητας που την κατοικεί. 48. “Πέρασε από δωμάτιο σε δωμάτιο μέχρι που έφτασε στο μυστικό δωμάτιο της μελέτης όπου κανένα πλάσμα δεν μπορούσε να εισέλθει μονάχα αυτός ο ίδιος.” Life of St. Kath, 1430 (Roxb), σελ.14 cited O.E.D (Oxford: Clarendon Press, 1933), Vol. X, σελ.1181

Σε κάθε ιστορική περίοδο, το εξωτερικό της οικίας χαρακτηρίζεται από την επιλογή υλικών, το κλίμα, και τους τοπογραφικούς περιορισμούς, ενώ το εσωτερικό διακατέχεται από θρησκευτικές, πολιτιστικές, κοινωνικές και πολιτικές παραδόσεις της εκάστοτε κοινωνίας.49 Ενώ στην Αρχαία Ελλάδα ο χώρος της οικίας αποτελούσε τόπο χωρικού περιορισμού της γυναικείας σεξουαλικότητας, στο Δυτικό κόσμο του 19ου αιώνα η οικία διαιωνίζει τις έμφυλες διαφορές επιτρέποντας την αλληλεπίδραση των δύο φύλων σε ορισμένους μόνο χώρους. Ο άνδρας παραχωρείται περισσότερα δωμάτια για την αποκλειστική του χρήση, επομένως μεγαλύτερη δυνατότητα κίνησης στο χώρο, ενώ οι συναντήσεις των δύο φύλων σε κοινό χώρο δεν ενθαρρύνονται από τα ηθικά πρότυπα της Βικτοριανής εποχής. 46

Αμερικανική οικία. Στις εξοχικές κατοικίες της Αμερικής του 19ου αιώνα κάθε δωμάτιο ήταν σχεδιασμένο να εξυπηρετεί ένα συγκεκριμένο σκοπό και κάθε περιοχή του ήταν διαιρεμένη σε “αρσενικά” και “θηλυκά” τμήματα.50 Τα δωμάτια αυτά χαρακτηρίζονταν από το φύλο του ατόμου για το οποίο προοριζόταν και η επίπλωση ακολουθούσε επίσης τα αρρενωπά ή θηλυπρεπή πρότυπα. Το γυναικείο σαλόνι αποτελούσε ένα χώρο στον οποίο οι γυναίκες “αποσύρονταν” μετά το γεύμα, ενώ οι άνδρες κατέφευγαν είτε στο καπνιστήριο είτε στην αίθουσα μπιλιάρδου. Δύο επιπλέον δωμάτια θεωρούνταν θηλυκού γένους: το ιδιαίτερο δωμάτιο της κυρίας (boudoir), στο οποίο οι άνδρες μπορούσαν να εισέλθουν μόνο με ειδική πρόσκληση και το δωμάτιο του πρωινού, το οποίο ήταν ανοιχτό προς καλεσμένους και οικογενειακά μέλη και των δύο φύλων. Μόνο ένα δωμάτιο στα εικοσιεπτά κατά τον, Robert Kerr, ήταν αποκλειστικά για γυναικεία χρήση, το boudoir. Σε αντίθεση, έξι δωμάτια ήταν χαρακτηρισμένα ως ανδρικά: η βιβλιοθήκη, η αίθουσα μπιλιάρδου, το δωμάτιο των ανδρών (για επαγγελματικές συναλλαγές), το δωμάτιο μελέτης, το καπνιστήριο και το ιδιαίτερο δωμάτιο των ανδρών (στο οποίο οι νεαροί κύριοι μπορούσαν να κάνουν “ό,τι ήθελαν”).51 Η ανησυχία που υπήρχε για περιορισμένη επαφή μεταξύ των δύο φύλων εκτεινόταν πέρα από τον κύριο κορμό του σπιτιού. Τα καταλύματα του υπηρετικού προσωπικού ήταν επίσης διαχωρισμένα με βάση το φύλο. 49. Hillier and Hanson 1984, Lawrence 1982,1984, Rapoport 1969 50. Franklin 1981, Girouard 1979 51. Kerr [1871] 1972, 130

Για την αποφυγή τυχαίων συναντήσεων μεταξύ ανδρών και γυναικών του υπηρετικού προσωπικού κατασκευάζονταν ξεχωριστές σκάλες. Οι “σκάλες των ανδρών” και οι “σκάλες των γυναικών” χρησιμοποιούνταν από τα μέλη του υπηρετικού προσωπικού, ενώ οι “σκάλες των κύριων” (ανδρών), οι “σκάλες των ανύπαντρων ανδρών” και οι “σκάλες των νεαρών γυναικών” χρησιμοποιούνταν από την οικογένεια και τους επισκέπτες. (Εικόνες 1.α.,1.β.,1.γ)

Εικόνα 1.α. Η κάτοψη ισογείου του Bearwood περιλαμβάνει τη σουίτα των κυριών (ανδρών) Franklin (1981, 143), Genderd Spaces, Daphne Spain, σελ.116-117

47 48

Εικόνα 1.β. Η κάτοψη του 1ου ορόφου του Bearwood περιλαμβάνει θηλυκούς χώρους, Franklin (1981, 143), Genderd Spaces, Daphne Spain, σελ.118-119

Εικόνα 1.γ. Η κάτοψη του 2ου ορόφου του Bearwood περιλαμβάνει υπνοδωμάτια και επιτρέπει την πρόσβαση από “σκάλες των ανύπαντρων ανδρών” και “σκάλες των νεαρών γυναικών”, Franklin (1981, 143), Genderd Spaces, Daphne Spain, σελ.120121

Στην προσπάθεια να επιτευχθεί κοινωνική τάξη μέσω της αρχιτεκτονικής, κατασκευάζονταν στις οικίες ένας ορισμένος αριθμός σεξουαλικά διαχωρισμένων δωματίων που από τη μία αντανακλούσε και από την άλλη διαιώνιζε την κοινωνική ανωτερότητα των ανδρών. Στα μέσα του αιώνα οι γυναίκες του Δυτικού κόσμου, δεν δικαιούνταν περιουσιακά στοιχεία ούτε είχαν δικαίωμα στην ψήφο και ελάχιστες λάμβαναν κολεγιακή εκπαίδευση. Ο διαχωρισμός στο σπίτι, κυρίως υπό τους όρους της ανδρικής κυριαρχίας στους χώρους του γραφείου και της βιβλιοθήκης (στους οποίους εισέρχονταν από χωριστή είσοδο), απέτρεπε την αλληλεπίδραση της γυναίκας με τον άνδρα, ο οποίος θα μπορούσε να την εκθέσει σε πληροφορίες του δικού του κοινωνικού επιπέδου.52 Με εξαίρεση τις εύπορες οικογένειες, οι κατοικίες δεν διέθεταν εσωτερικά μπάνια και αποχωρητήρια στην Αμερική στα τέλη του 19ου αιώνα. Επιπλέον, πολλές ασθένειες είχαν διαδοθεί λόγω της έλλειψης υγειονομικού συστήματος και η κοινωνία χαρακτήριζε τις ασθένειες αυτές ως “μάστιγα των αμαρτωλών”. Μετά τον εμφύλιο πόλεμο εξελίχθηκε η επιστημονική θεωρία που αφορούσε στην υγεία (θεωρεία των μικροβίων), με αποτέλεσμα η Αμερικανική κοινωνία να αντιληφθεί ότι οι αρρώστιες δεν προέρχονταν από την έλλειψη σεμνότητας των ανθρώπων, αλλά από τις ανεπαρκείς υγειονομικές συνθήκες. Όπως στις Αμερικανικές οικίες, έτσι και στα εργοστάσια, οι εγκαταστάσεις των χώρων υγιεινής αποτελούνταν κυρίως από υπαίθρια αποχωρητήρια. Όταν η τεχνολογική ανάπτυξη έδωσε τη δυνατότητα στα αποχωρητήρια των εργασιακών χώρων να βρίσκονται στο εσωτερικό του κτιρίου, οι εγκαταστάσεις αυτές δεν ήταν διαχωρισμένες ανάλογα με το φύλο. Στα τέλη του αιώνα, η μεσοαστική οικογένεια ορίστηκε εκ νέου, με λιγότερη έμφαση στην ιεραρχία της οικιακής ζωής και μεγαλύτερη στη έκφραση του ατόμου και την ισότητα των μελών της οικογένειας. Η λεγόμενη “ισότιμη οικογένεια” προσέφερε περισσότερη ανεξαρτησία στη γυναίκα και ο χώρος του σπιτιού μεταμορφώθηκε σε ένα μέρος όπου άνδρας και γυναίκα μπορούσαν να συναντηθούν και να ασκήσουν ελεύθερα και πλήρως τα δικαιώματά τους. Μέχρι το τέλος του αιώνα αρχιτέκτονες όπως ο Frank Lloyd Wright, o Walter Burnley Griffin, o William Gray Purcell και o George Elmslie 52. Daphne Spain, Genderd Spaces, Chapel Hill σελ.117-118, 1992

άλλαξαν το σχεδιασμό της οικίας απορρίπτοντας την πολυπλοκότητα και την εξειδίκευση των Βικτοριανών μοντέλων(Εικόνα 2,3). Καθώς οι αρχιτέκτονες απλοποιούσαν τον οικιστικό σχεδιασμό σύμφωνα με την αισθητική και τις τεχνολογικές αρχές, μείωναν ταυτόχρονα τον σεξουαλικό διαχωρισμό. Στις αρχές του 20ού αιώνα, η Αμερικανίδα γυναίκα απέκτησε πρόσβαση σε μεικτά εκπαιδευτήρια, είχε το δικαίωμα κατοχής περιουσίας και ψήφου. Συγχρόνως, το μεσοαστικό σπίτι ελαχιστοποιούσε το διαχωρισμό των δύο φύλων συνδυάζοντας δωμάτια που προηγουμένως είχαν μία μόνο χρήση και απευθύνονταν σε ένα μόνο φύλο, σε δωμάτια πολλαπλών χρήσεων απευθυνόμενα και στα δύο φύλα. Παρόλο που οι Βικτοριανή οικία αντανακλά την εικόνα ότι κάθε λειτουργία και μέλος της οικογένειας διαθέτει έναν συγκεκριμένο σχεδιασμένο χώρο, στα τέλη του 20ού αιώνα ο σχεδιασμός της οικίας δεν προβλέπει συγκεκριμένες λειτουργίες, ούτε περιορίζει τα μέλη της οικογένειας σε έναν προκαθορισμένο χώρο. Περιοδικά της εποχής, όπως το Metropolitan Home και το House Beautiful ενθαρρύνουν τους αναγνώστες προς τον σχεδιασμό πιο ευρύχωρων κουζινών με στόχο τη συμμετοχή όλων (οικογένειας και επισκεπτών) στην προετοιμασία του γεύματος. Οι νέες μορφές που παίρνει η κατοικία αντανακλούν αλλαγές στα οικογενειακά ιδανικά και με αυτά νέες ιδέες πάνω στη θέση της γυναίκας και του άνδρα.53

53. Daphne Spain, Genderd Spaces, Chapel Hill σελ.122-126

Εικόνα 2. Στην παραπάνω εξοχική οικία (Downing cottage) υπάρχει διαχωρισμός ανάμεσα στο σαλόνι των γυναικών και τη βιβλιοθήκη των ανδρών. Downing 1873, Daphne Spain, Genderd Spaces, Chapel Hill σελ.124 Εικόνα 3. Στις αρχές του 20ού αιώνα bungalows όπως το παραπάνω σε σχεδιασμό του Gustav Stickley εξάλειψαν τα χωριστά δωμάτια. Stickley 1909, Daphne Spain, Genderd Spaces, Chapel Hill σελ. 129 (Από επάνω προς τα κάτω)

δημόσιος χώρος Για να προστατέψουν την “αγνή” της φύση από τον “επικίνδυνο” δημόσιο κόσμο, οι νομοθέτες της Βικτοριανής περιόδου απομάκρυναν τη γυναίκα σε χώρους σχεδιασμένους αποκλειστικά και μόνο για αυτήν. Τέτοιοι χώροι βρίσκονταν σε σιδηροδρομικά βαγόνια, σε εμπορικά στούντιο φωτογραφίας, σε πολυκαταστήματα, ξενοδοχεία, εστιατόρια, τράπεζες, ταχυδρομεία, δημόσια πάρκα και βιβλιοθήκες.54 Κάθε ένας από αυτούς τους χώρους (είτε δημόσιος, ημί-δημόσιος ή ιδιωτικός) στον οποίο η γυναίκα σταδιακά εισέρχεται αυτόματα διαχωρίζεται με βάση το φύλο. Η εξέταση χώρων όπως αυτοί βοηθά στην κατανόηση για το σχεδιασμό σεξουαλικά διαχωρισμένων αποχωρητηρίων όπου ακολούθησε και συνεχίζεται έως σήμερα. Στη δημόσια σφαίρα του 19ου αιώνα, για την εξυπηρέτηση αυστηρά και μόνο των γυναικών σχεδιάστηκαν οι παρακάτω χώροι: Οι δημόσιες βιβλιοθήκες και το αναγνωστήριο των γυναικών “Ladies’ Reading Room”. Πριν το 1850 στην Αμερική, οι ελάχιστες βιβλιοθήκες που υπήρχαν αποτελούσαν μονοπώλιο των ανδρών. Καθώς οι δημόσιες βιβλιοθήκες άρχισαν να αναπτύσσονται, το θέμα της γυναικείας παρουσίας απαιτούσε λύση. Ορισμένοι υπεύθυνοι στη βιβλιοθήκη υποστήριζαν ότι η αποδοχή των γυναικών στις δημόσιες βιβλιοθήκες θα εξασφάλιζε την κατοχύρωση των ιδιωτικών βιβλιοθηκών από τους άνδρες, ενώ άλλοι θεωρούσαν ότι η γυναικεία παρουσία θα λειτουργούσε αποδιοργανωτικά για τη συγκέντρωση των ανδρών αναγνωστών. “Θεωρούνταν ότι οι γυναίκες που πήγαιναν σε βιβλιοθήκη ενδιαφερόντουσαν μόνο για περιοδικά σχετικά με μόδα και συμβουλές για το νοικοκυριό καθώς και ανάλαφρα μυθιστορήματα.” Abigail A. Van Sluck, The Lady and the Library Loafer: Gender and Public Space in Victorian America, 31 Winterthur Portfolio (1996) Η είσοδος των γυναικών στις βιβλιοθήκες θα ενίσχυε την κουλτούρα της κοινωνίας συνολικά, καθώς μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού θα μορφωνόταν, αλλά ταυτόχρονα θα βρισκόταν εκτεθειμένη στη “χυδαιότητα” των ανδρών. 54. Terry S.Kogan, Sex-Separation In Public Restrooms: Law, Architecture and Gender, σελ.18, Michigan Journal of Gender and Law, 2007

Η λύση ήταν αρχιτεκτονική: δημιουργήθηκαν χωριστά δωμάτια για τη στέγαση αναγνωστηρίων μόνο για γυναίκες εφοδιασμένα με περιοδικά μόδας και οικιακής συμβουλευτικής. Το 1859, η δημόσια βιβλιοθήκη της Βοστόνη, άνοιξε το πρώτο της κτίριο με γυναικείο αναγνωστήριο που βρισκόταν έναν όροφο κάτω από το γενικό αναγνωστήριο. Μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα, το χωριστό δωμάτιο για τις γυναίκες έγινε στοιχείο της Αμερικανικής αρχιτεκτονικής. Η επίπλωση σε αυτό το δωμάτιο ήταν λιγότερο θεσμική από της υπόλοιπης βιβλιοθήκης, και συχνά αντικατόπτριζε την ιδιωτικότητα της οικείας, που συνδεόταν με τη γυναικεία χωριστή σφαίρα. Για να προστατέψουν τη σεμνότητα της “πραγματικής γυναίκας” αυτοί οι χώροι παρείχαν και γυναικεία αποχωρητήρια, αόρατα για την υπόλοιπη βιβλιοθήκη. Με αυτό τον τρόπο, τα γυναικεία αναγνωστήρια δεν ενθάρρυναν ουσιαστικά την είσοδο της γυναίκας στη δημόσια σφαίρα αλλά υπερτόνιζαν την ανάγκη για διαχωρισμό της από τις βλαβερές, για την αγνότητά της, συνήθειες των ανδρών.55 Το βαγόνι των γυναικών - “The ‘Ladies’ Car’ on Railroads”. Η Barbara Young Welke εξέτασε το πως η ανάπτυξη των σιδηροδρόμων και των αστικών οχημάτων στις Ηνωμένες Πολιτείες επηρέασε την κοινωνική αντίληψη για το φύλο και τη φυλή στα τέλη του 19ου αιώνα, καθώς η χρήση των μέσων μαζικής μεταφοράς θεωρούνταν επικίνδυνη για τις γυναίκες. Δημιουργήθηκαν έτσι, ειδικά βαγόνια για τις γυναίκες επιβάτες, που βρίσκονταν στο πίσω μέρος των τραίνων, με σκοπό την προστασία τους, ως το λιγότερο επικίνδυνο σε περίπτωση σύγκρουσης, καθώς και το πιο απομακρυσμένο από τον ακάθαρτο αέρα της μηχανής. Το καθιστικό των γυναικών - “The Ladies’ Parlor”. Πέραν των υγειονομικών αναγκών σε ταξίδια, και της φροντίδας των παιδιών, οι γυναίκες θεωρούνταν πως χρειάζονταν κάποιους χώρους ειδικά διαμορφωμένους που να θυμίζουν οικιακό περιβάλλον και να χρησιμοποιούνται σαν καταφύγια στον επικίνδυνο δημόσιο χώρο. Η Katherine C. Grier αναφέρει: “Τα καθιστικά των γυναικών παρείχαν ένα άσυλο το οποίο ρύθμιζε την αλληλεπίδραση με τον ευρύτερο δημόσιο χώρο σε εμπορικούς χώρους, καθώς επίσης προσέφερε μία προσωρινή λύση στην 55. Terry S.Kogan, Sex-Separation In Public Restrooms: Law, Architecture and Gender, σελ.30-34, Michigan Journal of Gender and Law, 2007

κοινωνία, η οποία έψαχνε ακόμα μία “θέση”, τόσο ψυχολογική όσο και χωρική, για τη γυναίκα στη δημόσια σφαίρα.”

εκπαίδευση Η είσοδος της γυναίκας στη βιβλιοθήκη ήταν επιτρεπτή μόνο εφόσον συνοδευόταν από κάποιον άνδρα είτε είχε στην κατοχή της κάποια επιστολή άδειας, όπως αναφέρει η Virginia Woolf στο A Room of One’s Own. Στις έγχρωμες γυναίκες δεν επιτρεπόταν η φοίτηση τόσο σε σχολεία αρρένων όσο και σε σχολεία λευκών, με αποτέλεσμα να περιοριστούν χωρικά και εκπαιδευτικά (με τις έγχρωμες γυναίκες να διαθέτουν τα λιγότερα προνόμια ενώ οι λευκοί άνδρες τα περισσότερα). Το να είσαι γυναίκα στην αστική λευκή μεσαία τάξη του 19ου αιώνα στην Αμερική σήμαινε να μπορείς να προσφέρεις το ήρεμο καταφύγιο στο οποίο οι σύζυγοι και το παιδιά θα μπορούσαν να νιώσουν προστατευμένοι από τον έξω κόσμο. Το αποτέλεσμα της λατρείας προς την οικιακή ζωή ήταν να αφοπλίσει τις γυναίκες από ανταγωνισμό προς τους άνδρες στη δημόσια σφαίρα της βιομηχανικής κοινωνίας. Αυτή η αντίληψη των χωριστών σφαιρών έθεσε τις βάσεις για τον σεξουαλικό διαχωρισμό των σχολείων. Κατά τον 18ο αιώνα υπήρχε η συνήθεια τα κορίτσια να διδάσκονται στο ίδιο κτίριο αλλά σε διαφορετικές ώρες από τα αγόρια, πράγμα που εισήγαγε χρονικό διαχωρισμό σαν προάγγελο του χωρικού διαχωρισμού. Επιπλέον, τα κορίτσια όχι μόνο παρακολουθούσαν το σχολείο με διαφορετικό ωράριο, αλλά διδάσκονταν και διαφορετικά μαθήματα από τα αγόρια. Κοινά μαθήματα και για τα δύο φύλα αποτελούσαν η γραφή και η ανάγνωση με τα αγόρια να έχουν επιπλέον πρόσβαση σε μαθήματα όπως η αριθμητική, τα Λατινικά, τα Ελληνικά, και η παραγωγή λόγου σε αντίθεση με τα κορίτσια των οποίων υπόλοιπα μαθήματα αποτελούσαν η μουσική, η καλλιγραφία και το ράψιμο. Τον 19ο αιώνα όταν τα κορίτσια εισήλθαν στο χώρο της ακαδημίας υπήρξε ανάγκη για τον χωρικό διαχωρισμό τους από τα αγόρια, καταλήγοντας έτσι το 1805 η ακαδημία Atkinson, για παράδειγμα, να δημιουργήσει μια ευρύχωρη αίθουσα όπου κορίτσια και αγόρια καταλάμβαναν διαφορετικές πλευρές του δωματίου (Εικόνα 4).

Εικόνα 4. Η ακαδημία Bradford ξεκίνησε ως μεικτό ίδρυμα το 1803 αλλά μέχρι το 1830 είχε γίνει σχολή θηλέων.

Στην Ευρώπη έως το 1800 η εκπαίδευση της μέσαίας τάξης ήταν αμελητέα. Απ’ τις αρχές του 19ου αιώνα με την Αγγλία να θεωρείται πρωτοπόρος της εκπαιδευτικής αναγέννησης δημιουργούνται εκπαιδευτήρια που στην πλειονότητά τους βρίσκονταν υπό την αιγίδα της Εκκλησίας και ήταν σεξουαλικά διαχωρισμένα. Ακόμη, τα αγόρια και τα κορίτσια διδάσκονταν διαφορετικά μαθήματα.56 Στην Ελλάδα, την ίδια περίοδο, ο ρόλος των δύο φύλων στην κοινωνία και στην πολιτεία διαχωρίζεται με σαφήνεια. Η μαθήτρια προετοιμάζεται μόνο για τα οικιακά καθήκοντα “να διδαχθή την οικιακήν κυβέρνησιν, επειδή μέλλει να γίνει οικοδέσποινα και μήτηρ, 56. Στο Pride & Prejudice, η Caroline Bingley απαριθμεί τις δεξιότητες που απαιτούνται από οποιαδήποτε νεαρή κοπέλα που θεωρείται επιτυχημένη: “Μια γυναίκα πρέπει να έχει μια βαθιά γνώση της μουσικής, του τραγουδιού, της ζωγραφικής, του χορού και των σύγχρονων γλωσσών .... και πέρα από όλα αυτά, πρέπει να κατέχει ένα συγκεκριμένο στοιχείο στον αέρα και τον τρόπο του περπατήματος, τον τόνο της φωνής της, τη διεύθυνση και τις εκφράσεις της…”

και όχι ποτέ μέτοχος των δημοσίων πραγμάτων”. Την ίδια περίοδο ο Αδαμάντιος Κοραής επισημαίνει το 1825 ότι “και άνδρες και γυναίκες επίσης πρέπει να παιδεύωνται την παιδείαν ταύτην χωρίς πρόφασιν καμμίαν”.57 Την ίδια περίοδο, όμως, την πρώτη δεκαετία δηλαδή του 20ού αιώνα, όπου φαίνεται να κυριαρχούν οι αντιλήψεις των φυσιολογιστών και μέσα σε ένα καθαρά έμφυλο περιβάλλον, μερικές εκατοντάδες έστω μικρών μαθητριών εγγράφονται, χωρίς να το προβλέπει η σχετική νομοθεσία, στα δευτεροβάθμια σχολεία αρρένων. H εκπαίδευση είναι η κρίσιμη ένωση μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου κύρους για την γυναίκα και έτσι οι χωρικές διευθετήσεις των σχολείων δημιουργούν έναν σημαντικό σύνδεσμο μεταξύ οικίας και εργασίας.

