Σχόλια στην Αποκάλυψη του Ιωάννη - Δημήτρης Μαυρόπουλος by ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΝ ΠΛΩ

ISBN 978-960-353-206-2

ΣΧΟΛΙΑ ΣΤΗΝ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΔΗΜ. ΜΑΥΡΟΠΟΥΛΟΣ:

Ἡ ἑρμηνευτικὴ προσέγγιση καὶ ὁ σχολιασμὸς τοῦ βιβλίου τῆς Ἀποκάλυψης ἐπιχειρεῖται μὲ βάση τὸν θεολογικὸ λόγο τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας καί, κυρίως, μὲ βάση τὴ βιούμενη ἐκκλησιαστικὴ ἐμπειρία. Οἱ ἑρμηνευτὲς αὐτοὶ μᾶς λένε ὅτι ὁ καιρὸς τῆς Ἀποκάλυψης δὲν εἶναι οὔτε τοῦ παρελθόντος, οὔτε τοῦ παρόντος, οὔτε τοῦ μέλλοντος. Εἶναι ὁ καιρὸς τῆς Ἐκκλησίας, τῆς πάντοτε παρούσης Ἐκκλησίας. Κατὰ τοῦτο, τὸ περιεχόμενο τῆς Ἀποκάλυψης μᾶς εἰσάγει στὴν ἱστορία τῆς Ἐκκλησίας καὶ τελικὰ μᾶς περιγράφει ποιὰ εἶναι ἡ διαρκὴς ἱστορία της. Αὐτὸ δὲν σημαίνει ὅτι δὲν ὑπάρχει ἕνας καιρὸς τῶν ἐσχάτων, αὐτὸ ποὺ συνηθίζουμε νὰ λέμε Β´ Παρουσία. Αὐτὸς ὅμως ὁ καιρὸς δὲν μετράει μὲ τοὺς χρονικοὺς προσδιορισμοὺς ποὺ μετρᾶμε ἐμεῖς τὴ φθορά μας καὶ τὸν θάνατό μας. Δὲν εἶναι ὁ καιρὸς τοῦ κόσμου τούτου. Τὸ μέρος, ἢ μᾶλλον ὁ τόπος στὸν ὁποῖο ψηλαφοῦμε αὐτὴ τὴν πραγματικότητα τῆς Ἐκκλησίας εἶναι ἡ θεία Λειτουργία. Ἡ θεία Λειτουργία μᾶς βοηθάει, ὅπως μᾶς τὴν ἐκτυλίσσουν οἱ Πατέρες μας, νὰ καταλάβουμε τί σημαίνει αὐτὸ τὸ «ἐδῶ καὶ τώρα καὶ ὄχι ἀκόμα». Αὐτὴ ἡ Β´ Παρουσία τοῦ Κυρίου συμβαίνει τώρα, ἀλλὰ ἐπίσης δὲν ἔχει συμβεῖ ἀκόμα. Αὐτὸ ψηλαφοῦμε σὲ κάθε θεία Λειτουργία. Τελικὰ ἡ Ἀποκάλυψη θὰ μποροῦσε νὰ μᾶς ὁδηγήσει σὲ μιὰ ἐπανεύρεση τῆς εὐχαριστιακῆς διάστασης τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ μας βίου, δηλαδὴ τῆς εὐχαριστιακῆς διάστασης τοῦ κατ᾿ ἀλήθειαν βίου μας.

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΜΑΥΡΟΠΟΥΛΟΣ

ΣΧΟΛΙΑ ΣΤΗΝ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΟΜΟΣ

Ὁ Δημήτρης Μαυρόπουλος γεννήθηκε στὴν Ἀθήνα (Καισαριανή) τὸ 1944 ἀπὸ μικρασιάτες γονεῖς. Τέλειωσε τὴ Θεολογικὴ Σχολὴ τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν καὶ μαθήτευσε παρὰ τοὺς πόδας τοῦ Δημητρίου Κουτρουμπῆ. Δίδαξε ὡς θεολόγος στὴ Μέση Ἐκπαίδευση ἀπὸ τὸ 1969 μέχρι τὸ 1989. Ὑπῆρξε μέλος τῆς ὁμάδας ποὺ ἐξέδιδε τὸ περιοδικὸ «Σύνορο» (1964-1967). Ἀπὸ τὸ 1982 μέχρι τὸ 1989 ὑπῆρξε βασικὸς συνεργάτης στὴν τηλεοπτικὴ ἐκπομπὴ τῆς ΕΡΤ «Σήμερα εἶναι Κυριακή». Τὸ 1978 ξεκίνησε τὴν ἔκδοση τῶν «Ἁπάντων» τοῦ Ἀλ. Παπαδιαμάντη σὲ κριτικὴ ἔκδοση τοῦ Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλου, ἱδρύοντας τὸν ἐκδοτικὸ οἶκο «Δόμος». Τὸ 1986 ἵδρυσε σεμινάριο μὲ τὸν τίτλο «Θεολογικὸ ἐργαστήριο», στὸ ὁποῖο παραδίδει μαθήματα θεολογίας. Ἔχει δημοσιεύσει ἄρθρα σὲ περιοδικὰ καὶ συλλογικοὺς τόμους. Ἐκτὸς τοῦ παρόντος βιβλίου, ἔχει ἐκδόσει καὶ τὰ βιβλία «Διερχόμενοι διὰ τοῦ Ναοῦ (Μαθήματα κατήχησης γιὰ ἐνηλίκους)», «Εἰς Πνεύματος Ἁγίου κοινωνίαν (Προσεγγίσεις στὴ θεία Λειτουργία)», «Ψαλῶ τῷ Θεῷ μου ἕως ὑπάρχω (Ἑρμηνευτικὲς προσεγγίσεις σὲ σαράντα τρεῖς ψαλμούς)» καὶ «Σχόλια στὸ κατὰ Ίωάννην εὐαγγέλιο». Εἶναι πατέρας τριῶν παιδιῶν.

Αποκάλυψη Βιβλίο Νεο_Σχέδιο 1 20/3/20 10:33 π.μ. Page 1

Αποκάλυψη Βιβλίο Νεο_Σχέδιο 1 20/3/20 10:33 π.μ. Page 3

ΣΧΟΛΙΑ ΣΤΗΝ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ

Αποκάλυψη Βιβλίο Νεο_Σχέδιο 1 20/3/20 10:33 π.μ. Page 4

Δημήτρης Μαυρόπουλος Σχόλια στὴν Ἀποκάλυψη τοῦ Ἰωάννη Πρώτη ἔκδοση, Ἀθήνα 2020 ISBN 978-960-353-206-4 © Δημήτρης Μαυρόπουλος, Ἀθήνα 2020 Στοιχειοθεσία καὶ μορφοποίηση: Τυπογραφικὸ ἐργαστήρι «Δόμος» Παραγωγή: Ἐκδόσεις Ἐν Πλῷ

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΝ ΠΛῼ Χαριλάου Τρικούπη 6-10, 106 79 Ἀθήνα Τηλ. 211 11 98 900, 211 11 98 901 Χονδρικὴ πώληση: Ἀριστοτέλους 1 & Μεσολογγίου, 177 78 Ταῦρος Ἀττικῆς Τηλ. 210 34 12 787, Fax 210 32 21 238 www: enploeditions.gr - facebook: com/enploeditions.gr

Αποκάλυψη Βιβλίο Νεο_Σχέδιο 1 20/3/20 10:33 π.μ. Page 5

Δημήτρης Μαυρόπουλος

ΣΧΟΛΙΑ ΣΤΗΝ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ

Ἐκδόσεις Δόμος

Αποκάλυψη Βιβλίο Νεο_Σχέδιο 1 20/3/20 10:33 π.μ. Page 6

Αποκάλυψη Βιβλίο Νεο_Σχέδιο 1 20/3/20 10:33 π.μ. Page 7

Μνήμη Δημητρίου Κουτρουμπῆ († 1983) Δασκάλου τῆς θεολογίας μας

Αποκάλυψη Βιβλίο Νεο_Σχέδιο 1 20/3/20 10:33 π.μ. Page 8

Αποκάλυψη Βιβλίο Νεο_Σχέδιο 1 20/3/20 10:33 π.μ. Page 9

Πρόλογος Τὸ βιβλίο αὐτὸ ἀποτελεῖ ἐπεξεργασμένη καταγραφὴ μιᾶς ἑνιαίας σειρᾶς εἰκοσιπέντε περίπου μαθημάτων ποὺ ἔγιναν σὲ ἕνα ἄτυπο «θεολογικὸ ἐργαστήρι», περισσότερες ἀπὸ μία φορές. Τὰ μαθήματα αὐτὰ ξεκίνησαν τὸ 1987 στὸ Ἵδρυμα Γουλανδρῆ-Χὸρν καὶ ἐπαναλήφθηκαν κατὰ καιροὺς εἴτε στὸ ἴδιο Ἵδρυμα, εἴτε στὴν πολιτιστικὴ ἑταιρεία Ἄλσος Γραμμάτων καὶ Τεχνῶν, εἴτε στὴν πολιτιστικὴ ἑταιρεία Αἶνος. Τελευταία ἀνάπτυξη αὐτῶν τῶν μαθημάτων ἔγινε τὸ 2018-2019, καὶ αὐτὴ ἡ σειρὰ ἀποτελεῖ τὴ βάση τοῦ παρόντος βιβλίου. Ἦταν φυσικὸ σὲ κάθε ἐπανάληψη τῆς σειρᾶς αὐτῶν τῶν μαθημάτων νὰ ὑπάρξουν διάφορες προσθαφαιρέσεις ἢ διαφοροποιήσεις, ἀλλὰ στὸ σύνολό τους παρέμειναν στὴν ἴδια μεθοδολογία καὶ θεματική. Στὴν Εἰσαγωγὴ ἀναπτύσσεται ὁ ἄξονας ποὺ διέπει τὸ περιεχόμενο τοῦ βιβλίου. Ἡ μέθοδος προσεγγίσεως τοῦ κειμένου τῆς Ἀποκάλυψης ἔχει ἕναν συγκεκριμένο στόχο: νὰ ἀποτελέσει ἕνα διαρκὲς μάθημα κατήχησης γιὰ ἐνηλίκους μέσῳ τῆς ἰωάννειας θεολογίας. Ἄλλωστε, τὸ ἴδιο τὸ κείμενο ἀποτελεῖ μιὰ μυσταγωγικὴ κατήχηση γιὰ βαπτισμένους πιστούς, οἱ ὁποῖοι ἔχουν σφραγιστεῖ μὲ τὶς δωρεὲς τοῦ Ἁγίου Πνεύματος κατὰ τὴ βάπτισή τους. Ἂν καὶ τὸ κείμενο τῆς Ἀποκάλυψης γίνεται εὔκολα κατανοητό, θεώρησα καλὸ νὰ ἐπισυνάψω μία μετάφραση σὲ νεοελληνικὴ γλώσσα. Ἀπὸ τὶς μεταφράσεις ποὺ κυκλοφοροῦν, σωστὲς καὶ ἐνδιαφέρουσες οἱ περισσότερες, ἐπέλεξα μία μετάφραση σὲ δημώδη γλώσσα τοῦ 19ου αἰώνα1. Ὁ προσεκτικὸς ἀναγνώστης θὰ παρατηρήσει ὅτι ἐλλείπουν παρα1

Βλ. Ἡ Καινὴ Διαθήκη τοῦ Κυρίου καὶ Σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ. Δίγλωττος, τοῦτ᾽ ἔστι τὸ θεῖον ἀρχέτυπον καὶ ἡ αὐτοῦ μετάφρασις εἰς κοινὴν διάλεκτον, μετὰ πολλῆς ἐπιμελείας διορθωθέντα, καὶ νεωστὶ μετατυπωθέντα. Ἐν Λονδίνῳ, ἐξετυπώθη παρὰ Τυλλίγγου καὶ Οὕγου, τῆς Χελσίας, ἔτει ἀπὸ τῆς τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ Ἐνσαρκώσεως, Ὴαωιθ´ 1819.

Αποκάλυψη Βιβλίο Νεο_Σχέδιο 1 20/3/20 10:33 π.μ. Page 10

ΣΧΟΛΙΑ ΣΤΗΝ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ

πομπὲς σὲ σύγχρονες μελέτες καὶ ὑπομνήματα, ποὺ οἱ περισσότερες εἶναι καὶ ἔγκυρες καὶ σημαντικές. Τὰ σχόλια ποὺ παραθέτω στὸ κείμενο ὀφείλουν πολλὰ σὲ αὐτὴ τὴ βιβλιογραφία, ἐνδεικτικὴ καταγραφὴ τῆς ὁποίας ὑπάρχει στὸ τέλος τοῦ βιβλίου. Ἐπίσης, στὸ τέλος τοῦ βιβλίου μπορεῖ κανεὶς νὰ πληροφορηθεῖ γιὰ τὶς πατερικὲς πηγὲς στὶς ὁποῖες ἀνέτρεξα. Ἐκφράζω θερμὲς εὐχαριστίες στὴ φιλόλογο Λαμπρινὴ Τρανταφυλλοπούλου ποὺ διέτρεξε τὸ βιβλίο καὶ διόρθωσε γλωσσικὰ καὶ τυπογραφικὰ λάθη.

Αποκάλυψη Βιβλίο Νεο_Σχέδιο 1 20/3/20 10:33 π.μ. Page 11

Περιεχόμενα Εἰσαγωγή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Σημείωμα γιὰ τὸν ἀναγνώστη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13 43

Κεφάλαιον Α´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Κεφάλαιον Β´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Κεφάλαιον Γ´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Κεφάλαιον Δ´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Κεφάλαιον Ε´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Κεφάλαιον Ὼ´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Κεφάλαιον Ζ´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Κεφάλαιον Η´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Κεφάλαιον Θ´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Κεφάλαιον Ι´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Κεφάλαιον ΙΑ´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Κεφάλαιον ΙΒ´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Κεφάλαιον ΙΓ´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Κεφάλαιον ΙΔ´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Κεφάλαιον ΙΕ´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Κεφάλαιον ΙῺ´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Κεφάλαιον ΙΖ´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Κεφάλαιον ΙΗ´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Κεφάλαιον ΙΘ´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Κεφάλαιον Κ´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Κεφάλαιον ΚΑ´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Κεφάλαιον ΚΒ´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

45 77 107 127 141 154 170 184 195 206 213 226 240 256 271 277 287 299 309 321 332 350

Ἀνακεφαλαίωση καὶ συμπεράσματα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

363

Ἐνδεικτικὴ βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Εὑρετήριο ἁγιογραφικῶν χωρίων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Εὑρετήριο ὀνομάτων καὶ ὅρων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

369 371 379

Αποκάλυψη Βιβλίο Νεο_Σχέδιο 1 20/3/20 10:33 π.μ. Page 12

Αποκάλυψη Βιβλίο Νεο_Σχέδιο 1 20/3/20 10:33 π.μ. Page 13

Εἰσαγωγή Ἡ ἑρμηνευτικὴ προσέγγιση καὶ ὁ σχολιασμὸς τοῦ βιβλίου τῆς Ἀποκάλυψης ἐπιχειρεῖται μὲ βάση τὸν θεολογικὸ λόγο τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας καί, κυρίως, μὲ βάση τὴ βιούμενη ἐκκλησιαστικὴ ἐμπειρία. Ἀπὸ τὰ ὑπομνήματα ποὺ ἑρμηνεύουν ὅλο τὸ βιβλίο, ἀναφέρω τοῦ Οἰκουμενίου τοῦ Σχολαστικοῦ, λαϊκοῦ θεολόγου (ἀρχὲς 6ου αἰ.), τοῦ Ἀνδρέα ἐπισκόπου Καισαρείας (ἀρχὲς 7ου αἰ.), καὶ τοῦ Ἀρέθα, ἐπίσης ἐπισκόπου Καισαρείας (ἀρχὲς 10ου αἰ.). Ἔχουμε ὅμως πάμπολλες ἀποσπασματικὲς ἀναφορὲς ἄλλων Πατέρων, σὲ μικρὰ ἢ ἐκτεταμένα ἀποσπάσματα, ὅπως τοῦ Ἰουστίνου, τοῦ Εἰρηναίου Λουγδούνου, τοῦ Ἱππολύτου Ρώμης, τοῦ Μεγάλου Ἀθανασίου, τοῦ Μεγάλου Βασιλείου, τοῦ Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, τοῦ Γρηγορίου Νύσσης, τοῦ Ἐπιφανίου Κύπρου, τοῦ Εὐαγρίου Ποντικοῦ, τοῦ Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου, τοῦ Κυρίλλου Ἀλεξανδρείας, τοῦ Μακαρίου τοῦ Αἰγυπτίου, τοῦ Μεθοδίου Ὀλύμπου, τοῦ Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, τοῦ Γρηγορίου Παλαμᾶ καὶ ἄλλων. Τί μᾶς λένε ὅλοι αὐτοί; Αὐτοὶ μᾶς λένε ὅτι ὁ καιρὸς τῆς Ἀποκάλυψης ―γιατὶ ὑπάρχει καιρὸς στὴν Ἀποκάλυψη― δὲν εἶναι οὔτε τοῦ παρελθόντος, οὔτε τοῦ παρόντος, οὔτε τοῦ μέλλοντος. Εἶναι ὁ καιρὸς τῆς Ἐκκλησίας, τῆς πάντοτε παρούσης Ἐκκλησίας.