εργασία Παρόλο που ο διαχωρισμός των φύλων και οι ανισότητες υπάρχουν και εκτός της καπιταλιστικής κοινωνίας, η οργάνωση του εργασιακού χώρου σύμφωνα με τον καπιταλισμό συνεισφέρει στο σεξουαλικό διαχωρισμό, πράγμα που σχετίζεται με το διαχωρισμό των ταξικών σφαιρών. Η πρώτη μορφή σεξουαλικού διαχωρισμού που δημιουργήθηκε από τον καπιταλισμό είναι ο διαχωρισμός οικίας εργασίας. Η αποκόλληση της παραγωγικής εργασίας από το χώρο του σπιτιού και η ταυτόχρονη αναγνώριση ότι η αμειβόμενη εργασία αφορούσε αποκλειστικά τον άνδρα και αποτελούσε τη μοναδική πηγή “οικογενειακού εισοδήματος”, εξασφάλισε τη δημιουργία κυρίως ανδροκρατούμενων εργασιακών περιβάλλοντων και κυρίως γυναικοκρατούμενων οικιακών χώρων κατά τον 19ο αιώνα.58 Ο καπιταλισμός επίσης, συνεισέφερε στη δημιουργία έμφυλων χώρων εντός του εργασιακού περιβάλλοντος. Με τον διαχωρισμό των εργασιακών καθηκόντων για μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα και διαχωρίζοντάς τα με βάση το φύλο, η παραγωγή εργασίας διαιώνιζε τη χωρική αυτή διαίρεση. Αργότερα, κατά το 1970, όταν ο χώρος

57. Κ. Κούμας, Σύνταγμα φιλοσοφίας, 323-324 58. “Εκτός από την κατώτερη θέση τους σε σχέση με τους άνδρες του επαγγέλματός τους, όλες οι γυναίκες εργαζόμενοι μοιράζονταν την εμπειρία του να κριθούν από το εξελισσόμενο, αντιφατικό Βικτοριανό ιδανικό της θηλυκότητας, το οποίο έκρινε ότι οι γυναίκες δεν πρέπει να εργάζονται έξω από το σπίτι και ότι η αμειβόμενη εργασία των γυναικών ήταν αφύσικη.” Murdoch, L. (1970) Daily Life of Victorian Women, Greenwood Press, USA, σελ.172

εργασίας έγινε κοινός για τα δύο φύλα, οι γυναίκες κατείχαν πόστα, χαμηλότερου εισοδήματος, που σταδιακά πέρασαν στην αυτοματοποίηση. Η απομόνωση της οικιακής εργασίας σηματοδοτεί τη σχέση μεταξύ χωρικού και φυλετικού διαχωρισμού. Η οικιακή εργασία δημιούργησε άτυπα μία κορύφωση του διαχωρισμού των δύο φύλων σε μία βιομηχανοποιημένη κοινωνία που ενίσχυε χωρικά την ενοποίηση των φύλων, ενώ ταυτόχρονα, δεν προετοίμαζε κατάλληλα την γυναίκα να εισέλθει στη μοντέρνα κοινωνία. Η διδασκαλία ως απασχόληση βρισκόταν ανάμεσα στις σεξουαλικά διαχωρισμένες εργασίες της οικίας και στις σεξουαλικά ενοποιημένες εργασίες του εργοστασίου και του γραφείου. Επειδή βρισκόταν κοντά στην οικιακή σφαίρα, η διδασκαλία ήταν μια αποδεκτή απασχόληση για τις γυναίκες. Μέσα στο 19ο αιώνα ο αριθμός των γυναικών στην εκπαίδευση αυξήθηκε εις βάρος των ανδρών. Οι άνδρες που παρέμειναν στην δημόσια εκπαίδευση κατείχαν κυρίως διοικητικούς ή εποπτικούς ρόλους, ενώ οι γυναίκες παρέμειναν αυστηρά στις αίθουσες διδασκαλίας, καταλήγοντας έτσι να δίνεται η εντύπωση ότι οι γυναίκες παραμένουν στον οικιακό χώρο59. Τα εκπαιδευτήρια προσλάμβαναν τις γυναίκες με χαμηλότερο μισθό από εκείνο των ανδρών και ταυτόχρονα τις απασχολούσαν σε ένα περιβάλλον παρόμοιο με αυτό του οικιακού, όπου έρχονταν σε επαφή με άλλες γυναίκες και παιδιά παραμένοντας μακριά από τις τεχνολογικές εξελίξεις τις εποχής. Η απασχόληση της γυναίκας σε εργοστάσια και βιομηχανίες είχε ως αποτέλεσμα τη θέσπιση κανονισμών που βασίζονταν στην αδύναμη φύση της και στην προστασία της ανθρώπινης φυλής λόγω της αναπαραγωγικής ικανότητάς της. Οι κανονισμοί αυτοί εξυπηρετούσαν δύο λειτουργίες, ενίσχυαν συμβολικά την επιστημονική “απόδειξη” ότι τα γυναικεία σώματα είναι από τη φύση τους πιο αδύναμα από τα ανδρικά και ταυτόχρονα προστάτευαν τις εργαζόμενες γυναίκες από επικίνδυνες συνθήκες σε εργοστάσια και σε άλλους χώρους εργασίας, προστασία που θα έπρεπε να περιλαμβάνει όλους τους ενήλικες εργαζόμενους.60 Στις αρχές του 20ού αιώνα η δουλειά γραφείου είχε γίνει μια μηχανική απασχόληση ρουτίνας, γεγονός που οδήγησε στη θεώρησή της ως γυναικείο επάγγελμα.61 Οι απασχολούμενες αυτές 59. Rothman 1978, 59, Ryan 1981, 209 60. Terry S.Kogan, Sex-Separation In Public Restrooms: Law, Architecture and Gender, σελ.29, Michigan Journal of Gender and Law, 2007 61. Rotella 1982,70

γυναίκες γραμματείς, επιβλέπονταν από άνδρες που κατείχαν διευθύνουσες θέσεις. Τέλος, η βαθμιαία ανάδυση της γυναίκας στον εργασιακό χώρο δεν ήταν αποτέλεσμα της συναναστροφής της με τον άνδρα αλλά της παρουσίας της σε περιβάλλοντα που ενίσχυαν την επικοινωνία, τη συνεργασία και την αλληλεπίδραση με άτομα ανεξαρτήτως φύλου. Στην Αγγλία της Βικτοριανής περιόδου, οι γυναίκες παρείχαν ένα ευέλικτο, φθηνό και προσαρμοστικό εργατικό δυναμικό για εργοστάσια και είχαν γυναικείες δεξιότητες που συνδέονται με μερικές από τις ταχύτερα αναπτυσσόμενες βιομηχανίες καταναλωτικών αγαθών στο προσκήνιο της εκβιομηχάνισης, όπως τα κλωστοϋφαντουργικά προϊόντα, η αγγειοπλαστική, τα είδη ένδυσης και ο ανεφοδιασμός.62 Στο περιβάλλον της εργασίας η γυναικεία απασχόληση κατατάσσεται σε ανοιχτούς χώρους πλήρους εποπτείας (“open floor”), ενώ οι ανδρική σε γραφεία μεγαλύτερης ιδιωτικότητας (“closed door”), (Εικόνα 5). Ο διαχωρισμός των γυναικών από τους άνδρες στο εργασιακό περιβάλλον δίνει μία χωρική βάση στις έμφυλες διαφοροποιήσεις όσον αφορά στις προαγωγές και στα κέρδη. Δύο χωρικοί παράγοντες της υπηρεσιακής εργασίας συντελούν στην μείωση του γυναικείου κύρους. Ένας είναι η μεγάλη συγκέντρωση πολλών γυναικών στον ίδιο χώρο, γεγονός που παραβλέπει την ατομικότητά τους και τις απομακρύνει από τη λήψη αποφάσεων, και δεύτερον είναι η δημόσια φύση του περιβάλλοντος στο οποίο εργάζεται η γραμματέας (έλλειψη ιδιωτικότητας, συνεχόμενες διακοπές και αίσθηση επιτήρησης), (Εικόνα 6). Οι γραμματείς είχαν τον λιγότερο σωματικό διαχωρισμό από τους υπόλοιπους εργαζόμενους, ενώ οι υπεύθυνοι είχαν τον περισσότερο.

62. Pat Hudson, Women’s Work, Women’s work, industrialisation and gender, 29/3/2011

Εικόνα 6. Από τον αρχιτέκτονα του γραφείου απαιτείται να απεικονίσει στα σχέδια του χώρου τις σχέσεις του οργανισμού. Saphier (1968, 76) υπό την άδεια του McGraw-Hill, Inc. (Πάνω)

Με στόχο τη μείωση των υπηρεσιακών διακρίσεων το 1960 εισήχθη στο σχεδιασμό εργασιακών χώρων με το γερμανικό όρο “Bürolandschaft” Γραφειακό Τοπίο που αφαίρεσε τους τοίχους και τα σταθερά στοιχεία63 και πρόσθεσε στη θέση τους διαχωριστικά στοιχεία ελαφράς κατασκευής ή φύτευση από το εσωτερικό του κτιρίου ενώ πρότεινε νέες εργασιακές σχέσεις. Οι γυναίκες αποτελούν πλειονότητα σε θέσεις γραμματείας, παρ’ όλα αυτά καταλαμβάνουν το σαράντα τις εκατό της διοίκησης. Με την είσοδο των γυναικών σε γραφεία μεγαλύτερης ιδιωτικότητας παρατηρείται αύξηση του εισοδήματός τους και κατά συνέπεια του κύρους τους. Εικόνα 5. Η πτυχή του ανοιχτού χώρου (“open floor”) στα γυναικεία επαγγέλματα αντανακλάται σε αυτόν τον υπηρεσιακό χώρο στο κτίριο Johnson Wax Corporation στο Racine, Wisconsin σχαδιασμένο από τον Frank Lloyd Wright και κτισμένο στα τέλη του 1930. Frank Lloyd Wright Collection, Library of Congress. (Αριστερά) 63. Becker 1981, Pile 1978.

Ο χώρος και το κύρος συνδέονται με τον ίδιο τρόπο όπως η θεωρία και η πράξη. Οι έμφυλοι χώροι συσχετίζονται με τη θέση της γυναίκας στην κοινωνία. Μόνο σε περιπτώσεις πλουσίων παρατηρούμε χωρικό διαχωρισμό του. Όταν τα κολέγια για έγχρωμους ανθρώπους αναδύθηκαν στις Ηνωμένες Πολιτείες κατά τον 19ο αιώνα σπάνια αφορούσαν ένα μόνο φύλο όπως τα σχολεία των λευκών, επειδή η έγχρωμη κοινωνία δεν είχε το χρηματικό υπόβαθρο για να υποστηρίξει ένα τέτοιο διττό σύστημα.

Παραφράζοντας τα λόγια του Cockburn (1983, 195), οι άνθρωποι δεν ζουν τρεις ζωές, μία ως άνδρας ή γυναίκα, μία ως λευκός ή έγχρωμος και μία ως υψηλής ή χαμηλής κοινωνικής τάξης. Τα τρία συστήματα συνδέονται με τρόπους που επηρεάζουν τις δραστηριότητες της καθημερινότητας. Σύμφωνα με την Daphne Spain, “οι ανισότητες στον χώρο της εργασίας δεν έπαψαν να υπάρχουν. Διακρίσεις με βάση τη φυλή, αλληλεπιδρούν με εκείνες του φύλου έχοντας ως αποτέλεσμα τον επαγγελματικό διαχωρισμό. Συχνά οι εταιρίες που είναι πιο πιθανό να προσλάβουν γυναίκες είναι λιγότερο πιθανό να προσλάβουν έγχρωμους. Παρατηρείται ότι όσο υψηλότερο είναι το ποσοστό των γυναικών σε μία απασχόληση τόσο χαμηλότερα είναι τα εισοδήματα. Το χαμηλότερο εισόδημα όμως αποτελεί μόνο ένα από μία σειρά διακρίσεων μεταξύ της γυναίκας και του άνδρα, διακρίσεις όπως λιγότερες συνταξιοδοτικές παροχές, επιρρέπεια προς την ανεργία, χαμηλότερο εργασιακό κύρος και λιγότερη οικιακή εξουσία.” Η δημιουργία μη έμφυλων χώρων προϋποθέτει πρώτον την αναγνώριση των σεξουαλικά διαχωρισμένων χώρων και ό,τι συνδέεται με αυτούς μέσω της επιμόρφωσης και δεύτερον να αντιταχθεί στην ύπαρξή τους. Η οικία, ο δημόσιος χώρος, η εκπαίδευση και η εργασία, αποτελούν περιβάλλοντα όπου ο διαχωρισμός των δύο φύλων έχει σχεδόν εξαλειφθεί στη χωρική διάστασή του. Παρ’ όλα αυτά ο έμφυλος χαρακτήρας του χώρου διατηρείται μέχρι και σήμερα σε κοινωνικούς θεσμούς όπως η θρησκεία και ο στρατός. Η θρησκεία ήταν πάντοτε ένας κοινωνικός θεσμός που σε όλες τις πτυχές του αναπαρήγαγε σεξουαλικό διαχωρισμό. Οι περισσότερες

Εικόνα 7. Το σχέδιο αυτό αναπαριστά το Bürolandschaft από το γερμανικό γραφείο Quickborner Team (1978)

θρησκείες δεν επιτρέπουν στη γυναίκα να αποκτήσει υψηλόβαθμες θέσεις, καθώς επίσης περιορίζουν την είσοδό της σε ορισμένους χώρους λατρείας τους. Ένα ακόμα ιστορικά έμφυλο κατασκεύασμα αποτελεί ο στρατός, ο οποίος αναπαριστά την επιτομή του αρσενικού ελέγχου πάνω στην τεχνολογία. Τα όπλα, η άμυνα και η τεχνολογία της επικοινωνίας αποτελούν κατά κύριο λόγο ανδρικά πεδία υποκινούμενα από το στρατό.64 64. Daphne Spain, Genderd Spaces, Chapel Hill σελ.241-242

“Η ομοιότητα ή η διαφορά μεταξύ των φύλων δεν είναι μία πραγματικότητα χαραγμένη στα σώματα, είναι κοινωνικό-πολιτισμική κατηγορία που συγκροτείται ιστορικά και όχι βιολογικά.” Thomas Laquer (1990)

3 το αποχωρητήριο

Από όλους τους έμφυλους χώρους που έχουν εξεταστεί μέχρι τώρα, τα αποχωρητήρια και συγκεκριμένα εκείνα που βρίσκονται εκτός της οικίας, αποτελούν ένα χώρο όπου το κυρίαρχο δίπολο πάνω στο φύλο είναι πιθανόν πιο παγιωμένο από οπουδήποτε αλλού μέσα στη σύγχρονη Δυτική κοινωνία. Η τουαλέτα και ο χώρος που τη στεγάζει δεν είχε πάντοτε την ίδια μορφή, ούτε τον ίδιο τρόπο χρήσης και η εξέλιξή του ανά τους αιώνες αποτελεί τόσο τεχνολογική, όσο και κοινωνικοπολιτιστική απόρροια. Η ηθική και η κουλτούρα διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο, άλλοτε καθιστώντας το αποχωρητήριο ως χώρο κοινωνικοποίησης, χαλάρωσης και συζητήσεων και άλλοτε ως χώρο που αντιπροσώπευε την εσωτερικότητα, την ευπρέπεια και τη διακριτικότητα. Η διαφορετική αντίληψη του αποχωρητηρίου, της εκάστοτε εποχής, όσον αφορά στην κοινωνική του διάσταση, είχε αντίκτυπο στο ζήτημα του φύλου και την ιδέα γύρω από το σεξουαλικό διαχωρισμό. Ο χώρος αυτός (όταν υπάγεται στην δημόσια ή ημι-δημόσια σφαίρα), στη συντριπτική του πλειοψηφία, διατηρεί το διαχωρισμό αυτό, παρέχοντας ένα εύπορο έδαφος για κρίσιμη εργασία που διερωτάται το πως οι συμβατικές παραδοχές σχετικά με το σώμα, τη σεξουαλικότητα, την ιδιωτικότητα και την τεχνολογία μπορούν να διαμορφωθούν στο δημόσιο χώρο και να αποτυπωθούν μέσω του σχεδιασμού. Διερωτάται επίσης το αν ο διαχωρισμός αυτός είναι απαραίτητος για την ορθή λειτουργία της σύγχρονης κοινωνίας, και πρακτικός, ως προς τη χρήση του, ή αν αποτελεί κατάλοιπο μίας παλαιότερης κοινωνικής ηθικής, διαιωνίζοντας τα στερεότυπά της. Τα δημόσια65 αποχωρητήρια66 είναι υποδομές με λειτουργικό, ακόμα και αστικό, σκοπό. 65. Με τον όρο δημόσια εννοείται κάθε αποχωρητήριο εκτός της οικίας. Θα μπορούσε να είναι ένα αποχωρητήριο που διατηρείται από κάποιο δημόσιο φορέα, όπως μία πόλη, καθώς και ένα ιδιωτικό φορέα, όπως ένα εστιατόρια ή ξενοδοχείο. Το λεγόμενο infra ήταν το πρωτότυπο δημόσιο αποχωρητήριο, χρηματοδοτούμενο από την τοπική κυβέρνηση σε δημόσιους χώρους. 66. Στα ελληνικά “αποχωρητήριο” είναι ο χώρος στον οποίο αποχωρείς για να εισέλθεις με στόχο την κάλυψη σωματικών αναγκών (ούρηση, αφόδευση). Ο αγγλικός όρος “rest room” ή “restroom” αναπτύχθηκε στις αρχές του 20ού αιώνα για να περιγράψει τα δημόσια “αναπαυτήρια” σε μικρές πόλεις τα οποία στόχευαν στο να υποστηρίξουν αγροτικές οικογένειες που επισκέπτονταν την πόλη για τις ημερήσιες αγορές τους. Ήταν τοποθετημένα σε εμπορικές ή επιχειρησιακές περιοχές και ήταν δομημένα ως οικιστικοί χώροι με μικρά δωμάτια που περιλάμβαναν εγκαταστάσεις τουαλετών και μεγάλες αίθουσες δείπνου,σαλονιού και κουζίνας. Άλλοι όροι που χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν το αποχωρητήριο είναι μπάνιο και τουαλέτα.

Στη σύγχρονη κοινωνία αντιλαμβανόμαστε ως “δημόσια” τα αποχωρητήρια που βρίσκονται σε εμπορικά καταστήματα και εστιατόρια, επειδή βρίσκονται εκτός του χώρου της οικίας. Ιστορικά όμως, ο όρος “δημόσια” αναφέρεται μόνο στα αποχωρητήρια που είχαν δημιουργηθεί σε μη εμπορικούς δημόσιους χώρους για τη χρήση από ανθρώπους που δεν διέθεταν τουαλέτες στην οικία τους. Τα δημόσια αποχωρητήρια λειτουργούν ως το υποσυνείδητο του δημόσιου χώρου. Μπορούν να αποτελέσουν καταφύγιο: ένα μέρος για την ανάκτηση της ηρεμίας, “για να ελέγξεις την εμφάνισή σου”, για να κάνεις μία προσωπική κουβέντα.67 Αλλά αποτελούν επίσης ένα χώρο σεξουαλικά φορτισμένο, παραβατικό, που συγκαλύπτει παράνομες σεξουαλικές πρακτικές και λειτουργεί ως πολιτιστικό αποθετήριο για ταμπού και φαντασιώσεις.68 Οι δημόσιες τουαλέτες εκτός από το ότι δεν είναι κοινότυπες και απλά λειτουργικές, είναι ιδιαίτερα φορτισμένοι χώροι, διαμορφωμένοι από έννοιες ευπρέπειας, υγιεινής και δυαδικού διαχωρισμό του φύλου. Οι φυσικές διαφορές ανάμεσα σε “άνδρες” και “γυναίκες” παραμένουν στο κέντρο του σχεδιασμού τους. Ως ένας από τους ελάχιστους δημόσιους χώρους που υφίστανται σχεδόν αποκλειστικά σεξουαλικό διαχωρισμό, τα αποχωρητήρια βιώνονται συνήθως ως τόποι συμβολικού και σωματικού αποκλεισμού ομάδων ανθρώπων. Η σεξουαλική προκατάληψη βρίσκεται στον πυρήνα του διαχωρισμού των φύλων στα δημόσια αποχωρητήρια. Παρόλο που οι κρατικοί και εμπορικοί οργανισμοί μπορεί να δικαιολογούν αυτόν τον σεξουαλικό διαχωρισμό, εντοπίζοντας τους διαφορετικούς τρόπους που οι άνδρες και οι γυναίκες ουρούν, στο σπίτι και τα δύο φύλα είναι ικανά να χρησιμοποιήσουν τον ίδιο σχεδιασμό του αποχωρητηρίου. “Η δικαιολογία για ιδιωτικότητα είναι στην πραγματικότητα ένα πρόσχημα για την άρθρωση των σεξουαλικών προκαταλήψεων που 67. Ladies and Gents, Olga Gershenson και Barbara Penner, Introduction: The Private Life of Public Conveniences, 2004, “Call For Papers” 68. “Το ‘δημόσιο’ σεξ (‘public’ sex) αποτελεί μία αρκετά διαδεδομένη, αν και καθ’ όλα άτυπη δραστηριότητα του αστικού χώρου. Η έννοια ‘δημόσιο’ σεξ δεν αναφέρεται απλώς στη ‘σεξουαλική συνεύρεση σε δημόσιο χώρο’, αλλά επίσης στη διαδικασία αναζήτησης του σεξ στους χώρους αυτούς -στο κοινώς αποκαλούμενο ‘ψωνιστήρι’ και την τελετουργία του.” Στενές Επαφές Φύλου, Σεξουαλικότητας και Χώρου, 7 Κείμενα του Γιώργου Μαρνελάκη, futura, 2014, σελ.87, Το “δημόσιο σεξ” ως απορρύθμιση της τάξης της πόλης.

αφορούν στην ακαταλληλότητα των ανδρών να εκτίθενται στις γυναικείες ιδιωτικές σωματικές λειτουργίες (όπως είναι ο κύκλος εμμηνόρροιας).”69 Το γυναικείο αποχωρητήριο έχει σχεδιαστεί ιστορικά για να προσφέρει περισσότερη ιδιωτικότητα, από την είσοδό του έως το εσωτερικό του, καθώς και στην ίδια την κατασκευή του, από το αντίστοιχο ανδρικό. Συνεπώς, θεωρούνταν απρεπές ακόμη και το να μπορείς να δεις “τα πόδια και τα χαμηλότερα κομμάτια από τις φούστες των γυναικών” όταν αυτές βρίσκονταν στο αποχωρητήριο.70 Για την κατανόηση τέτοιων αντιλήψεων καθώς και των κοινωνικών μορφών που πήρε στο σύγχρονο κόσμο η τουαλέτα, είναι χρήσιμο να εξεταστεί ιστορικά. Η ιστορική αναδρομή αφορά τόσο στο σχεδιαστικό κομμάτι της τουαλέτας όσο και στη λογική που υπαγόρευε τη σχεδίασή του από την αρχαιότητα έως σήμερα.

ιστορία τουαλέτας Σήμερα, υπάρχουν τρεις τύποι τουαλετών που χρησιμοποιούνται ευρέως: η τουαλέτα καθιστής θέσης (flushed), όπου ο χρήστης κάθεται στη λεκάνη, η τουαλέτα βαθύ καθίσματος (squat): όπου ο χρήστης τοποθετεί τα πόδια του στο αντιολισθητικό κομμάτι του δαπέδου και κάνει βαθύ κάθισμα και το ουρητήριο (urinal): όπου ο χρήστης βρίσκεται σε όρθια θέση αντικριστά της τουαλέτας. Η λεκάνη καθιστής θέσης και το ουρητήριο θεωρείται πως έχουν δυτικές ρίζες, ενώ οι τουαλέτες που απαιτούν στάση βαθύ καθίσματος θεωρούνται ανατολικού τύπου και σε πολλά μέρη είναι γνωστές ως “τούρκικες”. Υπήρξαν πολλοί διαφορετικοί τύποι τουαλετών ανά τον κόσμο, συμπεριλαμβανομένων των τουαλετών καθιστής θέσης και βαθύ καθίσματος. Ενώ οι τουαλέτες βαθύ καθίσματος ανακαλύφθηκαν και χρησιμοποιήθηκαν σε Ασία, Μέση Ανατολή και Αφρική, καθώς και σε μερικές χώρες της Ευρώπης, όπως η Ελλάδα και η Ιταλία, οι τουαλέτες καθιστής θέσης είναι προϊόν της Δύσης.71 (Εικόνα α,β,γ):

69. Ruth Colker, Public Restrooms: Flipping the Default Rules, σελ.19, The Ohio State University, March 20, 2017 70. Terry S.Kogan, Sex-Separation In Public Restrooms: Law, Architecture and Gender, σελ.48, Michigan Journal of Gender and Law, 2007 71. Kafalı, M., 2005, Sektörel Araştırmalar, Seramik Sağlık Gereçleri, Ankara: Türkiye Kalkınma Bankası AŞ

α.

β.

γ.

Νεολιθική Περίοδος.Τα ευρήματα των αρχαιολογικών ανασκαφών αποκάλυψαν ότι η αρχή της αποχέτευσης υπολογίζεται κατά την αρχαιότητα. Σύμφωνα με ορισμένους ιστορικούς, τα αποθέματα αποχέτευσης που βρέθηκαν στα νησιά Orkney στη Σκωτία χρονολογούνται από το 8000 π.Χ. και είναι τα παλαιότερα που ανακαλύφθηκαν μέχρι τώρα. Υπήρχαν μπάνια στα σπίτια Orkney με σωληνώσεις που συνδέονταν με τους εξωτερικούς σωλήνες αποχέτευσης.72 Ήταν επίσης κατά την αρχαιότητα όταν οι τουαλέτες εξελίχθηκαν από απλά δοχεία, τα οποία χρησιμοποιούνταν από την πρώιμη κατοικία της Μεσοποταμίας, της Ελλάδας, της Αιγύπτου και πολλών άλλων περιοχών, σε πιο σύνθετες δομές. Οι πρώτες τουαλέτες πρωτοεμφανίστηκαν στη Μεσοποταμία και στην Kοιλάδα του Ινδού. Οι τουαλέτες της Μεσοποταμίας χτίστηκαν στα μέσα του 3000 π.Χ. από τον βασιλιά του Ακκάδ, τον Σαργκόν Ι.73 Τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν για τη συλλογή και μεταφορά των ανθρώπινων αποβλήτων ήταν σημαντικά στην ιστορία της αποχέτευσης, επειδή οι σωλήνες χρειαζόταν να είναι αρκετά ισχυροί ώστε να μεταφέρουν τα ανθρώπινα απόβλητα. Επιπλέον, τα υλικά που χρησιμοποιούνται για την κατασκευή των καθισμάτων τουαλέτας διέφεραν ανάλογα με την κοινωνικοοικονομική κατάσταση των χρηστών τους. Οι φτωχές οικογένειες και οι σκλάβοι είχαν καθίσματα τουαλέτας που ήταν κοντά στο έδαφος. Από την άλλη πλευρά, πλούσιοι άνθρωποι είχαν τουαλέτες με διακοσμημένα ξύλινα καθίσματα, ψηλότερα από τις τουαλέτες των φτωχών και των σκλάβων (“The Ancient City Babylon”, 2008). Παράδειγμα αποτελεί λεκάνη με κάθισμα ασβεστόλιθου, που χτίστηκε μέσα στο μπάνιο του σπιτιού ενός υψηλόβαθμο αξιωματούχου, στο Tell-el-Amarna της Αιγύπτου.74 Η τουαλέτα αυτή ήταν παρόμοια με τις σημερινές τουαλέτες καθιστής θέσης χωρίς το καζανάκι με ροή νερού υψηλής ταχύτητας.75 Ένας από τους αρχαίους ελληνικούς πολιτισμούς, που βρισκόταν στην Κρήτη, είχε επίσης προηγμένα συστήματα αποχέτευσης. Οι αρχαιολόγοι ανακάλυψαν τουαλέτες στην Κρήτη από το 2000 π.Χ., 72. Eagan, S. C., και Gruber, P. R., (2008). We all are diffferent, Retrieved April 26, 2008, από www.wvu.edu 73. Wright, L., 1960 Clean and decent. New York: Viking Press 74. Wright, 1960 75. Gülbay, 2003, Wenz-Gahler, 2005, Wright,1960

71 Εικόνα 8. Κάθισμα από πέτρα ή ασβεστόλιθο, Αρχαία Αίγυπτος, (“The Science & Society Picture Library”, 2008)

οι οποίες χρησιμοποιούσαν βρόχινα νερά, παρόμοιες με τις σημερινές τουαλέτες καθιστής θέσης. Οι αρχαιολόγοι ανακάλυψαν καθίσματα από ξύλο και πέτρα σε αυτή την περιοχή από την ίδια περίοδο. Οι τουαλέτες στο Παλάτι του Βασιλιά Μίνωα στην Κνωσό είχαν ξύλινα καθίσματα και αγωγούς εξαερισμού (Εικόνα 9, Εικόνα 10) και η τουαλέτα που βρέθηκε κοντά στο Παλάτι των Μαλλίων στην Κρήτη είχε πέτρινο κάθισμα.76 Οι τουαλέτες που βρέθηκαν στα Παλάτια των Μαλλίων και της Κνωσού στην Κρήτη είχαν δομές που υποστήριζαν καθιστή θέση αντί της όρθιας ή βαθύ καθίσματος.77

76. Αγγελάκης A. N., Κουτσογιάννης Δ., Τσομπανόγλου Γ.,2005, Urban wastewater and stormwater technologies in ancient Greece. Water Research, 39, 210-220 77. Graham, J. W., 1962, The Palace of Crete. Princeton: Princeton University Press

Αρχαία Ελλάδα. Τα χαρακτηριστικά της τελικής μορφής τουαλέτας της Ύστερης Ελληνιστικής περιόδου μεταβιβάστηκαν στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, όπου συναντάται τουαλέτα καθιστής θέσης επίσης. Σύμφωνα με τις ανασκαφές στον Ελλαδικό χώρο, υπήρχαν ιδιωτικά και δημόσια αποχωρητήρια με καθίσματα από ξύλο ή πέτρα. Τα καθίσματα είχαν κενό διαμορφωμένο σε σχήμα κλειδαρότρυπας από όπου τα απόβλητα οδηγούνταν στην αποχέτευση (Εικόνα 11). Τα αποχωρητήρια τοποθετήθηκαν σε χώρους δίπλα στο δρόμο, κατά μήκος των οποίων εκτείνονταν οι αποβάθρες αποστράγγισης των λυμάτων. Τα ιδιωτικά αποχωρητήρια χρησιμοποιούνταν από ένα έως και τρία άτομα τη φορά και τα δημόσια έως 10. Σε αντίθεση με τις σημερινές τουαλέτες, δεν υπήρχαν χωρίσματα μεταξύ των αποχωρητηρίων και συνεπώς δεν υπήρχαν ανησυχίες για την προστασία της ιδιωτικής ζωής.78 Τέλος, όσον αφορά στους Αρχαίους Έλληνες (300 π.Χ. έως 500 π.Χ.), διαχειρίζονταν διαφορετικά από άλλους λαούς τα απόβλητα των αποχωρητηρίων, αφού τα χρησιμοποιούσαν για τις καλλιέργειες των οπωρώνων.