Τί εἶναι ἡ Ἀποκάλυψη Ὁ συγγραφέας τοῦ βιβλίου προσδιορίζει τὸ περιεχόμενό του, ὀνομάζοντάς το «Ἀποκάλυψις τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ» (1,1), ἢ «λόγους προφητείας» ― «οἱ ἀκούοντες τοὺς λόγους τῆς προφητείας» (1,8), «ὁ τηρῶν τοὺς λόγους τῆς προφητείας τοῦ βιβλίου τούτου» (22,7). Στὸ Εὐαγγέλιο διαβάζουμε ὅτι τίποτα δὲν μπορεῖ νὰ εἶναι κρυπτὸ τὸ ὁποῖο δὲν θὰ φανερωθεῖ: «οὐδὲν γάρ ἐστι κεκαλυμμένον ὃ οὐκ ἀποκαλυφθήσεται, καὶ κρυπτὸν ὃ οὐ γνωσθήσεται» (Ματθ. 10,26), καί: «οὐ γάρ ἐστι κρυπτὸν ὃ ἐὰν μὴ φανερωθῇ, οὐδὲ ἐγένετο ἀπόκρυφον ἀλλ᾿ ἵνα ἔλθῃ εἰς φανερόν» (Μάρκ. 4,22). Ἡ ἀντίληψη τῆς βιβλικῆς παράδοσης εἶναι ὅτι ὑπάρχουν

Αποκάλυψη Βιβλίο Νεο_Σχέδιο 1 20/3/20 10:33 π.μ. Page 14

ΣΧΟΛΙΑ ΣΤΗΝ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ

κρυπτά, μυστικὰ ἢ μυστήρια, ἀλλὰ ὅλα αὐτὰ γίνονται φανερὰ στοὺς φίλους τοῦ Θεοῦ μὲ ἄνωθεν βοήθεια καὶ κηρύσσονται στὸν λαὸ τῆς Ἐκκλησίας. Ἑπομένως «ἀποκάλυψη» εἶναι ἡ φανέρωση ὅσων δὲν βλέπονται καὶ δὲν ἀκούονται μὲ τὶς δυνατότητες ποὺ διαθέτει ὁ ἄνθρωπος. Θυμίζω τὴν ἀποστροφὴ τοῦ ἀποστόλου Παύλου πού, μιλώντας ἐμμέσως γιὰ τὸν ἑαυτό του, μᾶς περιγράφει μιὰ ὑπερβατικὴ γνώση καὶ ἐμπειρία, ὅταν εἶδε πράγματα τὰ ὁποῖα δὲν μπορεῖ ἄνθρωπος νὰ τὰ ἐκφράσει, «ἃ οὐκ ἐξὸν ἀνθρώπῳ λαλῆσαι» (Β΄ Κορ. 12,4), δηλαδὴ πράγματα τὰ ὁποῖα μάτι ἀνθρώπου δὲν τὰ βλέπει, αὐτὶ ἀνθρώπου δὲν τ’ ἀκούει καὶ στὸ στοχασμὸ τοῦ ἀνθρώπου δὲν μποροῦν νὰ ἔλθουν, «ἃ ὀφθαλμὸς οὐκ εἶδε καὶ οὖς οὐκ ἤκουσε καὶ ἐπὶ καρδίαν ἀνθρώπου οὐκ ἀνέβη» (Α΄ Κορ. 2,9). Ἐὰν μάλιστα δεχθοῦμε τὴ θέση τῶν Πατέρων ὅτι ἡ γνώση τοῦ ἀκτίστου δὲν εἶναι ἐφικτὴ μὲ τὰ ἀνθρώπινα μέτρα (εἴτε τὴ θέση τοῦ Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου: «[Θεὸν] φρᾶσαι μὲν ἀδύνατον, νοῆσαι δὲ ἀδυνατώτερον»1, εἴτε τὴ θέση τοῦ Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ: «ἄπειρον τὸ θεῖον καὶ ἀκατάληπτον καὶ μόνον αὐτοῦ καταληπτὸν ἡ ἀπειρία καὶ ἡ ἀκαταληψία»2), ποὺ εἶναι στάση ζωῆς γιὰ τὴν Ἐκκλησία, τότε τὸ θέμα «ἀποκάλυψη τῶν κρυπτῶν» μπαίνει σὲ ἄλλο ἐπίπεδο· καὶ αὐτὸ τὸ ἄλλο ἐπίπεδο εἶναι νὰ ἀντιληφθοῦμε τὴ γνώση ὡς σχέση. Ἡ σχέση φανερώνει τὸ κρυπτό, ἡ σχέση ὄχι ἡ ἀφηρημένη ἀλλὰ ἡ σχέση ἡ προσωπική, ὅπως ἔχει ἐπισημάνει ὁ ἀπόστολος Παῦλος: «Ἐκ μέρους δὲ γινώσκομεν καὶ ἐκ μέρους προφητεύομεν· ὅταν δὲ ἔλθῃ τὸ τέλειον, τότε τὸ ἐκ μέρους καταργηθήσεται. […] βλέπομεν γὰρ ἄρτι δι’ ἐσόπτρου ἐν αἰνίγματι, τότε δὲ πρόσωπον πρὸς πρόσωπον· ἄρτι γινώσκω ἐκ μέρους, τότε δὲ ἐπιγνώσομαι καθὼς καὶ ἐπεγνώσθην» (Α´ Κορ. 13,9-12). Ὅλη ἡ εὐαγγελικὴ παράδοση, ὅλη ἡ παράδοση τῆς Ἐκκλησίας βασίζεται πάνω στὴ σχέση μὲ ἕνα πρόσωπο, τὸ πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ, καὶ κατ᾽ ἐπέκταση μὲ κάθε πρόσωπο, ἐξαιρέτως μάλιστα μὲ καθέναν ποὺ φέρει τὴ σφραγίδα δωρεᾶς τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, δηλαδὴ μὲ κάθε βαπτισμένο μέλος τῆς Ἐκκλησίας. Ὅταν ὁ Πιλάτος ρωτάει τὸν Χριστὸ τί εἶναι ἀλήθεια, αὐτὸ τὸ μεγάλο ἐρώτημα ποὺ ἀπασχολεῖ στοὺς αἰῶνες 1 2

Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, Λόγος Θεολογικὸς Β´, 4,5. Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, 4,2.

Αποκάλυψη Βιβλίο Νεο_Σχέδιο 1 20/3/20 10:33 π.μ. Page 15

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ὅλους τοὺς μεγάλους πνευματικοὺς δασκάλους, «τί ἐστιν ἀλήθεια», ὁ Χριστὸς δὲν ἀπαντάει, γιατὶ στὴ γλώσσα τοῦ Πιλάτου, δηλαδὴ στὴ γλώσσα τοῦ κόσμου τούτου, δὲν ὑπάρχει δυνατότητα ἀπαντήσεως τοῦ ἐρωτήματος. Τὴν ἀπάντηση, ποὺ δὲν δίνει στὸν Πιλάτο, τὴν ἔχει δώσει στοὺς μαθητές του. Ἡ ἀλήθεια γιὰ τὸν Χριστό, ἑπομένως γιὰ τὴν Ἐκκλησία, εἶναι ἐνυπόστατη, εἶναι πρόσωπο, εἶναι ὁ ἴδιος ὁ Χριστός: «Ἐγώ εἰμι ἡ ὁδὸς καὶ ἡ ἀλήθεια καὶ ἡ ζωή» (Ἰωάν. 14,6). Ἐὰν αὐτὸ δὲν τὸ ἀντιληφθοῦμε, θὰ βρισκόμαστε σὲ μιὰ σύγχυση ὅσον ἀφορᾶ τὸ περιεχόμενο τῆς γνώσης, ποτὲ δὲν θὰ γνωρίσουμε τὸν δρόμο ποὺ ὁδηγεῖ στὴ γνώση. Ἡ ἐκκλησιαστικὴ πείρα μᾶς λέει ὅτι ἡ γνώση εἶναι σχέση ἐν προσώποις. Ἡ κορυφαία σχέση μὲ τὸν Χριστό, μὲ τὸν Θεό, καὶ οἱ ἐπιμέρους σχέσεις μὲ τοὺς ἀνθρώπους. Γνωρίζω κάτι κατὰ τὸ ποσοστὸ ποὺ σχετίζομαι μὲ αὐτό, ποὺ ἔχω σχέση μὲ αὐτό.

Συγγραφέας, χρόνος καὶ τόπος συγγραφῆς Ἡ Ἀποκάλυψη πρέπει νὰ γράφτηκε στὸ τέλος τοῦ 1ου αἰώνα. Ὑπάρχουν ἐσωτερικὲς καὶ ἐξωτερικὲς μαρτυρίες: στὴν ἐπιστολὴ πρὸς τὴν ἐκκλησία τῆς Περγάμου ἀναφέρεται τὸ μαρτύριο τοῦ ἐπισκόπου Περγάμου Ἀντίπα ὡς πρόσφατο γεγονός (μαρτύρησε τὸ 92 μ.Χ.), ἐνῶ ἤδη ἀπὸ τὸν Ἰουστίνο (135 μ.Χ. περίπου) ἡ συγγραφὴ τοῦ βιβλίου τοποθετεῖται στὰ τέλη τοῦ 1ου αἰώνα. Συμβατικὰ θὰ λέγαμε ὅτι τὸ βιβλίο αὐτὸ γράφτηκε τὸ 95 μ.Χ., δηλαδὴ περίπου 60-65 χρόνια μετὰ τὴν Ἀνάσταση τοῦ Χριστοῦ καὶ τὴν ἵδρυση τῆς Ἐκκλησίας. Γράφτηκε στὴν Πάτμο, ἤ, πάντως, τὸ περιεχόμενό του συνελήφθη ἐκεῖ μέσῳ προφητικῶν ὁραμάτων καὶ ἡ γραφή του ἀναπτύχθηκε ἀργότερα στὴν Ἔφεσο. Ἡ μαρτυρία εἶναι ἐσωτερική: «ἐγενόμην ἐν τῇ νήσῳ τῇ καλουμένῃ Πάτμῳ» (1,9α). Ὑπῆρχε ὅμως λόγος ποὺ βρέθηκε ὁ Ἰωάννης στὴ νῆσο Πάτμο: ἦταν ἐξόριστος «διὰ τὴν μαρτυρίαν τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ» (1,9β), ἐπειδὴ κήρυττε Ἰησοῦν Χριστόν. Ἑπομένως ἔχουμε περίοδο διωγμοῦ — ὑπάρχουν διωγμοὶ στὰ τέλη τοῦ 1ου αἰώνα (ἐπὶ αὐτοκράτορα Δομετιανοῦ). Συγγραφέας λοιπὸν εἶναι ὁ εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης, ὁ ἀπόστολος τοῦ Χριστοῦ, αὐτὸ δέχεται ὅλη ἡ πατερική μας παράδοση. Ὁ ἴδιος αὐτοονομάζεται συγγραφέας σὲ τέσσερα σημεῖα τοῦ βιβλίου: «Ἀποκάλυψις Ἰησοῦ Χριστοῦ, ἣν ἔδωκεν […] τῷ δούλῳ

Αποκάλυψη Βιβλίο Νεο_Σχέδιο 1 20/3/20 10:33 π.μ. Page 16

ΣΧΟΛΙΑ ΣΤΗΝ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ

αὐτοῦ Ἰωάννῃ» (1,1), ὄχι σὲ ὁποιονδήποτε δοῦλο Ἰωάννη, ἀλλὰ σ᾿ αὐτὸν ποὺ «ἐμαρτύρησε τὸν λόγον τοῦ Θεοῦ καὶ τὴν μαρτυρίαν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ὅσα εἶδε» (1,2), δηλαδὴ τὸν αὐτόπτη καὶ αὐτήκοο μάρτυρα τῆς ζωῆς τοῦ Χριστοῦ. Ὅταν ξεκινᾶ τὶς ἐπιστολές του στὶς ἑπτὰ Ἐκκλησίες, ἀναφέρει πάλι τὸ ὄνομά του: «Ἰωάννης ταῖς ἑπτὰ Ἐκκλησίαις», ἢ ἀμέσως μετά: «Ἰωάννης ταῖς ἑπτὰ ἐκκλησίαις ταῖς ἐν τῇ Ἀσίᾳ» (1,4), καί: «Ἐγὼ Ἰωάννης, ὁ ἀδελφὸς ὑμῶν καὶ συγκοινωνὸς ἐν τῇ θλίψει καὶ βασιλείᾳ καὶ ὑπομονῇ ἐν Ἰησοῦ Χριστῷ» (1,9). Καὶ πρὸς τὸ τέλος τοῦ βιβλίου: «Κἀγὼ Ἰωάννης ὁ ἀκούων καὶ βλέπων ταῦτα» (22,8). Αὐτὰ τὰ «ἀκούω» καὶ «βλέπω» εἶναι ἔντονα στὸ ἔργο τοῦ συγγραφέα, ἀκριβῶς γιατὶ τὸ βιβλίο αὐτὸ δὲν περιέχει στοχασμούς, δὲν περιέχει ἰδέες (ἀλλὰ καὶ κανένα βιβλίο τῆς Ἁγίας Γραφῆς δὲν περιέχει στοχασμοὺς καὶ ἰδέες). Μάλιστα, θὰ μποροῦσε νὰ πεῖ κανεὶς ὅτι κανένας λόγος πατερικός, ἐκκλησιαστικός, δὲν περιέχει στοχασμοὺς καὶ ἰδέες. Σημειώνω ὅτι μετὰ τὴν Ἀνάσταση, μετὰ τὴν Πεντηκοστή, τὸ ἱερατεῖο τῶν Ἑβραίων συνέλαβε τὸν Πέτρο καὶ τὸν Ἰωάννη, ὅπως μᾶς περιγράφουν οἱ Πράξεις τῶν Ἀποστόλων, καὶ τοὺς ὁδήγησε στὸ συνέδριο, γιατὶ κήρυτταν τὸν Ἰησοῦ Χριστὸ στὴν αὐλὴ τοῦ Ναοῦ. Ἐκεῖ τοὺς ἀπείλησαν προειδοποιώντας τους νὰ μὴν ξαναμιλήσουν γι᾽ αὐτὸ τὸ πρόσωπο. Ἡ ἀπάντηση τῶν ἀποστόλων ἦταν: Δὲν μποροῦμε νὰ μὴν κηρύσσουμε αὐτὰ ποὺ εἴδαμε καὶ ἀκούσαμε («οὐ δυνάμεθα ἡμεῖς ἃ εἴδομεν καὶ ἠκούσαμεν μὴ λαλεῖν» ― Πράξ. 4,20). Αὐτὸ ἐκφράζει καὶ ὁ Ἰωάννης ἀργότερα, γράφοντας τὴν Α´ Ἐπιστολή του, ὡς περιεχόμενο τοῦ εὐαγγελικοῦ κηρύγματος: «Ὃ ἀκηκόαμεν, ὃ ἑωράκαμεν τοῖς ὀφθαλμοῖς ἡμῶν, ὃ ἐθεασάμεθα καὶ αἱ χεῖρες ἡμῶν ἐψηλάφησαν» (Α΄ Ἰωάν. 1,1). Καταλαβαίνουμε ὅτι τὸ βάρος πέφτει στὴν ἐμπειρία. Τὸ κήρυγμα τῆς Ἐκκλησίας εἶναι κήρυγμα ἐμπειρίας, πηγάζει ἀπὸ σχέση. Τὸ κήρυγμα τῆς Ἐκκλησίας σὲ ὅλους τοὺς αἰῶνες μέχρι σήμερα εἶναι νὰ καταθέτει αὐτὰ ποὺ βλέπει, ποὺ ἀκούει, ποὺ ψηλαφεῖ ― ὄχι αὐτὰ ποὺ στοχάζεται. Δὲν εἶναι μία ἰδεολογία ὁ λόγος τῆς Ἐκκλησίας.

Αποκάλυψη Βιβλίο Νεο_Σχέδιο 1 20/3/20 10:33 π.μ. Page 17

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ἡ γλώσσα τῆς Ἀποκάλυψης Ἂς ἔλθουμε τώρα στὸ πολὺ κρίσιμο θέμα ποὺ εἶναι ἡ γλώσσα τῆς Ἀποκάλυψης. Οἱ μεγάλες παρεξηγήσεις ὀφείλονται στὴ μὴ κατανόηση αὐτῆς τῆς γλώσσας, ἐπειδὴ χάσαμε τὴ σχέση μας μὲ αὐτὴ τὴν «ἀποκαλυπτικὴ» γλώσσα. Ὅταν γράφεται τὸ βιβλίο, αὐτὴ ἡ γλώσσα, αὐτὸς ὁ τρόπος γραφῆς, εἶναι γνωστὸς καὶ οἰκεῖος στοὺς ἀνθρώπους, καὶ ὄχι μόνο στοὺς ἀνθρώπους τῆς Ἐκκλησίας, ὄχι μόνο στοὺς Ἰουδαίους συγγραφεῖς, ἀλλὰ καὶ στοὺς ἐθνικοὺς συγγραφεῖς. Ἤδη ἀπὸ τὸν 2ο π.Χ. αἰώνα ἔχουν ἀρχίσει νὰ παρουσιάζονται κείμενα ποὺ προσπαθοῦν νὰ περιγράψουν γεγονότα πολὺ δυνατά, ἰδίως γεγονότα ποὺ ἔχουν ἄμεση σχέση μὲ τὸ βίωμα τῶν ἀνθρώπων, ἀλλὰ καὶ καταστάσεις μεταφυσικοῦ περιεχομένου, μὲ εἰκόνες ποὺ ἔχουν ἀποκαλυπτικὸ χαρακτήρα, δηλαδὴ μυστικὸ χαρακτήρα (μυστικὸ μὲ τὴν ἔννοια τῆς μυήσεως σὲ κάτι ἄρρητο). Χρησιμοποιοῦν τὸ σχῆμα τῆς ὑπερβολῆς καὶ δημιουργοῦν εἰκόνες. Οἱ εἰκόνες εἶναι ἀναγνώσιμες ἀπὸ τοὺς ἀνθρώπους τῆς ἐποχῆς ἐκείνης, τὶς ἀντιλαμβάνονται. Θὰ δώσω ἕνα παράδειγμα: Ὁ Ἰώσηπος εἶναι ἕνας ἱστορικὸς ἰουδαϊκῆς καταγωγῆς ποὺ ἔζησε στὴν αὐλὴ τῆς Ρώμης καὶ ὑπηρέτησε τὴν αὐτοκρατορικὴ ἐξουσία. Ἀναλαμβάνει νὰ γράψει τὴν ἱστορία τοῦ Ἰουδαϊκοῦ πολέμου, ὅπως ὀνομάστηκε ἡ ἐπανάσταση τῶν Ἰουδαίων ἐναντίον τῆς ρωμαϊκῆς ἐξουσίας, ποὺ ξεκίνησε γύρω στὸ 64 μ.Χ. καὶ κατέληξε στὴν καταστροφὴ τῶν Ἱεροσολύμων τὸ 70 μ.Χ. ἀπὸ τὸν ρωμαῖο στρατηγὸ καὶ μετέπειτα αὐτοκράτορα Τίτο. Ὁ Ἰώσηπος, λοιπόν, διηγεῖται τὰ γεγονότα ποὺ προηγήθηκαν, τὰ κατὰ τὴν πολιορκία καὶ τὶς συνέπειες. Σὲ ἕνα σημεῖο περιγράφει τὴν κατάσταση κατὰ τὴν πολιορκία τῆς Ἱερουσαλήμ: «Τὸν γοῦν ἄθλιον δῆμον οἱ μὲν ἀπατεῶνες καὶ καταψευδόμενοι τοῦ θεοῦ τηνικαῦτα παρέπειθον, τοῖς δ᾽ ἐναργέσι καὶ προσημαίνουσι τὴν μέλλουσαν ἐρημίαν τέρασιν οὔτε προσεῖχον οὔτ᾽ ἐπίστευον, ἀλλ᾽ ὡς ἐμβεβροντημένοι καὶ μήτε ὄμματα μήτε ψυχὴν ἔχοντες τῶν τοῦ θεοῦ κηρυγμάτων παρήκουσαν, τοῦτο μὲν ὅτε ὑπὲρ τὴν πόλιν ἄστρον ἔστη ρομφαίᾳ παραπλήσιον καὶ παρατείνας ἐπ᾽ ἐνιαυτὸν κομήτης, τοῦτο δ᾽ ἡνίκα πρὸ τῆς ἀποστάσεως καὶ τοῦ πρὸς τὸν πόλεμον κινήματος ἀθροιζομένου τοῦ λαοῦ πρὸς τὴν τῶν ἀζύμων ἑορτήν, ὀγδόη δ᾽ ἦν Ξανθικοῦ μηνός, κατὰ νυκτὸς ἐνάτην ὥραν τοσοῦτο φῶς περιέλαμψε

Αποκάλυψη Βιβλίο Νεο_Σχέδιο 1 20/3/20 10:33 π.μ. Page 18

ΣΧΟΛΙΑ ΣΤΗΝ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ

τὸν βωμὸν καὶ τὸν ναόν, ὡς δοκεῖν ἡμέραν εἶναι λαμπράν, καὶ τοῦτο παρέτεινεν ἐφ᾽ ἡμίσειαν ὥραν»3 [= Τὸν δυστυχισμένο λαὸ λοιπὸν παραπλανοῦσαν τότε οἱ ἀπατεῶνες καὶ ψευδοκήρυκες τοῦ Θεοῦ, καὶ μήτε πρόσεχε, μήτε πίστευε στὰ ὁλοφάνερα σημεῖα ποὺ προμηνοῦσαν τὴ μελλοντικὴ ἐρήμωση, ἀλλὰ σὰν κεραυνοβολημένοι καὶ σὰ νὰ μὴν εἶχαν οὔτε μάτια οὔτε ψυχή, ἄκουσαν λανθασμένα τὰ μηνύματα τοῦ Θεοῦ. Τὴ μιὰ φορά, ὅταν πάνω ἀπὸ τὴν πόλη στάθηκε ἕνα ἀστέρι παρόμοιο μὲ ρομφαία, καὶ ἕνας κομήτης ἔμεινε στὸν οὐρανὸ γιὰ ἕναν ὁλόκληρο χρόνο. Τὴν ἄλλη ὅταν πρὶν ἀπὸ τὴν ἐξέγερση καὶ τὴν ἀναταραχὴ ποὺ ὁδήγησε στὸν πόλεμο, καθὼς μαζευόταν ὁ λαὸς γιὰ τὴν ἑορτὴ τῶν ἀζύμων, στὶς ὀκτὼ τοῦ μηνὸς Ξανθικοῦ κατὰ τὴν ἔνατη ὥρα τῆς νύχτας, τόσο φῶς περιέλαμψε τὸν βωμὸ καὶ τὸν ναό, ποὺ νόμιζε κανεὶς πὼς ἦταν μέρα ὁλόλαμπρη, καὶ αὐτὸ κράτησε γιὰ μισὴ ὥρα (κατὰ μετάφραση Ἰγνατίου Σακαλῆ)]. Τέτοιες εἰκόνες συναντᾶμε καὶ σὲ ἄλλα κείμενα τῆς ἐποχῆς αὐτῆς, ἐννοῶ τῶν τεσσάρων αἰώνων: 2ος π.Χ. ἕως καὶ 2ος μ.Χ. αἰῶνες. Πρέπει ἐπίσης ἐδῶ νὰ σημειώσω ὅτι κατὰ τὸ χρονικὸ αὐτὸ διάστημα ἔχουμε ἀρκετὲς γνωστὲς ἀποκαλύψεις, δηλαδὴ βιβλία μὲ ἀποκαλυπτικὸ περιεχόμενο, ποὺ φέρουν διάφορα ὀνόματα, συνήθως ἱερῶν προσώπων, ὅπως παλαιῶν προφητῶν, ἀποστόλων, διδασκάλων κ.ἄ.4. Ποιὰ εἶναι λοιπὸν αὐτὴ ἡ ἀποκαλυπτικὴ γλώσσα; Χρησιμοποιώντας εἰκόνες μὲ ὑπερβολή, ὅπως εἴπαμε ἤδη, προσπαθεῖ νὰ περιγράψει καταστάσεις ἐσωτερικὲς τοῦ ἀνθρώπου τὶς ὁποῖες δὲν μπορεῖ νὰ ἀναλύσει λογικὰ ἕνας συγγραφέας. Ἐὰν μάλιστα λάβουμε ὑπόψη μας ὅτι τὸ βιβλίο τῆς Ἀποκάλυψης εἶναι γραμμένο κατὰ μεγάλο μέρος σὲ ποιητικὸ ρυθμό, καταλαβαίνουμε ὅτι ἡ ἀποκαλυπτικὴ γλώσσα βγαίνει μέσα ἀπὸ τὴν ποι3 4