Εικόνα 11. Αποχωρητήρια και τύποι καθισμάτων των Αρχαίων Ελλήνων (Αντωνίου, 2007). 78. Αντωνίου Γ. Π., 2007, Lavatories in Ancient Greece. Water Science and Technology: Water Supply, 7-1, 155-164, London: IWA Publishing.

Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Ιστορικά αρχεία δείχνουν ότι τα δημόσια αποχωρητήρια της Ρώμης δεν διέθεταν πανέλα για το διαχωρισμό των τουαλετών μεταξύ τους (Εικόνες 12 και 13)79 . Αυτό οφείλεται στη Ρωμαϊκή πεποίθηση σχετικά με τις τουαλέτες, καθώς θεωρούσαν πως αποτελούσε ένα καλό μέρος για χαλάρωση και κοινωνικοποίηση (Εικόνα 14). Μετά τον πρώτο αιώνα μ.Χ., αν και το σύστημα ήταν συνδεδεμένο με πολλά σπίτια, μερικοί από τους Ρωμαίους συνέχισαν να χρησιμοποιούν δημόσια αποχωρητήρια.80 Οι Ρωμαίοι κατασκεύασαν πολλά δημόσια λουτρά και αποχωρητήρια, τα απομεινάρια των οποίων εξακολουθούν να επιβιώνουν σήμερα. Για τους Ρωμαίους, η υγιεινή και η καθαριότητα ήταν μείζονος σημασίας.

Εικόνα 12. Ρωμαϊκά αποχωρητήρια στην Dougga, περιοχή της σημερινής Τυνησίας (Favro, 1997). 79. Gülbay, O.,2003, Eskiçağ’ da Tuvalet Kültürü. İstanbul: Ege Yayınları 80. Cooper, P. F. 2001, Historical Aspects of Wastewater treatment. In Decentralised Sanitation and Reuse: Concepts, Systems and Implementation, σελ.11- 39, London: IWA Publishing.

Εικόνα 12. Ρωμαϊκά αποχωρητήρια στην Dougga, περιοχή της σημερινής Τυνησίας (Favro, 1997).

Για το λόγο αυτό, κατασκεύασαν συστήματα αποχέτευσης και υδραγωγεία ώστε να καθαρίζουν αυτόματα τα αποχωρητήρια από ανθρώπινα απόβλητα ενώ σχεδίασαν εργαλεία για τον χειρωνακτικό καθαρισμό τους. Το 800 π.Χ., πολλά ρωμαϊκά σπίτια είχαν τουαλέτες και σύστημα αποχέτευσης που συνδέονταν και κατέληγαν σε ένα κεντρικό αποχετευτικό χώρο, γνωστό ως Cloaca Maxima.81 Η μεγάλη σημασία που δίνονταν στην υγιεινή από τους Ρωμαίους διαφαίνεται από τον αριθμό των αποχωρητηρίων που χτίζονταν. Οι αρχαιολογικές ανασκαφές έφεραν στην επιφάνεια 145 αποχωρητήρια που κατασκευάστηκαν τα Ελληνιστικά χρόνια από τους Ρωμαίους. Τα αποχωρητήρια που ανακαλύφθηκαν στη σχολή της Μητρόπολις Εφέσου, της σημερινής Σμύρνης στην Τουρκία αποτελούν καλά κατασκευασμένα παραδείγματα δημόσιων αποχωρητηρίων της Ανατολής με περίπλοκο σύστημα κατασκευής.82 (Εικόνα 15)

Εικόνα 14. Κοινωνικοποίηση στην τουαλέτα, (Favro, 1997), (Δεξιά) Εικόνα 15. Αποχωρητήρια στη Μητρόπολη (Akın, 2008), (Πάνω) 81. Cooper, 2001, Wenz-Gahler, 2005 82. Gülbay, 2003

Μεσαίωνας. Σύμφωνα με τους ιστορικούς, η πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, σήμανε το τέλος της αρχαίας ιστορίας και την αρχή του μεσαίωνα. Η περίοδος από το 510 έως το 1500 μ.Χ. σηματοδοτεί τα “Σκοτεινά Χρόνια” για την Ευρώπη. Σε αυτή την περίοδο, η κουλτούρα γύρω από την καθαριότητα και την υγιεινή της τουαλέτας που έφεραν οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι, απορρίφθηκε. Αντ’ αυτού, οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν δοχεία για ούρηση και αφόδευση και τα ανθρώπινα απόβλητα απορρίπτονταν από τα παράθυρα στους δρόμους θέτοντας την κοινωνία εκατοντάδες χρόνια πίσω στην ιστορία (Εικόνα 16).

Εικόνα 16. Αναπαράσταση Μεσαιωνικού δρόμου (Laporte, 2000)

Προκειμένου να αποφευχθεί η διάχυση ανθρώπινων αποβλήτων σε άλλους, οι άνθρωποι φώναζαν “Gardy-Loo” (“mind the water”, “προσοχή, νερό”) όταν άνοιγαν το παράθυρο για να απαλλαγούν από το περιεχόμενο των δοχείων. Η ιδιωτικότητα έγινε συναισθηματικός παράγοντας στο σχεδιασμό τουαλετών, έτσι οι τουαλέτες σχεδιάστηκαν σαν έπιπλα για να αποκρύψουν την πραγματική τους λειτουργία. Για παράδειγμα, τα δοχεία τουαλέτας των υπνοδωματίων τοποθετήθηκαν σε ξύλινα κιβώτια. Επιπλέον, η άνεση έγινε ένας άλλος παράγοντας. Οι άνθρωποι προτιμούσαν το σχεδιασμό λεκάνης ο οποίος τους πρόσφερε μεγαλύτερη άνεση. Έτσι, τα καθίσματα τουαλέτας ήταν κατασκευασμένα από μαλακά πανιά αντί για ξύλο ή άλλα σκληρά υλικά από τα οποία ήταν κατασκευασμένα τα δοχεία. Η κοινωνική τάξη των ανθρώπων συνέχισε να διαδραματίζει σημαντικό ρόλο. Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα, τα σχέδια της τουαλέτας ήταν διακοσμημένα με μικρά αντικείμενα, όπως ανάγλυφα ασημένια και χρυσά στολίδια. Αναγέννηση. Στα τέλη του Μεσαίωνα, οι άνθρωποι άρχισαν να κρύβουν τα δοχεία τους μέσα σε στενά σκαμνιά που χρησιμοποιούνταν

Εικόνα 17. Τουαλέτα καθιστής θέσης με κάλυμμα, α. Βασιλικό κοντό σκαμνί στο Hampton Court (Wright, 2000, σελ. 70), β. Τουαλέτα σκαμνί που χρησιμοποιήθηκε από τον James II της Αγγλίας (Horan, 1997, σελ.53)

συνήθως τον 17ο αιώνα (Εικόνα 17). Τα σκαμνιά αυτά διέθεταν κάλυμμα και ήταν φτιαγμένα από ξύλο, καθώς επίσης επέτρεπαν την καθιστή θέση του χρήστη αντί για αυτή του βαθύ καθίσματος.83 Η χρήση αυτού του τύπου τουαλέτας ήταν ευκολότερη, ενώ έπειτα, την εκκένωσή του αναλάμβανε κάποιο μέλος της οικίας (π.χ. καμαριέρα). Τα σκαμνιά αυτά που έμοιαζαν με κιβώτια ήταν κατασκευασμένα έτσι ώστε να θυμίζουν έπιπλα, με στόχο να μην αποκαλύπτεται η χρηστικότητα και το περιεχόμενό τους στους επισκέπτες του σπιτιού. Αυτό αποτέλεσε μια νύξη για την σταδιακά αυξανόμενης σημασίας της ιδιωτικής ζωής όσον αφορά στη χρήση των τουαλετών. Ενώ στην περίοδο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, δεν υπήρχε αίσθημα ντροπής ή ιδιωτικότητας, κατά το Μεσαίωνα αυτό άλλαξε και ο σχεδιασμός τροποποιήθηκε ώστε να καλύψει τις ανάγκες της κοινωνίας που αποζητούσε απομόνωση. Αργότερα, υπήρξε προσθήκη μουσικού εξοπλισμού, με τη μελωδία να ξεκινά με το άνοιγμα του καλύμματος έχοντας ως στόχο την αποφυγή των ήχων του ανθρώπινου σώματος. Θεωρείται ότι τα σχέδια των τουαλετών βαθύ καθίσματος που χρησιμοποιούνται στον Ανατολικό κόσμο, ήρθαν από τη Συρία. Σε αντίθεση με τη Δύση, όπου θεωρείται πως οι άνδρες ουρούν όρθιοι, στη Μουσουλμανική κουλτούρα, η ούρηση γίνεται σε θέση καθιστή ή βαθύ καθίσματος. Η αιτιολόγηση του βαθύ καθίσματος είναι θρησκευτική: όταν κάποιος άνδρας στέκεται όρθιος και ουρεί είναι πιθανόν να λερωθεί από τα ούρα συνεπώς καθιστώντας τον τελετουργικά ακάθαρτο. Για τον ίδιο λόγο συνηθίζεται η πλύση με νερό αντί της χρήσης χαρτιού υγείας. Επιπλέον, στην Μουσουλμανική εθιμοτυπία η χρήση της τουαλέτας απαιτεί απομόνωση και ιδιωτικότητα ή τουλάχιστον διατήρηση της ησυχίας και αποφυγή κοινωνικών αλληλεπιδράσεων στα αποχωρητήρια. Αργότερα, κατά τον 19ο αιώνα, οι Οθωμανοί εισήγαγαν την τουαλέτα βαθύ καθίσματος στην Ευρώπη με την ιταλική ονομασία “alla Turca”, όπου οι τουαλέτες καθιστής θέσης ονομάζονταν “alla Franca”.84 Κατά την οθωμανική περίοδο, η τουαλέτα ήταν κυρίως τοποθετημένη έξω από την οικία. Αυτό μπορεί να οφείλεται στο γεγονός ότι τα ανθρώπινα απόβλητα αποτελούσαν σημάδι ακαθαρσίας, ειδικά 83. Horan, J. L., 1997, The Porcelain God: a Social History of the Toilet, Canada. Citadel Press 84. Aytaç, S. M., 2004, The social and technical development of Toilet Design. Ms Thesis, İzmir Yüksek Teknoloji Enstitüsü

όταν η υγιεινή θεωρήθηκε αρετή ενός ευσεβή Μουσουλμάνου που ζούσε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.85 Ωστόσο, αργότερα με τις εξελίξεις στην αρχιτεκτονική και τα βελτιωμένα συστήματα αποχέτευσης, οι τουαλέτες τοποθετήθηκαν σε σπίτια, συγκεκριμένα, σε ένα τμήμα που ονομάζεται “eyvan”, το οποίο αποτελούσε δωμάτιο στα τούρκικα λουτρά. Οι τουαλέτες βρίσκονται στον κήπο και είχαν μια τρύπα στο κατώτατο σημείο. Τα υλικά που χρησιμοποιούνταν για την κατασκευή τους ήταν το ξύλο, και μερικές φορές το μάρμαρο.86 Διαφωτισμός. Κατά τον 18ο αιώνα, η τουαλέτα που τοποθετήθηκε σε ένα έπιπλο τύπου ντουλάπα (water closet), αποτελεί καινοτομία, αλλά συνεχίζει να θεωρείται απρεπής και να συναντάται σπάνια. Το γεγονός ότι δεν είχε μηχανισμό για τρεχούμενο νερό και δεν γινόταν αερισμός του χώρου, δημιούργησε ένα σημαντικό πρόβλημα για τους ιδιοκτήτες σπιτιών. Για το λόγο αυτό, στην Ευρώπη και την Αμερική κατά τον δέκατο όγδοο αιώνα και ακόμα και τον δέκατο ένατο αιώνα, οι περισσότερες τουαλέτες συνέχιζαν να βρίσκουνται έξω, συνήθως κοντά στον κήπο, και ήταν διακοσμημένες ανάλογα με την αισθητική του σπιτιού. Οι τουαλέτες φιλοξενούσαν αρκετούς ανθρώπους κάθε φορά, και ακόμη μερικές περιλάμβαναν λεκάνη μικρότερου μεγέθους για παιδιά. Ορισμένοι μόνο εύποροι είχαν στη διάθεσή τους πρώιμους μηχανισμούς ροής νερού υψηλής ταχύτητας.87 Βικτοριανή εποχή. Δύο σημαντικοί παράγοντες που επηρέασαν το σχεδιασμό της τουαλέτας κατά την Βικτοριανή περίοδο ήταν η απομάκρυνση της οσμής και αφαίρεση των απορριμμάτων με μηχανισμό ροής νερού υπό πίεση. Ένας άλλος παράγοντας που έγινε εξίσου σημαντικός ήταν ο ήχος. Για τη λύση του ηχητικού προβλήματος, ακολουθήθηκε η ίδια τεχνική με εκείνη των Μεσαιωνικών χρόνων: η προσθήκη μουσικών κουτιών στο σκαμνί της τουαλέτας. Η αντίληψη που επικρατούσε ήταν ότι οι άνθρωποι ένιωθαν ντροπή στην ιδέα της ηχητικής τους έκθεσης και θεωρούνταν θέμα αξιοπρέπειας. Επιπλέον, το πρόσωπο που θα αναγκαζόταν να γίνει μάρτυρας του ήχου μπορεί να προσβλαλλόταν.88 85. Gürel, M. O., 2008, Bathroom as a modern space. Journal of architecture (London, England), 13-3, 251-231 86. Aytaç, 2004 87. Sıdıka Mine AYTAÇ, The Social and Technical Development of Toilet Design, σελ. 38, 2004 88. Horan, 1997

Τον 19ο αιώνα, πολλά δοχεία τουαλέτας άρχισαν να κατασκευάζονται από πορσελάνη. Δεδομένου ότι ήταν πολύ εύκολο να χρωματιστούν με φιγούρες διαφόρων χρωμάτων, τα δοχεία τουαλέτας διακοσμούνταν με πίνακες ζωγραφικής (Εικόνα 18,19) Το κάθισμα τουαλέτας ήταν από ξύλο. Η κατοχή των εσωτερικών τουαλετών εξακολουθούσε να είναι πολυτέλεια στον 19ο αιώνα, έτσι πολλά σπίτια είχαν στην κατοχή τους κοινόχρηστες τουαλέτες. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο ήταν πολύ συνηθισμένη η εικόνα από ουρές αναμονής που σχηματίστηκαν μπροστά από την πόρτα της τουαλέτας.89

Τη δεκαετία του 1900, οι τουαλέτες μεταφέρθηκαν στο χώρο του μπάνιου,90 ενώ προηγουμένως βρίσκονταν σε χωριστά δωμάτια. Επίσης, οι άνθρωποι συνήθισαν να χρησιμοποιούν τακτικά τις τουαλέτες μετατρέποντάς τες σε κομμάτι της καθημερινής τους ζωής. Συνεπώς, αναδύθηκαν πέραν της τουαλέτας και ορισμένα προϊόντα που συνέβαλλαν στη χρήση της, όπως χαρτί υγείας και εργαλεία για τον καθαρισμό της. Ιστορικά, η κοινή χρήση των δημόσιων τουαλετών αποτελούσε ανέκαθεν ένα χαρακτηριστικό των περισσότερων κοινωνιών και συνεχίζει μέχρι σήμερα, σε αναπτυσσόμενες χώρες όπως η Γκάνα, η Κίνα και η Ινδία. Ιδιωτικά αποχωρητήρια με σεξουαλικό διαχωρισμό ξεκίνησαν ως δυτικοευρωπαϊκό κατασκεύασμα, συνδεδεμένο με την αστικοποίηση, την υγειονομική μεταρρύθμιση, την ιδιωτικότητα των σωματικών λειτουργιών και την ιδεολογία των διαφορετικών σφαιρών. Όσον αφορά στη δημόσια σφαίρα, από τη δεκαετία του 1840, ανησυχίες σχετικά με τη δημόσια υγεία κατέστησαν πρακτικά και ηθικά αναγκαίο το ζήτημα της παροχής δημόσιων τουαλετών με στόχο την αποτροπή της ούρησης των ανδρών σε δημόσιους τοίχους και την έκθεσης των γεννητικών τους οργάνων. Ταυτόχρονα, η επιτυχημένη εγκατάσταση του George Jennings στο Great Exhibition το 1851 του έδωσε την επίσημη σφραγίδα της έγκρισης για την ίδρυση τους91 (Eικόνα 20).

89. Lampert, 2008 90. Bathroom, 2008 91. Wright 1960, 200

Εικόνα 18. Βικτοριανές τουαλέτες σε κατάλογο (Blair, 2000).

Εικόνα 19. Τουαλέτες, παραδείγματα της περιόδου 1800-1920, α) τουαλέτας ενός λουτρού από τα τέλη του αιώνα, από πορσελάνη διακοσμημένη με φυτικά μοτίβα, που κατασκευάστηκε στην Ευρώπη το 1895 (Interni Annual-Bagno, 1996-1997, σελ. 33), β) τουαλέτες πορσελάνης διακοσμημένες με διαφορετικά μοτίβα (Wright, 2000, σελ. 206)

Εικόνα 20. Εγκατάσταση του George Jennings στο Great Exhibition το 1851

Η συντριπτική πλειοψηφία των δημόσιων εγκαταστάσεων απευθυνόταν μόνο σε άνδρες, ενώ μεγάλες πόλεις στη Σκωτία είχαν αρχίσει να παρέχουν ανδρικές εγκαταστάσεις από τις αρχές της δεκαετίας του 1820. Γυναικείες εγκαταστάσεις δεν κατασκευάστηκαν μέχρι το 1860.92 Η έλλειψη αποχωρητηρίων περιόρισε τη γυναικεία κινητικότητα στην πόλη: “είτε οι γυναίκες δεν επισκέπτονταν το δημόσιο χώρο, είτε δεν επισκέπτονταν τα αποχωρητήρια”.93 Η ένωση γυναικείας υγιεινής και ενδιαφερόμενα μέλη ξεκίνησαν μία καμπάνια για την εγκατάσταση γυναικείων αποχωρητηρίων σε πολυσύχναστα σημεία, όπως στον κόμβο του Park Street και Camden High Street του Λονδίνου.94 Ήταν σε αυτό το σημείο που η τοπική κυβέρνηση αποφάσισε να κατασκευάσει τα γυναικεία αποχωρητήρια. Κάτοικοι και ιδιοκτήτες λεωφορείων διαμαρτυρήθηκαν έντονα και δεν περιορίστηκαν σε λεκτική αντίδραση. Βανδάλησαν το αποχωρητήριο αυτό με το πρόσχημα ότι “παρεμπόδιζε την κυκλοφορία”. Οι κάτοικοι της περιοχής εναντιώθηκαν στην επανακατασκευή των εν λόγω αποχωρητηρίων με την πρόφαση ότι μειώνει την αγοραστική αξία των ιδιοκτησιών τους και ισχυριζόμενοι ότι η πλειοψηφία των γυναικών που διέρχεται από αυτό το σημείο μένει σε κοντινά σπίτια και θα μπορούσε να επιστρέψει στην οικία της για να κάνει χρήση της τουαλέτας. Πέντε χρόνια μετά, η κοινότητα έκτισε τελικά γυναικεία αποχωρητήρια στο συγκεκριμένο σημείο. Με το να κάνουν το γυναικείο σώμα και τις “προσωπικές” του λειτουργίες δημόσια ορατές, το αποχωρητήριο θεωρήθηκε απειλή για την μετατροπή των χρηστών του σε “δημόσιες γυναίκες”. Πριν την ύπαρξη μη εμπορικών δημόσιων αποχωρητηρίων, τα ποτοπωλεία (saloon) ήταν τα μοναδικά μέρη που παρείχαν αποχωρητήρια (και βρισκόντουσαν εκτός εμβέλειας για τις γυναίκες).95

92. Brunton, D. 2005. “Evil Necessaries and Abominable Erections: Public Conveniences and Private Interests in the Scottish City, 1830–1870.” Social History of Medicine 18, 187–202 93. Rappaport, E. 2000. Shopping for Pleasure: Women in the Making of London’s West End, Princeton: Princeton University Press, 79–85 94. Penner, B. 2001. “A World of Unmentionable Suffering: Women’s Public Conveniences in Victorian London.” Journal of Design History 14, 35–52 95. Baldwin, supra 2, σελ. 270, Maureen Flanagan, Private Needs, Public Space: Public Toilets Provision in the Anglo-Atlantic Patriarcal City: London, Dublin, Toronto and Chicago, 41 Urb.Hist.265, 270 (2014)

Υπήρχε η ανησυχία ότι θα ήταν δύσκολο για τους άνδρες να απέχουν από το αλκοόλ αν αναγκάζονται να εισέλθουν σε ποτοπωλείο κάθε φορά που ήθελαν να ουρήσουν. Οι υποστηρικτές της ποτοαπαγόρευσης πίστευαν ότι τα ποτοπωλεία θα αποδυναμώνονταν αν χώροι όπως καφέ, χώροι διασκέδασης και δημόσιες τουαλέτες εμπλουτιστούν με ουρητήρια. Παρόλο που τα μη εμπορικά δημόσια ουρητήρια έγιναν περισσότερα στις αρχές του 20ού αιώνα, οι γυναίκες της μεσαίας τάξης απέφευγαν τη χρήση τους λόγω ενός αισθήματος έλλειψης άνεσης, ιδιωτικότητας και ασφάλειας. Λόγω της έλλειψης αποχωρητηρίων προσβάσιμα από γυναικείο πληθυσμό σε χώρους εργασίας, εκπαίδευσης ή δημόσιας σφαίρας, οι γυναίκες αποθαρρύνονταν να εμπλέκονται σε τέτοια περιβάλλοντα.96 Στην ιδιωτική σφαίρα της οικίας, “οι φτωχότεροι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν κοινές τουαλέτες.”97 Ακόμα και στις οικίες της μεσαίας τάξης, οι οποίες μπορεί να περιείχαν υδραυλικές εγκαταστάσεις στο εσωτερικό τους, ήταν σύνηθες να συναντώνται διθέσια καθίσματα τουαλέτας για γυναίκες και άνδρες εξοικειωμένους με την ιδέα της έκθεσής τους στη θέα του άλλου.98 Ελλάδα του 19ου αιώνα. Στον Ελλαδικό χώρο του 19ου αιώνα, με την άφιξη του Όθωνα, έκαναν την εμφάνισή τους πολλές καινοτομίες που ο ελληνικός λαός δε γνώριζε και δυσκολευόταν να αποδεχτεί. Όταν διαδόθηκε ότι ο Όθωνας σκόπευε να φτιάξει αποχωρητήρια μέσα στο παλάτι, ο κόσμος αντέδρασε θεωρώντας ότι ήταν ασέβεια απέναντι στο βασιλιά και ότι με αυτόν τον τρόπο θα προσβαλλόταν η καθαρότητα του Ανακτόρου. Ο βασιλιάς έπρεπε να έχει εξωτερικό αποχωρητήριο, όπως συνηθιζόταν τότε, για λόγους υγιεινής και αισθητικής. Ο Ελληνικός λαός έκανε συλλαλητήριο για να εμποδιστεί η κατασκευή του και εν μέρει τα κατάφερε αφού σε ολόκληρο το παλάτι που σήμερα έχει πάνω από 360 δωμάτια, κατασκευάστηκε ένα μονάχα αποχωρητήριο και αυτό στα κρυφά.

96. Jeffreuys, supra 50, σελ. 47. Η έλλειψη πρόσβασης σε ιδιωτικές οι δημόσιες τουαλέτες συνεχίζει ακόμα και σήμερα να είναι ένα επικίνδυνο μέτωπο στις ζωές πολλών κοριτσιών και γυναικών. Barbara Frost et al., Two Girls Died Looking for a Toilet. This Should Make Us Angry, Not Embarrassed, The Guardian (May 31, 2014) https://perma.cc/L4YT-4DCS 97. Peter C. Βaldwin, Public Privacy: Restrooms in American Cities, 1869-1932, 48 J. Soc. Hist. σελ.266 98. Baldwin, σελ.267

Η χρήση του αποχωρητηρίου αποτελούσε ταμπού για τους Έλληνες και δεν αναφερόταν ποτέ, καθώς θεωρούνταν ντροπιαστική πράξη. Ήταν κοινωνικά ανεπίτρεπτο σε μια επίσκεψη να ζητήσεις να πας στο αποχωρητήριο. Σε περίπτωση που οι άντρες βρίσκονταν σε εξωτερικές δουλειές κρύβονταν πίσω από τους θάμνους, για να ανταποκριθούν στις ανάγκες που προκύπτουν από τη φυσιολογική λειτουργία του εντέρου.Η φύση αποτελούσε τις δημόσιες τουαλέτες της εποχής στο κέντρο της Αθήνας, με συνέπεια τη δυσοσμία. Στις συνοικίες που δεν είχαν φυτευτεί θάμνοι, οι άνθρωποι πήγαιναν σε μάντρες. Πολλές από τις μάντρες βρίσκονταν κοντά σε σπίτια και οι ιδιοκτήτες για να αποφύγουν τη δυσοσμία, ζωγράφιζαν έξω από το σπίτι τους ένα σταυρό, καθώς η διαδικασία της εκκένωσης θεωρούνταν ύβρις ενώπιον του συμβόλου αυτού. Στη δυσοσμία συνέβαλε η έλλειψη αποχετεύσεων. Το υπάρχον δίκτυο της Αθήνας ήταν κατασκευασμένο από κεραμικό υλικό και ήταν πολλών ετών με αποτέλεσμα τον εύκολο θρυμματισμό του.99 Σήμερα. Οι σημερινές τουαλέτες σχεδιάζονται με διαφορετικούς τρόπους και εφόσον είναι κομμάτι του δωματίου του μπάνιου, ο σχεδιασμός τους ακολουθεί τη συνολική ιδέα του μπάνιου. Νωρίτερα, ο συντελεστής διαφοροποίησης ήταν η λειτουργικότητα. Αργότερα, με τις εξελίξεις στην τεχνολογία, ο παράγοντας λειτουργικότητας κατέστη λιγότερο σημαντικός. Μετά το 2000, οι σχεδιαστές άρχισαν να θέτουν τις επιθυμίες και τις ανάγκες των χρηστών στη διαδικασία σχεδιασμού τους. Το 2004 και το 2005, η εστίαση μεταβλήθηκε από τη λειτουργικότητα στην αισθητική των χρηστών. Το 2006, τα σχέδια τουαλέτας αφορούσαν τα συστήματα καθαρισμού, την προσωπική υγιεινή και την καθαρότητα. Υπήρξαν πολλές καινοτομίες στην τεχνολογία της κεραμικής επιφάνειας, πράγμα που αποτέλεσε σημαντικό παράγοντα σχεδιασμού. Το 2004 και το 2005, η εστίαση μεταβλήθηκε από τη λειτουργικότητα στην αισθητική των χρηστών. Το 2006, τα σχέδια τουαλέτας αφορούσαν τα συστήματα καθαρισμού, την προσωπική υγιεινή και την καθαρότητα. 99. Χρίστος Βασιλόπουλος και Δημήτρης Πετρόπουλος, (22/08/2017) “Ο ξεσηκωμός του λαού για να μην κάνει ο Όθωνας αποχωρητήριο μέσα στα βασιλικά Ανάκτορα” Τα συνεργεία του δήμου αδυνατούσαν να ελέγξουν υπογείως για πιθανά προβλήματα στις σωληνώσεις και τα αντιλαμβάνονταν με άλλο τρόπο. Στα σημεία που υπήρχαν ακάθαρτα νερά φύτρωνε ένα φυτό που λεγόταν φλόμος, κάτι που σήμαινε ότι υπήρχε κάποια διαρροή. Από το φυτό αυτό, βγήκε και η λέξη «φλόμωσα», που δηλώνει ότι υπάρχει μια ανυπόφορη μυρωδιά.