Φλαβίου Ἰωσήπου, Περὶ τοῦ ἰουδαϊκοῦ πολέμου, 6, 288-290. Ἀναφέρω, ἐνδεικτικά, μερικὰ «ψευδεπίγραφα» ἔργα, γιὰ τὰ ὁποῖα ἔχουμε ἀντίστοιχες ἐνδιαφέρουσες μελέτες: Ἀποκάλυψις Μωυσέως (ἢ Α´ καὶ Β´ βιβλίο Ἀδὰμ καὶ Εὔας)· Ἀποκάλυψις Ἔσδρα (ἢ Δ´ Ἔσδρας)· Ἀποκάλυψις Παύλου - Ἰωάννου εἰς τὴν Κοίμησιν τῆς Θεοτόκου· Ἀποκάλυψις Θωμᾶ (5ος μ.Χ. αἰ. - Γνωστικό)· Ἀποκάλυψις Πέτρου (2ος αἰ., μετὰ τὸ 150)· ἐπίσης Ἀποκάλυψις Πέτρου (3ος αἰ., Γνωστικό)· Ἀνάληψις Μωυσέως· Α´, Β´, Γ´ Ἐνώχ· Διαθήκη δώδεκα Πατριαρχῶν· Γ´ καὶ Δ´ βιβλία ἰουδαϊκῶν Σιβυλλῶν (ἀπὸ 14 συνολικὰ βιβλία)· Ἀποκάλυψις Βαρούχ, κ.ἄ.

Αποκάλυψη Βιβλίο Νεο_Σχέδιο 1 20/3/20 10:33 π.μ. Page 19

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ητικὴ γλώσσα, τὸν πρῶτο πυρήνα καὶ τὴν πρώτη μάνα ποὺ γεννάει τὴν εἰκόνα γιὰ νὰ περιγράψει μιὰ κατάσταση, μιὰ πραγματικότητα, τὴν ἴδια τὴν ἱστορία, κυρίως ὅμως τὶς ἐνδιάθετες καταστάσεις τοῦ ἀνθρώπου. Σὲ αὐτὴ τὴ γλώσσα λοιπόν, σὲ αὐτὸ τὸ ἀποκαλυπτικὸ ἰδίωμα, ἀναλαμβάνει ὁ συγγραφέας, ποὺ μᾶς ἔχει παραδώσει ἄλλα τέσσερα συγγράμματα (ἐννοῶ τὸ μεγάλο σύγγραμμα ποὺ λέγεται Εὐαγγέλιο καὶ τὶς τρεῖς ἐπιστολές του), νὰ μᾶς περιγράψει μία κατάσταση. Ἐπιμένω στὴν ἔκφραση: μία κατάσταση.

Περιεχόμενο τῆς Ἀποκάλυψης Ἂς δοῦμε τώρα ποιὸ εἶναι τὸ περιεχόμενο αὐτοῦ τοῦ βιβλίου ποὺ λέγεται Ἀποκάλυψη. Θὰ δανειστῶ τὰ λόγια τοῦ Μεγάλου Ἀθανασίου, ὁ ὁποῖος σὲ ἕνα ἐξαιρετικὸ κείμενο ποὺ φέρει τὸ ὄνομά του κάνει μία σύνοψη τοῦ βιβλίου. Τὸ διαβάζω σὲ μετάφραση5: «Ἀποκάλυψις Ἰωάννου. Ἔτσι ὀνομάζεται τὸ βιβλίο ἐπειδὴ καὶ αὐτὴ τὴν Ἀποκάλυψη τὴν εἶδε ὁ ἴδιος ὁ Ἰωάννης ὁ Εὐαγγελιστὴς καὶ Θεολόγος στὸ νησὶ ποὺ ὀνομάζεται Πάτμος». Ἕνα μικρὸ σχόλιο στὸ σύνδεσμο «καί»: «καὶ αὐτὴ τὴν Ἀποκάλυψη». Ποιὰ ἄλλη Ἀποκάλυψη; Τὴν ἀποκάλυψη τοῦ Λόγου βέβαια. Κατ’ οὐσίαν ὁ Ἰωάννης ἔχει ζήσει τὴν ἀποκάλυψη τοῦ Λόγου τοῦ Θεοῦ, ὁ ὁποῖος προαιώνιος ὢν ἀποκαλύπτεται μέσα στὴν ἱστορία, γίνεται ὁρατός, στήνει τὴ σκηνή του ἀνάμεσά μας («καὶ ἐσκήνωσεν ἐν ἡμῖν»), ψηλαφεῖται ἡ παρουσία του καὶ ἀποκαλύπτεται μὲ τὴν ἀρχαία φράση: «Ἐγώ εἰμι». Μία φράση ποὺ τὴν βλέπουμε νὰ ἐμφανίζεται πρῶτα στὴν Παλαιὰ Διαθήκη, ὅταν ὁ Θεὸς ἀποκαλύπτει ἑαυτὸν στὸν Μωυσῆ: «Ἐγώ εἰμι». Συνεχίζω μὲ τὸ κείμενο τοῦ ἁγίου Ἀθανασίου: «Τὴν εἶδε ἡμέρα Κυριακή, καὶ πῆρε ἐντολὴ καὶ τὴν ἔγραψε γιὰ νὰ τὴν στείλει στὶς ἑξῆς ἑπτὰ Ἐκκλησίες ποὺ εἶναι στὴν Ἔφεσο, στὴ Σμύρνη, στὴν Πέργαμο, στὰ 5

Μεγάλου Ἀθανασίου, Σύνοψις τῆς Θείας Γραφῆς, ΒΕΠ 33, σελ. 339-340. Τὸ ἔργο θεωρεῖται ἀμφιβαλλόμενο. Ἡ μετάφραση βασίζεται στὸ βιβλίο τοῦ Γεωργίου Μαυρομάτη, Ἡ Ἀποκάλυψις τοῦ Ἰωάννου, ἐκδ. Ἀποστολικῆς Διακονίας, Ἀθήνα 1994, σελ. 12-14.

Αποκάλυψη Βιβλίο Νεο_Σχέδιο 1 20/3/20 10:33 π.μ. Page 20

ΣΧΟΛΙΑ ΣΤΗΝ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ

Θυάτειρα, στὶς Σάρδεις, στὴ Φιλαδέλφεια καὶ στὴ Λαοδίκεια. Αὐτὰ ποὺ ὑπάρχουν στὴν ὀπτασία εἶναι πολλὰ καὶ διάφορα, καὶ στὸ τέλος εἶδε τὴν ἀπώλεια τοῦ ἀντιχρίστου μαζὶ μὲ τὸν διάβολο. Διατάσσεται ὁ Ἰωάννης νὰ γράψει πρῶτα στὸν καθένα ἀπὸ τοὺς Ἀγγέλους τῶν Ἐκκλησιῶν ποὺ προαναφέραμε, καὶ μετὰ ἀναφέρει τὶς πράξεις τοῦ καθενός. Εἶδε λοιπὸν πολλὲς παράξενες ὀπτασίες, εἶδε καὶ ἑπτὰ χρυσὲς λυχνίες καὶ ἀνάμεσά τους κάποιον ὅμοιο μὲ Υἱὸ τοῦ Ἀνθρώπου. Καὶ ἐξηγήθηκαν σ’ αὐτὸν ὅτι οἱ λυχνίες εἶναι οἱ ἑπτὰ Ἐκκλησίες καὶ αὐτὸς ποὺ βρισκόταν ἀνάμεσά τους εἶναι ὁ Κύριος. Εἶδε στὸν οὐρανὸ καὶ θύρα ἀνοιγμένη καὶ στὸ θρόνο νὰ κάθεται ὁ Κύριος καὶ εἰκοσιτέσσερις πρεσβυτέρους νὰ κάθονται πάνω σὲ θρόνους καὶ νὰ προσκυνοῦν τὸν Κύριο. Εἶδε καὶ σφραγίδες ποὺ ἀνοίγονται καὶ καθὼς ἀνοιγόταν κάθε σφραγίδα γινόταν κάποια ὀπτασία. Μετὰ εἶδε ἑπτὰ Ἀγγέλους νὰ ἔχουν ἑπτὰ σάλπιγγες καὶ καθένας ποὺ σάλπιζε γινόταν κάποιο σημεῖο, καὶ ὅταν σάλπισε ὁ ἕβδομος ἄκουσε νὰ λένε “ἡ βασιλεία τοῦ κόσμου ἔγινε βασιλεία τοῦ Κυρίου”. Καὶ εἶδε τὴν κιβωτὸ τῆς Διαθήκης στὸν οὐρανό. Μετὰ εἶδε μιὰ γυναίκα νὰ κοιλοπονάει καὶ ἕνα πύρινο δράκοντα νὰ τὴν καταδιώκει καὶ εἶδε τὴ γυναίκα ποὺ σώθηκε στὴν ἔρημο καὶ τὸν δράκοντα ποὺ ρίχτηκε στὴ φωτιά. Μετὰ εἶδε τὸ θηρίο ποὺ εἶχε δέκα κέρατα καὶ ἑπτὰ κεφάλια καὶ τὸ στέμμα του ἦταν γεμάτο ἀπὸ βλαστήμιες. Ἄκουσε καὶ παρθένους νὰ ψάλλουν καὶ νὰ ἀκολουθοῦν τὸ Ἀρνίο καὶ εἶδε Ἄγγελο νὰ πετᾶ στὸ μεσουράνημα καὶ ἄλλον νὰ ἀκολουθεῖ καὶ ἄλλον καὶ λευκὴ νεφέλη καὶ πάνω σ’ αὐτὴν κάποιον ὅμοιο μὲ Υἱὸ Ἀνθρώπου ποὺ εἶχε πάνω στὸ κεφάλι του χρυσὸ στεφάνι καὶ στὸ χέρι του κοφτερὸ δρεπάνι. Μετὰ εἶδε ἑπτὰ Ἀγγέλους ποὺ εἶχαν τὶς ἑπτὰ μεγάλες πληγὲς καὶ ἑπτὰ χρυσὲς φιάλες ποὺ ἦταν γεμάτες ἀπὸ τὸν θυμὸ τοῦ Θεοῦ. Μετὰ μεταφέρθηκε πνευματικὰ στὴν ἔρημο καὶ εἶδε μιὰ γυναίκα ποὺ καθόταν ἐπάνω σ’ ἕνα κόκκινο θηρίο ποὺ εἶχε ἑπτὰ κεφάλια καὶ κήρυξε ὅτι ἀπ’ αὐτὴν θὰ ἔλθει ὁ ἀντίχριστος. Εἶδε μετὰ τὸν οὐρανὸ ἀνοιγμένο καὶ ἕναν ἀναβάτη σὲ λευκὸ ἄλογο καὶ τὸ ὄνομά του ἦταν ὁ Λόγος τοῦ Θεοῦ. Μετὰ εἶδε τὸ θηρίο καὶ τοὺς βασιλιάδες τῆς γῆς ποὺ ἤθελαν νὰ κάνουν πόλεμο μὲ τὸν ἀναβάτη τοῦ λευκοῦ ἀλόγου καὶ πιάστηκε τὸ θηρίο καὶ μαζί του ὁ ψευδοπροφήτης ποὺ ἦταν ὁ ἀντίχριστος καὶ εἶδε νὰ ρίχνονται στὴ λίμνη τοῦ πυρός. Μετὰ εἶδε ἕναν Ἄγγελο νὰ κατεβαίνει ἀπὸ τὸν οὐρανὸ καὶ νὰ ρίχνει τὸν σατανᾶ καὶ ὅσους εἶχαν τὸ χάραγμά

Αποκάλυψη Βιβλίο Νεο_Σχέδιο 1 20/3/20 10:33 π.μ. Page 21

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

του στὴν ἄβυσσο καὶ νὰ τὴν κλείνει ἀπάνω του γιὰ νὰ μὴν πλανήσει πλέον τὰ ἔθνη γιὰ χίλια χρόνια. Μετὰ εἶδε τοὺς Μάρτυρες ὅλο δόξα νὰ βασιλεύουν ἐν Χριστῷ. Στὴ συνέχεια εἶδε ὅτι μετὰ ἀπὸ χίλια χρόνια λύθηκε ὁ σατανᾶς καὶ ρίχτηκε στὴ λίμνη τῆς φωτιᾶς μαζὶ μὲ τὸν ἀντίχριστο, στοὺς ἀτέλειωτους αἰῶνες. Μετὰ εἶδε καινούργιο οὐρανὸ καὶ καινούργια γῆ καὶ τὴ νέα Ἱερουσαλὴμ καὶ εἶδε ποταμὸ ὕδατος ζωῆς καὶ τοὺς δούλους τοῦ Θεοῦ νὰ βλέπουν τὸ πρόσωπό Του καὶ νὰ ἔχουν πάνω στὸ μέτωπό τους τὸ ὄνομά Του. Ὅταν εἶδε ὅλα αὐτὰ ὁ Ἰωάννης ἔπεσε κάτω θέλοντας νὰ προσκυνήσει τὸν ἄγγελο ποὺ ἔδειχνε σ’ αὐτὸν ὅλα αὐτὰ καὶ τὸν ἐμπόδισε ὁ Ἄγγελος λέγοντάς του “μὴ μὲ προσκυνᾶς ἐμένα, εἶμαι κι ἐγὼ σύνδουλος δικός σου, προσκύνα τὸν Θεό”. Καὶ βλέποντας αὐτὰ ἄκουγε ἀπὸ τὸν Κύριό μας Ἰησοῦ Χριστὸ ὅτι Αὐτὸς εἶναι ὁ Ὢν καὶ ὅτι Αὐτὸς εἶναι ὁ Λόγος τοῦ Θεοῦ ὁ ὁποῖος μετὰ σαρκώθηκε γιὰ χάρη μας. Ἔγινε δηλαδὴ τέλειος ἄνθρωπος καὶ ὀνομάστηκε Υἱὸς τοῦ Ἀνθρώπου». Εἶναι μία ἐξαιρετικὴ περίληψη ποὺ ἀποδίδεται, ὅπως εἴπαμε, στὸν Μεγάλο Ἀθανάσιο, καὶ ποὺ δείχνει ἀκριβῶς τὸ περιεχόμενο τῆς Ἀποκάλυψης ὡς βιβλίου τῆς ἐμπειρίας τῆς ἐκκλησιαστικῆς κοινότητας. Αὐτὰ ὅλα ποὺ περιγράφει δὲν εἶναι πράγματα ποὺ θὰ συμβοῦν κάποτε, εἶναι πράγματα ποὺ συμβαίνουν συνεχῶς. Ὁ πόλεμος, ὁ διαρκὴς πόλεμος τῶν ἐχθρῶν τοῦ Χριστοῦ ἐναντίον του καὶ ἐναντίον τῆς Ἐκκλησίας του, συμβαίνει διαρκῶς. Ὁ πόλεμος αὐτὸς ξεκινάει καὶ πρὶν τὴν ἐνανθρώπηση τοῦ Κυρίου. Εἶναι ὁ διαρκὴς πόλεμος ἀνάμεσα σ’ αὐτὰ ποὺ ὀνομάζει ὁ ἀπόστολος Παῦλος «ὁ κόσμος τοῦτος» καὶ «ὁ κόσμος τοῦ Θεοῦ». Τὸ περιεχόμενο τῆς Ἀποκάλυψης μᾶς εἰσάγει στὴν ἱστορία τῆς Ἐκκλησίας, τελικὰ μᾶς περιγράφει ποιὰ εἶναι ἡ διαρκὴς ἱστορία τῆς Ἐκκλησίας. Μ’ αὐτὰ δὲν θέλω νὰ πῶ ὅτι δὲν ὑπάρχει ἔσχατο μέλλον, δὲν θέλω νὰ πῶ ὅτι ἡ Ἀποκάλυψη, ὅπως καὶ ἄλλα κείμενα, π.χ. τὸ σχετικὸ ἀπόσπασμα ἀπὸ τὴν Πρὸς Θεσσαλονικεῖς ἐπιστολὴ τοῦ ἀποστόλου Παύλου, δὲν ἀναφέρονται σὲ ἕνα ἔσχατο μέλλον, ὅτι δὲν ὑπάρχει ἕνας καιρὸς τῶν ἐσχάτων, αὐτὸ ποὺ συνηθίζουμε νὰ λέμε Β´ Παρουσία καὶ ποὺ ὁμολογοῦμε καὶ στὸ σύμβολο τῆς Πίστεώς μας. Θέλω νὰ πῶ ὅτι αὐτὸς ὁ καιρὸς τῶν ἐσχάτων δὲν μετράει μὲ τοὺς χρονικοὺς προσδιορισμοὺς ποὺ μετρᾶμε ἐμεῖς τὴ φθορά μας καὶ τὸν θάνατό μας. Δὲν εἶναι ὁ καιρὸς τοῦ κόσμου τούτου.

Αποκάλυψη Βιβλίο Νεο_Σχέδιο 1 20/3/20 10:33 π.μ. Page 22

ΣΧΟΛΙΑ ΣΤΗΝ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ

Τὸ μέρος, ἢ μᾶλλον ὁ τόπος στὸν ὁποῖο ψηλαφοῦμε αὐτὴ τὴν πραγματικότητα τῆς Ἐκκλησίας εἶναι ἡ θεία Λειτουργία. Ἡ θεία Λειτουργία μᾶς βοηθάει, ὅπως μᾶς τὴν ἐκτυλίσσουν οἱ Πατέρες μας, νὰ καταλάβουμε τί σημαίνει αὐτὸ τὸ «ἐδῶ καὶ τώρα καὶ ὄχι ἀκόμα». Αὐτὴ ἡ Β´ Παρουσία τοῦ Κυρίου συμβαίνει τώρα, ἀλλὰ ἐπίσης δὲν ἔχει συμβεῖ ἀκόμα. Αὐτὴ ἡ συνθήκη συμβαίνει σὲ κάθε θεία Λειτουργία, καὶ αὐτὴ τὴ συνθήκη περιγράφει ἡ Ἀποκάλυψη. Τὸ περιεχόμενο τῆς Ἀποκάλυψης θὰ μποροῦσε νὰ χωριστεῖ σὲ τρία μέρη, ποὺ μάλιστα εἶναι σαφῶς διακριτὰ μεταξύ τους (δὲν συμπεριλαμβάνω τὸν πρόλογο καὶ τὸν ἐπίλογο). Τὸ πρῶτο μέρος καταγράφει τὴν κατάσταση τῆς Ἐκκλησίας, δηλαδὴ τὴ σχέση ποὺ ἔχει ὁ λαὸς τοῦ Θεοῦ, ὁ νέος Ἰσραήλ, μὲ ἐσωτερικοὺς καὶ μὲ ἐξωτερικοὺς ἐχθρούς. Συγχρόνως, κατατίθεται στὸ πρῶτο μέρος ἕνας κατάλογος, ἂς τὸν ὀνομάσομε ἄξονα, σημεῖο ἀναφορᾶς τῆς κατ’ ἀλήθειαν ζωῆς, τοῦ κατ’ ἀλήθειαν βίου, εἴτε τὸν προσεγγίζουμε αὐτόν, εἴτε ταυτιζόμαστε μ᾽ αὐτόν, εἴτε τὸν ἀρνούμαστε. Πάντως κατατίθενται αὐτὰ τὰ κριτήρια. Ἀναφέρομαι στὶς ἑπτὰ ἐπιστολὲς ἀπὸ τὸ πρῶτο μέρος, ἑπτὰ ἐπιστολὲς σὲ ἑπτὰ ἐκκλησίες. Κατὰ τοὺς Πατέρες ποὺ ἀσχολήθηκαν μὲ αὐτὲς τὶς ἐπιστολές, τὸ «ἑπτὰ» εἶναι συμβολικὸς ἀριθμός, δὲν πρόκειται μόνον γιὰ ἑπτὰ συγκεκριμένες ἐκκλησίες. Ὁ Ἰωάννης ἀσφαλῶς ἀναφέρεται σὲ ἑπτὰ ὑπαρκτὲς τοπικὲς ἐκκλησίες, ἀλλὰ ἤδη ὁ ἀριθμὸς ἑπτὰ μᾶς προκαλεῖ νὰ ἀντιληφθοῦμε ὅτι ἡ ἀποστολὴ γίνεται πρὸς τὴν οἰκουμενικὴ Ἐκκλησία, πρὸς ὅλη τὴν Ἐκκλησία. (Μὴν ξεχνᾶμε ἄλλωστε ὅτι στὴ Μικρὰ Ἀσία στὰ τέλη τοῦ 1ου μ.Χ. αἰώνα δὲν ὑπάρχουν μόνο αὐτὲς οἱ ἑπτὰ ἐκκλησίες.) Ἐπιλέγει ὁ Ἰωάννης αὐτὲς τὶς ἑπτὰ ἐνδεχομένως γιατὶ μ’ αὐτὲς εἶχε κάποια ἰδιαίτερη σχέση. Πάντως ἐπιμένουν οἱ Πατέρες ὅτι οἱ ἑπτὰ αὐτὲς ἐπιστολὲς ἀπευθύνονται σὲ ὅλες τὶς κατὰ τόπους ἐκκλησίες. Καὶ τί λένε αὐτὲς οἱ ἐπιστολές; Ἐλέγχουν, ἐπικρίνουν, ἐπιβραβεύουν καὶ καταθέτουν ἐπίσης τὴ μεγάλη ἐλπίδα. Ἀκοῦστε ἕναν κατάλογο, ἀπαρτισμένο ἀπὸ τὴν κατακλείδα κάθε ἐπιστολῆς, τῆς ὁποίας ἡ τελευταία φράση συνήθως εἶναι: «Ὁ ἔχων οὖς ἀκουσάτω τί τὸ Πνεῦμα λέγει», ὅποιος ἔχει τὴν ἐσωτερικὴ δυνατότητα ἂς ἀκούσει τί λέγει τὸ Ἅγιο Πνεῦμα. 1. Στὸν νικητὴ θὰ ἐπιτρέψω νὰ φάει ἀπὸ τὸν καρπὸ τοῦ δέντρου τῆς ζωῆς («Τῷ νικῶντι δώσω αὐτῷ φαγεῖν ἐκ τοῦ ξύλου τῆς ζωῆς», 2,7).

Αποκάλυψη Βιβλίο Νεο_Σχέδιο 1 20/3/20 10:33 π.μ. Page 23

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

2. Ὁ νικητὴς δὲν θὰ γνωρίσει τὸν αἰώνιο θάνατο («Ὁ νικῶν οὐ μὴ ἀδικηθῇ ἐκ τοῦ θανάτου τοῦ δευτέρου», 2,11). 3. Στὸν νικητὴ θὰ προσφέρω τὴ μυστικὴ τροφή («Τῷ νικῶντι δώσω αὐτῷ τοῦ μάννα τοῦ κεκρυμμένου», 2,17). 4. Σὲ αὐτὸν ποὺ βγαίνει νικητὴς τηρώντας μέχρι τὸ τέλος τὶς ἐντολές μου, θὰ τοῦ προσφέρω δύναμη νὰ ἀντιμετωπίσει τὴν εἰδωλολατρία τῶν ἐθνῶν καὶ θὰ τὸν κάνω πολίτη τῆς ἀνέσπερης ἡμέρας («Καὶ ὁ νικῶν καὶ ὁ τηρῶν ἄχρι τέλους τὰ ἔργα μου, δώσω αὐτῷ ἐξουσίαν ἐπὶ τῶν ἐθνῶν […] καὶ δώσω αὐτῷ τὸν ἀστέρα τὸν πρωϊνόν», 2,26.28). 5. Ὁ νικητὴς θὰ περιβληθεῖ λευκὰ ἱμάτια, καὶ θὰ παραμείνει τὸ ὄνομά του γραμμένο στὸ βιβλίο τῆς ζωῆς («Ὁ νικῶν οὕτως περιβαλεῖται ἐν ἱματίοις λευκοῖς, καὶ οὐ μὴ ἐξαλείψω τὸ ὄνομα αὐτοῦ ἐκ τοῦ βιβλίου τῆς ζωῆς», 3,5). 6. Ὁ νικητὴς θὰ εἶναι στύλος στὸ ναὸ τοῦ Θεοῦ μου καὶ θὰ ἔχει γραμμένο ἐπάνω του τὸ νέο μου ὄνομα («Ὁ νικῶν, ποιήσω αὐτὸν στῦλον ἐν τῷ ναῷ τοῦ Θεοῦ μου […] καὶ γράψω ἐπ’ αὐτὸν τὸ ὄνομα τοῦ Θεοῦ μου […] καὶ τὸ ὄνομά μου τὸ καινόν», 3,12). 7. Ὁ νικητὴς θὰ καθίσει μαζί μου στὸ θρόνο μου («Ὁ νικῶν, δώσω αὐτῷ καθίσαι μετ’ ἐμοῦ ἐν τῷ θρόνῳ μου», 3,21). Θὰ μποροῦσε κανεὶς νὰ δεῖ αὐτὲς τὶς ἑπτὰ προτάσεις ὡς ἕνα κείμενο ποὺ ἀφορᾶ ὅλη τὴν ἱστορία τῆς Ἐκκλησίας, ὅλο τὸ Εὐαγγέλιο: τὴ σύνδεση μὲ τὸ ἴδιο τὸ πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ ―θὰ δώσω τὸ ὄνομά μου, λέει― μέχρι τὴν ἀνάπτυξη ὅλης αὐτῆς τῆς ἄφθαρτης καὶ ἀτελεύτητης ζωῆς, τῆς ἀπερίσταλτης ζωῆς ― δὲν θὰ τὸν βρεῖ ὁ δεύτερος θάνατος. Καταγράφει, λοιπόν, στὸ πρῶτο μέρος, τὴν κατάσταση τῆς Ἐκκλησίας ― καὶ ἀναφέρθηκα ἤδη σὲ ἐσωτερικοὺς καὶ ἐξωτερικοὺς ἐχθρούς, μιὰ κατάσταση ποὺ ὑφίστατο ὄχι μόνο τὸ 95 μ.Χ., ἀλλὰ ἤδη ἀπὸ τὰ χρόνια τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ. Ὁ ψευδοδιδάσκαλος, ὁ ψευδοπροφήτης, ὁ λύκος μὲ ἔνδυμα προβάτου, ὁ μαθητὴς ποὺ ἀρνεῖται καὶ προδίδει, αὐτὴ εἶναι μιὰ ἐνδογενὴς κατάσταση μέσα στὴν ἱστορία τῆς Ἐκκλησίας. Γι’ αὐτὸ καὶ ὁ Ποιμένας, ὁ καλὸς Ποιμένας, οἱ καλοὶ ποιμένες, οἱ διδάσκαλοι, αὐτοὶ ποὺ ἔχουν τὴν εὐθύνη, ἔχουν ἀκριβῶς τὴν εὐθύνη νὰ μποροῦν νὰ βροῦν τὸν ψευδοδιδάσκαλο, τὸν ψευδοπροφήτη, ἤ, ὅπως τὸν ὀνομάζει ἡ Ἀποκάλυψη, τὸν Ἀντίχριστο, αὐτὸν ποὺ ἐργάζεται ἐναντίον τοῦ Χριστοῦ.

Αποκάλυψη Βιβλίο Νεο_Σχέδιο 1 20/3/20 10:33 π.μ. Page 24

ΣΧΟΛΙΑ ΣΤΗΝ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ

Ὑπάρχουν λοιπὸν πολλοὶ ψευδοπροφῆτες καὶ πολλοὶ ψευδοδιδάσκαλοι, ὅπως τοὺς ὀνομάζει στὶς ἑπτὰ ἐπιστολές, πολλὲς φορὲς καὶ συγκεκριμένα, ὑπάρχουν αἱρετικὲς ὁμάδες, δηλαδὴ ἐσωτερικοὶ ἐχθροί, τοὺς ὁποίους ἐπίσης ὀνοματίζει, ὑπάρχουν ὅμως καὶ ἐξωτερικοὶ ἐχθροί, ὅπως οἱ ἐθνικοί, ἰδιαίτερα ἡ ρωμαϊκὴ ἐξουσία, αὐτὸ ποὺ λέμε ἐξουσία τοῦ κόσμου τούτου. Μάλιστα, ἤδη τὸ ἀνέφερα, στὴν ἐπιστολὴ πρὸς τὴν Πέργαμο ἀναφέρει ἰδιαίτερα τὸν φίλο του ἐπίσκοπο Ἀντίπα ―«ὁ μάρτυς μου ὁ πιστός»― τὸν ὁποῖο εἶχαν ἐκτελέσει οἱ ἐθνικοί. Τὸ δεύτερο μέρος, τὸ πιὸ παρεξηγημένο, ἐπιτρέψτε μου νὰ πῶ, ἴσως καὶ τὸ πιὸ δύσκολο, περιγράφει ἕναν πόλεμο. Ἕναν διαρκὴ ὅμως πόλεμο, ὄχι ἕναν πόλεμο ποὺ θὰ γίνει, ἀλλὰ ἕναν πόλεμο ποὺ γίνεται. Ἄλλωστε ἡ Ἀποκάλυψη στὶς ἐσωτερικές της μαρτυρίες δὲν μιλάει γιὰ μακρινοὺς καιρούς, ἀλλὰ γιὰ χρόνο λειτουργικό, ποὺ πάντα εἶναι σύγχρονος: «ἔρχομαι ταχύ», «ἔρχομαι ἐν τάχει», «ἰδοὺ καιρός». Μιλάει γιὰ ἄμεσο καιρὸ μὲ κίνδυνο ἀκόμα καὶ νὰ παρεξηγηθεῖ, ὅπως παρεξηγήθηκε κάποτε ὁ ἀπόστολος Παῦλος στὴ Θεσσαλονίκη ὅταν μιλοῦσε γιὰ ταχεία ἔλευση τοῦ Κυρίου καὶ οἱ πιστοὶ νόμιζαν πὼς μιλοῦσε γιὰ χρονικὸ προσδιορισμὸ ταχύτατο6. Αὐτὸς ὁ διαρκὴς πόλεμος ἔχει δύο σκέλη: εἶναι ἱστορικός, ἀλλὰ εἶναι καὶ πνευματικός. Ἔχει ἐξωτερικὰ στοιχεῖα ἀλλὰ ἔχει καὶ ἐσωτερικά. Τὰ ἐξωτερικὰ στοιχεῖα ἤδη τὰ ζοῦν οἱ πρῶτοι Χριστιανοί. Λίγα χρόνια πρίν, περίπου τὸ 65, ἔχουμε δύο μεγάλους μάρτυρες ποὺ ἐκτελοῦνται ἀπὸ τὴ ρωμαϊκὴ ἐξουσία, τὸν Πέτρο καὶ τὸν Παῦλο. Καὶ ὄχι μόνο αὐτοὺς τοὺς δύο ― στὰ ἁγιολογικὰ κείμενα ὑπάρχουν μαρτυρίες γιὰ πολλοὺς μάρτυρες τὴν ἐποχὴ αὐτή, ἐπὶ Νέρωνα, ἐπὶ Βεσπασιανοῦ, ἐπὶ Τίτου, ἐπὶ Δομετιανοῦ (τοῦ αὐτοκράτορα τῆς περιόδου κατὰ τὴν ὁποία γράφεται ἡ Ἀποκάλυψη). Ἔχουμε τὸ ξεκίνημα τῶν πρώτων διωγμῶν ἐναντίον τῆς Ἐκκλησίας. Οἱ διωγμοὶ εἶναι πλέον παρόντες. Στὴν ἐπιστολὴ πρὸς τὴν ἐκκλησία τῆς Σμύρνης γράφει: νὰ εἶστε ἕτοιμοι, γιατὶ θὰ ξεσπάσουν διωγμοί, πολλὴ θλίψη καὶ μαρτύριο θὰ ἔλθουν σὲ σᾶς. Θυμίζω ὅτι τὸ 146 6

Αὐτὴ ἡ παρεξήγηση ἔγινε ἀφορμὴ νὰ γράψει τὴν Α´ πρὸς Θεσσαλονικεῖς ἐπιστολὴ ἀπὸ τὴν Κόρινθο καὶ νὰ τοὺς ἐξηγήσει ὅτι δὲν πρέπει νὰ ἐγκλωβιζόμαστε σὲ ἀντιλήψεις χρόνου τῆς φθορᾶς καὶ τοῦ θανάτου.

Αποκάλυψη Βιβλίο Νεο_Σχέδιο 1 20/3/20 10:33 π.μ. Page 25

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

μ.Χ., λίγα χρόνια μετὰ τὴ συγγραφὴ τῆς Ἀποκάλυψης, ἕνας ἀπὸ τοὺς μεγάλους ποιμένες τῆς Ἐκκλησίας μας δίνει τὸ αἷμα του, μαρτυρεῖ, καὶ ἔχουμε τὸ πρῶτο γραπτὸ «Μαρτυρολόγιο», ὅπου περιγράφεται τὸ μαρτύριο τοῦ μεγάλου ἁγίου Πολυκάρπου ἐπισκόπου Σμύρνης. Ὑπάρχει λοιπὸν ἕνας διαρκὴς πόλεμος τῶν ἐχθρῶν τοῦ Χριστοῦ ἐναντίον τοῦ λαοῦ του, ἐναντίον τῆς Ἐκκλησίας. Οἱ συνέπειες αὐτοῦ τοῦ πολέμου, ποὺ περιγράφει ἡ Ἀποκάλυψη, εἶναι ἡ θλίψη, τὸ μαρτύριο, ὁ θάνατος. Ἔχει συνέπειες αὐτὸς ὁ πόλεμος. Ἀλλὰ ἐπειδὴ ἔχει συνέπειες, ὁ Ἰωάννης σπεύδει νὰ καταθέσει τὴ μαρτυρία ποὺ ὀνομάζεται «στέφανος δόξης». Ὅπου περιγράφει μαρτύριο, θλίψη, θάνατο, ἔρχεται νὰ συμπληρώσει μὲ τὴν παρουσία τοῦ «στεφάνου δόξης». Θυμίζω ὅτι αὐτὴ τὴν ἀναφορὰ γιὰ τὸν «στέφανον δόξης», τὸν ὁποῖο προηγουμένως ἔχει ἐπικαλεσθεῖ ὁ ἀπόστολος Παῦλος («ἀπόκειταί μοι ὁ τῆς δικαιοσύνης στέφανος», Β´ Τιμ. 4,8), αὐτὴν τὴν κατακλείδα τὴν διαβάζουμε στὰ περισσότερα μαρτύρια τῶν Ἁγίων μας: τὸ μαρτύριό τους τελειώνει μὲ τὴν ἐπωδὸ «καὶ ἔλαβον τὸν στέφανον τῆς δόξης» ποὺ τοὺς ἀπένειμε ὁ Κύριος. Αὐτὸς ὁ στέφανος τῆς δόξης εἶναι ἡ ἕνωση μὲ τὸν Χριστό. Τὸ τρίτο μέρος τῆς Ἀποκάλυψης εἶναι ἀκριβῶς αὐτὴ ἡ ἕνωση Χριστοῦ καὶ Ἐκκλησίας ποὺ περιγράφεται ὡς γάμος, ἱερὸς γάμος, ὄχι μὲ τὴν ἔννοια τὴ θρησκειολογικὴ ποὺ ἔχουμε στὶς μυστικὲς θρησκεῖες, ἀλλὰ εἰκονολογικός, ἕνωση φύσεων. Ἡ ἀνθρώπινη φύση τοῦ Χριστοῦ ἑνώνεται μὲ τὴν ἀνθρώπινη φύση τοῦ ἀνθρώπου. Ἀπὸ τὴ μιὰ εἶναι ἡ Νύμφη, ἡ Ἐκκλησία, καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη εἶναι ὁ Νυμφίος, ὁ Χριστός. Ἤδη ἔφθασα στὸ σημεῖο νὰ ἐξηγήσω γιατί, ὅπως διαβάζουμε στοὺς Πατέρες, γράφτηκε αὐτὸ τὸ βιβλίο. Θὰ ἀρκοῦσε ἡ φράση ποὺ ἔχει ἡ ἴδια ἡ Ἀποκάλυψη: γράφτηκε γιὰ νὰ μάθουμε ὅλοι «ἃ δεῖ γενέσθαι ἐν τάχει», αὐτὰ ποὺ πρόκειται νὰ συμβοῦν συντομότατα. Τί εἶναι αὐτὰ ποὺ πρόκειται νὰ συμβοῦν συντομότατα; Οἱ διωγμοί; Ἡ νίκη ἐναντίον τοῦ Ἀντιχρίστου; Οἱ θλίψεις, οἱ ταλαιπωρίες; Ἴσως εἶναι λίγα γιὰ νὰ γραφτεῖ αὐτὸ τὸ βιβλίο. Κάτι πιὸ δυνατὸ πρέπει νὰ συμβεῖ ἐν τάχει, δηλαδὴ στὴ ζωὴ τοῦ κάθε πιστοῦ. Στὴ ζωὴ τοῦ καθενὸς αὐτὸ ποὺ θὰ συμβεῖ ἐν τάχει εἶναι ἕνας γάμος. Μᾶς καλεῖ νὰ πραγματοποιήσουμε ἕνα γάμο. Οἱ διωγμοὶ ἔχουν ἀρχίσει ἤδη. Ἀπὸ τὴν ἐποχὴ ποὺ ζεῖ ὁ Χριστὸς ξεκινοῦν οἱ διωγμοὶ τῶν