Υπήρξαν πολλές καινοτομίες στην τεχνολογία της κεραμικής επιφάνειας, πράγμα που αποτέλεσε σημαντικό παράγοντα σχεδιασμού. Η υγιεινή είναι ένας σημαντικός παράγοντας στον σχεδιασμό της τουαλέτας και καθ ‘όλη τη διάρκεια της ιστορίας, χρησιμοποιείται κεραμικό υλικό λόγω των ιδιοτήτων του που την εξασφαλίζουν.

πρώτη νομοθεσία, σεξουαλικός διαχωρισμός αποχωρητηρίων

Οι πρώτοι νόμοι που υπαγορεύουν το διαχωρισμό των αποχωρητηρίων με βάση το φύλο στο χώρο εργασίας στα τέλη του 19ου αιώνα είχαν τις ρίζες τους στην ιδεολογία των “χωριστών σφαιρών”, νωρίτερα μέσα στον αιώνα, μία ιδεολογία που υποστηρίζει πως η θέση της γυναίκας βρίσκεται στο χώρο του σπιτιού και στην ανατροφή των παιδιών της. Στα τέλη του 19ου αιώνα η ιδεολογία των “χωριστών σφαιρών” είχε επηρεαστεί από το ρεαλιστικό κίνημα, την ανησυχία του υγειονομικού κινήματος για δημόσια υγεία και το όραμα της σεμνότητας που προέβλεπε η Βικτοριανή κοινωνία. Παρ’ όλα αυτά η νομοθετική απαίτηση για χωριστά αποχωρητήρια στο δημόσιο χώρο πηγάζει από την ιδεολογία του 19ου αιώνα που φαντασιωνόταν την εικόνα της “πραγματικής γυναίκας”, το όραμα μίας αγνής και ενάρετης γυναικείας παρουσίας προστατευόμενης εντός των τοίχων του οικιακού καταφυγίου. (Παρά την παραπάνω ιδεολογία, η οποία οραματιζόταν το σπίτι σαν χώρο της γυναίκας, οι ανάγκες της αναπτυσσόμενης οικονομίας ώθησαν τις γυναίκες να βγουν από το σπίτι για να εισέλθουν στον χώρο εργασίας). Το 1887, στη Massachusetts θεσπίστηκε ο πρώτος νόμος που υποχρέωνε την ύπαρξη εγκαταστάσεων αποχωρητηρίων με χωριστές τουαλέτες για το κάθε φύλο σε χώρους εργασίας. Η πράξη αυτή δεν ήταν αρχικά συνδεδεμένη με τους προστατευτικούς κανονισμούς για τις γυναίκες. Μέχρι το 1920, 43 πολιτείες είχαν υιοθετήσει παρόμοιους κανονισμούς και ένας σημαντικός αριθμός αυτών θεσπίστηκε για την τροποποίηση του ήδη υπάρχοντος εργασιακού κανονισμού στοχεύοντας πιο συγκεκριμένα στην προστασία των γυναικών.100 100. Act of May 25, 1887, κεφ. 462, § 13, 1887 N.Y. Laws 575, 577

Ο επονομαζόμενος “Νόμος για την εξασφάλιση της σωστής παροχής υγιεινής σε εργοστάσια και εργαστήρια” παραθέτεται στο ακόλουθο απόσπασμα: Κάθε άνθρωπος που απασχολεί πέντε ή περισσότερα άτομα σε εργοστάσιο, ή που απασχολεί παιδιά, νέους ή γυναίκες περισσότερους από πέντε σε εργαστήριο θα πρέπει να παρέχει εύκολα προσβάσιμο, έναν επαρκή αριθμό αποχωρητηρίων για την εύλογη χρήση όλων των ατόμων που απασχολούνται, και όποτε άτομα θηλυκού και αρσενικού φύλου απασχολούνται στο ίδιο εργοστάσιο ή εργαστήριο, ένας επαρκής αριθμός διαφορετικών ξεχωριστών αποχωρητηρίων θα πρέπει να παρέχετε για τη χρήση του κάθε φύλου και θα πρέπει να είναι σαφώς σχεδιασμένο καθώς επίσης δεν θα επιτρέπεται σε κανένα άτομο η χρήση αποχωρητηρίου που αντιστοιχεί σε άτομο του άλλου φύλου.101 Βάση της κριτικής αρχιτεκτονικής θεωρίας, ο λόγος που η νομοθεσία απαιτούσε αποχωρητήρια διαφορετικού φύλου σε εργασιακούς χώρους ήταν πολύ πολυπλοκότερος από μία απλή εξάρτηση σε ανατομικές διαφορές και λειτουργικές ανάγκες γυναικών και ανδρών. Οι αιτίες διαχωρισμού των δημόσιων αποχωρητηρίων με βάση το φύλο αφορούσαν αρχικά τον εργασιακό χώρο των εργοστασίων. Μία εξέταση των κρατικών καταστατικών και της σχετικής βιβλιογραφίας αποκαλύπτει τέσσερις αιτίες για αυτές τις απαιτήσεις: 1. Τα αποχωρητήρια με διαχωρισμό φύλου ήταν απαραίτητα για την προστασία των αδύναμων σωμάτων των εργαζόμενων γυναικών ως καταφύγια. Οι συνθήκες εργασίας θεωρούνταν δυσμενέστερες για τις γυναίκες εργαζόμενες και το στρες του εργασιακού χώρου επικίνδυνο να διαταράξει τον κύκλο των γυναικών και κατ’ επέκταση της γονιμότητά τους. Το γυναικείο σώμα δεν ήταν το ίδιο ικανό να ανταπεξέλθει στην ένταση, την κούραση και τις κακουχίες με το αντρικό.102 Ο νόμος που απαιτούσε τον υποχρεωτικό διαχωρισμό των αποχωρητηρίων ήταν συχνά συνδεδεμένος με την αναγκαιότητα παροχής διαφορετικών δωματίων με χρήσεις όπως αποδυτήρια, μπάνια, αίθουσες φαγητού,

101. Act of Mar.24, 1887, κεφ.103 § 2, 1887 Mass. Acts 668 102. C. F. W. Doehring, Factory sanitation and labor protection (1903)

χώρους ανάπαυσης και δωματίων έκτακτης ανάγκης.103 2. Τα αποχωρητήρια με διαχωρισμό φύλου ήταν απαραίτητα καθώς τα εργοστάσια θα έπρεπε να παρέχουν επαρκές υγειονομικό σύστημα. Το πεδίο εφαρμογής των υγειονομικών μέτρων ήταν ευρύ. Πέραν των θεμάτων καθαριότητας, ζητήματα όπως κατάλληλης πυροπροστασίας, επαρκούς φωτισμού και αερισμού έχρηζαν λύσης. Επιπλέον, οι νόμοι που απαιτούσαν χωριστά αποχωρητήρια για τα δύο φύλα, συχνά εμπεριείχαν απαιτήσεις που αφορούσαν στην επαρκή υγειονομική κατάστασή τους. Ο διαχωρισμός των φύλων αναφερόταν ως το ίδιο σημαντικός με την καθαριότητα και των αερισμό των εγκαταστάσεων αυτών. 90

3. Τα αποχωρητήρια με διαχωρισμό φύλου ήταν απαραίτητα για να προστατεύουν την ιδιωτικότητα των εργαζομένων. Στην Pennsylvania απαγορευόταν να υπάρχει γειτνίαση μεταξύ των ανδρικών και των γυναικείων τουαλετών και προτείνονταν η τοποθέτησή τους σε διαφορετικά μέρη του κτιρίου.104 Στην πολιτεία του Connecticut προβλεπόταν ότι σε περίπτωση άμεσης γειτνίασης μεταξύ των ανδρικών και των γυναικείων αποχωρητηρίων, θα έπρεπε να υπάρχει χώρισμα βαριάς κατασκευής, κτισμένο από το δάπεδο έως την οροφή. Αυτό ήταν αποτέλεσμα της εμμονής της Βικτοριανής εποχής προς μία απόλυτη προσωπική ιδιωτικότητα που αφορούσε στο ανθρώπινο σώμα και στις λειτουργίες του. Η ανησυχία αυτή για ιδιωτικότητα συνδέθηκε άρρηκτα με την κοινωνική ηθική105 και την προστασία της αγνότητας του γυναικείου, κυρίως, φύλου. Οι τουαλέτες ήταν τοποθετημένες μεταξύ των χώρων εργασίας και οι ενδιάμεσοι διαχωριστικοί τοίχοι και οι πόρτες δεν έφταναν έως την οροφή και σε κάποιες περιπτώσεις δεν ακουμπούσαν ούτε το πάτωμα με στόχο την επίβλεψη των ατόμων που χρησιμοποιούν το αποχωρητήριο. Η Βικτοριανή κοινωνία δεν αρκούνταν στον έλεγχο 103. George M. Price, Joint Board of Sanitary Control in the Dress and Waist Industy, Special Report on Sanitary Conditions in the Shops of the Dress and Waist Industry 13 (1913) , “Σε εργασιακούς χώρους που απασχολούσαν μεγάλο αριθμό γυναικών θεωρούνταν πιθανότερο να υπάρχει μεγαλύτερη ανάγκη για αντιμετώπιση θεμάτων υγείας όπως λιποθυμιών ή συμπτώματα αρρώστιας.” 104. 1893 PA. Laws 278 105. Elizabeth Wilson, The Sphinx in the City: Urban Life, The Control of Disorder, And Women 37, (1991)

του γυναικείου σώματος σε δημόσιους χώρους όταν αυτό επιδίδεται σε ενδότερες προσωπικές λειτουργίες, αλλά αναζητούσε και λύσεις ώστε η γυναίκα να είναι όσο το δυνατόν λιγότερο ορατή κατά την είσοδό της στο χώρο των αποχωρητηρίων. Επιπλέον, οι Βικτοριανές ανησυχίες δεν περιορίζονταν στο θέμα του φύλου όσον αφορά στην σεμνότητα της ιδιωτικότητας, αλλά αναζητούσαν απόλυτη ιδιωτικότητα ακόμη και ανάμεσα σε άτομα του ίδιου φύλου. 4. Τα αποχωρητήρια με διαχωρισμό φύλου ήταν απαραίτητα για να προστατεύουν και να διεκδικούν κοινωνική ηθική, μία ηθική που είχε τις ρίζες της στην ιδεολογία των ξεχωριστών σφαιρών από τις αρχές του 19ου αιώνα. Ο διαχωρισμός των φύλων στις δημόσιες τουαλέτες αναδύθηκε κατά τον 19ο αιώνα με την ανάπτυξη ενός, μεσαίας τάξης, μοραλισμού.106 “Η μεσοαστική τάξη του 19ου αιώνα αντιμετώπιζε κάθε μορφή σωματικού περιορισμού σαν αναγκαία για την ένδειξη σεβασμού.”107 Ήταν σημαντικό να κρυφτούν “οι οργανικές διαδικασίες” όπως το φύσημα της μύτης, ο βήχας, το ξύσιμο, η ούρηση και η αφόδευση. Κάθε αιτιολόγηση που εξετάστηκε για το διαχωρισμό των δημόσιων αποχωρητηρίων με βάση το φύλο, έχει τις ρίζες του στις πολιτισμικές και κοινωνικές εξελίξεις του 19ου αιώνα. Η θεώρηση των σεξουαλικά διαχωρισμένων δημόσιων αποχωρητηρίων ως ένα χώρο ο οποίος προστατεύει το αδύναμο σώμα της γυναίκας προέκυψε από επιστημονικές έρευνες για τις έμφυτες διαφορές των φύλων. Η αντίληψη ότι τα σεξουαλικά διαχωρισμένα δημόσια αποχωρητήρια, αποτελούν απαραίτητο δομικό στοιχείο για πλήρες υγειονομικό σύστημα, προήλθε από το Υγειονομικό Κίνημα και τις εξελίξεις της δημόσιας υγείας στα τέλη του 19ου αιώνα. Τέλος, η αντιμετώπιση των σεξουαλικών αποχωρητηρίων ως ιδιωτικών χώρων απαραίτητων για τη γυναικεία ευπρέπεια προήλθε από τις Βικτοριανές ανησυχίες για τις παρεμβατικές τεχνολογίες που απειλούσαν να συνταράξουν την ιδιωτική ζωή. 106. Transgender Law CTR., Peeing in Peace: A Resource Guide for Transgender Activists and Allies 3 (2005), (“Περισσότερα από 150 χρόνια πριν, μόνο οι πλούσιοι μπορούσαν να επενδύσουν σε αποχωρητήρια εντός της οικείας ενώ οι φτωχοί ήταν αναγκασμένοι να χρησιμοποιούν ανεπαρκείς και ανθυγιεινές δημόσιες τουαλέτες.”), Sheila Jeffreys, The Politics of the Toilet: A Feminist Response to the Campaign to ‘Degender’ A Women’s Space, 45 Women’s Stud. Int’L F.42, 42 (2014) ( υποστηρίζοντας ότι οι φεμινίστριες συχνά επισημαίνουν ότι “Η ιδέα διαχωρισμού των γυναικείων αποχωρητηρίων είναι αντιδραστική και αποτέλεσε παράγωγο του μοραλισμού του 19ου αιώνα.”) 107. Baldwin, σελ.267

oμάδες ανθρώπων με δυσκολία πρόσβασης σε δημόσια αποχωρητήρια

Έγχρωμοι. Τα δημόσια αποχωρητήρια αποτελούν ιστορικό σημείο αναφοράς για αγώνες πολιτικών δικαιωμάτων. Μετά τον Εμφύλιο πόλεμο της Αμερικής, νόμοι όπως οι Jim Crow laws απαιτούσαν φυλετικά διαχωρισμένους χώρους δημόσιων καταλυμάτων, περιλαμβανομένων ξενοδοχείων, μοτέλ, εστιατoρίων, κινηματογραφικές αίθουσες γήπεδα, αίθουσες συναυλιών, καθώς και μέσα μεταφοράς. Σε καθένα από αυτά τα περιβάλλοντα, οι Αφροαμερικάνοι είτε δεν δικαιούνταν πρόσβαση σε δημόσιες τουαλέτες συνολικά, είτε ήταν αναγκασμένοι να χρησιμοποιήσουν τις δικές τους ξεχωριστές τουαλέτες. Τα αποχωρητήρια που ήταν σχεδιασμένα “μόνο για έγχρωμους” ήταν πολύ λιγότερο καλά διατηρημένα από εκείνα για τους λευκούς. Επιπλέον, παρά την απόφαση του ανώτατου δικαστηρίου των ΗΠΑ το 1946 να εξαλείψει τον διαχωρισμό στα διακρατικά λεωφορεία, οι Αφροαμερικάνοι που ταξίδευαν στο νότο συνέχισαν να μην έχουν τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσουν τουαλέτες για λευκούς. Στο Dallas για παράδειγμα, είχε κτιστεί υπόγειο αποχωρητήριο εν έτη 1915 με χωριστά τμήματα για λευκούς και έγχρωμους. Στην Ατλάντα άνοιξε το 1921 ένα αποχωρητήριο με δωμάτιο στο δεύτερο όροφο για λευκές γυναίκες, στον πρώτο όροφο για λευκούς άνδρες και στο υπόγειο για έγχρωμους ανεξαρτήτως φύλου. Στις νοτιοδυτικές ΗΠΑ το 1950 συναντώνται αποχωρητήρια με σηματοδότηση που αναγράφει “Απαγορεύεται η είσοδος σε Μεξικανούς και σκύλους”. Τα φυλετικά διαχωρισμένα αποχωρητήρια όχι μόνο έστελναν το μήνυμα φυλετικής κατωτερότητας σε ορισμένες μειονότητες αλλά επίσης περιόριζαν την δυνατότητά τους για μετακίνηση μέσα στη χώρα.108 Φύλο και Σεξουαλικότητα. Παρόλο που τα δημόσια αποχωρητήρια του Δυτικού κόσμου αντικατοπτρίζουν τις διακρίσεις μεταξύ φύλων, τάξεων, εθνικοτήτων, επιπέδων σωματικής ικανότητας και σεξουαλικών προσανατολισμών, μόνο τα ζητήματα εθνικότητας 108. C.J. Griffin, Workplace Restroom Policies in Light of New Jersey’s Gender Identity Protection, 61, Rutgers L. Rev.409, 423-24 (2009) (documenting race-segregated facilities under Jim Crow). Η σηματοδότηση “Μόνο λευκοί” υπενθυμίζει τον φυλετικό διαχωρισμό που υπήρχε στη νότια Αμερική κατά το 1964. Το 1964, το Κογκρέσο απαγόρευσε τέτοιες φυλετικές διακρίσεις μέσω του νόμου Civil Rights Act, 42 U.S.C. §2000a(a) (2012).

και σωματικής ικανότητας αντιμετωπίστηκαν μέσω της ομοσπονδιακής νομοθεσίας, πράγμα που δεν ισχύει και για τα φύλα. Σήμερα, η χρήση της τουαλέτας μοιάζει πολύ προφανής, δεδομένου ότι ο άνθρωπος έχει βιολογικές ανάγκες. Τα δημόσια κτίρια απαιτούν δημόσια αποχωρητήρια. Με την ύπαρξη δύο φύλων και ανησυχίας για την ιδιωτικότητα και την ασφάλειά τους, ο νόμος χρειάζεται να επιβάλλει στα δημόσια κτίρια την παροχή χωριστών εγκαταστάσεων αποχωρητηρίων για γυναίκες και άντρες. Και κατ’ επέκταση, να διασφαλίσει ότι οι άνθρωποι του ενός φύλου δεν θα έχουν πρόσβαση σε αποχωρητήριο φτιαγμένο για το αντίθετο φύλο. Όλα αυτά φαίνονται προφανή σε άτομα που δεν ανήκουν σε κάποια μειονότητα που αντιμετωπίζει δυσκολίες στη χρήση της τουαλέτας.109 Τέτοιες μειονότητες αποτελούν: _άτομα με κινητικές δυσκολίες που χρησιμοποιούν αναπηρικό καροτσάκι, καθώς και τα άτομα εκείνα των οποίων τη βοήθεια χρειάζονται και ιδίως αν τυχαίνει να ανήκουν στο αντίθετο φύλο _trans άτομα, των οποίων η εμφάνιση (ενδυμασία) δεν αντιστοιχεί με του βιολογικού τους φύλου _γυναίκες που χρειάζεται να χρησιμοποιήσουν το αποχωρητήριο σε κάποια εκδήλωση, event, όπου υπάρχει μεγάλη ουρά αναμονής στις γυναικείες τουαλέτες, ενώ οι αντίστοιχες ανδρικές είναι άδειες _γονείς που συνοδεύουν το αντίθετου φύλου παιδί τους στην τουαλέτα _intersex άτομα με ασαφή γεννητικά όργανα Ένα σημείο εστίασης των ακτιβιστών υπέρ των δικαιωμάτων των transgender παγκοσμίως έχει υπάρξει η ασφαλής πρόσβαση σε δημόσια αποχωρητήρια - συνήθως συνηγορώντας υπέρ σεξουαλικά ουδέτερων διαμορφώσεων. Οι δημόσιες εγκαταστάσεις έχουν λύσει το πρόβλημα συνοδείας του αντίθετου φύλου στα αποχωρητήρια προσφέροντας οικογενειακού τύπου τουαλέτες (“family style” restrooms) που δεν περιορίζουν την είσοδο σε άτομα του ίδιου φύλου και μόνο, χωρίς να είναι ευρέως διαδεδομένα. Η δημιουργία αυτών των αποχωρητηρίων, όμως, 109. Terry S.Kogan, Sex-Separation In Public Restrooms: Law, Architecture and Gender, σελ.3-4, Michigan Journal of Gender and Law, 2007

επισημαίνει την κοινότητα των ατόμων με ειδικές ανάγκες ως διαφορετική και τους στιγματίζει ως “άλλους”.110 Όσον αφορά στη σωματική ικανότητα οι δημόσιες τουαλέτες ήταν εντελώς απρόσιτες σε άτομα με σωματικές αναπηρίες ιδίως εκείνα που χρησιμοποιούσαν αναπηρικά καροτσάκια πριν από την έκδοση του νόμου περί αρχιτεκτονικών εμποδίων (Architectural Barriers Act) του 1968.

Οικονομική κατάσταση και κοινωνική τάξη. Αρχαιολογικές ανασκαφές στην Αρχαία Ελλάδα και την Αίγυπτο αναγνώρισαν διακρίσεις της κοινωνικής τάξης στα αποχωρητήρια που χρησιμοποιούνταν από άτομα υψηλής κοινωνικής θέσης συγκριτικά με εκείνα των απλών πολιτών.111 Στην σύγχρονη κοινωνία μπορούν να εντοπιστούν παρόμοιες ταξικές διακρίσεις. Οι δημόσιες τουαλέτες που παρέχονται από τα αεροδρόμια- για εκείνους που έχουν την οικονομική δυνατότητα να ταξιδέψουν αεροπορικώς- είναι μακράν καλύτερες από εκείνες σε σταθμούς τραίνων ή λεωφορείων. Ένα σύγχρονο παράδειγμα μειονότητας ανθρώπων που αντιμετωπίζει πρόβλημα στην πρόσβαση σε δημόσια αποχωρητήρια αποτελούν οι άστεγοι, οι οποίοι βρίσκονται σε συνεχή ανάγκη για δημόσια αποχωρητήρια ωστόσο. Τα αποχωρητήρια είναι δυσεύρετα, επιπλέον τους απαγορεύεται συχνά η πρόσβαση. Τα βενζινάδικα αποτελούν ένα από τα πιο διαθέσιμα δημόσια αποχωρητήρια των σημερινών αμερικανικών πόλεων, όμως πολλά είναι κλειδωμένα και απαιτούν την έγκριση του διευθυντή για να επιτρέψουν την είσοδο. Τα δημόσια αποχωρητήρια στην Ευρώπη είναι συχνά επί πληρωμή. Στον Ελλαδικό χώρο, στις περισσότερες περιπτώσεις η λειτουργία των αποχωρητηρίων έχει κατασταλεί και τα εναπομείναντα δεν ακολουθούν τους υγειονομικούς κανονισμούς λόγω έλλειψης παροχών. Οι δημόσιες τουαλέτες μπορούν επίσης να βρεθούν σε μεγάλες καφετέριες, καταστήματα, και σε λόμπι ξενοδοχείου. Για τον άστεγο όμως πληθυσμό, ανάλογα με την ενδυμασία του, πολλά από τα προαναφερόμενα μέρη είναι δυνατόν να βρίσκονται εκτός ορίων. Αν 110. Kathryn H. Anthony & Meghan Dufresne, Potty Parity in Perspective: Gender and Family Issues in Planning and Designing Public Restrooms, 21 J. Plan. Literature 267, 283 2007 111. Kira, Alexander, 1976, The bathroom, New York: Bantam

βρεθούν τυχεροί, μπορούν να εισέλθουν σε κάποιο πολύβουο χώρο και ως έσχατη λύση μπορούν να ανακουφιστούν στο δρόμο.112

αρχιτεκτονική της διττότητας Τα δημόσια αποχωρητήρια είναι αναπόσπαστο στοιχείο της καθημερινότητάς μας, ταυτισμένα με τις πανταχού παρούσες ενδείξεις “Γυναίκες” και “Άντρες”. Παρουσιάζοντας την εικόνα απόλυτης ισότητας, η είσοδος σε κάθε αρχιτεκτονικό χώρο αυτού του χαρακτήρα γίνεται από μία πόρτα απαράλλαχτου μεγέθους, σχήματος και υλικού με πανομοιότυπα χερούλια. Κάθε πόρτα έχει σήμανση ιδίου μεγέθους και τοποθέτησης, χρησιμοποιεί ίδια γραμματοσειρά ή σήμα σχεδιασμένο με τον ίδιο τρόπο. Η εξωτερική εικόνα των δημόσιων αποχωρητηρίων, όσον αφορά στις πόρτες, εξυπηρετεί έναν ισχυρό μηχανισμό για τη σύγχρονη κοινωνία στη διαιώνιση της άποψης ότι το φύλο είναι διμορφικό: οι άνθρωποι εμπίπτουν σε δύο και μόνο δύο κατηγορίες: αρσενικό και θηλυκό. Αυτή η πεποίθηση αποδεικνύεται καταστροφική για τις ταυτότητες, πόσο μάλλον για τις βασικές βιολογικές ανάγκες των transgender και intersex ατόμων.113 Αυτή η επιφανειακή παρουσία ισότητας έρχεται σε πλήρη αντιπαράθεση με το φυλετικό διαχωρισμό των δημόσιων αποχωρητηρίων στον προπολεμικό Νότο της Αμερικής. “Whites Only” (“Μόνο λευκοί”) αποχωρητήρια βρίσκονταν σε εύκολα προσβάσιμες τοποθεσίες στα δημόσια κτίρια, ενώ τα αποχωρητήρια για “Coloured” (“Έγχρωμους”) ανθρώπους ήταν κρυμμένα σε λιγότερο προσβάσιμα σημεία (συνήθως έξω από τα κτίρια). Επιπροσθέτως, η όψη της κάθε πόρτας ήταν σπανίως η ίδια.114 Παρόλο που οι γυναίκες και οι άνδρες έχουν διαφορές στον τρόπο που ουρούν, δεν απαιτείται διαφορετική σχεδίαση των αποχωρητηρίων.115 Οι γυναίκες και οι άνδρες μπορεί να προτιμούν λεκάνες άλλου τύπου, αλλά ένα αποχωρητήριο δεν είναι ανάγκη να είναι σεξουαλικά διαχωρισμένο για να παρέχει περισσότερο από έναν σχεδιασμό 112. Lowe, Lezlie, 2005, No place to go, (Halifax, NS) Coast, November 10, 12-25, http://thecoast.ca/1homebody.lasso (11/2005) 113. Joel Sanders, Introduction, in Stud: Architectures Of Masculinity, σελ.162, (Joel Sanders, 1996) 114. Kogan, σελ.9 115. Anthony & Dufresne, Συζήτηση για την ποικιλία των αποχωρητηρίων όσον αφορά τον σχεδιασμό, που θα μπορούσαν να προσφέρουν ισότητα σε γυναίκες και άνδρες.