Αποκάλυψη Βιβλίο Νεο_Σχέδιο 1 20/3/20 10:33 π.μ. Page 26

ΣΧΟΛΙΑ ΣΤΗΝ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ

Ἰουδαίων, μὲ πρωτομάρτυρα τὸν Στέφανο. Διωγμοὶ ἐναντίον τῶν μαθητῶν λοιπὸν τοῦ Ἰησοῦ, ποὺ ἐκπορεύονται ἀπὸ τὴν ἡγεσία τῶν Ἰουδαίων καὶ κυρίως ἀπὸ τὴ ρωμαϊκή, ἄρα τὴν κοσμικὴ ἐξουσία ἐναντίον τῶν Χριστιανῶν. Ἄλλο πρέπει νὰ ἐνδιαφέρει τώρα τὸν Χριστιανό, τὸ μέλος τῆς Ἐκκλησίας: ἂν ὑπάρχει τρόπος νὰ πραγματοποιήσει μιὰ ζωὴ ἐκτὸς φθορᾶς καὶ θανάτου. Καὶ αὐτὸ μπορεῖ νὰ τὸ πραγματοποιήσει ἐν τάχει. Ἕξι αἰῶνες περίπου πρὶν ἀπὸ τὴ γέννηση τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ τοποθετεῖται ἡ συγγραφὴ ἑνὸς βιβλίου ποὺ περιέχεται στὸν κανόνα τῆς Ἁγίας Γραφῆς, στὸν κανόνα τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης συγκεκριμένα. Εἶναι τὸ γνωστὸ Ἄσμα Ἀσμάτων. Τί εἶναι αὐτὸ τὸ βιβλίο; Εἶναι ἕνα ἐρωτικὸ τραγούδι. Μιὰ κοπέλα τραγουδάει τὴν ἀγάπη της, τὸν ἔρωτά της, γιὰ ἕναν ἄνδρα, κι ἕνας νέος ἄνδρας τραγουδάει τὴν ἀγάπη του γιὰ αὐτὴν τὴν κοπέλα. Οἱ Ἰουδαῖοι εἶδαν τὸ πρότυπο τῆς σχέσης Γιαχβὲ-Ἰσραήλ. Οἱ Χριστιανοὶ εἶδαν ἐπίσης τὸ ἀνάλογο πρότυπο τῆς σχέσης ΧριστοῦἘκκλησίας. Ὁ γάμος δὲν συντελεῖται στὸ Ἄσμα Ἀσμάτων, δὲν φτάνουν στὴν τελικὴ ἕνωσή τους οἱ δύο νέοι. Τὴν τραγουδοῦν, τὴν λαχταροῦν, θέλουν ὁ ἕνας νὰ βρεθεῖ στὴν ἀγκαλιὰ τοῦ ἄλλου, ἀλλὰ οἱ φύλακες, οἱ γονεῖς, οἱ καταστάσεις, δὲν τοὺς ἀφήνουν. Περιγράφεται μιὰ λαχτάρα ποὺ δὲν φτάνει σὲ τέλος. Ἡ Ἀποκάλυψη εἶναι ἡ ἀπάντηση στὸ Ἄσμα Ἀσμάτων, συνέχεια καὶ ἀπάντηση. Στὴν Ἀποκάλυψη πάλι ἔχουμε ἕνα τραγούδι, ἐρωτικὸ τραγούδι. Μιὰ γυναίκα λαχταράει τὴν ἕνωσή της μὲ ἕναν ἄνδρα. Ὁ δράκοντας δὲν τὴν ἀφήνει, προσπαθεῖ νὰ τῆς πάρει τὸν καρπὸ αὐτῆς τῆς ἕνωσης, δὲν τὴν ἀφήνει νὰ ἑνωθεῖ μὲ τὸν Νυμφίο της, τὴν ἀναγκάζει νὰ καταφύγει στὴν ἔρημο. Τελικὰ ὅμως ὁ Νυμφίος τῆς προσφέρει τὴν ἀγκαλιά του, τὴν περικλείει στὴν ἀγκαλιά του καὶ τελεῖται ὁ ἱερὸς γάμος. Ἔτσι τελειώνει ἡ Ἀποκάλυψη: μὲ τὴν τέλεση τοῦ μυστηριακοῦ γάμου μεταξὺ τῆς γυναίκας-Ἐκκλησίας καὶ τοῦ ΝυμφίουΧριστοῦ, ὁ ὁποῖος μάλιστα χαρακτηρίζεται «ἐσφαγμένον Ἀρνίον», δηλαδὴ ἐκεῖνος ὁ ἄνδρας ποὺ μαρτύρησε γιὰ τὴν ἠγαπημένη. Γι᾿ αὐτὸ γράφτηκε ἡ Ἀποκάλυψη, γιὰ νὰ μᾶς πεῖ ὅτι ταχύτατα, ἐν τάχει, μποροῦμε ὅλοι νὰ πραγματοποιήσουμε αὐτὴ τὴν ἕνωση Χριστοῦ καὶ Ἐκκλησίας, ὁ καθένας ὡς μέλος τοῦ σώματος τοῦ Χριστοῦ, ὡς μέλος τῆς Ἐκκλησίας του, ἡ ὁποία δὲν εἶναι ἀφηρημένη κατάσταση ἀλλὰ σύνολο προσώπων ποὺ τοὺς ἑνώνει ἡ παρουσία τοῦ Ἁγίου Πνεύματος.

Αποκάλυψη Βιβλίο Νεο_Σχέδιο 1 20/3/20 10:33 π.μ. Page 27

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ἀσφαλῶς δεχόμαστε ὅτι ἡ Ἀποκάλυψη ἔχει καὶ ἕνα παρηγορητικὸ χαρακτήρα. Ἔχουμε τοὺς διωγμούς, ἔχουμε τὰ μαρτύρια, ἔχουμε αὐτὰ ποὺ ἔρχονται, αὐτὰ ποὺ ὁ συγγραφέας βλέπει νὰ ἔρχονται, κυρίως τοὺς μαζικοὺς καὶ μεγάλους διωγμούς. Ἡ ἱστορία ἀργότερα δικαιώνει αὐτὴ τὴν πρόβλεψή του. Ἐπὶ τρεῖς αἰῶνες βλέπουμε νὰ μετράει ἡ Ἐκκλησία τοὺς μάρτυρές της ―γιὰ νὰ μὴν πῶ ἐπὶ εἴκοσι αἰῶνες―, τὰ μαρτύρια ποὺ ὑποφέρουν οἱ πιστοὶ τοῦ Θεοῦ. Ἔχει ἐπίσης καὶ ἕνα ἄλλο στοιχεῖο τὸ περιεχόμενό της, τὸ γιατί γράφτηκε: ἔπρεπε νὰ ἐξαγγελθεῖ τὸ ἀληθές, τὸ διαρκῶς ἀληθές, ποὺ εἶναι ὁ Χριστός. Δὲν ὑπάρχει ἄλλο βιβλίο στὴν Καινὴ Διαθήκη ποὺ νὰ ἔχει τόσο ἔντονο χριστολογικὸ χαρακτήρα, τόσο μονοσήμαντη ἀναφορὰ μόνο στὸν Χριστό. Ἑπομένως τὸ διαρκῶς ἀληθὲς εἶναι τὸ πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ γιὰ τὸν συγγραφέα τῆς Ἀποκάλυψης. Γράφτηκε γιὰ νὰ μᾶς βάλει στὸ δίλημμα, στὸ μεγάλο δίλημμα, τὸ ὁποῖο, ἐπιτρέψτε μου νὰ πῶ, διαρκεῖ μέχρι σήμερα: μὲ τὸν κόσμο ἢ μὲ τὸν Χριστό; Τελικά, αὐτὴ ἡ περιγραφὴ τοῦ διαρκοῦς τέλους θὰ μποροῦσε νὰ μᾶς βοηθήσει στὴν ἀπάντηση τοῦ διλήμματος, ἐάν, ὅπως λέει στὶς ἀπολήξεις τῶν ἑπτὰ ἐπιστολῶν πρὸς τοὺς ἐπισκόπους, ἔχουμε αὐτὶ νὰ ἀκούσομε («Ὁ ἔχων οὖς ἀκουσάτω τί τὸ Πνεῦμα λέγει»). Εἶναι σημαντικὸ νὰ προσδιορίσουμε τὸν χρόνο στὸν ὁποῖο ἀναφέρονται οἱ περιγραφὲς τῆς Ἀποκάλυψης. Ἐπειδὴ δὲν περιέχει ἱστορικὸ χρονικό, ἀνάγει ὅλα τὰ γεγονότα τῆς θείας Οἰκονομίας στὴν τελικὴ λύση τοῦ δράματός της, καὶ μέσῳ αὐτοῦ τοῦ τέλους φωτίζει ὅλα ὅσα ἔχουν συμβεῖ, ἀκόμα καὶ γεγονότα πρὶν ἀπὸ τὴ δημιουργία τοῦ ἀνθρώπου, ὅπως ἡ πτώση τοῦ Διαβόλου (κεφ. 12). Κι αὐτὴ εἶναι ἡ δύναμη τῆς Ἀποκάλυψης, ὅτι συνδέει τὴν προϊστορία καὶ τὴν ἱστορία μὲ τὸ ἔσχατο μέλλον σὲ μιὰ μᾶλλον ἐκτὸς χρόνου προοπτική.

Ὁ εὐχαριστιακὸς καὶ λειτουργικὸς χαρακτήρας τοῦ βιβλίου Σημαντικὸ στοιχεῖο ποὺ χαρακτηρίζει τὴν Ἀποκάλυψη, εἶναι ὁ εὐχαριστιακὸς χαρακτήρας τοῦ περιεχομένου της. Ἡ Ἀποκάλυψη περιγράφει μία ἐμπειρία ποὺ ζοῦν οἱ ἄνθρωποι στὰ τέλη τοῦ πρώτου αἰώνα ἤ, ἂν θέλετε, ποὺ θὰ ἔπρεπε νὰ ζοῦν κατὰ τὸν συγγραφέα τοῦ βιβλίου: τὴν ἐμ-

Αποκάλυψη Βιβλίο Νεο_Σχέδιο 1 20/3/20 10:33 π.μ. Page 28

ΣΧΟΛΙΑ ΣΤΗΝ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ

πειρία τῆς θείας Εὐχαριστίας. Ὄχι ἁπλῶς τῆς θείας Λειτουργίας, ἀλλὰ συγκεκριμένα τῆς θείας Εὐχαριστίας ποὺ εἶναι ἡ ἕνωση, ἡ κοινωνία μὲ τὸ σῶμα καὶ μὲ τὸ αἷμα τοῦ Χριστοῦ. Ἡ ἴδια ἡ Ἀποκάλυψη θέτει τὸ κέντρο αὐτὸ στὸν πρόλογό της: «Ἐγενόμην ἐν Πνεύματι ἐν τῇ Κυριακῇ ἡμέρᾳ». Ἐν Πνεύματι, σύμφωνα καὶ μὲ τὶς ἐπιστολὲς τοῦ ἀποστόλου Παύλου, ἰδιαίτερα στὴν Α΄ πρὸς Κορινθίους ἐπιστολὴ ποὺ περιγράφεται ἡ θεία Λειτουργία, ὁ πιστὸς βρίσκεται μέσα στὴ θεία Εὐχαριστία· καὶ Κυριακὴ εἶναι ἡ ὥρα, ὁ καιρὸς τῆς θείας Εὐχαριστίας. (Τὸ 95 μ.Χ. ἡ πρώτη ἡμέρα τῆς ἑβδομάδος δὲν ὀνομάζεται ἀκόμα Κυριακή. Ὀνομαζόταν γενικότερα πρώτη ἡμέρα τῆς ἑβδομάδας, ἐνῶ τὸ Πάσχα ὀνομαζόταν ἡμέρα τοῦ Κυρίου. Θὰ ἀρχίσει νὰ ὀνομάζεται Κυριακὴ ὅταν συνειδητοποιήσουν οἱ πρῶτοι Χριστιανοὶ ὅτι τὸ ἅπαν τοῦ καιροῦ τοῦ Κυρίου, τοῦ καιροῦ τῆς Χάριτος, εἶναι ἡ θεία Εὐχαριστία, ὅπου ἐκεῖ συντελοῦνται τὰ μέλλοντα ὡς παρόντα.) Ὁ Ἰωάννης ἐμπνέεται τὴν Ἀποκάλυψή του στὴν προοπτικὴ μιᾶς θείας Λειτουργίας καὶ περιγράφει τί συμβαίνει μέσα σὲ αὐτὴ τὴ θεία Λειτουργία. Ἡ Κυριακὴ εἶναι ἡ θεία Λειτουργία. Αὐτὸ ἐπικρατεῖ στὴν Ἐκκλησία γιὰ ἀρκετοὺς αἰῶνες, νὰ ὀνομάζουν δηλαδὴ καὶ νὰ ταυτίζουν τὴ θεία Λειτουργία μὲ τὴ λέξη Κυριακή. Ὅταν π.χ. τὸ 325 μ.Χ. ἡ Α´ Οἰκουμενικὴ Σύνοδος ψηφίζει ἕναν κανόνα, τὸν 25ο, καὶ λέει ὅτι «παρελάβομεν μὴ κλίνειν γόνυ κατὰ Κυριακὴν ἡμέραν», δὲν ἀναφέρεται σὲ ἡμερολογιακὴ ἡμέρα, ἀλλὰ ἀναφέρεται στὴ θεία Λειτουργία. Κάθε φορὰ ποὺ τελεῖται τὸ μυστήριο τῆς θείας Εὐχαριστίας ἔχουμε ἡμέρα Κυριακή, δηλαδὴ ἔχουμε ἡμέρα τοῦ Κυρίου, εἶναι παρὼν ὁ Κύριος, γι’ αὐτὸ ὁ λειτουργικὸς χρόνος φεύγει ἀπὸ τὴν αὐτονομία τῶν παρόντων καὶ συνδέεται μὲ τὰ μέλλοντα ὡς Κυριακὴ ἡμέρα. Καὶ οἱ ἑπτὰ ἐπιφωνήσεις, ποὺ ἀνέφερα προηγουμένως, ἔχουν λειτουργικὸ χαρακτήρα. Ὅλοι οἱ λειτουργιολόγοι συμφωνοῦν ὅτι δύο κείμενα τοῦ πρώτου αἰώνα εἶναι τὰ ἀρχαιότερα ποὺ ἔχουμε ἂν θέλουμε νὰ μάθουμε τὴν ἱστορία τῆς θείας λατρείας, ἰδιαίτερα τῆς θείας Λειτουργίας. Τὸ πρῶτο κείμενο εἶναι ἡ Α΄ πρὸς Κορινθίους ἐπιστολή, 53-54 μ.Χ., τὸ δεύτερο κείμενο εἶναι ἡ Ἀποκάλυψη. Ἀπὸ αὐτὲς τὶς δύο πηγὲς λαμβάνουν στοιχεῖα οἱ Πατέρες ποὺ ἔγραψαν ἀργότερα τὰ κείμενα τῆς θείας Λειτουργίας, μέχρι νὰ ἐπικρατήσουν τὰ δύο βασικά, τοῦ Μεγάλου Βασιλείου καὶ τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου. Θέλω νὰ πῶ ὅτι ἡ Ἀπο-

Αποκάλυψη Βιβλίο Νεο_Σχέδιο 1 20/3/20 10:33 π.μ. Page 29

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

κάλυψη σφραγίζει τὸ λειτουργικὸ ἦθος τῆς Ἐκκλησίας, ἀναδεικνύοντάς το σὲ δεύτερη παρουσία τοῦ Κυρίου. Τὰ λειτουργικὰ στοιχεῖα τῆς Ἀποκάλυψης ποὺ διαμόρφωσαν τὸν λειτουργικὸ τρόπο τῆς ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς εἶναι πάρα πολλά ― ἔχουν γραφτεῖ μελέτες γι᾽ αὐτὸ τὸ θέμα. Ἐπισημαίνω κυρίως, στὸ 4ο κεφάλαιο, τὴν περιγραφὴ τῆς οὐράνιας Λειτουργίας μὲ τοὺς εἰκοσιτέσσερις πρεσβυτέρους καὶ τοὺς δώδεκα Ἀποστόλους. Οἱ εἰκοσιτέσσερις πρεσβύτεροι ἀναλογοῦν στὶς δώδεκα φυλὲς τοῦ Ἰσραὴλ καὶ στὶς ἀνάλογες καὶ ἀντίστοιχες δώδεκα φυλὲς τῶν ἐθνῶν, διότι ἔτσι ἀντιλαμβάνονταν τὴ διαίρεση τοῦ κόσμου στὴν τότε ἐκκλησιαστικὴ παράδοση. Ἄλλωστε, ἡ νίκη τοῦ Ἀρνίου ἐναντίον τῶν ἐχθρῶν του καὶ ὁ γάμος τοῦ Ἀρνίου μὲ τὴ Νύμφη-Ἐκκλησία ἔχει καθαρὰ εὐχαριστιακὸ χαρακτήρα. Ἀλλὰ καὶ πάρα πολλὰ στοιχεῖα μέσα στὴ λατρεία μας λαμβάνονται ἀπὸ τὴν Ἀποκάλυψη. Αὐτὴ ἡ περιγραφὴ τῆς οὐράνιας Λειτουργίας θὰ καθρεφτιστεῖ στὴ γῆ, ἀφοῦ, ὅπως γνωρίζουμε, κατὰ τὴν πατερικὴ θεολογία ὅ,τι γίνεται μέσα στὴν Ἐκκλησία εἶναι καθρέφτισμα οὐράνιας κατάστασης, μὲ τὴν ἔννοια τῆς θείας ζωῆς. Ἤδη ἀπὸ τὰ τέλη τοῦ 2ου μὲ ἀρχὲς τοῦ 3ου αἰώνα τὸ σύνθρονο πίσω ἀπὸ τὸ Ἱερὸ ἐπηρεάζεται ἀπὸ τὴν περιγραφὴ τῆς Ἀποκάλυψης: ὁ ἐπίσκοπος στὸ κέντρο, ἐπὶ τοῦ θρόνου τοῦ Ἀρνίου, εἰς τόπον καὶ τύπον Χριστοῦ, καὶ ἑκατέρωθεν οἱ εἰκοσιτέσσερις πρεσβύτεροι, ποὺ ἀργότερα, ἀνάλογα μὲ τὸ μέγεθος τοῦ ναοῦ, γίνονται λιγότεροι, πάντα ὅμως σὲ ζυγὸ ἀριθμό. Ἡ ἴδια ἡ Ἁγία Τράπεζα περιγράφεται στὴν οὐράνια Λειτουργία ποὺ μᾶς παρέδωσε ὁ Ἰωάννης καὶ τὴν ἀντιγράφουμε σύμφωνα μὲ τὴν εἰκόνα ποὺ ἔχει ἡ Ἀποκάλυψη. Ὁ Ἀμνὸς ἐπὶ τοῦ θυσιαστηρίου ἀντανακλᾶ τὴν εἰκόνα ποὺ περιγράφεται στὴν Ἀποκάλυψη. Ὁ τροῦλος τοῦ ναοῦ ἀντανακλᾶ τὴν περιγραφὴ τῆς καινούργιας Ἱερουσαλὴμ ποὺ κατεβαίνει ἀπὸ τὸν οὐρανὸ καὶ ἐπικαλύπτει τὴ γῆ. Ἡ ἀκατάπαυστη λατρεία, αὐτὸ ποὺ ὀνομάζουμε εἰκοσιτετράωρη δοξολογία τοῦ Θεοῦ, εἶναι ἐπίσης ἐμπνευσμένη ἀπὸ τὴν Ἀποκάλυψη, ἀφοῦ ἐκεῖ, στὴν οὐράνια θεία Λειτουργία, περιγράφεται αὐτὴ ἡ συνεχὴς δοξολογία. Ἀκόμα καὶ ἡ ἀντιφωνικὴ ψαλμωδία, ποὺ ἐπικρατεῖ στὴ λειτουργικὴ παράδοση ἀπὸ τὰ τέλη τοῦ 2ου αἰώνα, ἐπηρεάζεται ἀπὸ τὴν Ἀποκάλυψη, ὅπου ἔχουμε μιὰ σειρὰ συνεχῶν ἀντιφωνήσεων, καὶ στὴν πρώτη περιγραφὴ τῆς οὐράνιας θείας Λειτουργίας καὶ στὴ δεύτερη πε-

Αποκάλυψη Βιβλίο Νεο_Σχέδιο 1 20/3/20 10:33 π.μ. Page 30

ΣΧΟΛΙΑ ΣΤΗΝ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ

ριγραφὴ πρὸς τὸ τέλος, μετὰ τὸν γάμο τοῦ Ἀρνίου μὲ τὴν Ἐκκλησία, ὅταν μᾶς περιγράφει τὴ μεγάλη δόξα τοῦ Ἀρνίου καὶ τὴ μεγάλη δόξα τῶν Ἁγίων γύρω ἀπὸ τὸ Ἀρνίο.

Ἡ προφητεία, ὁ προφήτης καὶ ἡ ἀποκάλυψη Ἡ ἑλληνικὴ λέξη προφήτης προέρχεται ἀπὸ τὴ συνένωση τῆς πρόθεσης «πρὸ» καὶ τοῦ ρήματος «φημί», ποὺ σημαίνει ὁμιλῶ ἐξ ὀνόματος τινὸς ἢ ἑρμηνεύω τὸν λόγο ἢ τὸ θέλημα τινός, εἰδικὰ τὸ θέλημα τοῦ Θεοῦ («Διὸς προφήτης δ᾽ ἐστὶ Λοξίας [= Ἀπόλλων] πατρός»7). Μὲ αὐτὸ τὸν ὅρο μετέφρασαν οἱ Ο´ τρεῖς ἑβραϊκοὺς ὅρους: α) τὸν ὅρο «ναμπί» (‫)נבח‬, ποὺ σήμαινε τὸν ἀπεσταλμένο (κεκλημένο) ἀπὸ τὸν Θεὸ νὰ διαγγείλει καὶ νὰ ἑρμηνεύσει τὸν λόγο του καὶ τὸ θέλημά του· β) τὸν ὅρο «ροέχ» (‫)ראה‬, ποὺ σήμαινε αὐτὸν ποὺ βλέπει (ὁ βλέπων)· καὶ γ) τὸν ὅρο «χοζέχ» (‫)חזה‬, ποὺ σήμαινε αὐτὸν ποὺ ἀντιλαμβάνεται τὴν παρουσία τοῦ Θεοῦ καὶ τὴν κηρύττει στὸν λαό. Μερικὲς φορὲς μάλιστα μετέφρασαν κατὰ λέξη τὸν ὅρο «ροέχ»: «ὁ βλέπων»8. Στὴν Παλαιὰ Διαθήκη διαχωρίζονται σαφῶς ὁ προφήτης ἀπὸ τὸν μάντη, ἡ προφητεία ἀπὸ τὴ μαντεία. Ὁ πρῶτος ἐμπνέεται ἀπὸ τὸν Θεό, εἶναι ὁ ἄνθρωπος τοῦ Θεοῦ. Ὁ δεύτερος συνήθως, ἂν καὶ ὄχι πάντοτε, εἶναι ὄργανο δαιμονικῶν δυνάμεων. Ἐνδιαφέρον ἔχει ἡ περίπτωση τοῦ μάντη Βαλαάμ, ὁ ὁποῖος ἀπὸ μάντης μετατρέπεται σὲ προφήτη κατὰ ἀποκάλυψη τοῦ Θεοῦ9. 7 8

Αἰσχύλου Εὐμενίδες, 19. Βλ. Α´ Βασ. 9,9-11: «Καὶ ἔμπροσθεν ἐν ᾿Ισραὴλ τάδε ἔλεγεν ἕκαστος ἐν τῷ πορεύεσθαι ἐπερωτᾶν τὸν Θεόν· δεῦρο καὶ πορευθῶμεν πρὸς τὸν βλέποντα· ὅτι τὸν προφήτην ἐκάλει ὁ λαὸς ἔμπροσθεν ῾Ο βλέπων. Καὶ εἶπε Σαοὺλ πρὸς τὸ παιδάριον αὐτοῦ· ἀγαθόν τὸ ρῆμα, δεῦρο καὶ πορευθῶμεν. Καὶ ἐπορεύθησαν εἰς τὴν πόλιν, οὗ ἦν ἐκεῖ ὁ ἄνθρωπος ὁ τοῦ Θεοῦ. Αὐτῶν ἀναβαινόντων τὴν ἀνάβασιν τῆς πόλεως καὶ αὐτοὶ εὑρίσκουσι τὰ κοράσια ἐξεληλυθότα ὑδρεύεσθαι ὕδωρ καὶ λέγουσιν αὐταῖς· εἰ ἔστιν ἐνταῦθα ῾Ο βλέπων;». Βλ. τὴν ἱστορία τοῦ πολέμου μεταξὺ Μωυσῆ καὶ Βαλάκ, βασιλιᾶ Μωαβιτῶν(Ἀριθ. 25,5 κἑ.)· ὁ δεύτερος κάλεσε τὸν μάντη Βαλαὰμ νὰ καταραστεῖ τοὺς ἀνθρώπους τοῦ Ἀβραάμ, ἀλλὰ μὲ ἐπέμβαση τοῦ Θεοῦ ἀπεσταλμένος ἄγγελός του ἀντέστρεψε τὸν ρόλο του καὶ τοὺς εὐλόγησε, μὲ ἀποτέλεσμα τὴ νίκη τῶν δυνάμεων τοῦ

Αποκάλυψη Βιβλίο Νεο_Σχέδιο 1 20/3/20 10:33 π.μ. Page 31

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Λόγῳ τῆς ἀποστολῆς ποὺ ἀναλαμβάνει ὁ προφήτης κατὰ πρόσκληση τοῦ Θεοῦ, ἡ ὁποία μάλιστα ἐνεργεῖται κατὰ ἀποκαλυπτικὸ τρόπο, τὸ κήρυγμά του ἔχει διαχρονικὸ ἢ ὑπερχρονικὸ περιεχόμενο. Ἀντλεῖ ἀπὸ τὸ παρελθόν, κρίνει τὸ παρόν, καὶ ἀναγγέλλει τὶς συνέπειες γιὰ τὸ μέλλον. Αὐτὲς οἱ συνέπειες, τὰ μελλούμενα, ὅπως τὰ λέμε, ἔχουν ἕναν κοινὸ παρονομαστή: νὰ ἀναδείξουν τὴν αἰώνια σχέση τοῦ Θεοῦ μὲ τὴ δημιουργία του, τῶν ἀνθρώπων συμπεριλαμβανομένων, καὶ νὰ ξεδιπλώσουν τὸ μυστήριο τῆς θείας Οἰκονομίας, ὅπως ὀνομάζουμε τὴ διαρκὴ παρουσία τῶν θείων ἐνεργειῶν ἢ θείων ἐπεμβάσεων γιὰ τὴ σωτηρία τοῦ κόσμου. Κατὰ τοῦτο ἔχουν λογικότητα, δηλαδὴ ἐκφέρονται κατὰ λόγον, ἰδιαίτερα προσιτὸ σὲ ὅσους συνδέονται κατὰ τὴν εὐσέβεια μὲ τὸ θέλημα τοῦ Θεοῦ. Γι᾽ αὐτὸ καὶ ἡ προφητεία ὑπαγορεύεται ἀπὸ τὸν Θεό, κατὰ βάση ἀποκαλύπτεται, ὁ ὁποῖος ἔχει πλήρη ἐποπτεία (παντεπόπτης) τῶν συνθηκῶν τῆς ἱστορίας, ὅπως φαίνεται ἀπὸ τὶς ἐπεμβάσεις του, κατ᾽ ἐξοχὴν τὴν ἀποστολὴ τοῦ Υἱοῦ του καὶ τὴν πραγματοποίηση τῆς θείας ἐνανθρωπήσεως. Κατὰ τοῦτο ἡ προφητεία δὲν εἰσάγει ἀναγκαιότητα (ντετερμινισμό), ἀλλὰ ἀναδεικνύει τὴ θεία ἀγάπη, δηλαδὴ τὴν ἐλευθερία. Ὁ Θεὸς γνωρίζει ὅ,τι ὁ ἄνθρωπος ἀγνοεῖ καὶ ἀποκαλύπτει τὰ κρυφὰ σὲ αὐτοὺς καὶ σὲ ὅσους ἐπιθυμοῦν νὰ τὸν γνωρίσουν καὶ νὰ ἀκολουθήσουν τὸν δρόμο ποὺ ὑποδεικνύει. Ἀκόμα κι ὅταν ὁ ἄνθρωπος, μέσα στὴ σύγχυσή του, δὲν ἀναζητάει ἀπαντήσεις ἀπὸ τὸν Θεὸ γιὰ νὰ καθοδηγηθεῖ στὸν δρόμο του καὶ νὰ βρεῖ ἀπαντήσεις στὰ ὑπαρξιακά του ἐρωτήματα, ὁ ἴδιος ὁ Θεὸς στρέφεται στὸν ἄνθρωπο καὶ τοῦ ἀποκαλύπτει ἀπαντήσεις καὶ ὑποδείξεις. Χαρακτηριστικὴ εἶναι ἡ περίπτωση τοῦ Μωυσῆ, ὁ ὁποῖος καλεῖται νὰ ἀναλάβει τὸ μέγα ἔργο τῆς ἀπελευθέρωσης τοῦ λαοῦ του ἀπὸ τὴ δουλεία καὶ νὰ τὸν ὁδηγήσει στὴν ἐλευθερία τῶν τέκνων τοῦ Θεοῦ, συνδέοντάς τον μὲ τὸν Θεό, ὁ ὁποῖος μέσῳ ἀκριβῶς τοῦ Μωυσῆ θὰ αὐτοαποκαλυφθεῖ ὥστε ὁ λαός του νὰ γνωρίζει ποιὸς εἶναι, ποιὸ εἶναι τὸ ὄνομά του. Ἡ συνάντηση τοῦ Θεοῦ μὲ τὸν ἐκλεγμένο ὡς προφήτη του Μωυσῆ, δηλαδὴ ἀπεσταλμένο του, κατατίθεται ὡς διάλογος μεταξύ τους, ὅταν ὁ προφήτης ζητάει νὰ μάθει τὸ ὄνομα τοῦ Θεοῦ, δηλαδὴ τὸ εἶναι του, ζητάει Ἰσραήλ. Βλ. καὶ τὸ ἐπεισόδιο τῆς ὄνου τοῦ Βαλαὰμ ποὺ μὲ ἀνθρώπινη φωνὴ ὑπέδειξε τὸν ἄγγελο τοῦ Θεοῦ ποὺ προπορευόταν.

Αποκάλυψη Βιβλίο Νεο_Σχέδιο 1 20/3/20 10:33 π.μ. Page 32

ΣΧΟΛΙΑ ΣΤΗΝ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ

νὰ τὸν δεῖ κατὰ πρόσωπο ὥστε νὰ ἀναδειχθεῖ πραγματικὰ ὡς «ὁ βλέπων». Θυμίζω τοὺς κρίσιμους διαλόγους, ὅπως εἶναι καταγραμμένοι στὸ βιβλίο τῆς Ἐξόδου: α) Στὸ ὄρος Χωρήβ: «Καὶ εἶπε Μωυσῆς πρὸς τὸν Θεόν· ἰδοὺ ἐγὼ ἐξελεύσομαι πρὸς τοὺς υἱοὺς ᾿Ισραήλ, καὶ ἐρῶ πρὸς αὐτούς· ὁ Θεὸς τῶν πατέρων ἡμῶν ἀπέσταλκέ με πρὸς ὑμᾶς. Ἐρωτήσουσί με· τί ὄνομα αὐτῷ; Τί ἐρῶ πρὸς αὐτούς; Καὶ εἶπεν ὁ Θεὸς πρὸς Μωυσῆν λέγων· ἐγώ εἰμι ὁ ὤν. Καὶ εἶπεν· οὕτως ἐρεῖς τοῖς υἱοῖς ᾿Ισραήλ· ὁ ὢν ἀπέσταλκέ με πρὸς ὑμᾶς» (Ἔξοδ. 3,13-14). β) Στὴν κορυφὴ τοῦ ὄρους Σινᾶ: «Καὶ λέγει [Μωυσῆς]· ἐμφάνισόν μοι σεαυτόν, καὶ εἶπεν [ὁ Θεός]· ἐγὼ παρελεύσομαι πρότερός σου τῇ δόξῃ μου καὶ καλέσω τῷ ὀνόματί μου, Κύριος ἐναντίον σου· καὶ ἐλεήσω ὃν ἂν ἐλεῶ, καὶ οἰκτειρήσω ὃν ἂν οἰκτείρω. Καὶ εἶπεν· οὐ δυνήσῃ ἰδεῖν τὸ πρόσωπόν μου· οὐ γὰρ μὴ ἴδῃ ἄνθρωπος τὸ πρόσωπόν μου καὶ ζήσεται. Καὶ εἶπε Κύριος· ἰδοὺ τόπος παρ᾿ ἐμοί, στήσῃ ἐπὶ τῆς πέτρας· ἡνίκα δ᾿ ἂν παρέλθῃ ἡ δόξα μου, καὶ θήσω σε εἰς ὀπὴν τῆς πέτρας καὶ σκεπάσω τῇ χειρί μου ἐπὶ σέ, ἕως ἂν παρέλθω· καὶ ἀφελῶ τὴν χεῖρα, καὶ τότε ὄψει τὰ ὀπίσω μου, τὸ δὲ πρόσωπόν μου οὐκ ὀφθήσεταί σοι» (Ἔξοδ. 33,18-23). Πάνω σ᾽ αὐτοὺς τοὺς διαλόγους θὰ θεμελιωθεῖ καὶ θὰ ἀναπτυχθεῖ ἡ ἱστορία τῆς προφητείας καὶ τῶν προφητῶν, ἀπὸ τὸν Μωυσῆ μέχρι τὸν Ἰωάννη τὸν Πρόδρομο. Γιὰ τὸν καθένα ὑπάρχει μιὰ ἀποκαλυπτικὴ συνάντηση μὲ τὸν Θεό. Καθένας μαθαίνει τὸ ὄνομα τοῦ Θεοῦ («Κύριος ὁ Θεὸς οἰκτίρμων καὶ ἐλεήμων, μακρόθυμος καὶ πολυέλεος καὶ ἀληθινός», Ἔξοδ. 34,6) καὶ ἀποκτᾶ πείρα τῶν ἐνεργειῶν του. Καὶ ἀναλαμβάνει καθένας νὰ συνδέσει ἢ νὰ ἐπανασυνδέσει τὸν λαὸ μὲ τὸν Θεό του. Στὶς ἀρχὲς τοῦ 3ου μ.Χ. αἰώνα ὁ ἐπίσκοπος Ρώμης Ἱππόλυτος θὰ συνοψίσει τὸ περιεχόμενο τοῦ ἔργου τῶν προφητῶν: «Ἐπειδὴ γὰρ οἱ μακάριοι προφῆται ὀφθαλμοὶ ἡμῶν ἐγένοντο, προορῶντες διὰ πίστεως τὰ τοῦ Λόγου μυστήρια· ἅτινα καὶ ταῖς μεταγενεστέραις διηκόνησαν γενεαῖς, οὐ μόνον τὰ παρῳχηκότα εἰπόντες, ἀλλὰ καὶ τὰ ἐνεστῶτα καὶ τὰ μέλλοντα ἀπαγγείλαντες· ἵνα μὴ μόνον πρὸς καιρὸν ὁ προφήτης ὡς προφήτης δειχθῇ, ἀλλὰ καὶ πάσαις γενεαῖς προλέγων τὰ μέλλοντα ὁ προφήτης ὡς προφήτης εἶναι σημανθῇ. […] Ἐπεί, κατὰ τίνα λόγον ὁ προφήτης προφήτης λεχθήσεται, εἰ μὴ ὅτι πνεύματι προεώρα τὰ μέλλοντα; Εἰ γὰρ περὶ

Αποκάλυψη Βιβλίο Νεο_Σχέδιο 1 20/3/20 10:33 π.μ. Page 33

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

συμβεβηκότος τινὸς πράγματος ἔλεγέ τι ὁ προφήτης, οὐκ ἂν ἦν προφήτης, ταῦτα λέγων ἅπερ ἅπαντες ὑπ᾽ ὀφθαλμῶν ἦσαν τεθεαμένοι, ἀλλὰ τὰ μέλλοντα ἐκδιηγούμενος δικαίως προφήτης ἐκρίνετο. Διὸ εὐλόγως οἱ προφῆται ἀπ᾽ ἀρχῆς “οἱ βλέποντες” ἐκαλοῦντο»10. Ὡστόσο, πρέπει νὰ μνημονευθεῖ ὅτι ἡ ἀνάδειξη ἑνὸς εὐσεβοῦς Ἰσραηλίτη σὲ προφήτη τοῦ Θεοῦ δὲν ἦταν εὔκολα ἀποδεκτὴ ἀπὸ τὸν ἴδιο, συνθήκη ποὺ φανερώνει ὅτι μία ἔκτακτη ἄνωθεν ἐνίσχυση τὸν καθιστᾶ προφήτη καὶ ὄχι ἀτομικὰ ἢ φυσικὰ προσόντα. Μνημονεύω τὶς περιπτώσεις τοῦ Μωυσῆ («ἰσχνόφωνος καὶ βραδύγλωσσος ἐγώ εἰμι», Ἔξοδ. 4, 10), τοῦ Ἠσαΐα («Καὶ εἶπον· ὦ τάλας ἐγώ, ὅτι κατανένυγμαι, ὅτι ἄνθρωπος ὢν καὶ ἀκάθαρτα χείλη ἔχων, ἐν μέσῳ λαοῦ ἀκάθαρτα χείλη ἔχοντος ἐγὼ οἰκῶ καὶ τὸν βασιλέα Κύριον σαβαὼθ εἶδον τοῖς ὀφθαλμοῖς μου»11), τοῦ Ἰεζεκιήλ («χάνε τὸ στόμα σου καὶ φάγε», Ἰεζ. 2,8), τοῦ Ἱερεμία («ὦ δέσποτα Κύριε, ἰδοὺ ἐγὼ οὐκ ἐπίσταμαι λαλεῖν, ὅτι νεώτερος ἐγώ εἰμι», Ἱερ. 1,6), τοῦ Ἰωνᾶ (βλ. τὸ ἐπεισόδιο τῆς κολοκύνθης, Ἰωνᾶς, κεφ. 4). Πρώτη φορὰ ὀνομάζεται προφήτης ὁ Ἀβραάμ, κατὰ ἀποκάλυψη Θεοῦ: «ὅτι προφήτης ἐστὶ καὶ προσεύξεται περὶ σοῦ καὶ ζήσῃ» (Γέν. 20,7· βλ. τὸ ἐπεισόδιο μὲ τὸν Ἀβιμέλεχ, βασιλιὰ Γεράρων). Κατ᾽ ἐξοχὴν ὅμως προ10

Ἱππολύτου Ρώμης, Περὶ Χριστοῦ καὶ περὶ Ἀντιχρίστου, ΙΙ, ΒΕΠ 6, σελ. 197-198. [= «Ἐπειδὴ οἱ μακάριοι προφῆτες ἔγιναν τὸ δικό μας βλέμμα, προορῶντες διὰ τῆς πίστεως τὰ μυστήρια τοῦ Λόγου τοῦ Θεοῦ, τὰ ὁποῖα ὑπηρέτησαν χάριν τῶν μεταγενέστερων γενεῶν, καὶ μάλιστα ὄχι μόνον ὅσα εἶχαν ἀποκαλυφθεῖ στὸ παρελθὸν ἀλλὰ καὶ τὰ παρόντα καὶ τὰ μέλλοντα φανερώνοντας, ὥστε νὰ μὴν λογίζεται μόνον πρόσκαιρος ὁ προφήτης ἀλλὰ καὶ σὲ ὅλες τὶς γενιὲς νὰ προλέγει τὰ μέλλοντα καὶ νὰ λογισθεῖ πραγματικὸς προφήτης. […] Πῶς ἀλλιῶς, ἄλλωστε, ὁ προφήτης θὰ λογιζόταν ὡς προφήτης, ἐὰν δὲν προέβλεπε τὰ μέλλοντα; Ἂν ἁπλῶς ὁ προφήτης διακήρυττε ὅσα συνέβαιναν, δὲν θὰ ἦταν προφήτης λέγοντάς τα, μιὰ καὶ ὅλοι τὰ γνώριζαν. Γι᾽ αὐτὸ ὅποιος διηγεῖτο τὰ μέλλοντα δίκαια κρινόταν ὡς προφήτης. Καὶ γι᾽ αὐτὸ εἶναι αὐτονόητο ὅτι ἐξαρχῆς οἱ προφῆτες καλοῦνταν “οἱ βλέποντες”».] «Καὶ ἀπεστάλη πρός με ἓν τῶν Σεραφίμ, καὶ ἐν τῇ χειρὶ εἶχεν ἄνθρακα, ὃν τῇ λαβίδι ἔλαβεν ἀπὸ τοῦ θυσιαστηρίου, καὶ ἥψατο τοῦ στόματός μου καὶ εἶπεν· ἰδοὺ ἥψατο τοῦτο τῶν χειλέων σου καὶ ἀφελεῖ τὰς ἀνομίας σου καὶ τὰς ἁμαρτίας σου περικαθαριεῖ. Καὶ ἤκουσα τῆς φωνῆς Κυρίου λέγοντος· τίνα ἀποστείλω, καὶ τίς πορεύσεται πρὸς τὸν λαὸν τοῦτον; καὶ εἶπα· ἰδοὺ ἐγώ εἰμι· ἀπόστειλόν με» (Ἠσ. 6,5-6).