τουαλέτας (καθώς τα αποχωρητήρια τυπικά προσφέρουν τουαλέτα για άτομα με ειδικές ανάγκες σε ένα πρότυπο αποχωρητήριο). “Η συμβατική αρχιτεκτονική του αποχωρητηρίου, επιβεβαιώνει και εγκλιματίζει τις διακρίσεις του φύλου, διαχωρίζοντας τα φύλα μέσω χώρων που περιέχουν άκαμπτα στοιχεία. Ασπαζόμενοι την κοινή πεποίθηση ότι ο σχεδιασμός της λεκάνης της τουαλέτας ανταποκρίνεται στις λειτουργικές απαιτήσεις των ανατομικών διαφορών, τα δημόσια αποχωρητήρια διαιωνίζουν την αντίληψη ότι το φύλο συνδέεται εξ ολοκλήρου με την έννοια της ανατομίας.”116 Ο Lacan αποδίδει τη διαίρεση των δύο φίλων στις ισχυρές επιδράσεις της γλώσσας. Αλλά η σεξουαλική διαφορά είναι επίσης λειτουργία του χωρικού διαχωρισμού. Η μείωση του προβλήματος, όπως την βιώνει ο Lacan, της σεξουαλικής διαφοράς σε επιφάνεια δύο διαστάσεων του ζεύγους των πορτών της τουαλέτας, η μία φέροντας το όνομα “Γυναίκες” και η άλλη “Άνδρες”, κρύβει πιο περίπλοκους τρόπους όπου ο πραγματικός τριών διαστάσεων χώρος των δημόσιων αποχωρητηρίων προσδιορίζει την σεξουαλική ταυτότητα. Η αρχιτεκτονική των δημόσιων αποχωρητηρίων, όπου πραγματικοί τοίχοι κυριολεκτικά διαχωρίζουν τα φύλα εκλογικεύει το φύλο διαχωρίζοντας “άνδρες” και “γυναίκες” με βάση τη βιολογία των σωματικών τους λειτουργιών.

σύγχρονος χώρος εργασίας, αποχωρητήρια και γυναίκα Τα σεξουαλικώς διαχωρισμένα αποχωρητήρια υπάρχουν και σε χώρους επιχειρησιακών και κοινωνικών συνδιαλλαγών. Η χρήση του μπάνιου δεν περιορίζεται μονάχα στην προφανή χρήση της τουαλέτας, περιλαμβάνει επιπλέον και τις συζητήσεις που μπορεί να προκύψουν σε αυτό το χώρο. Σε χώρους εργασίας, για παράδειγμα, καθημερινές ή ακόμη και σχετικές με την εργασία συζητήσεις συμβαίνουν σε σεξουαλικώς διαχωρισμένα αποχωρητήρια, πράγμα που βοηθάει τη διατήρηση ενός δικτύου ανδρών (“Old Boys Network”).117 Επιπλέον τα ανδρικά αποχωρητήρια έχουν ιστορικά υπάρξει ως πεδίο πολιτικών αλληλεπιδράσεων. Είναι πιθανό ότι οι άνδρες μπορεί να 116. Sanders, σελ.164 117. Why do some men hang out to talk in office restrooms?, Ask Metafilter (June 23,2008) https://perma.cc/P8ZF-ZKN7

είχαν μικρότερη τάση να κάνουν ασελγή και υποτιμητικά σχόλια εις βάρος των γυναικών αν εκείνες ήταν παρούσες σε ανδροκρατούμενους χώρους.118 Σε αντίθεση, στο ντοκιμαντέρ Ferry Tales (2003, 40 min., dir. Katja Esson) μπορούμε να διακρίνουμε μία οπτική κατά την οποία στο χώρο των γυναικείων αποχωρητηρίων δημιουργείται ένας τόπος σύνδεσης και επαφής για τους χρήστες του. Το ντοκιμαντέρ αυτό είναι γυρισμένο σε ένα ferry που κάνει καθημερινά το δρομολόγιο από το Staten Island έως το Manhattan και πάλι πίσω μεταφέροντας τους εργαζόμενους στις δουλειές τους. Κάποιες γυναίκες επιβάτες χαρακτήρισαν τα γυναικεία αποχωρητήρια ως “σπουδαίους εξισωτές” καθώς όπως υποστηρίζουν φέρνουν κοντά γυναίκες διαφόρων ηλικιών, κοινωνικής τάξης και εθνικότητας. Παρόμοιο παράδειγμα που συναντάται στον Ανατολικό κόσμο αποτελεί ένα documanter για το Ιράν με το όνομα The Ladies Room/Zananeh (2003, 55 min., dir.Mahnaz Afzali). Το ντοκιμαντέρ αυτό λαμβάνει χώρα στα γυναικεία αποχωρητήρια ενός δημόσιου πάρκου στην Τεχεράνη όπου συγκεντρώνονται χρήστες ουσιών, εκδιδόμενες και άστεγες γυναίκες καθώς και γυναίκες που δουλεύουν ή περνούν από την περιοχή αυτή. Όπως αναφέρει μία χρήστης των αποχωρητηρίων “οι γυναίκες αισθάνονται αρκετά άνετα να καπνίσουν και να μιλήσουν χωρίς ενδοιασμούς μεταξύ τους σχετικά με το γάμο, το σεξ, τη σωματική κακοποίηση, την αιμομιξία, τις σχέσεις και τη θρησκεία. Αφαιρούν τα πέπλα τους -ριζοσπαστική κίνηση για την σύμβαση της Ιρανική κινηματογραφίας. Δημιουργούν το δικό τους χώρο, έναν χώρο γυναικείας συντροφικότητας, μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού.119 Κατά την Sara Moore (2002) η ανισότητα στο χώρο της τουαλέτας αποτελεί μια ήπια μορφή σεξισμού ή σεξουαλικών διακρίσεων. Η Moore αναγνωρίζει τέσσερις τύπους ανισότητας μεταξύ των φύλων στα αποχωρητήρια των χώρων εργασίας: 1. Άνισα αποχωρητήρια, στα οποία οι τουαλέτες των γυναικών 118. Carol Dyhouse, Troubled Identities: Gender and Status in the History of the Mixed College in English Universities Since 1945, 12 Women’s Hist. Rev. 169, 179 (2003) 119. Ladies and Gents, Olga Gershenson και Barbara Penner, Introduction: The Private Life of Public Conveniences, 2004, Toilets and Reresentation: Literature, Arts and Film, https://www.youtube.com/watch?v=gZZ6j0JzpLQ

είναι λιγότερες σε αριθμό, μικρότερες σε μέγεθος ή πιο απομακρυσμένες από αυτές των ανδρών. 2. Ανεπαρκή γυναικεία αποχωρητήρια στα οποία γυναίκες και άνδρες διαθέτουν ίσες παροχές, αλλά η έλλειψη σαπουνιού ή τρεχούμενου νερού καθιστά τις τουαλέτες ανθυγιεινές για τις γυναίκες. 3. Έλλειψη γυναικείων αποχωρητηρίων, περίπτωση στην οποία οι γυναίκες πρέπει να μοιράζονται εγκαταστάσεις με τους άνδρες. 4. Πλήρης έλλειψη αποχωρητηρίου, όπου οι γυναίκες καλούνται είτε να “κρατηθούν” είτε να αναζητήσουν οποιαδήποτε ιδιωτικότητα μπορεί να τους προσφέρει η φύση. Αυτού του τύπου η έλλειψη μπορεί συχνά να συναντηθεί σε χώρους όπου η γυναίκα είναι νεοεισαχθείσα σε ένα συγκεκριμένο περιβάλλον εργασίας, όπως η πολιτική. Για παράδειγμα, στο κτίριο Capitol στην Washington D.C, δεν είχαν σχεδιαστεί γυναικεία αποχωρητήρια με αποτέλεσμα να αναγκάζονται να πηγαίνουν στο ισόγειο, στις τουαλέτες των τουριστών και να περιμένουν στην ουρά με τις υπόλοιπες γυναίκες κινδυνεύοντας να χάσουν κάποια ψηφοφορία. Η Sandra K. Rawyls, απόφοιτος του πολυτεχνικού ιδρύματος της Virginia διεξήγαγε μια έρευνα πάνω στο ζήτημα του χρόνου που χρειάζονται καθ’ ένα από τα δύο φύλα στο χώρο του αποχωρητηρίου. H Rawyls για την έρευνά της στεκόταν έξω από δημόσια αποχωρητήρια, χρονομετρούσε εκείνους που εισέρχονταν και εξέρχονταν και έκανε ερωτήσεις στους χρήστες σχετικά με τις συνήθειές τους στο χώρο αυτό. Η έρευνά της περιλάμβανε δείγμα από 230 άνδρες και 234 γυναίκες σε τέσσερις διαφορετικές τοποθεσίες: ένα αεροδρόμιo, έναν αυτοκινητόδρομο, ένα στάδιο και ένα συνεδριακό κέντρο. Η έρευνά της τεκμηριώνει το ότι οι γυναίκες χρειάζονται περίπου διπλάσιο χρόνο απ’ ότι οι άνδρες για τη χρήση των εγκαταστάσεων της τουαλέτας. Ενώ οι άνδρες χρειάστηκαν μόλις 83,6 δευτερόλεπτα, στις γυναίκες πήρε σχεδόν 3 λεπτά από την είσοδο έως την έξοδό τους.120 Στην έρευνα αυτή έρχεται να προστεθεί η επισήμανση της Erma Bombeck (1994) ότι οι γυναίκες χρειάζονται περισσότερο χρόνο απλά και μόνο για να αφαιρέσουν τα ρούχα τους και να τα ξαναβάλουν σε 120. Rawls, Sandra K. 1988. Restroom usage in selected public buildings and facilities: A comparison of females and males. PhD diss., Department of Housing, Virginia Polytechnic Institute and State University

περιορισμένο χώρο. Οι γυναίκες επίσης συχνά χρειάζεται να χειριστούν πορτοφόλια, παλτά και πολλές φορές παιδιά σε τέτοιους χώρους. Οι Edwards και McKie (1996) στην προσπάθεια να κατανοήσουν τους μύθους γύρω από τις μεγάλες ουρές έξω από τα δημόσια γυναικεία αποχωρητήρια, κατέληξαν να εντοπίσουν τόσο κοινωνικές όσο και βιολογικές διαφορές. Οι γυναίκες για να ορίσουν προϋποθέτεται να είναι καθιστές σε ένα κλειστό θάλαμο και να κάνουν χρήση χαρτιού υγείας, σε αντίθεση με τους άνδρες που χρειάζεται να βηματίσουν μέσα σε ένα χώρο ανοιχτών ουρητηρίων. Από βιολογική άποψη το γυναικείο ουρογεννητικό σύστημα είναι εσωτερικευμένο, ενώ το αντίστοιχο αντρικό εξωτερικευμένο. Επιπλέον, επειδή περίπου το ¼ όλων των ενήλικων γυναικών έχουν έμμηνο ρύση κάθε φορά, αυξάνεται ο χρόνος της επίσκεψής τους στην τουαλέτα συγκριτικά με τους άνδρες. Κάποιες γυναίκες στην προσπάθεια να εξοικονομήσουν χρόνο ή για λόγους ανάγκης, καταφεύγουν στη χρήση των αποχωρητηρίων του αντίθετου φύλου, πράγμα που διώκεται από το νόμο και σε ορισμένες περιπτώσεις, τέτοιου τύπου παρατυπίες έχουν οδηγήσει γυναίκες σε δικαστήριο. Οι μεγάλες ουρές έξω από τα γυναικεία αποχωρητήρια έχουν και καταναλωτικές συνέπειες, καθώς η κατανάλωση μεγάλης ποσότητας υγρών ή συγκεκριμένων ποτών (π.χ μπύρα) έχει ως αποτέλεσμα περισσότερες επισκέψεις στα αποχωρητήρια. Οι μολυσμένες τουαλέτες δημιουργούν περισσότερα προβλήματα υγείας στις γυναίκες από ότι στους άνδρες, επειδή οι γυναίκες έρχονται σε επαφή με το κάθισμα της τουαλέτας ενώ οι άνδρες όχι. Ο φόβος για τα μολυσμένα καθίσματα τουαλέτας προκαλεί πολλές γυναίκες να αιωρούνται πάνω από την τουαλέτα και όχι να κάθονται, πράγμα που μπορεί να επιβραδύνει τη ροή ή και να οδηγήσει στη μη πλήρη εκκένωση της ουροδόχου κύστης (Edwards και McKie 1996). Λύσεις πάνω σε αυτό έχει προσφέρει η τεχνολογία μέσω αυτοκαθαριζόμενων τουαλετών που προσφέρουν υψηλότερη υγιεινή και καλυμμάτων μιας χρήσης για τη λεκάνη, χωρίς όμως αυτά τα μέτρα προστασίας της υγιεινής να παρέχονται σε όλα τα αποχωρητήρια. Επιπλέον, η χρήση των ουρητηρίων βρίσκει ασύμφωνους ορισμένους άνδρες οι οποίοι δυσανασχετούν με την έλλειψη της ιδιωτικότητας των ουρητηρίων, όπου εκτίθενται ο ένας στη θέα του άλλου. Στην πραγματικότητα, μια διαταραχή που ονομάζεται παρούρηση (paruresis) καθιστά αδύνατο κάποιος να ουρήσει ενώπιον άλλων εάν αυτοί βρίσκονται σε απόσταση εντός του οπτικού και ακουστικού του

Εικόνα 21. Οδηγίες χρήσης χάρτινου P-mate

100

πεδίου, πλήττει το 7% του πληθυσμού.121 Ορισμένες φορές η χρήση της τουαλέτας από ασυνόδευτα νεαρά άτομα, παιδιά μπορεί να κρύβει κινδύνους για τη σωματική τους ακεραιότητα.122 Τα δημόσια αποχωρητήρια μπορούν να αποτελέσουν κρησφύγετο εγκληματιών. Κατά τη χρήση των ουρητηρίων ο ανδρικός πληθυσμός γίνεται εύκολος στόχος εγκληματικών ενεργειών. Άλλη ομάδα ατόμων ευάλωτη λόγο της εύθραυστης πνευματικής ή σωματικής της κατάστασης είναι η τρίτη ηλικία, η οποία σε πολλές περιπτώσεις χρήζει συνοδείας.

γυναικεία ουρητήρια Το γυναικείο ουρητήριο αποτέλεσε κατά την εμφάνισή του μια πολλά υποσχόμενη λύση. Το 1898 τα “urinettes” εγκαταστάθηκαν σε ένα δημόσιο αποχωρητήριο στο Ηνωμένο Βασίλειο δοκιμαστικά και συνέχισαν να βρίσκονται σε χρήση μέχρι και τη δεκαετία του 1920, χωρίς να κερδίζουν ωστόσο, ποτέ ευρεία αποδοχή. Ο σχεδιασμός τους ήταν παρόμοιος με εκείνο της λεκάνης αλλά στενότερος· η έκπλυση γινόταν από το μπροστινό μέρος και η ιδιωτικότητα επιτυγχάνονταν με τη χρήση κουρτίνας αντί πόρτας. Άλλο σύστημα παρόμοιου τύπου ήταν το “She-Pee”, ένας χώρος γυναικείων ουρητηρίων με ροζ περίφραξη. Εκεί, στις γυναίκες δινόταν το P-mate ένα χάρτινο προσθετικό που τις επέτρεπε να ουρήσουν στεκόμενες όρθιες123 (Εικόνα 21). 121. Soifer Steven, 2005, A template for raising toilet hygiene standards, In World Toilet Expo and Forum 2005 conference proceedings, 51-59, Organized by the World Toilet Organization and Shanghai City Appearance & Environment Sanitation Administrative Bureau,Shanghai: World Toilet Organization 122. Kathryn H. Anthony & Meghan Dufresne σελ.278 123. Penner, 2005

Στις ΗΠΑ αναπτύχθηκε τη δεκαετία του 1970 ένα γυναικείο ουρητήριο που αποτελούσε λύση καθαρότερη και ταχύτερη από τις συμβατικές τουαλέτες και μείωσε το κόστος συντήρησής τους. Το πρόβλημα με αυτό το εξάρτημα, το ονομαζόμενο Sanistand ήταν ότι χρησιμοποιούσε περισσότερο νερό, δεν ήταν σε θέση να χειριστεί τις κινήσεις του εντέρου, χρειαζόταν κάποια εκπαίδευση για τη χρήση του και χρησιμοποιούσε τον ίδιο χώρο με μια συμβατική τουαλέτα (Εικόνα 22). Το 1990 ανακαλύφθηκε το She-inal, στην ίδια νοοτροπία, παρόλα αυτά απαιτούσε από τις γυναίκες ένα κοινόχρηστο πλαστικό κομμάτι σαν χωνί στην περιοχή των γεννητικών οργάνων τους (“Does it make sense” 2000), (Εικόνα 23). Οι αρχιτέκτονες Sunil Bald και Yoland Daniels ανέπτυξαν το FEMME pissoire ένα σύστημα που εγκαταστάθηκε σε διάφορες τοποθεσίες μεταξύ του 1996 και 1998 που απαιτούσε από τις γυναίκες να στέκονται απευθείας πάνω από ένα δοχείο τουαλέτας και να κατευθύνουν τη ροή τους όπως οι άνδρες (Εικόνα 24). Η Εθνική Διοίκηση Αεροναυτικής και Διαστήματος (NASA) έχει αναπτύξει επίσης, ένα σύστημα που οι αστροναύτες μπορούν να χρησιμοποιήσουν για να ανακουφιστούν ενώ στέκονται.124 Επιπλέον, συσκευές όπως το TravelMate είναι διαθέσιμες για να βοηθήσουν τις γυναίκες να ουρούν εν κινήσει (σε περιπτώεις όπως π.χ. σε κάμπινγκ, κατά την οδήγηση ή όταν δεν υπάρχει διαθέσιμη τουαλέτα). Πρόκειται για μαλακές, πλαστικές, μη επεμβατικές συσκευές από ελαστικό σωλήνα από λάτεξ υλικό. (Εικόνα 25) Τα πλεονεκτήματα αυτής της συσκευής είναι ότι: 1. οι γυναίκες μπορούν να αποφύγουν την επαφή με τις δημόσιες επιφάνειες τουαλέτας 2. ελαχιστοποιούν την απογύμνωση και 3. υποτίθεται ότι δεν απαιτείται χαρτί υγείας.125 Το μειονέκτημα είναι ότι πρόκειται για ένα ακόμη κομμάτι αποσκευών για μεταφορά. 124. Moore, 2002 125. Travelmateinfo.com, 2003, Travelmate urinary products overview http://www.travelmateinfo.com/page002.html (December 5, 2004)

101

102

Εικόνα 22.

Εικόνα 23.

104

Εικόνα 24.

Εικόνα 25.

106

Ακόμα, ένα σχετικά νέο προϊόν είναι η Hygolet, μια μάρκα πλαστικών προστατευτικών καλύμματα καθισμάτων, σχεδιασμένο με στόχο να μειώσει τις ουρές για το γυναικείο αποχωρητήριο, θα μειώσει την ποσότητα του χαρτιού τουαλέτας που χρησιμοποιείται (π.χ. για το κάθισμα τουαλέτας) και θα μειώσει την ποσότητα του χαρτιού τουαλέτας που πέφτει στο πάτωμα και πρέπει να καθαριστεί. 126 Οι αυτόματα αυτοκαθαριζόμενες δημόσιες τουαλέτες (APTs) γίνονται όλο και πιο δημοφιλείς. Χρησιμοποιήθηκαν αρχικά στην Ευρώπη και έχουν αρχίσει να εξαπλώνονται στις Ηνωμένες Πολιτείες ως μία υψηλής τεχνολογίας έκδοση του δημόσιου αποχωρητηρίου. Έπειτα από κάθε χρήση, το μπάνιο περνάει από έναν κύκλο καθαρισμού χρησιμοποιώντας πίδακες νερού υψηλής πίεσης και απολυμαντικό.127 Σε αντίθεση με τις καμπίνες εξωτερικού χώρου, αυτές οι μονάδες είναι εγκατεστημένες σε σταθερές θέσεις και απαιτούν ηλεκτρικές συνδέσεις, νερό και αποχέτευση. Μια άλλη εφεύρεση που αντιμετωπίζει τα προβλήματα που περιγράφονται εδώ είναι τα κινητά τοιχώματα τουαλέτας, τα οποία είναι ιδιαίτερα χρήσιμα όταν φτάνει μια μεγάλη εισροή ανθρώπων ταυτόχρονα. Αυτά τα τείχη μπορούν να προσαρμοστούν σε μεγαλύτερο αριθμό ανδρών ή γυναικών, ανάλογα με το μείγμα των φύλων των χρηστών. Σε χώρους με τουαλέτες ενός τύπου, όπως ένα μικρό εστιατόριο με μόνο ένα γυναικείο αποχωρητήριο και ένα μόνο ανδρικό, μια τυπική διάταξη που μειώνει τις γυναίκες, συνιστάται από την Kathryn H. Anthony και τη Meghan Dufresne ως καλύτερη λύση η μετατροπή και των δύο αποχωρητήριων σε ελεύθερες unisex μονάδες. Αυτό μπορεί εύκολα να επιτευχθεί απλά και μόνο, αλλάζοντας την υπάρχουσα σήμανση. Με αυτόν τον τρόπο, είτε κανείς δεν περιμένει είτε περιμένουν και οι άνδρες και οι γυναίκες εξίσου. Το πιο σύγχρονο ζήτημα των αποχωρητηρίων αφορά σε κατηγορίες ανθρώπων που μέχρι τώρα θεωρούνταν “αόρατες”. Οι ομάδες αυτές ξεκίνησαν επιτυχώς να απαιτούν δημόσιες εγκαταστάσεις που αντικατοπτρίζουν τις ανάγκες τους. Πρώτοι σε σειρά βρίσκονται οι άνθρωποι με ειδικές ανάγκες, κάποιες φορές με συνοδούς και γονείς (με μικρά παιδιά του αντίθετου φύλου): και οι δύο ομάδες απαιτούν 126. Hygolet.com, 2003, Hygolet: The hygienic toilet seat, http://www.hygolet.com/seatinfo.htm (December 11, 2004) 127. Bianchi 1992

πρόσβαση σε unisex αποχωρητήρια. Ενώ οι unisex τουαλέτες ενός χρήστη υπήρχαν πάντα σε μεταφορικά μέσα (όπως αεροπλάνα και τραίνα), όταν trans άτομα και άτομα απροσδιόριστου φύλου βρίσκονται στην ουρά για χρήση της τουαλέτας έρχονται στην επιφάνεια ανησυχίες σχετικά με τη φύλο και τη σεξουαλικότητα. Συμπερασματικά, η απαγόρευση εισόδου κάποιων ανθρώπων σε αποχωρητήρια παραμένει μία αξιοσημείωτη μορφή κοινωνικού αποκλεισμού και περιφρόνησης βασικών ανθρώπινων δικαιωμάτων. Οι τουαλέτες αποτελούν πλέον ισχυρό μέσο μίας περαιτέρω περιθωριοποίησης κοινωνικών απαγορεύσεων. Η επιτελεστικότητα που λαμβάνει χώρα στα αποχωρητήρια είναι πάντα φορτισμένη με σεξουαλική σημασία.

σύγχρονη νοθεσία (Potty Parity) H νομοθεσία για την ισοτιμία των φύλων στον χώρο των αποχωρητηρίων (Potty Parity) δημοσιεύθηκε αρχικά το 1974. Εκείνα τα χρόνια σε ορισμένες πολιτείες των ΗΠΑ η είσοδος σε δημόσια αποχωρητήρια κοστολογούνταν, ενώ τα ουρητήρια των ανδρών είχαν ελεύθερη είσοδο. Παρόλο που οι τουαλέτες με αυτό τον τρόπο ενίσχυαν οικονομικά το κράτος, η ενίσχυση αυτή γινόταν σε βάρος του γυναικείου πληθυσμού.128 Το 1995, η Trepler εισήγαγε ένα νομοσχέδιο που απαιτούσε το διπλάσιο αριθμό γυναικείων τουαλετών από τις αντίστοιχες ανδρικές σε νέα στάδια αίθουσες, αμφιθέατρα κ.α. που φιλοξενούν περισσότερα από τετρακόσια άτομα. Σε νέες εγκαταστάσεις που έχουν λιγότερες από τετρακόσιες θέσεις, ο αριθμός τουαλετών των γυναικείων και ανδρικών αποχωρητηρίων θα πρέπει να είναι ο ίδιος. Μια διόρθωση προστέθηκε στο νομοσχέδιο αργότερα που απαιτούσε την τοποθέτηση επίπλου αλλαγής πάνας, τόσο στα γυναικεία, όσο και στα ανδρικά αποχωρητήρια.129 Μια ερώτηση κλειδί έχει τεθεί στο νομικό πλαίσιο για το τι ακριβώς σημαίνει ισότητα στις τουαλέτες: ίδια τετραγωνικά μέτρα, ίσος αριθμός λεκανών ή ίσος χρόνος αναμονής; Ο νόμος του Wisconsin αποτελεί μάλλον πρότυπο διότι ορίζει την ισοτιμία στα δύο φύλα από την άποψη της ίσης αμεσότητας στην πρόσβαση των γυναικών και των ανδρών. Κατά την Mary Anne Case είναι αναγκαία η εύρεση μίας καλύτερης 128. Hardisty 2002, infoplease.com, 2004 129. Karp 1995

107

μεθόδου για τη δημιουργία ίσων αποχωρητηρίων από τη μέτρηση τετραγωνικών μέτρων. Τα ουρητήρια καταλαμβάνουν λιγότερο χώρο απ ότι οι λεκάνες και πολλές φορές τετραγωνικά από γυναικείες τουαλέτες καταλαμβάνονται από καναπέδες, έπιπλα αλλαγής πάνας κ.ά. Η Case υποστηρίζει ότι τα unisex αποχωρητήρια παρέχουν μια βιώσιμη εναλλακτική λύση ώστε άνδρες και γυναίκες να περιμένουν στην ίδια γραμμή.130

ελληνική νομοθεσία

108

Στον σύγχρονο Ελλαδικό χώρο, ο νόμος επιβάλλει ίσο αριθμό γυναικείων και ανδρικών αποχωρητηρίων, πλην ορισμένων εξαιρέσεων. Ο σχετικός νόμος για τα αποχωρητήρια εμπορικών καταστημάτων που εξυπηρετούν καθιστούς πελάτες, παραθέτεται παρακάτω: Αριθμός εξυπηρετουμένων ατόμων - Απαραίτητος αριθμός αποχωρητηρίων _Μέχρι 40 : 1 αποχωρητήριο (ανδρών και γυναικών) _Από 41 μέχρι 120 : 2 αποχωρητήρια (1 ανδρών , 1 γυναικών) _Από 121 μέχρι 250 : 4 αποχωρητήρια (2 ανδρών ,2 γυναικών) _Από 251 μέχρι 500 : 6 αποχωρητήρια (3 ανδρών, 3 γυναικών) _Από 501 και πάνω για κάθε μια επί πλέον 500άδα, ή μέρος αυτής, ατόμων δύο αποχωρητήρια επί πλέον των απαιτουμένων για τα 500 άτομα. Ως μέρος της 500άδας ατόμων θα θεωρείται ο αριθμός ατόμων μεταξύ 100 και 500. Αν τα αποχωρητήρια ανδρών υπερβαίνουν τα δύο, η Υγειονομική Υπηρεσία μπορεί, κατά την κρίση της, να επιτρέψει την αντικατάσταση κατά το ένα τρίτο αυτών με ουρητήρια υγιεινού τύπου. Τα αποχωρητήρια του προσωπικού θα είναι ανάλογα με τον αριθμό των εργαζομένων ατόμων κατά βάρδια. Προτείνεται: _Από _Από _Από _Από

5 – 15 άτομα : 1 αποχωρητήριο 15 – 40 άτομα : 2 αποχωρητήρια 40 – 70 άτομα : 3 αποχωρητήρια 70 – 100 άτομα: 4 αποχωρητήρια

130. Case 1999, Braverman 2004

_Πάνω από 100 άτομα και για κάθε επιπλέον 50άδα ένα αποχωρητήριο πέραν των προβλεπόμενων για τα 100 άτομα. Η κατά φύλο κατανομή του αριθμού των αποχωρητηρίων θα γίνεται ανάλογα με τον αριθμό των συνήθως απασχολουμένων στην επιχείρηση. Σύμφωνα με την Υγειονομική διάταξη Α1β/8577/1983/Άρθρο 25 Φ.Ε.Κ.526/Β’, οι προδιαγραφές των αποχωρητηρίων των καταστημάτων υγειονομικού ενδιαφέροντος (Κ.Υ.Ε.) είναι οι εξής: _κατασκευή αποχωρητηρίου και προθαλάμου του από μόνιμα υλικά (τοίχο με δάπεδο και τοίχους από λείο και αδιαπότιστο υλικό) _εσωτερικές διαστάσεις κυρίως αποχωρητηρίου και προθαλάμου του κατ’ ελάχιστο 1,00μ επί 1,20μ _ελάχιστο ύψος 2,10μ _τοποθέτηση πλακιδίων πορσελάνης μέχρι ύψους 1,80 μ σε προθάλαμο και κυρίως αποχωρητήριο _εξαερισμός τεχνητός ή φυσικός στο κυρίως αποχωρητήριο _λεκάνη αποχωρητηρίου ευρωπαϊκού τύπου _τοποθέτηση συρμάτινου πλέγματος Νο 16 στα παράθυρα του αποχωρητηρίου _νιπτήρας στον προθάλαμο καθώς και σαπουνοθήκη και χειροπετσέτες μιας χρήσης _προσπέλαση αποχωρητηρίου όχι μέσα από παρασκευαστήριο και χώρο πλύσης σκευών.

109

Εικόνα 26.

σήμανση

110

Ο Jacques Lakan (1997), υποστήριξε πως εισερχόμαστε μέσα σε ένα συμβολικό σύστημα και γινόμαστε υποκείμενα αυτή της αυθαίρετης λογικής του, που αφορά στις δημόσιες τουαλέτες, συνοδευόμενη από δύο πανομοιότυπες πόρτες, στις οποίες αναγράφεται “γυναίκες” και “άνδρες”. Δήλωσε ακόμα, ότι είναι αυτές οι σημάνσεις, οι οποίες υποστηρίζονται από τους “νόμους για τον διαχωρισμό της τουαλέτας”, που δημιουργούν σεξουαλικό διαχωρισμό, τουλάχιστον στο δημόσιο χώρο. O σύγχρονος διαχωρισμός των αποχωρητηρίων με την ένδειξη “άνδρας” και “γυναίκα” ενισχύει επιπλέον την αστυνόμευση του φύλου ενδυναμώνοντας τον μύθο ότι όλες οι ατομικότητες των ανθρώπων ταξινομούνται εύκολα στην ανδρική ή γυναικεία κατηγορία.131 Τόσο το κίνημα υπέρ των δικαιωμάτων των transgender και intersex ατόμων όσο και τα άτομα που δεν θέλουν να προσδιορίσουν τη σεξουαλική τους ταυτότητα αμφισβητούν αυτούς τους άκαμπτους κανόνες. Η σήμανση των αποχωρητηρίων αναπαριστά συμβολικές φιγούρες τύπου “Barbie”132 με την υπερβάλλουσα και ενισχυμένη εντύπωση του τι σημαίνει να είσαι “γυναίκα”. Ακόμη και αν οι σημάνσεις για τα αποχωρητήρια αλλάξουν, οι γυναίκες και οι άνδρες θα πρέπει να συνεχίσουν να ταξινομούνται ανά φύλο κάθε φορά που χρησιμοποιούν δημόσια τουαλέτα και να συμμορφώνονται με τους κανόνες περί προστασίας της ιδιωτικής ζωής που βασίζονται στο φύλο μέσα σε αυτούς τους χώρους. Οι εν λόγω κανόνες για ιδιωτική προστασία αντανακλούν επίσης την αναπαραγωγή σεξουαλικών στερεοτύπων. Πριν το άτομο εισέλθει στο αποχωρητήριο συμβαίνει να κοιτάξει και να αντικρίσει μια φιγούρα που απεικονίζει άνδρες και γυναίκες μιας προκατειλημμένης μόδας.133 131. Nancy Levit, Keeping Feminism in Its Place: Sex Segregation and The Domistication of Female Academics, 49 U. Kan. L. Rev. 775 (201) 132. Οι κούκλες Barbie είναι ανατομικά αδύνατον να υπάρχουν, (Αν η Barbie ήταν αληθινή γυναίκα, θα είχε 1.80 μ. ύψος, 99 εκ. στήθος, 45 εκ. μέση, 84 εκ. λεκάνη και 35-36 νούμερο παπουτσιού.), http://www.huffingtonpost.com/galia-slayen/thescary-reality-of-a-re_b_845239.html 133. Υπάρχει μεγάλη ποικιλία σε αυτές τις απεικονίσεις. Σε εστιατόρια διαφορετικών εθνικοτήτων, για παράδειγμα, είναι σύνηθες να συναντάται διαφορετικός ρουχισμός ή κοστούμια σε άνδρες ή γυναίκες δηλώνοντας τη σεξουαλική διαφοροποίηση. Το τριγωνικό φόρεμα είναι η δημοφιλέστερη, αλλά όχι μοναδική οριοθέτηση που συναντάται σε δημόσια αποχωρητήρια και διαχωρίζει την ανδρικές από τις γυναικείες εγκαταστάσεις, https://perma.cc/288K-UAEW, https://perma.cc/2D4J-528E

Ακόμη και αν οι εικονικές αυτές φιγούρες λείπουν, το μυαλό μας αναγκάζεται να μπει στη διαδικασία να δεσμευθεί με ένα ορισμένο φύλο πριν του επιτραπεί να εισέλθει στο αποχωρητήριο.134 Είναι αναγκασμένος να διαλέξει “άνδρας” ή “γυναίκα”.135 Όπως αναφέρει και η Cahill “Κάθε φορά που εισερχόμαστε σε ένα σεξουαλικά διαχωρισμένο αποχωρητήριο [...] επιδεικνύουμε τη σεξουαλική μας ταυτότητα σε ένα γενικό ακροατήριο και επιβεβαιώνουμε τη σημασία της.” Ανεξαρτήτως τύπου, η σήμανση στις πόρτες των τουαλετών αντανακλά έμφυλες και πολιτισμικές κανονικότητες. Τα διεθνή αυτά εικονογραφήματα είναι εν γένει Δυτικά, γεγονός που αποκαλύπτεται από την αλληλεξάρτησή τους από κώδικες ενδυμασίας του παλαιότερου Δυτικού κόσμου -οι γυναίκες φοράνε φούστες, οι άνδρες παντελόνια- ακόμα και σε κουλτούρες ή καταστάσεις όπου δεν συνάδει με την ενδυμασία τους.136 To 2005, η έκθεση “Toilet Doors of Melbourne” στο μουσείο Victoria έδωσε έμφαση στην άποψη ότι συνήθως παραβλέπουμε τέτοιες προκαταλήψεις: “Συνήθως δεν παρατηρούμε τη σήμανση στην πόρτα της τουαλέτας -μόνο όταν δεν είμαστε σίγουροι για το ποιά πόρτα αντιστοιχεί σε εμάς.”137 Στις περιπτώσεις όπου δεν αναγράφεται “Άνδρες”, “Γυναίκες” στις πόρτες των αποχωρητηρίων, ο διαχωρισμός σε θηλυκό και αρσενικό γίνεται με συμβολικό τρόπο. Oι κατηγορίες στις οποίες μπορεί να ταξινομηθεί είναι οι εξής:138

134. Aυτού του τύπου η επαναλαμβανόμενη σεξουαλική διαφοροποίηση θα μπορούσε να οδηγήσει στο σκεπτικό μιας “σιωπηρής προκατάληψης”, το οποίο είναι γνωστό ως παράγοντας διαιώνισης των διακρίσεων. Anthony G.Greenwald & Linda Hamilton Krieger, Implicit Bias: Scientific Foundations, 94 Cal. L. Rev. 945 (2006) 135. Braverman, σελ. 46 (“Επισκεπτόμαστε τα αποχωρητήρια πολλές φορές σε μία μέρα. Βασισμένοι σε ένα μέσο όρο οκτώ λεπτών τη μέρα, θα περάσουμε 3.650 ώρες ή 150 μέρες μέσα στο μπάνιο στο σύνολο της ζωής μας.”) 136. Munt, S. 1998, “Orifi ces in Space: Making the Real Possible.” In Butch/ Femme: Inside Lesbian Gender. London: Cassell, σελ.201-2 137. Horvath A. 2005, “Toilet Doors of Melbourne.” Poster, Museum Victoria 138. https://perma.cc/2D4J-528E, https://perma.cc/288K-UAEW

111

1. Οι άνδρες απεικονίζονται ως άνθρωποι και οι γυναίκες ως άνθρωποι με φούστες.

112

2. Οι άνδρες και οι γυναίκες απεικονίζονται ως

αντίστροφα σύμβολα. Αυτή η αναπαράσταση ενισχύει τη λογική ότι τα δύο φύλα είναι συμπληρωματικά.

3. Οι άνδρες παρουσιάζονται ως ευθύγραμμες φιγούρες ενώ οι γυναίκες ως φιγούρες με υπερτονισμένες καμπύλες.

113

4. Οι άνδρες και οι γυναίκες επιτελούν τον στερεοτυπικό κοινωνικό τους ρόλο.

114

Οι άνδρες και οι γυναίκες παρουσιάζονται σύμφωνα με το βιολογικό τους φύλο. Σε αυτή την περίπτωση το ανδρικό σύμβολο αναπαριστάται από τα ανδρικά γεννητικά όργανα, ενώ το γυναικείο αναπαριστάται είτε από τα γυναικεία γεννητικά όργανα είτε από το στήθος.

115

Οι άνδρες και οι γυναίκες αντιστοιχούνται σε ζώα, φυτά και άλλα στοιχεία της φύσης.

Οι άνδρες και οι γυναίκες αναπαρίστανται στις θέσεις στις οποίες τυπικά ουρούν (άνδρες σε όρθια και γυναίκες σε καθιστή θέση).

8. Οι άνδρες και οι γυναίκες αντιστοιχούνται σε χρώματα που έχουν συνδυαστεί με την αρρενωπότητα και τη θηλυπρέπεια αντίστοιχα (άνδρες με ψυχρά και σκούρα χρώματα και γυναίκες με ζεστά και ανοιχτά χρώματα). 116

9. Οι άνδρες και οι γυναίκες παρουσιάζονται σε ρόλους θύτη-θηράματος

(είτε από ρόλους που είναι γνωστό ότι αντιστοιχούν σε καλό ή κακό, είτε επειδή επιδίδονται σε τέτοιες πράξεις κατά την απεικόνιση).

10. Οι άνδρες

και οι γυναίκες παρουσιάζονται σε συνδυασμό των παραπάνω τρόπων.

117

queer θεωρεία - τουαλέτες και σεξουαλική ταυτότητα

118

Το σώμα αποτελεί σημείο εστίασης για τους μελετητές της queer θεωρίας για τους οποίους οι δημόσιες τουαλέτες έχουν απήχηση όχι μόνο ως ιστορικοί χώροι ομοφυλοφιλικών συναντήσεων, αλλά στην μετωνυμική τους σχέση με την “κρυφή” τους γκέι ταυτότητα. Η ιδέα της “πειθαρχίας” του Michel Foucault (1975/1991) είναι σχετική εδώ: ως μέρος προσπάθειας της δημιουργίας “υπάκουων σωμάτων”, κάθε πτυχή του σώματος συμπεριλαμβανομένης της σεξουαλικής επιθυμίας είναι επιτηρούμενη και ρυθμιζόμενη. Ο Foucault υποστήριξε ότι ο διαχωρισμός του χώρου σε ξεχωριστά “κελιά”, τουαλέτες, είναι το κλειδί για την εξασφάλιση στενούς και διαρκούς εποπτείας. Συγκεκριμένα, ο Foucault χρησιμοποιεί τις τουαλέτες στο France’s École Militaire ως ένα παράδειγμα “ιεραρχικής παρατήρησης” σημειώνοντας ότι υπήρχαν τοποθετημένες πόρτες με μικρότερη επιφάνεια, ώστε “ο επιτηρητής να έχει οπτική επαφή με τα πόδια και τα κεφάλια των μαθητών ενώ οι διαχωριστικοί τοίχοι ήταν αρκετά ψηλοί ώστε οι χρήστες να μην έχουν μεταξύ τους οπτική επαφή” (1991, 171-72). Η ρύθμιση των τουαλετών κάνει τους μαθητές ορατούς ενώ ταυτόχρονα διαβεβαιώνει ότι δεν μπορούν να έχουν στο οπτικό τους πεδίο ο ένας τα γεννητικά όργανα του άλλου, θέτοντας τη διαδικασία αυτή σε σύνθετο και καταναγκαστικό παιχνίδι έκθεσης και μυστικότητας, καταστολής και επιθυμίας, συνέπειες των οποίων ερευνούν οι μελετητές της queer θεωρίας.139

unisex αποχωρητήρια Σύγχρονες απόψεις (Αμερική). Θεωρητικοί έχουν προτείνει διάφορες εναλλακτικές πάνω στο θέμα του αποχωρητηρίου. Μερικοί από αυτούς υποστηρίζουν την εξέλιξη των unisex αποχωρητηρίων140, ενώ κάποιοι άλλοι την εξέλιξη των πολλαπλών 139. Ladies and Gents, Olga Gershenson και Barbara Penner, σελ.18 140. Martin Rothblatt, The Appartheid of Sex, A Manifasto On the Freedom Of Gender 92 (1995) Η Rothblath υποστηρίζει ότι τα ανθρώπινα όντα δεν πρέπει να θεωρούνται αυστηρά διμορφικά, διαχωρισμένα σε άνδρα και γυναίκα, αντιθέτως υποστηρίζει μία εναλλακτική ιδέα, την οποία μεταφράζει ως “σεξουαλική συνέχεια” (“sexual continuism”), η οποία συνηγορεί υπέρ του γεγονότος ότι η θεωρούμενη σεξουαλική ανθρώπινη διαφορά συμμετέχει σε αυτή τη συνέχεια, σελ.19

αποχωρητηρίων συμπεριλαμβανομένων χώρους σεξουαλικά ουδέτερους, προσβάσιμους σε όλους όσους έχουν εναλλακτικές ή και απροσδιόριστες σεξουαλικές ταυτότητες.141 Τα unisex αποχωρητήρια διαθέτουν λεκάνες που τοποθετούνται σε καμπίνες με πλήρη διαχωρισμό από άλλους παράλληλους χρήστες, ενώ σε πολλές περιπτώσεις δεν διαθέτουν ουρητήρια. Η συζήτηση γύρω από τα ουρητήρια στα unisex αποχωρητήρια δεν έχει δώσει ξεκάθαρη απάντηση, καθώς το ζήτημα είναι σε έξαρση τα τελευταία χρόνια και φέρει μόνο λίγα υλοποιημένα παραδείγματα. Σε περιπτώσεις πανεπιστημιουπόλεων όπως το Ohio και το New Hampshire, όπου έχει υπάρξει μετασχηματισμός από σεξουαλικά διαχωρισμένα αποχωρητήρια σε unisex, τα γυναικεία αποχωρητήρια μένουν ως έχουν και στα ανδρικά αφαιρούνται οι εγκαταστάσεις ουρητηρίων. Στην πραγματικότητα νέοι κανονισμοί για δημόσια αποχωρητήρια έχουν κάνει την εμφάνισή τους. Πανεπιστημιουπόλεις σε όλη την Αμερική έχουν ξεκινήσει να πειραματίζονται με unisex αποχωρητήρια.142 Επιπλέον, ως αποτέλεσμα του κινήματος “Αμερικάνοι με Ειδικές Ανάγκες”, οικογενειακά αποχωρητήρια και αποχωρητήρια για ανθρώπους με κινητικές δυσκολίες έχουν αρχίσει να συναντώνται συχνότερα.143 Για παράδειγμα, το Δεκέμβρη του 2010, το Καναδικό κοινοβούλιο ψήφισε για δεύτερη φορά κανονισμό για να περιλάβει την σεξουαλική ταυτότητα και έκφραση ως προστατευμένες κατηγορίες στη διάταξη Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και Εγκληματικού Κώδικα. Ορισμένες θρησκευτικές ομάδες και το κόμμα των συντηρητικών αντιτάχθηκαν σε αυτό τον κανονισμό, καθώς επίσης ένας δημοφιλής Χριστιανός ιεροκήρυκας ισχυρίσθηκε ότι “μια τέτοια πράξη θα επέτρεπε σε άνδρες θύτες μεταμφιεσμένους ως γυναίκες να εισέλθουν στα γυναικεία αποχωρητήρια”.144 Ο φόβος των Unisex αποχωρητηρίων. Η “απειλή” των Unisex αποχωρητηρίων ανέτρεψε την επικύρωση της ομοσπονδιακής ERA 141. Kogan, σελ.46-47 142. “Unisex Restrooms Becoming More Widespread On Campus” http://www. ia.ucsb.edu/93106_archived/2000/nov20/restrooms/restrooms.html 143. Jason Renner, Facilities For Families: Family Restrooms Make Facilities More Accessible, Buildings.com, htttp://www.buildings.com/articles/detail.asp?ArticleID=1701. 144. Matthew Kopas, The Illogic of Separation: Examining Arguments About Gender-Neutral Public Bathrooms, σελ.8, University of Washington, 2002

119

120

(Equal Rights Amendment), Τροποποίησης Ίσων Δικαιωμάτων, μεταξύ 1970 και 1980. Οι αντιτιθέμενοι προς την ERA εκμεταλλεύτηκαν την απειλή για δημιουργία Unisex αποχωρητηρίων που εκείνη πρότεινε υποστηρίζοντας ότι υπήρχε κίνδυνος να εξαφανιστούν οι διαφορές μεταξύ των δύο φύλων στην περίπτωση που ξεκινούσαν να χρησιμοποιούν τα ίδια μπάνια.145 Θεωρούσαν επίσης ότι κοινωνικά κατασκευασμένες ιδέες όπως ο σεξουαλικός διαχωρισμός των δημόσιων αποχωρητηρίων αποτελούσε σημαντικό μηχανισμό για την προαγωγή των διαφοροποιήσεων βασισμένων στο φύλο. Μετά την υιοθέτηση της ERA, ένα άτομο θα συνέχιζε να παραμένει ασφαλές από σεξουαλική καταπίεση και να μην ξεντύνεται μπροστά σε άλλο άτομο που θα μπορούσε να θεωρηθεί πιθανός (ετερο)φυλόφιλος παρτενέρ.146 Παρόλο που τα γυναικεία αποχωρητήρια παγκοσμίως έχουν λεκάνες απόλυτης ιδιωτικότητας που αποκλείουν οποιονδήποτε (άνδρα ή γυναίκα) να έχει οπτική επαφή με μία ημίγυμνη γυναίκα, αυτό το επιφανειακό επιχείρημα χρησιμοποιήθηκε για να εξηγήσει τον λόγο για τον οποίο τα σεξουαλικώς διαχωρισμένα αποχωρητήρια θα συνέχιζαν να είναι συνταγματικά μετά την υιοθέτηση της ERA. Παρά τον προφανή προβληματισμό για γυναικεία ασφάλεια πολλοί αντίπαλοι των σεξουαλικά ουδέτερων αποχωρητηρίων έχουν σαν κύριο φόβο τους τη νομιμοποίηση της σεξουαλικής ποικιλομορφίας και των transgender ταυτοτήτων που είναι πιθανό να απειλήσει την υπάρχουσα σταθερότητα της διττότητας του φύλου. Η μελέτη της Browne (2004) πάνω στις εμπειρίες των γυναικών και την αρρενωπότητα σε δημόσια αποχωρητήρια, παραθέτει ένα εύρος σεξουαλικών συμπεριφορών. Τα υποκείμενα που μελετήθηκαν περιγράφουν φορές που ερωτήθηκαν εάν βρίσκονται στις “σωστές τουαλέτες”, κατηγορήθηκαν πως είναι άνδρες παραβάτες και διώχθηκαν από δημόσια αποχωρητήρια από νυχτοφύλακες. Παρομοίως, η Cavanagh (2010) πήρε συνέντευξη από ένα ευρύ φάσμα ατόμων transgender, queer, gay, λεσβιών και ατόμων που δεν επιθυμούν προσδιορισμό του φύλου τους, σε Καναδά και ΗΠΑ και κατέληξε ότι φόβοι και βίαιες εμπειρίες ήταν κοινό έδαφος σε 145. Levi & Redman, supra 7, σελ.139-140 Franke, σελ.75 (“Mεταξύ 1970 και 1980, όταν το δεύτερο κύμα φεμινισμού ήταν στο αποκορύφωμά του και η απειλή για unisex αποχωρητήρια ήταν επιτυχώς χρησιμοποιημένη για να καταβάλει την ERA…”) 146. Brown σελ.901

δημόσια αποχωρητήρια. Οι συμμετέχοντες συσχέτισαν ιστορίες από ξυλοδαρμό, παρενόχληση, συλλήψεις αστυνομίας και εντυπώσεων ότι αποτελούν κίνδυνο για τα παιδιά στην τουαλέτα. Τα υποκείμενα της έρευνας της Cavanagh στο σύνολό τους θεωρούν τα μπάνια ιδιαίτερα επικίνδυνα μέρη κυρίως λόγω των “μη trans ατόμων περιβαλλόμενων από τη λογική της ετεροκανονικότητας που επιθυμούν σώματα ταξινομημένα σε δύο αντίθετες κατηγορίες - ανδρικά και γυναικεία”. Ασφάλεια και κουλτούρα βιασμού. Όπως υποστηρίζει η Ruth Colker στο Public Restrooms: Flipping the Default Rules η σεξουαλική διαφοροποίηση μπορεί να δημιουργήσει παρά να λύσει προβλήματα περί ασφάλειας. Ο κυρίαρχος προβληματισμός όσον αφορά στην ασφάλεια πηγάζει απ’ το γεγονός ότι οι γυναίκες και τα κορίτσια είναι κατά την συντριπτική τους πλειοψηφία θύματα σεξουαλικής παρενόχλησης από τον ανδρικό πληθυσμό.147 Είναι δύσκολο να αντιληφθούμε το πώς κρατώντας όλους τους άνδρες εκτός των γυναικείων αποχωρητηρίων κάνει τον χώρο ασφαλέστερο όταν εκείνος ο άνδρας που ενδιαφέρεται να διαπράξει παράνομη σεξουαλική παρενόχληση, δεν ενδιαφέρεται ιδιαιτέρως για το σύμβολο “γυναίκα” που βρίσκεται στην είσοδο. Αναλογιζόμενοι θέματα ασφάλειας είναι επίσης σημαντικό να αναφερθεί ότι η σεξουαλική παρενόχληση δεν περιορίζεται αποκλειστικά στο δίπολο “άνδρας” και “γυναίκα”. Οι άνδρες μπορούν να ασκήσουν σεξουαλική παρενόχληση και κατά ανδρών, οι γυναίκες μπορούν να ασκήσουν σεξουαλική παρενόχληση και κατά γυναικών. Είναι πιθανό πως οι άνδρες ακόμα μπορεί να είναι λιγότερο πιθανοί θύτες σε ένα αποχωρητήριο εάν ένας άλλος άνδρας μπορούσε να εισέλθει σε αυτό το χώρο ανά πάσα στιγμή. Δυστυχώς όμως, δεν μπορούμε να έχουμε ξεκάθαρη απάντηση σε αυτή την υπόθεση λόγω μικρού δείγματος. Τα unisex αποχωρητήρια υπάρχουν και είναι αποδεκτά σε διάφορες τοποθεσίες όπως για παράδειγμα στο πανεπιστήμιο του Ohio, του New Hampshire και άλλων που τα έχουν θέσει σε λειτουργία εδώ και χρόνια.148 Σύγχρονα υπαρκτά παραδείγματα Unisex αποχωρητηρίων. Αμερική Αυτή τη στιγμή οι περισσότερες πολιτείες των ΗΠΑ απαιτούν σεξουαλικό διαχωρισμό στα δημόσια αποχωρητήρια με “μονάχα 147. Jeffreys, σελ.47-8 148. Anthony & Dufresne, σελ.282-83

121

ελάχιστες εξαιρέσεις σε αυτό τον κανόνα, περιλαμβανομένων ιδιωτικών εγκαταστάσεων είτε χώρων εργασίας όπου απασχολούνται δεκαπέντε ή λιγότεροι άνθρωποι...Η χρήση του ‘λάθος’ φύλου σε δημόσια αποχωρητήρια ακόμα και σε σύλληψη.”149 Ο κρατικός νόμος προβλέπει επίσης αποχωρητήρια σεξουαλικά διαχωρισμένα σε βενζινάδικα, ορυχεία, σχολεία, εστιατόρια, ξενοδοχεία και πισίνες.

122

Οι τουαλέτες ενός χρήστη σε όλο το πανεπιστήμιο του Standford μετατρέπονται σε εγκαταστάσεις όλων των φύλων (unisex restrooms), σε αναγνώριση των αναγκών των ανθρώπων που είναι transgender, genderfluid, ή δεν θέλουν να προσδιορίσουν τη σεξουαλική τους ταυτότητα. Παρόλο που οι προσπάθειες του πανεπιστημίου προηγήθηκαν του νόμου της Καλιφόρνιας που επιβάλλει τη μετατροπή των τουαλετών σε κάθε δημόσιο κτίριο, σε unisex, είναι σύμφωνες με την πρόθεση και την εφαρμογή του νόμου. Ο κυβερνήτης Τζέρι Μπράουν υπέγραψε τον κρατικό νόμο, αριθμό 1732, τον Σεπτέμβριο του 2016, ως μέρος των προσπαθειών του κράτους να αναγνωρίσει τους transgender και genderfluid πολίτες καθώς και πολίτες που δεν είναι σύμφωνοι με τον προσδιορισμό του φύλου τους. Ο νόμος προβλέπει ατομικές εγκαταστάσεις τουαλέτας ανοιχτές στο κοινό προς άτομα παντός φύλου. Από αυτή τη διάταξη επωφελούνται επίσης άτομα με αναπηρίες που μπορεί να χρήζουν βοηθείας προσωπικών βοηθών διαφορετικού φύλου, καθώς και οικογένειες με παιδιά και γονείς διαφορετικών φύλων. Ο νόμος τέθηκε σε ισχύ τον Μάρτιο του 2016. Μέχρι το τέλος του έτους του 2016, η σήμανση στις τουαλέτες ανδρών και γυναικών μεμονωμένης χρήσης στα περισσότερα κτίρια του πανεπιστημίου θα αλλάξει σε παντός φύλου. Unisex σήματα, με εικονογράμματα ανδρών και γυναικών, θα μετατραπούν σε πιο γενικά πρότυπα περιλαμβάνοντας όλα τα φύλα, σύμφωνα με τον Torrey Spies, αναπληρωτή διευθυντή διαστημικού σχεδιασμού και διαχείρισης, του οποίου το γραφείο βοήθησε στο σχεδιασμό της σήμανσης.Σε ορισμένες περιοχές, συμπεριλαμβανομένων των αθλητικών εγκαταστάσεων του πανεπιστημίου, η μετατροπή βρίσκεται σε εξέλιξη. Ο DAPER έχει μετατρέψει 14 εγκαταστάσεις, σύμφωνα με τον Ray Purpur, 149. Braverman, σελ.58, Για παράδειγμα, ο υδραυλικός κώδικας της Νέας Υόρκης αναφέρει: “όταν διατίθενται υδραυλικές εγκαταστάσεις είναι υποχρεωτικός ο διαχωρισμός τους σε φύλα” N.Y. Comp. Codes R. & Regs. tit 19 § 403.2 (2002) (Reprinted in N.Y. St. Dep’t of St.,Technical Bulletin: Separate Toilet Facilities for a Business Occupancy).

αναπληρωτή αθλητικό διευθυντή, και μελετά δημιουργίας αποδυτηρίων για όλα τα φύλα.150

τη

δυνατότητα

Ευρώπη Κατά τα τελευταία δύο χρόνια, τουλάχιστον έξι unisex τουαλέτες -οι περισσότεροι με πολλαπλούς πάγκους και ορισμένοι εξοπλισμένοι με ουρητήρια- έχουν ανοίξει σε δημόσια κτίρια και θέατρα της πόλης του Βερολίνου. Η πόλη διεξάγει τώρα ανασκοπήσεις δημόσιων κτιρίων με σκοπό να δημιουργήσει δεκάδες άλλα τέτοια αποχωρητήρια μέσα στα επόμενα χρόνια. Όπως αναφέρει ο Simon Kowalewski, μέλος του κοινοβουλίου του Βερολίνου, “Αρχικά γέλασαν μαζί μας, αλλά τώρα που οι άνθρωποι ανακαλύπτουν ότι οι unisex τουαλέτες είναι απλά κανονικά αποχωρητήρια, βιώνουμε ευρεία αποδοχή”, το κόμμα του οποίου “Pirate Party” πρότεινε την ιδέα εξ’ αρχής. Ωστόσο, μπορεί ακόμα να θεωρείται αμήχανο για τα δύο φύλα να μοιράζονται τα ίδια αποχωρητήρια. Το στούντιο Studio Y στο Βερολίνο, μετέτρεψε τα αρσενικά και θηλυκά μπάνια του σε unisex τουαλέτες πριν από περίπου 18 μήνες. Στις πόρτες υπάρχει σήμανση φύλου για τους άνδρες και τις γυναίκες, αλλά και σήμανση για trans και intersex άτομα.

το αποχωρητήριο ως καμβάς Το γκράφιτι τουαλέτας που αναφέρεται εναλλακτικά ως “latrinalia”151, και ”shit house discourse”152 έλαβε προσοχή από διάφορους κλάδους, κυρίως την ψυχολογία και την κοινωνική ανθρωπολογία. Αποτελεί θέμα που έχει δημιουργήσει ένα σημαντικό ποσό της έρευνας πάνω στο αποχωρητήριο, παρόλο που δεν αφορά συγκεκριμένα στο σχεδιασμό του. Το θεματικό περιεχόμενο του γκράφιτι τουαλέτας φαίνεται να παρέμεινε σχετικά σταθερό από την παλαιότερη γνωστή συλλογή του γκράφιτι τουαλέτας που δημοσιεύθηκε με το ψευδώνυμο Hurlo Thrumbo (1731), με τη χαρακτηριστική δήλωση: “Τα αρχικά 150. Staff and wire reports, Published: September 29, 2016 στις 5:50 μ.μ., Updated: September 30, 2016 στις 7:33 π.μ., California: Unisex restrooms required by new single-stall law. 151. Dundes, A (1966) ‘Here I Sit: a Study of American Latrinalia’, Kroeber Anthropological Society Papers, 34, 91-105. 152. Omoniyi, T (2000) ‘Language Across Disciplines: Social Interaction and Group Identities in Shit House Discourse’, paper presented at the British Association for Applied Linguistics conference, Homerton College: Cambridge.

123

‘μηνύματα’ στους τοίχους [...] σχετίζονταν με την αγάπη, το γάμο, τη μέθη, τη θλίψη, το σκάνδαλο, τα πολιτικά, τα τυχερά παιχνίδια και πολλά άλλα θέματα, σοβαρά και κωμικά.” Πιο πρόσφατες μελέτες έχουν σκιαγραφήσει παρόμοια θέματα. Οι Stocker (1972), για παράδειγμα, χρησιμοποίησαν ένα πλαίσιο για τα δεδομένα τους, τα οποία χωρίστηκαν σε τέσσερις κατηγορίες: ομοφυλοφιλικές, ετεροφυλόφιλες, μη σεξουαλικές και ρατσιστικές, με υποδιαιρέσεις όπως «σχέδια γεννητικών οργάνων», «προσκλήσεις ή αιτήσεις», και προσβλητικούς σχολιασμούς. Ο χώρος των δημόσιων αποχωρητηρίων αποτελεί επίσης εδώ και καιρό καμβά για υποτιμητικά γκράφιτι και εγκλήματα μίσους προς ομοφυλόφιλους και λεσβίες.153

124

Ψυχολογικές εξηγήσεις (π.χ. Dundes 1966) αντλούνται από τη φροϋδική θεωρία σε μια προσπάθεια να εξηγηθεί γιατί ορισμένα θέματα παραμένουν σχετικά σταθερά με την πάροδο του χρόνου, ειδικά εκείνο των περιττωμάτων. Προσπαθώντας να δώσει μια ψυχολογική εξήγηση, ο Dundes επέστησε την προσοχή στο θεματικό περιεχόμενο των γκράφιτι στις ανδρικές τουαλέτες που δείχνει μια εντονότερη ενασχόληση με τα κόπρανα από τα γκράφιτι στις γυναικείες τουαλέτες. Mία ιδέα πάνω σε αυτό το ζήτημα υποστηρίζει πως στα γυναικεία μηνύματα και γκράφιτι υπάρχει ενσωματωμένο το κοινωνικό ιδανικό της «ευγενικής» θηλυκότητας.154

153. Kelly 2004 154. Bruner, E M and Kelso, J. P. (1980) ‘Gender Differences in Graffiti: a Semiotic Perspective’, Women’s Studies International Quarterly, 3, σελ.239-52

“Υπό το ξόρκι της σύγχρονης ‘θεάς’ που αποτελεί η Υγιεινή, ο σχεδιασμός του αποχωρητηρίου έχει χάσει την ικανότητά του να αποτελεί κέντρο των χαλαρωτικών διαδικασιών. Αντ’ αυτού, το αποχωρητήριο έχει εξελιχθεί σε τόπο μυστικής αμηχανίας.” Fascari 1997, 165

126

4 127

έρευνα πεδίων* *διαδικτυακού και φυσικού τόπου

ερωτηματολόγιο Μετά από τη θεωρητική επεξεργασία του θέματος του αποχωρητηρίου ως έμφυλου χώρου, η μελέτη πέρασε σε πρακτικό επίπεδο. Διεξάχθηκε έρευνα τύπου ερωτηματολόγιου, ηλεκτρονικής μορφής, με σκοπό να συγκεντρώσει τις απόψεις και τις προτιμήσεις ατόμων διαφόρων ηλικιών και φύλων πάνω στη μορφή, τον τρόπο χρήσης και τον σεξουαλικό διαχωρισμό των αποχωρητηρίων της δημόσιας σφαίρας και συγκέντρωσε ένα πλήθος 168 απαντήσεων. Παρακάτω, παρατίθενται οι ερωτήσεις που περιείχε, καθώς και τα ενδεικτικές απαντήσεις, συμπεράσματα και γραφήματα με τα ποσοστά των απαντήσεων αυτών.

128

γυναίκα άνδρας non-binary καμία απάντηση

ερώτηση 1. Αφού παρατηρήσετε τις τέσσερις κατηγορίες τουαλετών, βάλτε σε σειρά προτεραιότητας από το 1 (προτιμάται λιγότερο) μέχρι το 4 (προτιμάται περισσότερο) τους τύπους αυτούς. Σε περίπτωση που δεν θα χρησιμοποιούσατε κάποιον τύπο τουαλέτας, βάλτε τον αριθμό 0. Α. Πολλών χρηστών με σεξουαλικό διαχωρισμό (ο χώρος της τουαλέτας εκτείνεται σε δύο δωμάτια, ένα για άνδρες και ένα για γυναίκες και περιλαμβάνει περισσότερες από μία λεκάνες και επιτρέπει την ταυτόχρονη χρήση από άτομα ίδιου μόνο φύλου) (Εικόνες Α)

129

Εικόνες Α.

Β. Ενός χρήστη με σεξουαλικό διαχωρισμό (ο χώρος της τουαλέτας περιλαμβάνει δύο δωμάτια, ένα για το κάθε φύλο και επιτρέπει τη μεμονωμένη χρήση του κάθε ατόμου) (Εικόνα Β)

130

(Εικόνα Β)

Γ. Ενός χρήστη χωρίς σεξουαλικό διαχωρισμό (ο χώρος της τουαλέτας περιλαμβάνει ένα μόνο δωμάτιο με μία λεκάνη και επιτρέπει τη χρήση σε άτομα ανεξαρτήτως φύλου) (Εικόνα Γ)

131

(Εικόνα Γ)

Δ. Πολλών χρηστών χωρίς σεξουαλικό διαχωρισμό (ο χώρος της τουαλέτας περιλαμβάνει ένα μόνο δωμάτιο με περισσότερες από μία λεκάνες και επιτρέπει την ταυτόχρονη χρήση από άτομα ανεξαρτήτως φύλου) (Εικόνα Δ)

132

ερώτηση 2. Στην προηγούμενη ερώτηση, ποιοί παράγοντες επηρέασαν τις αποφάσεις σας; Συγκεκριμένα, ποιοί παράγοντες επηρέασαν την πρώτη σας επιλογή και ποιοί την τελευταία; Τα υποκείμενα της έρευνας βάσισαν τις προτιμήσεις τους σε κριτήρια όπως, η πρακτικότητα και αμεσότητα προσβασιμότητας, η αρέσκειά τους να μην ορίζεται σεξουαλικά ο χώρος που χρησιμοποιούν, η αίσθηση ιδιωτικότητας και ασφάλειας που ένιωθαν πως τους παρείχε η κάθε μορφή, η θεώρηση πως τα δύο φύλα έχουν διαφορετικές ανάγκες και διαχειρίζονται διαφορετικά το χώρο με συνέπεια στην υγιεινή του, η συνήθεια της μέχρι τώρα χρήσης και η ηθική. Διάγραμμα με τις σχετικές απαντήσεις φαίνεται παρακάτω: α. πρακτικότητα β. ιδιωτικότητα γ. άνεση (προτίμηση μη προσδιορισμού φύλου) δ. υγιεινή ε. διαφορετικές ανάγκες κάθε φύλου

ζ. συνήθεια η. ασφάλεια θ. καμία προτίμηση ι. ηθική

133

ερώτηση 3. Για ποιούς λόγους θεωρείτε ότι μπορεί να θέλουν κάποιοι άνθρωποι τις παρακάτω κατηγορίες τουαλέτας; Πολλών χρηστών με σεξουαλικό διαχωρισμό (Εικόνα Α) Οι ερωτηθέντες υποστήριξαν πως οι άνθρωποι που θα επέλεγαν αυτή την κατηγορία τουαλέτας θα το έκαναν για λόγους ασφάλειας, όπως την αποφυγή σεξουαλικών παρενοχλήσεων και “μπανιστηριού από ανώμαλους και ηδονοβλεψίες”, συνήθειας, υγιεινής, συντηρητισμού και πρακτικότητας λόγο των πολλαπλών καμπινών τουαλέτας.

134

Ενός χρήστη με σεξουαλικό διαχωρισμό (Εικόνα Β) Οι ερωτηθέντες υποστήριξαν πως οι άνθρωποι που θα επέλεγαν αυτή την κατηγορία τουαλέτας θα το έκαναν για λόγους ιδιωτικότητας (προσωπικού χώρου), συνήθειας σε σεξουαλικά διαχωρισμένα αποχωρητήρια, ασφάλειας (απομόνωσης από άλλους χρήστες), άνεσης και ηθικής. Ενός χρήστη χωρίς σεξουαλικό διαχωρισμό (Εικόνα Γ) Οι ερωτηθέντες υποστήριξαν πως οι άνθρωποι που θα επέλεγαν αυτή την κατηγορία τουαλέτας θα ήταν πιο ‘ανοιχτόμυαλα’ άτομα, trans άτομα, άτομα που μάχονται υπέρ των δικαιωμάτων και της ισότητας των φύλων, χωρίς όμως να έχουν ‘επίγνωση της επικινδυνότητας που προκαλεί η έλλειψη υγιεινής στους χώρους αυτούς’, άτομα που βρίσκονται σε μεγάλη ανάγκη για χρήση της τουαλέτας καθώς υπήρχαν και απαντήσεις όπως “δεν ξέρω γιατί κάποιος να επωφεληθεί από κάτι τέτοιο”. Πολλών χρηστών χωρίς σεξουαλικό διαχωρισμό (Εικόνα Δ) Οι ερωτηθέντες υποστήριξαν πως οι άνθρωποι που θα επέλεγαν αυτή την κατηγορία τουαλέτας θα αποτελούσαν άτομα ‘άνετα’ και ‘απελευθερωμένα’, χωρίς ταμπού, άτομα υπέρ της ισότητας των δύο φύλων, trans άτομα, μέλη της LGBT κοινότητας, άτομα που δεν θέλουν να προσδιορίσουν την ταυτότητα του φύλου τους, άτομα που “αναζητούν σεξουαλική επαφή”, άτομα που αδιαφορούν για τους κινδύνους, “ανώμαλοι” και “ηδονοβλεψίες”, άτομα που βρίσκονται σε μεγάλη ανάγκη για χρήση της τουαλέτας ή δεν έχουν άλλη επιλογή. Υπήρξαν επίσης απαντήσεις που δήλωναν έκπληξη ή απηύδηση όπως “Αυτό κι αν είναι...” και “παρόλογο”.

ερώτηση 4. Ποιοί άνθρωποι θεωρείτε ότι θα επωφελούνταν από τη χρήση των παρακάτω κατηγοριών τουαλετών; Ενός χρήστη χωρίς σεξουαλικό διαχωρισμό (Εικόνα Γ) Πολλοί από τους ερωτηθέντες υποστήριξαν πως δεν θα υπήρχαν άνθρωποι που θα επωφελούνταν από αυτή την κατηγορία τουαλέτας. Χαρακτηριστική απάντηση αποτελεί το “Δεν υπάρχει όφελος για κανένα, είναι άβολο για όλους”. Υπήρξαν άλλοι που ισχυρίστηκαν πως θα επωφελούνταν όλοι, οι άνδρες, οι ‘ανώμαλοι’, τα άτομα που δεν προσδιορίζουν τη σεξουαλική τους ταυτότητα, τα trans άτομα, οι ομοφυλόφιλοι, οι διεμφυλικοί, τα καταστήματα που προβαίνουν στην κατασκευή μίας μόνο τουαλέτας, “οι μαγαζότορες που θα χτίσουν κανα τοίχο λιγότερο”, οι άστεγοι και οι γονείς με μικρά παιδιά. Πολλών χρηστών χωρίς σεξουαλικό διαχωρισμό (Εικόνα Δ) Οι ερωτηθέντες υποστήριξαν πως οι άνθρωποι που θα επέλεγαν αυτή την κατηγορία τουαλέτας θα ήταν “trans και ομοφυλόφιλοι”, άντρες, ηδονοβλεψίες, διεμφυλικοί, γυναίκες που θα εκμεταλλεύονταν τη μικρότερη ουρά αναμονής, “πατέρας με κόρη”, “παιδόφιλοι, μπανιστηρτζίδες και LGBT”, άτομα με σεξουαλικές διαστροφές και επιθυμίες, άστεγοι, άτομα (κυρίως άνδρες) που δεν τους ενδιαφέρει η καθαριότητα, άνθρωποι που διαφωνούν με τον προσδιορισμό των φύλων. Δεν έλλειψαν και οι πιο γενικές απαντήσεις, όπως “κανείς”, “όλοι” και “δεν γνωρίζω”. ερώτηση 5. Ποιοί άνθρωποι θεωρείτε ότι θα αντιτάσσονταν στις παρακάτω κατηγορίες τουαλετών; Ενός χρήστη χωρίς σεξουαλικό διαχωρισμό (Εικόνα Γ) Οι ερωτηθέντες υποστήριξαν πως οι άνθρωποι που θα αντιτάσσονταν στη χρήση τέτοιων αποχωρητηρίων θα ήταν κυρίως γυναίκες, ηλικιωμένοι, “άνθρωποι με ιδιαιτερότητες υγιεινής”, συντηριτικοί, θρησκόληπτοι, ομοφοβικοί, σεξιστές, αγοραφοβικοί, μητέρες, “αυτοί που δε λαμβάνουν υπόψην τους τα άτομα απροσδιόριστου φύλου”, “οι περισσότεροι άνθρωποι” και οι ντροπαλοί.

135

Πολλών χρηστών χωρίς σεξουαλικό διαχωρισμό (Εικόνα Δ) Οι ερωτηθέντες υποστήριξαν πως οι άνθρωποι που θα αντιτάσσονταν στη χρήση τέτοιων αποχωρητηρίων θα ήταν συντηρητικοί, γυναίκες, ομοφοβικοί και σεξιστές, “κομπλεξικοί”, “άνθρωποι που νιώθουν άβολα”, “όλοι πλην των διεστραμμένων”, ηλικιωμένοι, θρησκευτικές ομάδες, transφοβικοί, άνθρωποι που δεν “συνειδητοποιούν την ιδέα της αποδοχής”, “σεμνά άτομα και χωρίς βίτσια”, μητέρες με παιδιά. ερώτηση 6. Πιστεύετε ότι ο διαχωρισμός στις τουαλέτες σύμφωνα με τα δύο φύλα (άντρας, γυναίκα) είναι χρήσιμος; 136

ναι όχι καμία απάντηση

Οι ερωτηθέντες που αποκρίθηκαν θετικά δικαιολόγησαν πως η απάντησή τους βασίστηκε σε λόγους ασφάλειας, πρακτικότητας, αισθήματος άνεσης μόνο σε χώρους τουαλέτας με συνωστισμό του ίδιου φύλου, υγιεινής, διαφορετικών αναγκών μεταξύ τω δύο φύλων, αποφυγής σεξουαλικών παρενοχλήσεων και φόβου βιασμού, λόγους ηθικής, αποφυγής της περίπτωσης να βρεθείς με “επιδειξίες”. Ορισμένοι υποστήριξαν πως ο σεξουαλικός διαχωρισμός είναι ωφέλιμος για τους άνδρες καθώς κερδίζουν χρόνο, και άλλοι ανέφεραν πως το να μοιράζεσαι το χώρο με άτομα του άλλου φύλου “είναι αηδία”.

Οι ερωτηθέντες που αποκρίθηκαν αρνητικά δικαιολόγησαν πως η απάντησή τους βασίστηκε σε λόγους όπως “με αυτό τον τρόπο διαιωνίζεται η έννοια του δίπολου χωρίς λόγο”, αποτελεί περιπτωση αποκλεισμού των trans ατόμων, “είναι ανούσιος ο διαχωρισμός” και “κάνουμε όλοι το ίδιο”. ερώτηση 7. Θεωρείτε ότι μέσω του διαχωρισμού των τουαλετών επιβεβαιώνεται η αντίληψη περί ισχυρού και ανίσχυρου φύλου;

137

ναι όχι καμία απάντηση

Οι ερωτηθέντες που αποκρίθηκαν θετικά δικαιολόγησαν πως η απάντησή τους βασίστηκε στο γεγονός ότι “ο διαχωρισμός αυτός ορίζει και επιβάλλει εμμέσως τον κοινωνικό διαχωρισμό των δύο φύλων” και επιβεβαιώνει τη διπολική αντίληψη πάνω στο φύλο. Χαρακτηριστικές απαντήσεις αποτελούν: “το πεος είναι κάτι να το δείχνεις και η αδελφότητα των αντρών κατουρά όλη μαζί, ενώ οι γυναίκες κρατούν το πιπί τους κρυφό ως την πρώτη νύχτα του γάμου.” “Πολλές τουαλέτες έχουν label κατασκευασμένο αισθητικάκαλλιτεχνικά με τέτοιο τρόπο που ενθαρρύνει και ενδυναμώνει την

κουλτούρα αντιμετώπισης της γυναίκας ως τρυφερού εύθραυστου πλάσματος, ως κουτσομπόλας, ως μη μου απτου κλπ - κατά συνέπεια ως αδύναμου φύλου.” “Θεωρώ ότι πρεσβεύει την αντίληψη περί ισχυρού διαχωρισμού των φύλων όχι τόσο μεταξύ τους, αλλά σε σχέση με όλα τα άτομα που δεν χωρούν σ’ αυτόν τον διαχωρισμό. Από το ποιο απλό το σήμα των γυναικείων τουαλετών είναι το ανθρωπάκι με τη φούστα ενώ του άντρα ένα απλό ανθρωπάκι.”

138

Οι ερωτηθέντες που αποκρίθηκαν αρνητικά δικαιολόγησαν πως η απάντησή τους βασίστηκε στο γεγονός ότι ο ένας χώρος είναι πανομοιότυπος του άλλου και όχι υποδεέστερος, ότι ο διαχωρισμός βασίζεται στην ασφάλεια και ότι “δεν υπάρχει σύνδεση” και “δεν έχει καμία σχέση το ένα με το άλλο”. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν: “Δεν βλέπω την σύνδεση. Ισοτητα δεν σημαίνει ομοιομορφία!” “Αυτά είναι κομπλεξικά φεμινιστικά” “Δεν έχει να κάνει με το ισχυρό - ανίσχυρο φύλο αλλά ίσως περισσότερο με την οσμή και τις ανάγκες της γυναίκας (περιποίηση στον καθρέπτη) σε σχέση με των ανδρών”. “Πρέπει να είναι ηλίθιος κάποιος για να πιστεύει ότι ένα ανθρωπάκι κολλημένο έξω από την τουαλέτα αναδεικνύει ποιο είναι το ισχυρό και το ανίσχυρο φύλο. Είναι απλά μια τουαλέτα!” ερώτηση 8. α. Θεωρείτε πως τα δύο φύλα διαχειρίζονται διαφορετικά τον χώρο της τουαλέτας όσον αφορά στην καθαριότητα;

ναι όχι καμία απάντηση

β. Κατά τη γνώμη σας τα γυναικεία ή τα ανδρικά αποχωρητήρια ακολουθούν περισσότερο τους κανόνες υγιεινής;

γυναικεία καμία απάντηση ανδρικά δεν υπάρχει διαφορά

ερώτηση 9. α. Νιώθετε πως θα σας προκαλούσε ενόχληση η εικόνα μίας χρησιμοποιημένης τουαλέτας (π.χ. σερβιέτες, ταμπόν,υπολείμματα ούρων γύρω από τη λεκάνη); Η συντηπτική πλειοψηφία απάντησε θετικά για λόγους υγιεινής, καθαριότητας, προσωπικής αισθητικής και δυσάρεστων οσμών.

ναι όχι καμία απάντηση

139

β. Θεωρείτε πως θα σας ενοχλούσε περισσότερο εάν τα σημάδια της χρήσης ανήκαν στο αντίθετο φύλο;

ναι όχι 140

καμία απάντηση

Η πλειοψηφία απάντησε αρνητικά υποστηρίζοντας ότι τα σημάδια που μαρτυρούν την έλλειψη καθαριότητας είναι το ίδιο αποκρουστικά, επικίνδυνα και βδελυρά ανεξαρτήτως φύλου. ερώτηση 10. Θεωρείτε πως η ύπαρξη διαφορετικών αποχωρητηρίων, γυναικείων και ανδρικών, αποθαρρύνει ή ελαχιστοποιεί την πιθανότητα εμφάνισης σεξουαλικών παρενοχλήσεων και κατ’ επέκταση βιασμών;

ναι όχι καμία απάντηση

Οι ερωτηθέντες που αποκρίθηκαν θετικά δικαιολόγησαν πως η απάντησή τους βασίστηκε στο γεγονός ότι είναι πολύ ευκολότερο στον εν δυνάμει βιαστή να εισέλθει στο αποχωρητήριο αν του επιτρέπεται εξ αρχής η πρόσβαση. Χαρακτηριστικές απαντήσεις αποτελούν: “ναι γιατί δεν βρίσκονται στον ίδιο χώρο, οπότε δεν έχουν άμεση πρόσβαση στο θύμα κι επίσης η ύπαρξη στην ίδια τουαλέτα, οπτικά και ακουστικά, μπορεί να “ερεθίσει” τον επίδοξο βιαστή”. “Αν δεν υπάρχει διαχωρισμός είναι απλά ένα δωμάτιο απομονωμένο. Εύκολη παγίδα για ανυποψίαστα θύματα.” Οι ερωτηθέντες που αποκρίθηκαν αρνητικά δικαιολόγησαν πως η απάντησή τους βασίστηκε στο γεγονός ότι ένας εν δυνάμει βιαστής δεν θα περιμένει να πράξει αναλόγως στο χώρο της τουαλέτας, ότι ένας άνδρας μπορεί να βιάσει κι έναν άλλον άντρα (πράγμα πέραν του σεξουαλικού διαχωρισμού) καθώς και ότι ο βιασμός μπορεί να συμβεί και ακριβώς έξω από την πόρτα της τουαλέτας. Χαρακτηριστικές απαντήσεις αποτελούν: “Είναι απλά μια πόρτα. Όποιος θέλει να διαπράξει ένα τέτοιο έγκλημα απλά μπορεί κάλλιστα να ανοίξει την αντίστοιχη πόρτα τουαλετών και να επιτεθεί σεξουαλικά στα θύματα του.” “Δε νομίζω ότι το labeling έχει περιορίσει τα κρούσματα παρενοχλήσεων και βιασμών. Αντιθέτως ένας κοινός χώρος μπορεί και να αποτελέσει ανασταλτικό παράγοντα τέτοιων κρουσμάτων.”

141

performance

142

Κατά τη διάρκεια της θεωρητικής μας έρευνας μας γεννήθηκαν απορίες πάνω στο κατά πόσο η κοινωνία έχει ενστερνιστεί και δεχτεί υποσυνείδητα το θέμα του σεξουαλικού διαχωρισμού στα αποχωρητήρια, ενώ δεν τον βιώνει σε καθημερινή βάση πουθενά αλλού τόσο έντονα. Αναρωτηθήκαμε αν οι άνθρωποι θα αντιδρούσαν και ακόμα περισσότερο αν θα λάμβαναν δράση μπροστά σε μία αντιστροφή της χρήσης της τουαλέτας του ενός φύλου από το άλλο φύλο. Έτσι, αποφασίσαμε να διεξάγουμε μία έρευνα πεδίου στην πόλη του Βόλου. Ένα project μικρής εμβέλειας έλαβε χώρα σε ημι-δημόσια αποχωρητήρια του κέντρου, με στόχο την καταγραφή των αντιδράσεων ανυποψίαστων χρηστών, ενώπιον της χρήσης της “λάθος” τουαλέτας. Μία ομάδα 5 ατόμων συγκεντρώθηκε, αποτελούμενη από 3 γυναίκες και 2 άνδρες, όλοι εκ των οποίων επιχείρησαν την είσοδο σε αποχωρητήρια που αντιστοιχούσαν στο αντίθετο βιολογικό τους φύλο. Οι αντιδράσεις που συγκεντρώθηκαν είχαν εύρος κινούμενο από “καμία προφανή αντίδραση” έως “έντονη παρατήρηση για το ‘λάθος’ που συνέβη”. Πολλές φορές προκλήθηκε μπέρδεμα, και απορία στην έκφρασή τους και ακόμα κάποιοι ακολουθώντας κατά λάθος το ‘λάθος παράδειγμα’ μπήκαν και εκείνοι στις ‘λάθος’ τουαλέτες. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν οι παρακάτω καταστάσεις: Η γυναίκα 1 μπαίνει στις ανδρικές τουαλέτες ενώπιον ενός άνδρα. Ο άνδρας θεωρώντας πως η γυναίκα 1 έχει επιλέξει να μπει στις γυναικείες τουαλέτες εισέρχεται σε αυτές που θεώρησε ανδρικές. Μία άλλη γυναίκα που βρισκόταν στις γυναικείες τουαλέτες τον ενημερώνει πως έχει εισέλθει στις γυναικείες και αυτός αποχωρεί. Ο άνδρας απορεί και εκπλήσσεται. Κάνει μία προσπάθεια να δικαιολογηθεί: “Είδα την κοπέλα να μπαίνει σε αυτήν και νόμιζα ότι έπρεπε να μπω στην άλλη. Μπήκε στις ανδρικές τουαλέτες.” Όταν η γυναίκα 1 αποχωρεί από την τουαλέτα, ο άνδρας την ενημερώνει πως είχε εισέλθει στις ανδρικές, η γυναίκα 1 του απαντά πως το ήξερε, αλλά παρόλα αυτά προχώρησε στη χρήση τους καθώς η γυναικείες ήταν απασχολημένες. Ο άνδρας ενοχλήθηκε από την κίνηση αυτή και ανέφερε πως κάτι τέτοιο δεν είναι λογικό καθώς τώρα έχει δημιουργηθεί ουρά και στις ανδρικές τουαλέτες. Η γυναίκα 2 πάει να μπει στις ανδρικές τουαλέτες. Ο άνδρας που βρίσκεται πίσω της την σταματάει πιάνοντάς της το μπράτσο. Της

δείχνει το σύμβολο “M” λέγοντας “Όχι εκεί. Αυτές είναι οι ανδρικές τουαλέτες. “M” για “Men”. Οι γυναικείες βρισκονται εκεί.” Δείχνει τις γυναικείες τουαλέτες. Η γυναίκα 2 απαντάει πως είχε μπερδευτεί. Ο άνδρας 1 κατευθύνεται στις γυναικείες τουαλέτες. Η γυναίκα που βρίσκεται πίσω του τον σταματάει λέγοντας “Αυτές είναι οι γυναικείες”. Ο άνδρας 1 απαντάει “Σας πειράζει να χρησιμοποιήσω αυτές;”. Η γυναίκα χαμογελάει και αποκρίνεται “Όχι, άμα δεν πειράζει εσένα”. Ο προβληματισμός πάνω στο θέμα εντάθηκε μετά την εμπειρική μελέτη καταστάσεων όπως αυτές, καθώς όπως φάνηκε σε μεγάλο αριθμό οι παρευρισκόμενοι στο χώρο των αποχωρητηρίων ένιωθαν την ανάγκη να “επαναφέρουν την τάξη” που είχαν διδαχθεί πως υπάρχει γύρω από το θέμα του φύλου και της κατάλληλης τουαλέτας, ακόμη και σε περιπτώσεις που οι ίδιοι δεν θα επωφελούνταν κάπως, π.χ. σε περιπτώσεις που υπήρχαν πολλές τουαλέτες για το κάθε φύλο και δεν υπήρχε το πρόβλημα του να χάσουν τη σειρά τους από άτομο του άλλου φύλου. Αντιδράσεις τέτοιου τύπου δημιουργήθηκαν και σε περιπτώσεις που τα όρια μεταξύ ανδρικού και γυναικείου αποχωρητηρίου δεν ήταν τόσο έντονα καθώς είχαν κοινό χώρο αναμονής και η διαίρεση των φύλων συνέβαινε μόνο στα όρια της λεκάνης, με τις ανδρικές και γυναικείες καμπίνες να βρίσκονται αντικριστά η μία από την άλλη. Στόχος μας, μέσα από αυτή την ‘παρεξήγηση’ ή και την καθαρά εσκεμμένη χρήση της αντίθετης τουαλέτας, ήταν η πρόκληση όχι μόνο αντιδράσεων, σύγχυσης, απορίας, αλλά και συζητήσεων, σκέψεων και περαιτέρω αναζήτησης.

143

144

συμπεράσματα

145

Τα δημόσια αποχωρητήρια αποτελούσαν ανέκαθεν μέσα στην ιστορία χώρους διακρίσεων κοινωνικής τάξης, εθνικότητας, σωματικής ικανότητας, σεξουαλικού προσανατολισμού καθώς και φύλου. Ο σχεδιασμός των αποχωρητηρίων εκλαμβάνεται από κάποιους αρχιτέκτονες σαν την αντιστοιχία του καθαρισμού των τουαλετών στο στρατόπεδο. “Η πρόνοια για τις δημόσιες τουαλέτες δεν πρέπει να θεωρείται ως μια δυσάρεστη λειτουργία χαμηλού κύρους, μαζί με τα νεκροταφεία, τα τμήματα απορριμάτων, τα δημόσια έργα υδραυλικών εγκαταστάσεων κ.ά. Τέτοιες εντολές μοιάζουν αποκομμένες από τον ευρύτερο κόσμο του αστικού σχεδιασμού και της πολιτικής. Αντιμετωπίζουν τις εσωτερικές προδιαγραφές για κάθε μεμονωμένη τουαλέτα σε απόσταση από την τοπική περιβαλλοντική κατάσταση, το γεωγραφικό πλαίσιο και τις σύγχρονες ανάγκες των χρηστών.” 155 146

Πολλοί έχουν μιλήσει για τις τουαλέτες ως μηχανισμό: στην πραγματικότητα οι τουαλέτες με τη λαμπερή, λευκή τους τυποποιημένη τελειότητα, έχουν εξελιχθεί σε εικονικά αντικείμενα φετίχ, όχι μονάχα για τους αρχιτέκτονες, όπως Le Corbusier και Adolf Loos αλλά και για ιστορικούς του μοντερνισμού. Η Margaret Morgan έχει αποκαλέσει τη λευκή πορσελάνη της τουαλέτας ένα από τα πιο σημαντικά στοιχεία του μοντερνισμού του 19ου αιώνα. Η κοινωνικοποίηση και ο χώρος της τουαλέτας είναι αλληλένδετα από την αρχαιότητα. Ακόμη και μετά την ιδιωτικοποιημένη μορφή που πήρε η τουαλέτα κατά των μεσαίωνα, στον δημόσιο χώρο η τουαλέτα συνεχίζει να αποτελεί χώρο συνάντησης (γνωστών ή αγνώστων), συζήτησης και γνωριμιών, καθώς επί το πλείστον οι δημόσιες τουαλέτες υπάγονται στην κατηγορία πολλών χρηστών με σεξουαλικό διαχωρισμό. Στόχος δεν είναι η κατάρριψη των συνηθειών αλλά των προτύπων περί φύλου και σεξουαλικότητας. Το αποχωρητήριο, σε όλες του τις εκφάνσεις -δημόσιο ή ιδιωτικόακολουθεί τον ίδιο συλλογισμό. Εντάσσεται σε χώρους απόκρυφους, όχι εύκολα προσβάσιμους, μακριά από την άμεση οπτικοακουστική επαφή που προσδίδουν οι χώροι υψηλής συγκέντρωσης. Στο οικιστικό πλαίσιο συνιστάται η τοποθέτησή του πλησίον των υπνοδωματίων, μακριά από χώρους όπως καθιστικό ή τραπεζαρία, 155. Clara Greed, inclusive urdan design: Public toilets (2003-4), Το πρώτο βιβλίο που αναφέρεται στις τουαλέτες ως αναπόσπαστο κομμάτι του αστικού σχεδιασμού.

ενώ με τον κατάλληλο σχεδιασμό επιτυγχάνεται η οπτική και ηχητική του απομόνωση. Σε εξωτερικούς χώρους, τα δημόσια αποχωρητήρια βρίσκονται κυρίως υπόγεια ή πίσω από ανοιχτούς χώρους, όπως πλατείες και πάρκα. Για την πρόσβαση σε αυτά χρειάζεται να ακολουθήσεις μια διαδρομή που υποδεικνύεται από κάποια ένδειξησήμανση και όχι από την άμεση αισθητηριακή αντίληψη της ίδιας της τουαλέτας. Η τουαλέτα, όπως τα δοκιμαστήρια και τα αποδυτήρια, είναι χώροι που υπονοούν τη γύμνια. Η γύμνια έχει συνδεθεί με τη σεξουαλικότητα ως κάτι ερωτικό αλλά υπό το πρίσμα μιας συντηριτικής κοινωνίας ως κάτι το προκλητικό και το χυδαίο, κάτι που πρέπει να απομονωθεί από τη δημόσια θέαση, να αποκρυφθεί πίσω από τοίχους, κουρτίνες και διαχωριστικά, να οριοθετηθεί εντός συγκεκριμένου χωρικού πλαισίου, μικρής κλίμακας και περιορισμένου αρχιτεκτονικού σχεδιασμού. Τόσο το μέγεθος όσο και η διαχείριση των χώρων αυτών δεν ενθαρρύνουν την επίσκεψη πέραν του απαραίτητου. Οι σωματικές λειτουργίες αποτελούν προκατάληψη για τους περισσότερους ανθρώπους. Κάθε τι σχετικό με σωματικά υγρά, εκκρίσεις, ήχους και μυρωδιές είναι συνδεδεμένο με κάτι μη επιθυμητό, κάτι που πρέπει να μην γίνει αντιληπτό από τους γύρω μας. Το αποχωρητήριο αποτελεί ένα χώρο όπου όλοι οι άνθρωποι ανεξαρτήτως φύλου, εθνικότητας και κοινωνικής τάξης τελούν την ίδια λειτουργία. Σύμφωνα με αυτή την απλή λογική, ο διαχωρισμός των χώρων αυτών μοιάζει όχι μόνο περιττός αλλά και μη επιθυμητός καθώς συμβάλει στη διαιώνιση στερεοτυπικών αντιλήψεων. Η αίσθηση ασφάλειας και άνεσης, όσον αφορά στη χρήση ενός δημόσιου αποχωρητηρίου αποτελεί βασική προϋπόθεση για τον σχεδιασμό του. Η δημιουργία unisex αποχωρητηρίων με τον κατάλληλο σχεδιασμό θα μπορούσε να εξασφαλίσει την ικανοποιητική του χρήση για κάθε άτομο. Η πιο “ανώδυνη” αλλαγή στον χώρο των αποχωρητηρίων θα μπορούσε να είναι η προσθήκη ενός επιπλέον αποχωρητηρίου αδιευκρίνιστου φύλου- εφόσον είναι πρακτικά δυνατό. Καθώς μια απότομη αλλαγή ενός τόσο παγιωμένου χώρου, καθημερινής χρήσης, από κάθε άτομο, προβλέπεται να δημιουργήσει ανασφάλεια, αρνητικές, ίσως και βίαιες συμπεριφορές.

147

Η αλλαγή μπορεί να γίνει σταδιακά, με βασικό παράγοντα για την εξάλειψη του στερεοτυπικού δίπολου και την επιτελεστικότητα των δύο φύλων, την εκπαίδευση.

148

Τα αποχωρητήρια που δεν επιβάλουν τον έμφυλο διαχωρισμό δεν λύνουν το πρόβλημα μονάχα των μειονοτήτων, αλλά βοηθούν συνολικά στην εξάλειψη του στερεοτυπικού δίπολου καθώς μέσω μιας τέτοιας ενοποιητικής κίνησης καλλιεργείται μια πολιπολική ιδέα του φύλου και της σεξουαλικότητας πέραν του διττού χαρακτήρα που επιβάλλει η ετεροκανονικότητα. Παρ’ όλα αυτά, τα αποχωρητήρια που διατηρούν το σεξουαλικό διαχωρισμό θα μπορούσαν να μην επιβάλλουν αυτό το δίπολο, απλά και μόνο αναιρώντας τη ‘νομοθεσία’ της απολυτότητας: ο ‘άνδρας’ που μοιάζει εξωτερικά με την ιδέα που έχουμε στο υποσυνείδητό μας ως ‘άνδρα’ μπαίνει στο αποχωρητήριο που έχει για σύμβολο τη φιγούρα ενός ‘άνδρα’, η γυναίκα αντίστοιχα· αλλά να ανοίξει προς όλους τους πιθανούς τύπους ανθρώπου που χρησιμοποιούν το αποχωρητήριο που ταιριάζει στον τρόπο που βλέπουν τον εαυτό τους και αισθάνονται το φύλο τους. Τα συμπεράσματα δεν αποτελούν τέλος και κλείσιμο της παρούσας ερευνητικής εργασίας, αλλά αρχή για περαιτέρω προβληματισμό και έρευνα.

149

150

Ξενόγλωσση βιβλιογραφία • Laporte, D. (2000), History of Shit, Cambridge, Mass: MIT Press • Spain D., (1992), Gendered Spaces, Chapel Hill and London, The University of North Carolina Press • Butler J., (2004), Undoing Gender, Roudtledge New York and London • Butler J., (1990), Gender Trouble, Roudtledge New York and London • Stavrides S., (2016) Common Space, Zed Books, London • Angrest D., Conway P., Weisman L. C., (1996), The Sex of Architecture, New York: Harry N. Abrams, Inc., Publishers • Woolley H., (2003), Urban Open Spaces, Taylor & Francis • Pilcher J., Whelehan I., (2004), 50 Key Concepts to Gender Studies, Sage • Cavanagh S. L., (2010), Queering Bathrooms: Gender, Sexuality, And The Hygienic Imagination, University of Toronto Press Ξενόγλωσσα άρθρα/δημοσιεύσεις • Kopas M., (2012), The Illogic of Seperation: Examining Arguments About Gender-Neutral Public Bathrooms, University of Washington • Butler J., (2009), Performative Acts and Gender Constitution: An Essay in Phenomenology and Feminist Theory, The Johns Hopkins University Press • All Gender Restroom Project, Shoreline Community College • Gershenson O., Penner B., (2010), Ladies and Gents: Public Toilets and Gender, Philadelphia: Temple University Press • Colomina B., (1992) Sexuality and Space, New York: Princeton Architectural Press • Anthony K. H., Dufresne M., (2007), Potty Parity in Perspective: Gender and Family Issues in Planning and Designing Public Restrooms, Journal of Planning Literature • Kogan T. S., (2007), Sex-Separation in Public Restrooms: Law, Architecture and Gender, Michigan Journal of Gender and Law • McDowell L., (1982), Towards an understanding of the gender division of urban • space, Faculty of Social Sciences, The Open University, Milton Keynes MK7 6AA, England • Ross Andrew I., (November, 2010), University of Michigan, H-Histsex

• Case M. A., 2010, Toilet: Public Restrooms and the Politics of Sharing, Why not abolish the laws of urinary segregation?, New York University Press • Alouti F., (2017), Mieux accueillir les femmes dans l’espace public : le casse-tête des urbanistes et des chercheurs, Le Monde • Suddath C., (2009), A Brief History of Toilets • Deutsche R., (1992)The Question of “Public Space”, Duke University Press Ελληνική βιβλιογραφία • Bataille G., (1928), Η ιστορία του ματιού, Άγρα, Εισαγωγή και μετάφραση Δημήτρη Δημητριάδη • Μαρνελάκης Γ., (2004), Στενές Επαφές Φύλου, Σεξουαλικότητας και Χώρου: 7 Κείμενα του Γιώργου Μαρνελάκη, futura, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο • Evans M., (2003), Φύλο και Κοινωνική Θεωρία, Μεταίχμιο, Μετάφραση: Αλέξανδρος Κιουπκιόλης • Connell R. W., (2005) Το Κοινωνικό Φύλο, Επίκεντρο, Πρόλογος: Δήμητρα Κογκίδου-Φώτης Πολίτης, Μετάφραση: Ελένη Κοτσιφού • Σταυρίδης Σ., (1990), Η συμβολική σχέση με το Χώρο: πως οι κοινωνικές αξίες διαμορφώνουν και ερμηνεύουν το χώρο, Κάλβος • Σταυρίδης Σ., (2002), Από την πόλη οθόνη στην πόλη σκηνή, Ελληνικά Γράμματα • de Beauvoir S., (1952), Το Δεύτερο Φύλο, Εκδόσεις Γλάρος, Μετάφραση Κυριακού Σιμόπουλου • Τσουκαλά Κ., Παντελίδου Χ., Δανιήλ Μ., Conenna C., (2012), Nεολαια.www.δημοσιος χώρος, Επίκεντρο • Arendt H., (1958), Η Ανθρώπινη Κατάσταση, University of Chicago Press Ελληνικά άρθρα/δημοσιεύσεις • Δαλακούρα Κ., Ζιώγου-Καταστεργίου Σ., (2015), Η εκπαίδευση των γυναικών-Οι γυναίκες στην εκπαίδευση: Κοινωνικοί, ιδεολογικοί, εκπαιδευτικοί μετασχηματισμοί και η γυναικεία παρέμβαση (18oς - 20ός αι.), Σύνδεσμος Ελληνικων Ακαδημαϊκων Βιβλιοθηκών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο • Μπίστη Μ., Μάρτιος 2012, Δημόσιου Χώρου Χρήστες Αναζητούνται, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Τμήμα Αρχιτεκτόνων • Πισσαρίδης Μ., (2015), Η ανάγνωση του χώρου μέσα από πρακτικές σεξουαλικότητας και ταυτότητας φύλου

151

• Λαδά Σ., (2009), Φύλο και Χώρος: Αρχικές Προσεγγίσεις και Νέα Ερωτήματα· Ή Μεταξύ Ορατών και Αοράτων • Σταυρίδης Σ., 2010, ΟΙ δρόμοι της μεγαλούπολης ως αμφισβητούμενοι χώροι, Αλεξάνδεια • Deutsche R., (1996), Αγοραφοβία, Μετάφρ. Νίκος Ηλιάδης

152

Διαδικτυακοί τόποι • http://www.deconcrete.org/2011/11/18/pornotopia-architecture-sexuality/ • http://www.on-curating.org/issue-29-reader/performing-feminism-badly-hotham-street-ladies-and-brown-council.html#. WbAw3MgjHIX • http://archive.bidoun.org/magazine/27-diaspora/the-apparatus-of-the-game-jumana-manna-by-kate-sutton/ • http://www.averyreview.com/issues/4/on-pornotopia • http://www.documenta14.de/en/calendar/10321/sovereign-bodies-a-new-history-of-sexuality-in-three-chapters • http://eipcp.net/transversal/0102/marchart/en • https://en.wikipedia.org/wiki/Sex_segregation_in_public_restrooms • h t t p s : / / w w w. wa s h i n g t o n p o s t . c o m / l i f e s ty l e / s ty l e / w hyamerica-cant-stop-fighting-over-the-politics-of-public-restrooms/2016/04/01/16af2f94-f6b6-11e5-a3ce-f06b5ba21f33_ story.html?utm_term=.5689436b0ead • https://en.wikipedia.org/wiki/Unisex_public_toilet • http://reason.com/archives/2014/04/11/gender-neutral-bathrooms-building-codes • http://time.com/4337761/history-sex-segregated-bathrooms/ • http://www.huffingtonpost.com/katherine-ripley/bathrooms-segregated-_b_8524374.html • https://www.theguardian.com/commentisfree/2016/jun/11/ gender-bathrooms-transgender-men-women-restrooms • http://www.michaelnugent.com/2016/03/16/public-toilets/ • https://www.pri.org/stories/2016-05-12/why-1920s-legal-move-responsible-gender-segregated-bathrooms-we-have-today • http://www.slate.com/blogs/outward/2014/04/11/sex_segregated_public_restrooms_an_outdated_relic_of_victorian_paternalism.html • http://www.smithsonianmag.com/history/turrets-toilets-par-

tial-history-throne-room-180951788/ • http://www.bbc.com/news/uk-england-36395646 • http://whitney.org/Education/EducationBlog/AllGenderRestrooms • https://thesocietypages.org/socimages/2010/09/02/guestpost-go-where-sex-gender-and-toilets/ • https://qz.com/933704/how-to-design-transgender-friendlybathrooms-that-make-people-of-all-genders-feel-safe/ • http://www.mercurynews.com/2016/09/29/california-unisex-restroom-single-stall-law-jerry-brown/ • https://www.theguardian.com/society/2016/sep/08/canadians-support-transgender-rights-poll • https://en.wikipedia.org/wiki/Unisex_public_toilet • https://www.theguardian.com/society/2016/sep/08/canadians-support-transgender-rights-poll • https://perma.cc/2D4J-528E • https://perma.cc/288K-UAEW • http://eprints.lancs.ac.uk/26682/1/clsl126.pdf • https://etd.lib.metu.edu.tr/upload/12610448/index.pdf • http://library.iyte.edu.tr/tezler/master/endustriurunleritasarimi/T000465.pdf • https://kamenasoutien.com/glossary/ Οπτικοακουστικές πηγές • https://www.youtube.com/watch?v=wahE2b3aJh8 • https://www.youtube.com/watch?v=Bo7o2LYATDc • https://www.youtube.com/watch?v=Z7M6kD5Qt5M • https://www.youtube.com/watch?v=IzWWwQDUPPM • https://www.youtube.com/watch?v=gZZ6j0JzpLQ • https://www.youtube.com/watch?v=hsJh_BamKgo • https://www.youtube.com/watch?v=rzXPyCY7jbs

153

Φωτοτογραφικό υλικό εικόνα 1α, 1β, 1γ, 2-7: Gendered spaces εικόνα α: https://www.google.gr/search?q=toilet&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwijuZqkhY_WAhUH2RoKHWQfDqwQ_AUICigB&biw=1366&bih=659 εικόνα β: https://www.google.gr/search?biw=1366&bih=659&tbm=isch&sa=1&q=squat+toilet&oq=squat+toilet&gs_l=psyab.3...59763.65790.0.66148.0.0.0.0.0.0.0.0..0.0....0...1.1.64. psy-ab..0.0.0.38HusrW6bag

154

εικόνα γ: https://www.google.gr/search?biw=1366&bih=659&tbm=isch&sa=1&q=urinal&oq=urinal&gs_l=psyab.3...24495.25887.0.26444.0.0.0.0.0.0.0.0..0.0....0...1.1.64. psy-ab..0.0.0.aNQlp-Z5Gzc εικόνες 8-13, 15, 16, 18 : https://etd.lib.metu.edu.tr/upload/12610448/index.pdf εικόνα 14, 19: https://www.google.gr/search?tbm=isch&q=roman+toilets&spell=1&sa=X&ved=0ahUKEwiL0aKnho_WAhUJzRQKHY9fAOsQvwUIISgA&biw=1366&bih=659&dpr=1#imgrc=_ εικόνα 17: http://library.iyte.edu.tr/tezler/master/endustriurunleritasarimi/T000465.pdf εικόνα 20: https://www.google.gr/search?biw=1366&bih=659&tbm=isch&sa=1&q=George+Jennings+great+exhibition&oq=George+Jennings+great+exhibition&gs_l=psyab.3...21109.28872.0.29221.0.0.0.0.0.0.0.0..0.0....0...1.1.64. psy-ab..0.0.0.Pe40fmTRjjU εικόνα 21: https://www.google.gr/search?biw=1366&bih=659&tbm=isch&sa=1&q=urinette&oq=urinette&gs_l=psyab.3...43813.43813.0.44677.0.0.0.0.0.0.0.0..0.0....0...1..64. psy-ab..0.0.0.RSpEJyXOECc#imgrc=H-bD2Goc_LBLkM: εικόνα 22: https://www.google.gr/search?biw=1366&bih=659&tbm=isch&sa=1&q=P-mate&oq=P-mate&gs_l=psy-

ab.3...92173.92173.0.93057.0.0.0.0.0.0.0.0..0.0....0...1..64.psyab..0.0.0.Pz_VbCOXyAY#imgrc=13psLJSFOCEW8M: εικόνα 23: https://www.google.gr/search?biw=1366&bih=659&tbm=isch&sa=1&q=Sanistand+&oq=Sanistand+&gs_l=psyab.3...120513.120513.0.121000.0.0.0.0.0.0.0.0..0.0....0...1..64. psy-ab..0.0.0.4lwA7iHd_jo εικόνα 24: https://www.google.gr/search?biw=1366&bih=659&tbm=isch&sa=1&q=She-inal&oq=She-inal&gs_l=psyab.3...39197.39197.0.39691.0.0.0.0.0.0.0.0..0.0....0...1.1.64. psy-ab..0.0.0.aCdwnL4a7jE#imgrc=iWG-YU68JXxdwM: εικόνα 25: https://www.google.gr/search?biw=1366&bih=659&tbm=isch&sa=1&q=FEMME+pissoire&oq=FEMME+pissoire&gs_l=psyab.3...618095.618095.0.618688.0.0.0.0.0.0.0.0..0.0....0...1.2.64. psy-ab..0.0.0.n7aj13iWtRo#imgrc=_ εικόνα 26: https://www.google.gr/search?biw=1366&bih=659&tbm=isch&sa=1&q=travelmate+urinal&oq=travelmate+urinal&gs_l=psyab.3...178570.189503.0.190147.0.0.0.0.0.0.0.0..0.0....0...1.1.64. psy-ab..0.0.0.KKfXl-rc0jQ#imgrc=O96DAbbTBFILXM: εικόνα 27: https://www.gzafeirakis. gr/2014/04/%CF%80%CF%81%CE%BF%CE%B4%CE%B9%CE% B1%CE%B3%CF%81%CE%B1%CF%86%CE%AD%CF%82-%CE% B1%CF%80%CE%BF%CF%87%CF%89%CF%81%CE%B7%CF%8 4%CE%B7%CF%81%CE%AF%CF%89%CE%BD-wc-%CE%BA%CE %B1%CF%84%CE%B1%CF%83%CF%84%CE%B7/ εικόνες σήμανσης: https://perma.cc/2D4J-528E https://gr.pinterest.com/pin/609252655811534875/ https://gr.pinterest.com/pin/438256607463042959/ https://i.pinimg.com/originals/9a/92/a9/9a92a9caab23e0a367a7f721458589c7.jpg https://gr.pinterest.com/pin/219902394280269775/ https://i.pinimg.com/originals/49/11/96/491196d9f9721972d0cadf9660be46fa.jpg

155

https://i.pinimg.com/736x/92/65/86/9265866356eb7fef80bdefdc4f4b5b64--restroom-signs-bathroom-signs.jpg εικόνα 28: https://qz.com/933704/how-to-design-transgenderfriendly-bathrooms-that-make-people-of-all-genders-feel-safe/ Το φωτογραφικό υλικό του κεφαλαίου της σήμανσης παράχθηκε από εμάς για την παρούσα εργασία.

156