Αποκάλυψη Βιβλίο Νεο_Σχέδιο 1 20/3/20 10:33 π.μ. Page 34

ΣΧΟΛΙΑ ΣΤΗΝ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ

φήτης θὰ ἀναδειχθεῖ ὁ Μωυσῆς, ἐνῶ μεγάλες μορφὲς προφητῶν εἶναι ὁ Ἠλίας, ὁ Ἐλισσαῖος, ὁ Σαμουήλ, ὁ Ἠσαΐας, ὁ Ἰεζεκιήλ, ὁ Ἱερεμίας. Συγγενικὸς ἐν πολλοῖς πρὸς τὸν ὅρο «προφητεία» εἶναι ὁ ὅρος «ἀποκάλυψη», καὶ πάντως ἀποτελεῖ προϋπόθεση τῆς προφητείας. Ἀποκάλυψη σημαίνει ἄρση τῆς μυστικότητας, τῆς κρυπτότητας. Ἀποκάλυψη τοῦ Θεοῦ σημαίνει ὅτι αὐτὸς κάνει γνωστὸ τὸ ὄνομά του μὲ ἔκτακτες ἐμφανίσεις πρὸς χάρη τῆς σωτηρίας τῶν ἀνθρώπων. Κλασικὴ παραμένει ἡ διατύπωση τοῦ ἀποστόλου Παύλου ὅτι τὸν Θεὸ τὸν γνωρίζουμε κατὰ τὴ συνθήκη ποὺ ὁ ἴδιος μᾶς γίνεται γνωστός: «γνόντες Θεόν, μᾶλλον δὲ γνωσθέντες ὑπὸ Θεοῦ» (Γαλ. 4,9). Ἀναφέρθηκα ἤδη στὶς δύο κορυφαῖες ἀποκαλύψεις τοῦ Θεοῦ στὴν ἔρημο τοῦ Σινᾶ (κορυφὴ τοῦ Χωρὴβ καὶ κορυφὴ τοῦ Σινᾶ). Ἐκεῖ θὰ ἀποκαλύψει τὸ ὄνομά του, ἀλλὰ ἐπίσης τὸ θεῖο θέλημά του στὸν Μωυσῆ καὶ στὸ λαό του. Εἶχαν προηγηθεῖ οἱ μερικότερες ἀποκαλύψεις τῆς παρουσίας του στὸν Ἀβραὰμ καὶ σὲ ἄλλα πρόσωπα δικαίων τοῦ ἰουδαϊκοῦ λαοῦ. Στὴν Π.Δ. ἡ ἀποκάλυψη τῆς παρουσίας καὶ τῶν ἔργων τοῦ Θεοῦ ἐνεργεῖται: α) Διὰ τοῦ φυσικοῦ κόσμου, ὅπως διατυπώνει τὴ συνθήκη αὐτὴ ὁ ἀπόστολος Παῦλος: «… τὸ γνωστὸν τοῦ Θεοῦ φανερόν ἐστιν ἐν αὐτοῖς [τοῖς ἀνθρώποις]· ὁ γὰρ Θεὸς αὐτοῖς ἐφανέρωσε. Τὰ γὰρ ἀόρατα αὐτοῦ ἀπὸ κτίσεως κόσμου τοῖς ποιήμασι νοούμενα καθορᾶται, ἥ τε ἀΐδιος αὐτοῦ δύναμις καὶ θειότης» (Ρωμ. 1,20). β) Διὰ τοῦ Λόγου τοῦ Θεοῦ. Μόνο ποὺ αὐτὸς ὁ Λόγος ταυτίζεται μὲ τὸν Υἱὸ τοῦ Θεοῦ, στοιχεῖο ποὺ θὰ μᾶς ἀποκαλύψει ὁ εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης στὸ προοίμιο τοῦ εὐαγγελίου του: «Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος, καὶ ὁ Λόγος ἦν πρὸς τὸν Θεόν, καὶ Θεὸς ἦν ὁ Λόγος. Οὗτος ἦν ἐν ἀρχῇ πρὸς τὸν Θεόν. Πάντα δι’ αὐτοῦ ἐγένετο, καὶ χωρὶς αὐτοῦ ἐγένετο οὐδὲ ἓν ὃ γέγονεν» (Ἰωάν. 1,1-3), ἀλλὰ καὶ στὴν Ἀποκάλυψη: «καὶ περιβεβλημένος ἱμάτιον βεβαμμένον ἐν αἵματι, καὶ κέκληται τὸ ὄνομα αὐτοῦ, ὁ Λόγος τοῦ Θεοῦ» (Ἀποκ. 19,13). γ) Διὰ τῶν ἐπεμβάσεών του, μέσῳ τῶν θείων του ἐνεργειῶν, γιὰ νὰ ἀποτρέψει ἢ νὰ ἐπιτρέψει μία ἐξέλιξη ἐντὸς τῆς ἱστορίας, προκειμένου νὰ καθοδηγήσει καὶ νὰ παιδαγωγήσει τὸν λαό του ἢ τοὺς εὐσεβεῖς φίλους του, ἐπεμβαίνοντας πολλὲς φορὲς φανερὰ ἢ μυστικά. Πρόκειται γιὰ τὰ πεπραγμένα τῆς θείας Οἰκονομίας, ὅπως τὰ ὀνομάζουμε. Ἡ κο-

Αποκάλυψη Βιβλίο Νεο_Σχέδιο 1 20/3/20 10:33 π.μ. Page 35

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ρυφαία ἀποκάλυψη θὰ γίνει μὲ τὴν ἐνανθρώπηση τοῦ Υἱοῦ καὶ Λόγου τοῦ Θεοῦ, μὲ τὴ δράση του, τὴ διδασκαλία του, τὸ πάθος του, τὴν ἀνάστασή του καὶ τὴν ἀνάληψή του διὰ τῆς ὁποίας ἐνθρόνισε τὴν ἀνθρώπινη φύση στὸν τόπο τοῦ Θεοῦ. Γιὰ νὰ ἐπιτευχθεῖ αὐτὸ τὸ ἔργο τῆς ἀποκατάστασης τῶν σχέσεων Θεοῦ καὶ δημιουργίας, Θεοῦ καὶ ἀνθρώπων, μιᾶς ἀποκατάστασης θεμελιωμένης στὴ ἀγάπη καὶ στὴ βούληση τοῦ Θεοῦ, ἐκλέγονται οἱ προφῆτες, ὡς οἱ φίλοι τοῦ Θεοῦ, καὶ ἀποστέλλονται στὸν κόσμο γιὰ νὰ κηρύξουν τὴν παρουσία του, κυρίως ὡς πρὸς τὶς συνέπειες ποὺ ἔχει ἡ σχέση μαζί του ἢ ἡ ἀπουσία αὐτῆς τῆς σχέσης. Σ᾽ αὐτὴ τὴν προοπτική, δηλαδὴ τῆς θείας ἀποστολῆς, ἐντάσσεται ἡ περίπτωση τοῦ εὐαγγελιστῆ Ἰωάννη καὶ ἡ συγγραφὴ ἀπὸ μέρους του τοῦ βιβλίου τῆς Ἀποκάλυψης. Στὸ ἔργο αὐτὸ εἶναι ἔντονα παρούσα ἡ μεθοδολογία ποὺ ἀκολούθησαν οἱ προφῆτες τῆς Π.Δ.: ἁγιοπνευματικὴ ἔμπνευση, μὲ ἔντονη τὴν παρουσία ὁράσεων ἢ ἐνοράσεων, ἀκρόαση τοῦ Λόγου τοῦ Θεοῦ, περιγραφὴ καὶ σύνθεση. Ὁ Ἰωάννης ἐμφανίζεται ὡς διάμεσος μεταξὺ τοῦ Χριστοῦ καὶ τῆς Ἐκκλησίας του, καὶ ἀναλαμβάνει τὸ ἔργο νὰ κοινοποιήσει στὸ σῶμα τῆς Ἐκκλησίας, ποὺ εἶναι καὶ σῶμα τοῦ Χριστοῦ, τὴ βούληση καὶ τὴν κρίση τοῦ Χριστοῦ, καὶ συγχρόνως τὴ διαβεβαίωσή του γιὰ τὴν τελικὴ καὶ νικηφόρα ἔκβαση τῆς μάχης ἐναντίον τῆς Ἐκκλησίας-Νύμφης του. Ἐνδιαφέρον εἶναι ὅτι οἱ ὁράσεις καὶ οἱ περιγραφὲς ἀναλογοῦν σὲ ὅμοιες ἢ ἀντίστοιχες ἢ ἀνάλογες ποὺ συναντᾶμε σὲ ὁράσεις ἢ περιγραφὲς καὶ ἄλλων προφητῶν, ὅπως τοῦ Ἠσαΐα, τοῦ Ἰεζεκιήλ, τοῦ Ζαχαρία, ἢ (κυρίως) τοῦ Δανιήλ, ἀλλὰ καὶ σὲ ἀναφορὲς τῶν εὐαγγελίων. Αὐτὸ σημαίνει ὅτι στὴν Ἀποκάλυψη τοῦ Ἰωάννη ἀναπτύσσονται σχέσεις τοῦ παρελθόντος, τοῦ παρόντος καὶ τοῦ μέλλοντος σὲ ἕναν διαχρονικὸ διάλογο, ὥστε νὰ ἀναδύεται ἡ ἑνότητα καὶ ἡ πιστότητα τῶν θείων ἐπαγγελιῶν. Πρόκειται γιὰ τὸν ἴδιο Θεό, αὐτὸν ποὺ ἀποκαλύφθηκε στὸν πρωτάνθρωπο (Ἀδάμ) καὶ αὐτὸν ποὺ ἀποκαλύπτεται στὰ ἔσχατα. Πρωτολογία καὶ ἐσχατολογία σὲ μιὰ διαρκὴ ἑνότητα. Τὰ πρῶτα ἐξηγοῦνται καὶ κατανοοῦνται ἀπὸ τὰ ἔσχατα, ἀλλὰ καὶ τὰ ἔσχατα φωτίζονται καὶ θεμελιώνονται ἀπὸ τὰ πρῶτα. Ἡ σοφία ποὺ ἀναδύεται ἀπὸ τὴν Ἀποκάλυψη τοῦ Ἰωάννη, ἐνῶ δείχνει νὰ ἐκφράζεται ἀκόμη καὶ ὡς ἀνθρώπινη σκέψη, τελικὰ ἀποτελεῖ δωρεὰ τοῦ Θεοῦ, καὶ σχετίζεται μὲ τὴ σοφιολογικὴ γραμματεία ποὺ ἀνα-

Αποκάλυψη Βιβλίο Νεο_Σχέδιο 1 20/3/20 10:33 π.μ. Page 36

ΣΧΟΛΙΑ ΣΤΗΝ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ

πτύχθηκε στὸν ὕστερο Ἰουδαϊσμό (μετὰ τὸν 5ο π.Χ. αἰώνα). Ἄλλωστε, ὅπως μᾶς ἀποκάλυψε ἡ Καινὴ Διαθήκη, ἡ σοφία τοῦ Θεοῦ εἶναι ὑποστατική, ἔχει ὄνομα, εἶναι ὁ Υἱός του, ὁ ὁποῖος φανερώθηκε ἀνάμεσά μας ὡς Ἰησοῦς Χριστός (βλ. Α´ Κορ. 1,24: «Χριστὸν Θεοῦ δύναμιν καὶ Θεοῦ σοφίαν»). Ἡ προφητεία λοιπὸν εἶναι συνδεδεμένη μὲ τὴ θεία Σοφία καὶ μὲ τὸ Ἅγιο Πνεῦμα.

Ἡ πρόσληψη τῆς Ἀποκάλυψης ἀπὸ τὸν χριστιανικὸ κόσμο, διαχρονικά Τὸ κείμενο τῆς Ἀποκάλυψης τοῦ Ἰωάννη, καὶ ὡς πρὸς τὴν ἐγκυρότητά του καὶ ὡς πρὸς τὴν πρόσληψή του ἀπὸ τὶς χριστιανικὲς κοινότητες καὶ ὁμολογίες, οὔτε αὐτονόητη οὔτε κοινὴ ὑπῆρξε. Ἴσως εἶναι τὸ μόνο βιβλίο τῆς Καινῆς Διαθήκης ποὺ ἄργησε νὰ λάβει τὴ θέση του στὰ κανονικὰ βιβλία, ἂν καὶ ἡ ἀποδοχή του, μὲ ἀναφορὰ σὲ ἀποσπάσματα καὶ ἐπὶ μέρους προσεγγίσεις, μαρτυρεῖται ἀπὸ τὶς ἀρχὲς τοῦ 2ου αἰώνα. Στὸν Ἰουστίνο (135 μ.Χ.) βρίσκουμε τὴν πρώτη ἀναφορὰ στὴν Ἀποκάλυψη: «καὶ ἔπειτα καὶ παρ᾽ ἡμῖν ἀνήρ τις, ᾧ ὄνομα Ἰωάννης, εἷς τῶν ἀποστόλων τοῦ Χριστοῦ, ἐν ἀποκαλύψει γενομένῃ αὐτῷ χίλια ἔτη ποιήσειν ἐν Ἱερουσαλὴμ τοὺς τῷ ἡμετέρῳ Χριστῷ πιστεύσαντας προεφήτευσε, καὶ μετὰ ταῦτα τὴν καθολικὴν καί, συνελόντι φάναι, αἰωνίαν ὁμοθυμαδὸν ἅμα πάντων ἀνάστασιν γενήσεσθαι καὶ κρίσιν»12. Καθ᾽ ὅλο μάλιστα τὸν 2ο αἰώνα πολλοὶ τῶν ἀποστολικῶν Πατέρων μνημονεύουν τὸ ἔργο τοῦ ἀποστόλου Ἰωάννη, σχολιάζοντας σποραδικὰ μερικὰ χωρία, ὅπως ὁ Παπίας Ἱεραπόλεως, ὁ Εἰρηναῖος Λουγδούνου, ὁ Ἰγνάτιος ὁ Θεοφόρος, ὁ Κλήμης ὁ Ἀλεξανδρεύς, ὁ Θεόφιλος Ἀντιοχείας κ.ἄ. Κατὰ τὸν 3ο καὶ 4ο αἰώνα οἱ ἀναφορὲς στὴν Ἀποκάλυψη πυκνώνουν, μὲ ἐπικεφαλῆς τὸν Ὠριγένη, στὸν ὁποῖο ἀποδίδεται ἐκλεκτικὸς σχολιασμὸς μέχρι καὶ τοῦ κεφ. 14,3, μὲ βάση τὴν ἀλληγορικὴ προσέγγιση13. Ἐκεῖνος ὅμως ποὺ θὰ συμβάλει ἀποτελεσματικὰ στὴν ἀναγνώριση τῆς Ἀποκάλυψης ὡς ἔγκυρου ἁγιογραφικοῦ βιβλίου, εἶναι ὁ Μέγας Ἀθανάσιος, στὸν ὁποῖο ἀποδίδεται καὶ ἕνας πλήρης κατάλογος τῶν 27 βιβλίων 12 13

Ἰουστίνου, Διάλογος πρὸς Τρύφωνα, 81,4. Ὠριγένους, Εἰς τὴν Ἀποκάλυψιν τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου, ΒΕΠ 17, 134-160.

Αποκάλυψη Βιβλίο Νεο_Σχέδιο 1 20/3/20 10:33 π.μ. Page 37

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τῆς Καινῆς Διαθήκης, μὲ περίληψη τοῦ περιεχομένου ἑκάστου βιβλίου14. Πρώτη ἐπίσημη καταγραφὴ στὸν Κανόνα τῆς Καινῆς Διαθήκης συναντᾶμε στὴν τοπικὴ Σύνοδο τῆς Καρθαγένης (419), ποὺ ἐπικυρώθηκε ἀπὸ τὴν Πενθέκτη Οἰκουμενικὴ Σύνοδο (692). Σημειώνω ἐπιπλέον ὅτι ἡ Ἐκκλησία τῆς Ρώμης ἐπικύρωσε τὸν Κανόνα τῆς Καινῆς Διαθήκης (μὲ τὰ 27 βιβλία) μόλις τὸ 1546 μὲ τὴν ἐν Τριδέντῳ σύνοδό της. Θὰ μπορούσαμε νὰ διακρίνουμε τέσσερις ἀναδιπλώσεις προσέγγισης τοῦ περιεχομένου τῆς Ἀποκάλυψης τοῦ Ἰωάννη, μὲ πολλές, εἶναι ἀλήθεια, παραλλαγὲς ἀπὸ ποικιλώνυμες αἱρετικὲς ὁμάδες. Κατ᾽ ἀρχὰς θὰ πρέπει νὰ ἐπισημάνουμε ὅτι κατὰ τοὺς δέκα πρώτους αἰῶνες οἱ ἑρμηνευτὲς τοῦ κειμένου τῆς Ἀποκάλυψης, ἑλληνόφωνοι καὶ λατινόφωνοι, κινήθηκαν σὲ μιὰ κατὰ τὸ μᾶλλον ἑνιαία γραμμή, ἀναδεικνύοντας τὸ πνευματικὸ περιεχόμενο τοῦ κειμένου, καὶ ἐπισημαίνοντας τὸν διαχρονικό του χαρακτήρα, ὥστε νὰ ἀναδύεται ἡ ἑνότητα τοῦ Λόγου τοῦ Θεοῦ ὡς διαρκῶς παρόντος. Γι᾽ αὐτὸ καὶ ὑπογραμμίζεται ἡ σχέση πρωτολογίας καὶ ἐσχατολογίας ὡς διαρκὴς διάλογος τῶν πρώτων μὲ τὰ ἔσχατα. Οἱ ὁραματικὲς εἰκόνες τοῦ ἀποκαλυπτῆ Ἰωάννη δίνουν περιεχόμενο σὲ μιὰ ἱστορία ποὺ νοεῖται ὡς ἱερὴ ἐπειδὴ ἀκριβῶς ἀνάγεται στὴν ἔσχατη Βασιλεία τοῦ Θεοῦ, ἡ ὁποία συγχρόνως φωτίζει καὶ νοηματοδοτεῖ αὐτὴ τὴν ἱστορία. Κατὰ τὴ διάρκεια τῆς πρώτης χιλιετίας ἐμφανίστηκαν τρία πλήρη ὑπομνήματα στὴν Ἀποκάλυψη, τὰ ὁποῖα, μαζὶ μὲ τὶς μεμονωμένες προσεγγίσεις πλήθους ἐκκλησιαστικῶν συγγραφέων, κατέθεσαν τὴν ἐκκλησιαστικὴ ἑρμηνευτικὴ προσέγγιση. Πρόκειται γιὰ τὰ ἔργα: α) Οἰκουμενίου τοῦ Σχολαστικοῦ, Ἑρμηνεία τῆς Ἀποκαλύψεως τοῦ Ἰωάννου. Ὁ Οἰκουμένιος (τέλη 5ου - ἀρχὲς 6ου αἰώνα) ἦταν λαϊκὸς καὶ ὑπηρέτησε ὡς γραμματικὸς στὴν Ἰσαυρία. Τὸ ἔργο πρέπει νὰ γράφτηκε στὶς ἀρχὲς τοῦ 6ου αἰώνα15. 14

Μεγάλου Ἀθανασίου, Ἐκ τῆς ΛΘ´ Ἑορταστικῆς Ἐπιστολῆς, ΒΕΠ 33, σελ 83-84 (367 μ.Χ.). Βλ. καὶ Μεγάλου Ἀθανασίου, Σύνοψις ἐπίτομος τῆς θείας Γραφῆς, ΒΕΠ 33, σελ. 339-340. Τὸ ἔργο θεωρεῖται ἀμφιβαλλόμενο, ὡς πρὸς τὸν συγγραφέα, ὄχι ὅμως ὡς πρὸς τὸ περιεχόμενό του. Τὸ ἔργο αὐτὸ ἦταν ἄγνωστο στὴν εὐρύτερη θεολογικὴ γραμματεία μέχρι τὶς ἀρχὲς

Αποκάλυψη Βιβλίο Νεο_Σχέδιο 1 20/3/20 10:33 π.μ. Page 38

ΣΧΟΛΙΑ ΣΤΗΝ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ

β) Ἀνδρέα, ἀρχιεπισκόπου Καισαρείας τῆς Καππαδοκίας, Ἑρμηνεία εἰς τὴν Ἀποκάλυψιν τοῦ ἁγίου καὶ εὐαγγελιστοῦ Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου. Ὁ Ἀνδρέας (τέλη 6ου - ἀρχὲς 7ου αἰώνα), ἂν καὶ δὲν ἀναφέρει τὸν Οἰκουμένιο κινεῖται στὴν ἴδια τροπολογικὴ μέθοδο μὲ ἐκεῖνον. γ) Ἀρέθα, ἐπίσης ἀρχιεπισκόπου Καισαρείας τῆς Καππαδοκίας, Ἐκ τῶν Ἀνδρέᾳ τῷ Μακαριωτάτῳ ἀρχιεπισκόπῳ Καισαρείας Καππαδοκίας εἰς τὴν Ἀποκάλυψιν πεπονημένων θεαρέστως. Ὁ Ἀρέθας (τέλη ἔνατου - ἀρχὲς 10ου αἰώνα) ἐπεξεργάστηκε τὸ Ὑπόμνημα τοῦ Ἀνδρέα Καισαρείας, κινούμενος στὸ ἴδιο πνεῦμα μὲ ἐκεῖνον καὶ προσθέτοντας μερικὲς ἐνδιαφέρουσες προσεγγίσεις. Αὐτὲς οἱ πατερικὲς ἑρμηνευτικὲς τῆς πρώτης χιλιετίας ἀντιλαμβάνονται τὰ βιβλικὰ κείμενα ὡς εἰκόνες, πέραν τῶν ἱστορικῶν διηγήσεων, ποὺ «σημαίνουν», δηλαδὴ παραπέμπουν σὲ ἄλλη ἀνάγνωση τροπολογώντας τὰ σημαινόμενα. Παράδειγμα ἐξαιρετικὸ μᾶς ἔχει δώσει ὁ ἴδιος ὁ Χριστὸς ἐξηγώντας στοὺς μαθητές του τὶς ἀλήθειες ποὺ ἐνυπάρχουν στὴν Παραβολὴ τοῦ Σπορέως (βλ. Λουκ. 8,5-15), δίνοντας ἔτσι ἕνα ἀσφαλὲς μέτρο κατανοήσεως τῶν Γραφῶν. Σ᾽ αὐτὴ τὴ μέθοδο κατανόησης δόθηκαν πολλὰ ὀνόματα (τροπικὴ ἢ τροπολογική, συμβολική, ἀλληγορική, ἀναγωγική), κατ᾽ οὐσίαν ὅμως πρόκειται γιὰ τὴ σωστὴ παρακολούθηση μιᾶς γλώσσας ποὺ τὴν ὀνομάζουμε εἰκονολογική, ἡ ὁποία διασώζει τὸν πνευματικὸ (ἐν Πνεύματι) χαρακτήρα τοῦ κατ᾽ ἀλήθειαν ἐκκλησιαστικοῦ βίου. Μετὰ τὴν πρώτη χιλιετία, καὶ γιὰ μισὸ περίπου αἰώνα, ἡ πατερικὴ ἐνασχόληση μὲ τὸ κείμενο τῆς Ἀποκάλυψης γίνεται ἐπιλεκτική, μὲ ἀναφορὲς σὲ μεμονωμένες εἰκόνες ἢ περιγραφές, κατὰ τὸ πνεῦμα πάντως τοῦ προηγούμενου πατερικοῦ παραδείγματος. Στὴ Δυτικὴ ὅμως παράδοση ἀρχίζει νὰ ἐμφανίζεται μία ἐπικίνδυνη διαφοροποίηση, λόγῳ καὶ τῆς τοῦ 20ου αἰώνα. Πρωτοδημοσιεύθηκε τὸ 1928 μὲ βάση κώδικα τοῦ 13ου αἰώνα ἐν συνδυασμῷ πρὸς κώδικες ποὺ ὑπῆρχαν στὴ Θεσσαλονίκη, στὸ Ἅγιο Ὄρος καὶ στὴν Πάτμο. Ὁ ἀββὰς Migne συμπεριέλαβε στὴν Patrologiae Graecae, τόμ. 119, ἐπ᾽ ὀνόματι Οἰκουμενίου, ἐπισκόπου Τρίκκης (τοῦ 10ου αἰώνα) ἕνα συμπίλημα Ὑπομνήματος (Ἐκ τῶν Οἰκουμενίῳ τῷ μακαρίῳ ἐπισκόπῳ Τρίκκης Θεσσαλίας θεοφιλῶς πεπονημένων εἰς τὴν Ἀποκάλυψιν Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου, σύνοψις σχολική…), καὶ ἐντεῦθεν προῆλθε μία σχετικὴ σύγχυση.

Αποκάλυψη Βιβλίο Νεο_Σχέδιο 1 20/3/20 10:33 π.μ. Page 39

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

σχολαστικῆς ἀνάπτυξης τῶν ἀληθειῶν τῆς πίστης, σύμφωνα μὲ τὴν ὁποία οἱ ἐξηγήσεις τῶν βιβλικῶν διηγήσεων καὶ ἀναγραφῶν νοοῦνται ὡς κατὰ γράμμα ἀναφορὲς χωρὶς λογικότητα, σχεδὸν ὡς ἀναγκαιότητα ποὺ ὑπόκειται στὴν κατὰ γράμμα διατύπωση. Αὐτὴ ἡ στάση θὰ ἐπηρεάσει τὴν κατάσταση κατὰ τὸ δεύτερο ἥμισυ τῆς δεύτερης χιλιετίας, κατὰ τὸ ὁποῖο θὰ ἐμφανιστεῖ ἡ Μεταρρύθμιση (16ος αἰ.) ποὺ θὰ εἰσαγάγει νέες μεθόδους ἀνάπτυξης τῶν ἀληθειῶν τῆς πίστης. Ἡ διαμάχη μάλιστα Καθολικῶν καὶ Προτεσταντῶν θὰ παραγάγει ἀρκετὲς στρεβλώσεις ὅσον ἀφορᾶ τὶς ἀντιλήψεις γιὰ τὸν Θεό, τὸν κόσμο καὶ τὸν ἄνθρωπο. Ἀνάμεσα σὲ ἄλλα κύρια ζητήματα διαφορῶν, ἐντάσσεται καὶ ἡ πρόσληψη τῆς Ἀποκάλυψης τοῦ Ἰωάννη, διαφοροποιημένη βέβαια στὶς ἀναδυόμενες ἀπὸ τὴ Μεταρρύθμιση παραδόσεις (Λούθηρος, Καλβίνος, Ζβίγγλιος κ.ἄ.). Χαρακτηριστικὴ εἶναι ἡ θέση τῶν Ρωμαιοκαθολικῶν ποὺ ἀναγνωρίζουν τὸν Ἀντίχριστο στὸ πρόσωπο τοῦ Λούθηρου, καὶ ἀντίστοιχα τῶν Προτεσταντῶν ποὺ τὸν ἀναγνωρίζουν στὸ πρόσωπο τοῦ πάπα16. Ὅσο γιὰ τὴν παράδοση τῆς Ἀνατολῆς, ἐμφανίστηκαν ἀρκετὰ ἐξηγητικὰ κείμενα τῆς Ἀποκάλυψης κατὰ τὴ διάρκεια τῆς Τουρκοκρατίας ἀπὸ Ὀρθόδοξους συγγραφεῖς, ἐπηρεασμένα, ὅπως εἶναι φυσικό, ἀπὸ τὶς συνθῆκες ὀδύνης ἑνὸς σκλαβωμένου λαοῦ, ὁπότε ἦταν ἀναμενόμενη ἡ ταύτιση τοῦ Ἀντιχρίστου μὲ τοὺς κατακτητές. Ὁ 20ὸς αἰώνας θὰ εἰσαγάγει νέες προσεγγίσεις στὸ περιεχόμενο τῆς Ἀποκάλυψης. Ἀπὸ τὴ μία ἡ αὔξηση πλήθους ἐπὶ μέρους ὁμολογιῶν στὸν προτεσταντικὸ χῶρο τῆς Ἀμερικῆς, ἀπὸ τὴν ἄλλη ἡ γενικευμένη ὀδύνη ποὺ σφραγίστηκε ἀπὸ δύο παγκόσμιους πολέμους, ἔστρεψε πολλοὺς αὐτόκλητους ἐξηγητὲς στὴν ἔξαρση ἑρμηνειῶν ποὺ σκοτεινιάζει τὸ πνευματικὸ περιεχόμενο τῆς Ἀποκάλυψης, ἀφοῦ τὸ ἀντιλαμβάνεται ὡς οἱονεὶ μαγικὸ κείμενο, εἰσάγοντας μιὰ ἀναγκαιότητα ἐπαλήθευσης εἰκόνων ποὺ τὶς θεωρεῖ ὡς πραγματικότητες. Ἡ χαρὰ τῆς θείας Βασιλείας ἐξαφανίζεται καὶ τὴ θέση της παίρνει μιὰ τρομολαγνεία, ποὺ αἰχμαλωτίζει τὸν ἄνθρωπο στὸ σύνδρομο ἑνὸς τρομοκράτη Θεοῦ. 16

Παραθέτω τὴν ἐπισήμανση τοῦ Ζήσιμου Λορεντζάτου: «Ἀντίθετα μὲ τὸν Καθολικισμό ―τὸ βρίσκω αὐτὸ σημαντικότατο― ἡ Ὀρθοδοξία δὲν ἔχει μήτε Ἱερὴ Ἐξέταση μήτε καταδίκη τοῦ Γαλιλαίου στὸ παθητικό της» (Collectanea, ἀρ. 823).

Αποκάλυψη Βιβλίο Νεο_Σχέδιο 1 20/3/20 10:33 π.μ. Page 40

ΣΧΟΛΙΑ ΣΤΗΝ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ

Ὡστόσο, ἀπὸ τὸ δεύτερο ἥμισυ τοῦ 20οῦ αἰώνα ἐμφανίζονται στὴν ἑλληνικὴ θεολογικὴ σκέψη ὑπομνήματα καὶ μελέτες ποὺ ἐπαναφέρουν τὴν πατερικὴ ἑρμηνευτικὴ καὶ διαφωτίζουν τὸ κείμενο τῆς Ἀποκάλυψης ὡς κατάθεση Λόγου Θεοῦ ποὺ ἀποκαλύπτει τὸ θεῖο ἔλεος καὶ ἐπισημαίνει τὴν παρουσία τοῦ Ἁγίου Πνεύματος διὰ τῆς ἱστορίας, συνδέοντας τὰ πρῶτα μὲ τὰ ἔσχατα καὶ ἀναδεικνύοντας τὴν ἱερότητά της. Μνημονεύω, ὡς πρῶτο στὴ σειρὰ αὐτῶν τῶν δημοσιευμάτων, τὸ ἔργο τοῦ Παναγιώτη Μπρατσιώτη, Ἡ Ἀποκάλυψις τοῦ Ἰωάννου, Ἀθήνα 1949 (21992), τὸ ὁποῖο θὰ ἀκολουθήσουν ἀρκετὲς ἄλλες ἐργασίες (Σάββας Ἀγουρίδης, π. Ἰωάννης Σκιαδαρέσης, Γεώργιος Πατρῶνος, Σωτήριος Δεσπότης, Κων. Μπελέζος κ.ἄ.), ὅλες ὅμως ἐνταγμένες στὶς προϋποθέσεις τῆς ἀκαδημαϊκῆς δεοντολογίας, ἑπομένως κάπως μακριὰ ἀπὸ τὴν ἀνάγκη παιδαγωγίας τοῦ ὅλου πληρώματος τῆς Ἐκκλησίας. Γι᾽ αὐτὸ ἐξακολουθοῦν νὰ ἐπηρεάζουν τοὺς πιστοὺς ἀπαράδεκτες φονταμενταλιστικὲς ἀπόψεις ποὺ ὑποστηρίζονται ἀκόμη καὶ ἀπὸ ζηλωτὲς μοναχούς.

Ἡ θέση τῆς Ἀποκάλυψης στὴ ζωὴ τῆς Ἐκκλησίας Ἡ Ἀποκάλυψη τοὺς τελευταίους δύο αἰῶνες ἔγινε ἕνα παρεξηγημένο βιβλίο καὶ πολὺ λίγοι ἀνατρέχουν σ᾿ αὐτήν. Μελετᾶμε ὅλα σχεδὸν τὰ ἄλλα βιβλία τῆς Καινῆς Διαθήκης ἀλλὰ σπάνια μελετᾶμε τὴν Ἀποκάλυψη. Κι ὅμως, εἶναι ἕνα ἀπὸ τὰ σημαντικότερα βιβλία, καὶ μάλιστα ἕνα ἀπὸ τὰ πιὸ τρυφερὰ βιβλία. Εἶναι ἕνα βιβλίο ποὺ περικλείει χαρὰ μεγάλη μέσα του. Παρὰ τὶς ὑπερβολικὲς εἰκόνες ποὺ περιέχει, εἶναι ἕνα ποίημα. Πραγματικὰ εἶναι ἕνα ποιητικὸ βιβλίο ποὺ μᾶς ἐξαγγέλλει τὴν παρουσία τοῦ Λόγου τοῦ Θεοῦ. Μά, θὰ ὑποστήριζε κάποιος, ἐμεῖς ἔχουμε μάθει ὅτι εἶναι ἕνα προφητικὸ βιβλίο. Ἀσφαλῶς καὶ εἶναι ἕνα προφητικὸ βιβλίο, ἀλλὰ ἂς δοῦμε τί σημαίνει αὐτό. Ἡ λέξη «προφητεία», ὅπως ἐξηγήσαμε στὴν προηγούμενη παράγραφο καὶ ἐν μέρει ἐπαναλαμβάνω ἐδῶ, δὲν σημαίνει μαντεία στὴ δική μας παράδοση, στὴν ἐκκλησιαστική μας παράδοση. Μὲ τὴ λέξη «προφήτης» οἱ Ἑβδομήκοντα μετέφρασαν δύο ἑβραϊκὲς λέξεις μὲ τὶς ὁποῖες χαρακτηρίζονταν τὰ ἱερὰ ἐκεῖνα πρόσωπα τῆς βιβλικῆς ἱστορίας, καὶ ποὺ κατὰ λέξη σημαίνουν διαγγελεύς, ἐξαγγελεύς, ἢ ὁ βλέπων,

Αποκάλυψη Βιβλίο Νεο_Σχέδιο 1 20/3/20 10:33 π.μ. Page 41

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

αὐτὸς ποὺ βλέπει. «Πρόφημι» σημαίνει μιλάω ἐξ ὀνόματος τινός, δὲν σημαίνει μιλάω πρίν, ἀλλὰ μιλάω ἐξ ὀνόματος. Προφήτης στὴ βιβλικὴ γλώσσα εἶναι αὐτὸς ποὺ ἐξαγγέλλει αὐτὰ ποὺ τοῦ ἀποκαλύπτει ὁ Θεός, μιλάει ἐξ ὀνόματος τοῦ Θεοῦ. Κατ᾽ αὐτὴ τὴν ἔννοια, ἡ Ἀποκάλυψη εἶναι μία προφητεία, μᾶς λέει αὐτὰ ποὺ ἀποκαλύπτει ὁ Θεὸς γιὰ ὅσα συμβαίνουν. Αὐτὸ δὲν σημαίνει ὅτι στὴν Ἀποκάλυψη δὲν ἔχουμε ἀναφορὰ στὸ ἔσχατο μέλλον. Ἀσφαλῶς καὶ ἔχουμε, ἀλλὰ αὐτὸ τὸ ἔσχατο μέλλον τὸ ἀντιλαμβανόμαστε ὅπως τὸ μυστήριο τῆς θείας ἐνανθρωπήσεως στὴ θεία Εὐχαριστία, ὅπου στὴν πιὸ κρίσιμη στιγμή, κατὰ τὴν εὐχὴ τῆς ἁγίας Ἀναφορᾶς, μνημονεύομε τὰ παρελθόντα, τὰ παρόντα καὶ τὰ μέλλοντα ὡς (διαρκῶς) παρόντα: «Μεμνημένοι τοίνυν τῆς σωτηρίου ταύτης ἐντολῆς, καὶ πάντων τῶν ὑπὲρ ἡμῶν γεγενημένων», ὅλων ὅσα ἔχουν συμβεῖ, δηλαδὴ «τοῦ σταυροῦ, τοῦ τάφου, τῆς τριημέρου ἀναστάσεως, τῆς εἰς οὐρανοὺς ἀναβάσεως, τῆς ἐκ δεξιῶν καθέδρας», ἀλλὰ καὶ «τῆς δευτέρας καὶ ἐνδόξου πάλιν παρουσίας». Τελικὰ ἡ Ἀποκάλυψη θὰ μποροῦσε νὰ μᾶς ὁδηγήσει σὲ μιὰ ἐπανεύρεση τῆς εὐχαριστιακῆς διάστασης τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ μας βίου, δηλαδὴ τῆς εὐχαριστιακῆς διάστασης τοῦ κατ᾿ ἀλήθειαν βίου μας. Τελειώνω αὐτὴ τὴν εἰσαγωγὴ μὲ ἕνα ἀπόσπασμα ἀπὸ τὸν Πρόλογο τοῦ βιβλίου Ἡ Ἀποκάλυψη τοῦ Ἰωάννη τοῦ π. Ἰωάννη Σκιαδαρέση, ποὺ συνοψίζει τὴν προσέγγιση τῆς πατερικῆς παράδοσης μὲ ἐξαιρετικὸ τρόπο: «Βρίσκουμε στὸ βιβλίο αὐτὸ μιὰ εἰκόνα τῆς Ἐκκλησίας μέσα στὸ περιβάλλον της, στὸ τέλος τοῦ πρώτου μ.Χ. αἰώνα, ἀλλὰ καὶ στὸ ἔνδοξοἐσχατολογικό της μέλλον. Μαθαίνουμε, δηλαδή, γιὰ τὰ μέτωπα, μὲ τὰ ὁποῖα τώρα συγκρούεται, ἀλλὰ καὶ γιὰ τὴν τελική της καταύγαση. Ἀπὸ τὸ βιβλίο αὐτὸ ἐμπνεόμαστε ἐλπίδα, ἀλλὰ καὶ ἀγωνιστικότητα, ποὺ εἶναι ἐκφράσεις τῆς γνήσιας πνευματικότητας. Δὲν μᾶς προκαλοῦν φόβο οἱ ζοφερές του εἰκόνες ἀλλὰ λαχτάρα γιὰ μείωση τοῦ πολύμορφου κακοῦ, γιὰ δικαιοσύνη, γιὰ ἀπαλλαγὴ ἀπὸ τὶς πολυώνυμες ἀντίθεες δυνάμεις. Οἱ τελικές του ὁράσεις μᾶς κάνουν νὰ νοσταλγοῦμε τὰ ἔσχατα στὴν πληρότητά τους. Ὁ λατρευτικός του τέλος τροπισμὸς μᾶς δείχνει τὸ δρόμο γιὰ ἀνακάλυψη καὶ ἐκτίμηση τοῦ ἄλλου “τόπου καὶ τρόπου” τῶν Χριστιανῶν, δηλαδὴ τοῦ τόπου καὶ τρόπου της Εὐχαριστίας».

ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ, ΠΡΩΤΑ Ο ΘΕΟΣ, ΤΟΝ ΜΑΪΟ ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΟΜΟΣ