nummer 43 25 oktober 2013 Deze week onder meer:
EUROPA 2 2
Verzet tegen schaliegas in Roemenië Groene stroom bedreigt energiesector
NEDERLAND 3 3 4 4 5 6 7 8
Energiebedrijven wachten met smart pricing Vakantieganger kan niet zonder stroom ‘Fiscale vergroening niet persé nodig’ Netbeheerders komen met actieplan Slimme thermostaat wint prijs Gas wordt groene brandstof Nuon: privacy lek slimme meter Delta en Eneco blij met uitspraak Hof
OVERIGE 9 RWE richt zich op duurzaam 10 Kernenergie ‘minst dure optie’
COLOFON EEN GEDEELTE VAN DE BERICHTEN IN ENSOC WEEKLY IS GEBASEERD OP INFORMATIE VAN: PLATTS, TEL: +44 20 8543 1234 INTERNET: WWW.PLATTS.COM
REDACTIE ENSOC, POSTBUS 77 1200 AB HILVERSUM TEL: (035) 683 88 33 FAX: (035) 683 36 88 E-MAIL: INFO@FBBV.NL INTERNET: WWW.FBBV.NL
1
INTERNATIONAAL
OLIE
DUURZAME ENERGIE
Shell aast op olie in Brazilië Een consortium geleid door het Braziliaanse staatsoliebedrijf Petrobras heeft de vergunning gekregen voor de ontwikkeling van het grootste offshore-olieproject van Brazilië. In het consortium werkt Petrobras samen met Shell, het Franse Total en de Chinese maatschappijen Cnooc en CNPC. Zij betalen een commissie van omgerekend 5 miljard euro voor het tekenen van het contract voor het zogeheten Libra-veld. Het Libra-veld ligt in het Santos Basin op circa 170 kilometer buiten de kust van Rio de Janeiro. Het veld heeft een oppervlakte van ongeveer 1550 vierkante kilometer op een diepte van 2000 meter. Het oliereservoir ligt ongeveer 3,5 kilometer onder de zeebodem. De bedrijven hebben beloofd over een periode van 35 jaar het minimum van 41,65 procent van de olie die overblijft als alle kosten zijn gedekt, aan de overheid te zullen afstaan. Petrobras heeft een belang van 40 procent in het project, Shell en Total hebben ieder 20 procent en de Chinese maatschappijen ieder 10 procent. De productie bij Libra moet uiteindelijk meer dan 1 miljoen vaten per dag gaan bedragen. De totale winbare reserve wordt geschat op 8 tot 12 miljard vaten (van 159 liter). Volkskrant, 22-okt-13
Zonne-energie maakt comeback De eerste generatie beleggers in alternatieve energie uit bijvoorbeeld zon en wind zijn slecht voor hun overtuiging beloond. Aandelen in dit segment zakten de laatste jaren fors in het rood, veel bedrijven gingen op de fles. De afgelopen maanden was er echter sprake van een heuse wederopstanding van vooral zonneenergie. Voor fabrikanten van zonnepanelen lijkt de kou uit de lucht. De overcapaciteit in China, mede gecreëerd door staatssteun, wordt aangepakt. De vraag naar zonnepanelen neemt weer toe en een handelsoorlog tussen China en de EU over deze markt, is afgewend. Veel ’zonaandelen’ hebben hun jarenlange glijvlucht naar omlaag beëindigd en zijn het afgelopen jaar in koers minstens verdubbeld. Die ontwikkeling laat zich ook aflezen aan de portefeuilleverdeling van het Pictet Clean Energyfonds, dat in 2007 van start ging. Het belang in schone energie ligt nu weer op 20%, al blijft energie-efficientie de belangrijkste pijler voor het fonds. Energiewaaier/Telegraaf, 22-okt-13 China wint geschil over zonnepanelen China heeft een groot handelsgeschil met de Europese Unie over zonnepanelen gewonnen, schrijft Dziennik Gazeta Prawna in een hoofdredactioneel commentaar. De krant verwijst naar het besluit van de Europese adviescommisie tegen dumpingpraktijken om een voorstel van de Europese Commissie te aanvaarden waarmee de importheffingen van de EU op Chinese zonnepanelen “feitelijk worden geschrapt”. De invoering van die tarieven leidde tot een groot handelsconflict tussen de EU en China. Het dagblad merkt op dat het voor Beijing volstond met vergeldingsmaatregelen te dreigen tegen de Duitse industrie [met name Duitse auto's] en wijnen uit Zuid-Europese landen om Brussel de aftocht te laten blazen. Volgens Europese producenten van zonnepanelen hebben Chinese bedrijven de regels voor eerlijke concurrentie geschonden door te profiteren van royale overheidssubsidies om hun producten heel goedkoop op de Europese markt te slijten. Presseurop.eu, 24-okt-13
ENSOC WEEKLY NUMMER 43, 25 OKTOBER 2013
ENERGIE ALGEMEEN Sachalin op lange baan geschoven Oliemaatschappij Shell en zijn Russische partner Gazprom doen een pas op de plaats in het Sachalin-project in Oost-Siberië. De beslissing over de bouw van een nieuw olieen gasplatform wordt vier jaar uitgesteld. Dat zegt het Wereld Natuur Fonds(WNF), dat al jaren actie voert tegen de olie- en gaswinningsactiviteiten rond het eiland in verband met de zeldzame grijze walvis die hier leeft. WNF hebben de informatie van een commissie van walvisexperts, met wie Shell regelmatig overlegt. Shell zelf geeft geen commentaar. Het moment van het besluit biedt veel aanleiding tot speculatie. Shell en Gazprom liggen beide onder vuur van milieuorganisaties wegens hun ambities in het Arctisch gebied. Gazprom was vorige maand het doelwit van de Greenpeace-actie met de Arctic Sunrise, Shell heeft in Alaska veel publicitaire aanvallen van
Greenpeace te verduren gehad. Waarschijnlijk is het gewoon een economische beslissing van Shell en Gazprom. De kosten voor een ijsbestendig platform zijn hoog. Shell heeft bij de presentatie van de halfjaarcijfers te kennen gegeven dat het zijn investeringen nog eens tegen het licht houdt. Volkskrant, 21-okt-13 Azië groeimarkt voor kernenergie Ondanks de veiligheidsbekommernissen na het ongeval met de kerncentrale van Fukushima in Japan, blijft Azië de belangrijkste groeimarkt voor de wereldwijde nucleaire energie. Dat is de conclusie van een rapport van het International Atomic Energy Agency (IAEA). Aangevoerd wordt dat de Aziatische regio, geleid door China en India, de volgende twee decennia de groei van de wereldwijde nucleaire industrie zal dragen. Er wordt daarbij op gewezen dat er op dit ogenblik wereldwijd een zeventigtal nieuwe kerncentrales worden gebouwd, waarvan vijftig werven in Azië zijn gesitueerd. Op dit ogenblik zijn wereldwijd 430 kerncentrales operationeel. “Kernenergie zal wereldwijd een groei blijven kennen, maar Azië zal daarbij een centrale rol opnemen,” benadrukt Yukiya Amano, hoofd van het International Atomic Energy Agency (IAEA). Vooral in China, India en Zuid-Korea zal een gevoelige toename van de nucleaire capaciteit worden gerealiseerd. IAEA zegt wel dat de bezorgdheid over de veiligheid van kernenergie na de ramp in Fukushima ertoe geleid heeft dat de groeivooruitzichten op lange termijn enigszins dienden te worden getemperd. Express.be, 21-okt-13
GAS
CO2
Verzet tegen schaliegas in Roemenië Pungești, een arme gemeente in het district Vaslui in het oosten van Roemenië, is het middelpunt van het Roemeense verzet tegen schaliegas geworden. De inwoners protesteren sinds 14 oktober tegen proefboringen van het Amerikaanse Chevron, dat op 17 oktober heeft laten weten de werkzaamheden voorlopig uit te stellen. De bewoners van Pungești “zijn niet op zoek naar de welvaart van de Amerikanen, ze willen leven van de landbouw, maar nu wordt hun grondwater mogelijk vervuild” door de boringen, legt de Roemeense krant România liberă uit. De krant meent dat het protest wordt geleid door de kerk, die land had verkocht aan het Amerikaanse bedrijf en dat nu wil terugkrijgen. De priesters ontkennen de aantijgingen. De Roemeense krant op dat er “achter de schermen een echte verzetsstructuur is ontstaan, geleid door priesters die burgers proberen aan te sporen.Hoe valt anders te verklaren dat er protest was in Pungeşti en niet in de regio van Dobroedzja, waar de proefboringen in een verder stadium zijn?” De lokale autoriteiten willen een referendum organiseren over schaliegasboringen in de regio. Chevron claimt echter dat het niet meer doet dan 'bodemonderzoek' en over alle benodigde vergunningen beschikt. Presseurop.eu, 18-okt-13 en 22-okt-13
Wordt het nog wat met CCS? De Europese Unie beschouwt CCS als een sleuteltechnologie voor de overgangsperiode van een fossiele naar een duurzame energievoorziening. Ook milieuminister Cramer (PvdA) leunde in de periode 200710 sterk op CCS als klimaatinstrument. Maar de SP twijfelt over het nut van CCS. Dat meldt Tweede Kamerlid Paulus Jansen in zijn weblog. ‘Nederland haalde met €150 miljoen rijkssteun een groot proefproject binnen (ROAD) voor een nieuwe kolencentrale op de Maasvlakte. De SP was van meet af aan kritisch over CCS, met name omdat het héél veel extra fossiele energie kost. Als het bijvoorbeeld zou lukken om het energieverbruik van CCS sterk te reduceren wordt de techniek immers acceptabeler.’ Jansen bezocht in Noorwegen fabriek TCM. Een grote tegen-
‘Schaliegas geen game changer’ Kurt Bock, de hoogste baas bij het Duitse chemieconcern BASF erkent dat schaliegas geen ‘game changer’ gaat worden voor de Europese chemie-industrie. Dit zegt Bock in een interview met het Vlaamse blad Knack. Bock, ook voorzitter van de internationale chemiekoepelverenigingen Cefic en ICCA in het interview: “We hebben al 30 jaar het conventionele verticale fracking gedaan in Duitsland, zonder enig probleem voor het milieu. Ik zie niet waarom het, weliswaar complexere, horizontale fracking voor schaliegas een fundamenteel verschillend verhaal zou zijn. Problemen als waterverbruik en het gebruik van chemicaliën zijn op te lossen. We nemen die bezorgdheden trouwens zeer ernstig.” Kurt Bock in het interview met Knack: “We zeggen niet dat scha-
EUROPA
2
slag voor TCM is het recente besluit van de Noorse regering om de bouw van een full scale CCS fabriek, in de ijskast te zetten. De reden daarvoor is de groeiende onzekerheid bij de Noren of CCS binnen tien jaar een rendabele techniek gaat worden. Weblog Paulus Jansen, 23-okt-13
ENSOC WEEKLY NUMMER 43, 25 OKTOBER 2013
liegas een game changer zal zijn voor de Europese chemische industrie. We zullen zeker niet de gasprijzen bereiken die je in de VS ziet. Bock verwijst naar het enthousiasme in zijn thuisland Duitsland over biomassa. Bock: “Maar biomassa komt voornamelijk uit tarwe, dat enorm veel water vereist om te produceren. Dat is een zeer inefficiënt proces. Het is dus een vooroordeel dat hernieuwbare energiebronnen altijd duurzaam zijn.” EnergieOndernemer.nl/Presseurop.eu/Knack.be, 18-okt-13
ENERGIE ALGMEEN Groene stroom bedreigt energiesector De snelle opkomst van lokaal opgewekte energie, vooral zonne- en windenergie, leidt ertoe dat de financiële situatie van de grote energiebedrijven in Europa ‘onder zware druk komt te staan’. Meer dan 90% van de door PwC geconsulteerde ceo’s zegt dat de verdienmodellen van hun bedrijven die traditiegetrouw energie produceren en verhandelen op termijn niet langer houdbaar zijn. Veel investeringsbeslissingen voor nieuwe centrales zijn vele jaren geleden al genomen. De plotselinge versnelling in lokaal opgewekte groene stroom in met name Duitsland én de lage kolenprijzen hebben de bedrijven verrast en kunnen grote gevolgen krijgen voor hun voortbestaan. ‘Het is de vraag of de sector op tijd in staat is zich aan te passen aan de veranderingen’, zegt Jeroen van Hoof, voorzitter van de Europese energiegroep van PwC. ‘Tot nu toe heeft niemand het antwoord gevonden. Het biedt geen rooskleurig beeld.’ De energiebazen eisen meer sturing vanuit Brussel om marktverstoringen op te lossen en pleiten voor de afbouw van het subsidieren van rendabele groene energie, zoals wind op land. FD, 21-okt-13 …verdienmodel elektriciteit onhoudbaar Het traditionele verdienmodel van geïntegreerde energieproducenten en leveranciers staat onder zware druk, zo blijkt uit een onderzoek van PwC onder bestuurders van 53 energie- en utiliteitsbedrijven uit 35 landen. De opkomst van lokale elektriciteitsopwekking (voornamelijk zon en wind), technologische veranderingen en veranderend consumentengedrag grijpen zodanig in op de decennia oude verdienmodellen, dat ze op termijn niet langer houdbaar zijn. Vooral in Europa is dit proces al volop gaande. Van de onderzochte energiebedrijven voorspelt maar liefst 94 procent een complete transformatie van hun verdienmodel. Meer dan de helft (57 procent) stelt dat lokale opwek hen dwingt tot aanpassing van het verdienmodel. Ondanks de stevige impact op hun ver-
dienmodel bestempelt ruim 80 procent deze verandering als een kans. Volgens Jeroen van Hoof, voorzitter van de Europese Energiegroep van PwC, is de groei van lokale opwek in Europa nu nog voornamelijk subsidiegedreven, maar zullen op langere termijn de kosten verder dalen. ‘Met efficiencyslagen en prestatieverbeteringen kunnen energiebedrijven hoogstens nog tijd kopen.” PwC, 21-okt-13 Splitsingswet in lijn met regels EU De uitzonderingen in een Nederlandse wet over concurrentie in de energiesector zijn een belemmering van het vrije kapitaalverkeer. Maar de doelstelling erachter om consumenten te beschermen en energielevering te garanderen zijn volledig in lijn met Europese regels. Het is nu aan de Nederlandse rechtspraak om te bepalen of de regels niet te ver gaan. Dat oordeelde het Europees Hof van Justitie in Luxemburg dinsdag. De rechters bogen zich over de zaak op verzoek van de Nederlandse Hoge Raad na bezwaren van energieleveranciers Essent en Eneco en netbeheerder Delta. Volkskrant, 22-okt-13
NEDERLAND ELEKTRICITEIT Complexe klus voor Stedin in Den Haag Stedin is op het moment druk bezig met een complexe klus: het verplaatsen van een compleet elektriciteitsstation en het omleggen van kabels in de binnenstad van Den Haag met continue drukte door bijvoorbeeld winkelend publiek, trams en horeca. Van oudsher bevinden de meeste Stedinstations in hartje Den Haag zich inpandig. Begin 2012 wisselde de bekende Haagse stadsherberg ’t Goude Hooft op de Dagelijkse Groenmarkt van eigenaar. Dat betekende het startsein voor een grootschalige renovatie aan de binnen- en buitenkant van het pand. De nieuwe uitbaters wilden ook graag het souterrain van het pand uit 1886 zo goed mogelijk benutten. En juist daar zat een Stedinstation dat niet alleen het pand, maar ook de nabije omgeving van elektriciteit voorziet. ,,We kunnen niet zomaar in de Haagse binnenstad een nieuw elektriciteitshuisje bouwen en dus met een goed plan komen’’, zegt Henk Blom directeur marktoperaties van Stedin. Het elektriciteitshuisje werd door gebouwd op én verwerkt in het terras van ’t Goude Hooft aan de linkerzijde van het gebouw. Inmiddels zijn onder de Dagelijkse Groenmarkt ook de elektriciteitskabels omgelegd en aangesloten. Energienieuws.info, 22-okt-13
3
Petten voert radioactief afval af De Nuclear Research & consultancy Group (NRG) in Petten gaat de komende jaren circa 1700 vaatjes historisch radioactief afval afvoeren naar de Covra in Vlissingen. Het gaat om afval dat sinds de ingebruikname van de hogefluxreactor in 1961 is ontstaan. Het afvaltransport naar Zeeland gaat tot 2017 duren. Volkskrant, 23-okt-13 Energiebedrijven wachten met smart pricing De meeste energiebedrijven wagen nog niet om dynamische prijzen aan te bieden aan hun klanten. Dat schrijft energieconsultant Robert Jan de Boer van Sia Partners. De Boer: ‘Er wordt veel over dynamische of ‘smart’ prijzen gesproken, maar het merendeel van de utilities durven zich er nog niet aan te wagen. Recent en in het verleden zijn er een aantal sporadische (‘gamification’) pilots geïnitieerd met de eerste generatie SP varianten (critical peak, real time pricing, time of use en peak-time rebate). Echter, de business case voor de introductie van nieuwe prijs varianten is nog onduidelijk en daarmee uitdagend en risico-vol. Bovendien is het AMI (automatisch meter infrastructuur/het slimme netwerk) nog niet volledig uitgerold en is er weinig budget beschikbaar voor dit soort initiatieven door reorganisaties en problemen met de stroomproduktie-onderdelen. Door deze restricties staan de energiebedrijven niet te springen om een innovatief project rond dynamische prijzen te lanceren.’ De Boer denkt dat dynamische prijzen succesvol kunnen worden toegepast in de energie retail sector, mits ze op de juiste manier worden geïntroduceerd. EnergieBusiness.nl, 22-okt-13 Vakantieganger kan niet zonder stroom Ook deze herfstvakantie zullen Nederlanders weer massaal elektrische apparaten mee op reis nemen. Afgelopen zomer ging al bijna niemand zonder mobiele telefoon op pad (9%), maar vooral tablets, zoals de iPad, maakten een enorme opmars. Maar liefst een kwart van de vakantiegangers nam ‘m deze zomer voor het eerst mee in de koffer of rugzak. Hiermee is de tablet op vakantie in één klap populairder geworden dan de laptop: 45% nam de tablet mee; 31% de laptop. Dit blijkt uit de nieuwste Energie Monitor, door onderzoeksbureau Ipsos uitgevoerd in opdracht van energiebedrijf Eneco. Hierin werden meer dan 1.000 Nederlanders van 18 jaar en ouder ondervraagd over een groot aantal facetten van de energievoorziening in Nederland. Met al die stekkers in de koffers blijkt ook dat men thuis aan het energieverbruik denkt: 68% trekt bij
ENSOC WEEKLY NUMMER 43, 25 OKTOBER 2013
vertrek op vakantie zoveel mogelijk stekkers uit het stopcontact. In zijn algemeenheid blijkt dat ongeveer steeds 8 op de 10 Nederlanders bewust bezig is met zijn of haar energieverbruik. Dit aantal is afgelopen jaar stabiel gebleken. Eneco, 21-okt-13
CO2 Nauwelijks eisen aan openbaar vervoer Lagere overheden houden bij het aanbesteden van openbaar vervoer en contractvervoer nauwelijks eisen aan de CO2 uitstoot. Dat meldt Binnenlands Bestuur. Provincies en stadsregio’s laten bij het aanbesteden van het openbaar vervoer in hun gebied grote kansen liggen om de CO2-uitstoot te verminderen. In weerwil van strenge richtlijnen over duurzaam inkopen stellen zij in de meeste gevallen geen emissieplafond aan het vervoer. Dat geldt ook voor gemeenten die contractvervoer aanbesteden. Een bandenspanningsmeter in de auto is al genoeg om de aanbesteding te kunnen winnen. Dat stelt projectleider Jan Theo Hoefakker van het aardgasbedrijf CNG, dat onderzoek deed naar de duurzaamheidseisen die de lokale overheden stellen aan vervoerders die op een aanbesteding inschrijven. CNG bekeek vele tientallen aanbestedingen voor openbaar vervoer of zogenoemd contractvervoer. In slechts een enkel geval bleken de overheden eisen te stellen aan de uitstoot van CO2. Binnenlands Bestuur, 25-okt-13
DUURZAME ENERGIE Aardwarmteproject krijgt nog kans Curator Bruno Tideman wil in kaart brengen hoeveel potentiële aansluitingen er zijn om het Haagse aardwarmteproject alsnog tot een succes te maken nu de VOF Aardwarmte Den Haag failliet is verklaard Hij is optimistisch over een kans van slagen op een doorstart. In deze vennootschap zaten oorspronkelijk de gemeente Den Haag, Eon, Eneco en drie woningbouwcorporaties, maar de energiebedrijven en de woningcorporaties stapten er afgelopen jaar uit. Door uitblijvende nieuwbouw zagen zij namelijk geen kans op succesvolle exploitatie. Alleen de gemeente Den Haag bleef, als enig resterende vennoot, hoopvol op een doorstart. Curator Tideman ziet nieuwbouw niet als enige succesfactor. Wat deze dan is laat hij nog in het midden. Er was al wel een winningsput geslagen, die vorig jaar formeel in gebruik genomen, maar nooit in werkelijkheid. Het aanvullend leidingnetwerk en pompen moeten nog worden aangelegd die een grote vervolginvestering vergen. Tideman verwacht begin december de put, leidingen en centrale te koop aan te kunnen bieden aan geïnteresseerden. Energeia, 21-okt-13
Energieproducerende woning Sterksel In het Brabantse dorp Sterksel verrijst een woning volgens de principes van Slim Bouwen en Active House. De bouwheer is Jos Lichtenberg, hoogleraar productontwikkeling aan de faculteit Bouwkunde van de TU Eindhoven. Het is een House of Tomorrow Today (HOTT)-woning die energie produceert, maar natuurlijk wordt geventileerd door het gestuurd openen van ramen en ventilatieroosters. Volgens de ontwikkelaars is dat gezonder en comfortabeler dan een woning met kleine dichte ramen en een centraal ventilatiesysteem. Het ontwerp is van KAW/e architecten uit Eindhoven. Harry van Heeswijk van An Archi uit Zoetermeer treedt op als 'bouwmeester', zoals hij zelf zegt 'middenin het web tussen ontwerp en realisatie'. Cobouw, 22-okt-13 Meer stroom uit zonnepanelen Volgens leverancier Profinrg io Harmelen kunnen veelgebruikers met de FuseGuard meer stroom opwekken met zonnepanelen op een kleinverbruikersaansluiting (tot 3 x 80 Ampère). Profinrg ontwikkelde de FuseGuard voor (agrarische) bedrijven die veel stroom afnemen op hun aansluiting en deze stroom onbeperkt mogen salderen. Dankzij de FuseGuard hoeven kleinverbruikers hun aansluiting niet te verzwaren, wanneer er een groot pv-systeem wordt geïnstalleerd. De FuseGuard meet het stroomgebruik en regelt -wanneer het nodig is- het vermogen van de omvormers zodat het teruggeleverde vermogen niet boven het vermogen van de aansluiting uitkomt. De FuseGuard wordt toegepast bij de pluimveestal van Jan van den Heuvel uit Woudenberg om te voorkomen dat de hoofdzekering afslaat. Bij toename van de belasting (het aanschakelen van stroomverbruikers) wordt het vermogen van de omvormers direct weer opgevoerd. De FuseGuard kan worden toegepast op alle typen aansluitingen. De box is beschikbaar voor de omvormers van PowerOne. Cobouw, 22-okt-13 Nijpels controleert energieakkoord Ed Nijpels wordt onafhankelijk voorzitter van de commissie borging energieakkoord. De commissie moet erop toezien dat afspraken worden nageleefd en maatregelen eventueel kunnen worden bijgesteld. In BNR Duurzaam vertelt Nijpels hóe hij dat wil gaan doen. BNR Duurzaam, 22-okt-13 ‘Fiscale vergroening niet persé nodig’ De fiscale vergroening van het belastingstelsel is niet per sé nodig om de economie te stimuleren. Dat concludeert CE Delft in een rapport. De studie laat zien dat er geen dwingende redenen zijn om hogere
4
milieubelastingen te heffen dan de externe kosten. Wel kunnen er tweedeorde argumenten bestaan die hogere milieubelastingen rechtvaardigen. Dat kan bijvoorbeeld het geval zijn als arbeidsmarkten niet goed werken (starre lonen) en/of loonkosten hoog liggen. Of deze situatie voor Nederland opgaat, kan op basis deze verkenning niet worden aangegeven. Of er een wel of niet een ambitieus milieubeleid gevoerd moet worden staat los van de vraag of er een dubbel dividend is. De literatuur over dubbel dividend kan wel er aan bijdragen dat zo’n milieubeleid op een zo efficiënt mogelijke manier wordt vormgegeven. CE Delft, 22-okt-13 ACM ziet rol bij energietransitie De Autoriteit Consument & Markt (ACM) ziet voor haarzelf een rol bij de overgang naar een duurzame energievoorziening. ACM heeft op 22 oktober haar consultatiedocument ‘Duurzaamheid in energietoezicht’ gepubliceerd. ACM geeft hierin aan welke ruimte zij ziet voor de rol van duurzaamheid in energietoezicht. Daarbij gaat het over het gebruik van hernieuwbare energiebronnen, energiebesparing, klimaatneutrale elektriciteit en over het milieuhygiënisch verantwoord functioneren van de gasvoorziening. ACM wil duurzaamheidsinitiatieven in de energiebranche graag zo veel als mogelijk faciliteren binnen de ruimte die de wettelijke regulering biedt. Het moet daarom duidelijk zijn welke initiatieven wel en welke niet zijn toegestaan. Als het reguleringskader duidelijk is, is dat stimulerend voor investeringen in duurzaamheid in de energiebranche. ACM nodigt alle belangstellenden graag uit om op haar visiedocument te reageren vóór 3 december 2013. De ingezonden reacties worden gepubliceerd op onze website www.acm.nl, tenzij inzenders aangeven dat niet te willen. ACM, 22-okt-13 Pas op voor verkopers zonnepanelen Enkele Zuid-Hollandse gemeenten waarschuwen voor verkopers van zonnepanelen, die zeggen met steun van de lokale overheden informatieavonden te houden. De bedrijven delen flyers uit of adverteren in de regio Voorne-Putten ten zuiden van het haven- en industriegebied van de Rijnmond, zo meldt de gemeente Hellevoetsluis. De verkopers zeggen met steun van de gemeenten Brielle, Westvoorne en Hellevoetsluis de informatieavonden te houden, maar lokale overheden weten hier niks van af en benadrukken de bedrijven niet te steunen. De gemeenten doen wel mee aan de groepsactie SamenZonneEnergie die ook in andere regio’s in Nederland wordt gehouden. Wie
ENSOC WEEKLY NUMMER 43, 25 OKTOBER 2013
de zonnepanelen voor deze actie gaat leveren wordt pas vanaf eind deze maand bekend na een veiling. NuZakelijk.nl, 23-okt-13 Plek voor zonnepanelen vastleggen Groningen wil onderzoeken op welke plekken in de provincie zonnepanelen geplaatst kunnen worden. Het provinciebestuur wil hier met gemeenten en eigenaren van zonnepanelen in gesprek, meldt RTV Noord. De Provincie bereidt een nieuw Omgevingsplan voor en wil vastleggen waar zonne-energie is toegestaan. Gedeputeerde William Moorlag (PvdA) verwacht dat het gebruik van zonnepanelen in zijn provincie zal gaan toenemen. Moorlag: “”Als zonneenergie net als windenergie een hoge vlucht gaat nemen dan komt daar een geweldige ruimteclaim uit voort. Op dit moment wordt het met name op daken opgewekt, maar in de toekomst mogelijk ook wel aan dorpsranden. Hoe moet je weilanden gaan inrichten voor zonneenergie? Over dat type vragen moeten we samen met de gemeenten vroeg gaan nadenken”. EnergieOverheid.nl, 22-okt-13 Meer opwek met minder windmolens Flevoland wil met minder windmolens meer duurzame elektriciteit gaan opwekken. De komende tijd worden door molenaars, grondeigenaren en bewoners projectplannen opgesteld voor een nieuwe generatie windparken. De provincie Flevoland en de gemeenten Zeewolde, Dronten, Almere en Lelystad geven in dit plan initiatiefnemers de ruimte om de tweede generatie windparken te ontwikkelen. Doel is om meer Megawatts op te wekken met minder windmolens: opschalen en saneren. Deze nieuwe windmolens worden geplaatst in windmolenparken of in lijnopstellingen in het landelijke gebied. De huidige windmolens staan te veel verspreid en hebben te weinig vermogen. Op de markt is al een windturbine van 7,58 MW op de markt. Het ligt voor de hand dat oude windturbines van bijvoorbeeld 3 MW worden vervangen door windturbines met een minimaal vermogen van 5 MW. Inwoners van zuidelijk en oostelijk Flevoland krijgen de kans om financieel deel te nemen in de productie van windenergie. Vanaf 2017 moet de vernieuwing zichtbaar zijn in het landschap. In de provincie taan nu ongeveer 600 moderne windmolens. Energiebedrijf Nuon is eigenaar van de meeste windparken. EnergieOverheid, 21-okt-13 Netbeheerders komen met actieplan De netbeheerders hebben een actieplan opgesteld voor de duurzame energievoorziening. Het Actieplan Duurzame Energievoorziening moet een overzicht geven van
hetgeen nodig is om in 2030 een duurzaam, betrouwbaar en betaalbaar energiesysteem te hebben. Netbeheer Nederland wil met het actieplan uiteindelijk tot een gezamenlijke toekomstvisie komen met andere spelers in de energiemarkt. De netbeheerders willen het actieplan in november voorleggen aan andere belanghebbenden in de energietransitie om zo het actieplan te perfectioneren. De komende maand wil Netbeheer Nederland aan de hand van interviews met experts, bijeenkomsten met beslissers en andere aanvullingen, het actieplan verbeteren. Dit moet leiden tot een plan met een gedeeld streefbeeld.Daarna moeten er acties ondernomen worden om naar dit streefbeeld toe te werken. Een van de belangrijkste concrete acties die voortvloeit uit het actieplan is het initiëren van een grootschalige proeftuin waar (internationale) onderzoeksinstellingen, ICT & technologiebedrijven, (energie)leveranciers, klanten, energiebedrijven en overheden ervaring kunnen opdoen. Energieplus.nl, 22-okt-13 Hoofdkantoor D66 krijgt mogelijk zonnepanelen Als het aan het landelijk bureau van de D66 ligt, krijgt het hoofdkantoor in het centrum van Den Haag zonnepanelen. Het zou het eerste hoofdkantoor van een politieke partij met zonnepanelen op het dak moeten worden. Een aantal D66-leden zijn een crowdfundings-actie begonnen om het voor elkaar te krijgen. Op het dak is plaats voor zeven zonnepanelen. De groep D66Duurzaam heeft leden opgeroepen minimaal een tientje te storten. De partij zou moeten laten zien dat het de toekomst ‘zonnig’ in ziet. Solar Magazine, 21-okt-13 Opslag nodig voor energietransitie In de toekomst kunnen we niet zonder een manier om energie op te slaan als ze ooit vaarwel willen zeggen tegen fossiel vermogen. Dat meldt de website Hoogspanningsnet.com. ‘In de tijden waarin decentrale bronnen zoals windenergie en zonnepanelen nauwelijks vermogen leveren, zijn we weer even terug bij hoe we jaren geleden begonnen: vrijwel volledig afhankelijk van grote, fossiele of nucleaire centrales en af en toe een beetje hydropower van overzee. Het geeft aan dat we in de toekomst niet zonder een manier kunnen om energie op te slaan als we ooit vaarwel willen zeggen tegen fossiel vermogen. Een taak voor de huidige samenleving om goed en op tijd over na te denken, want er is geen plan B mogelijk.’ Hoogspanningsnet.com, 20-okt-13
5
ENERGIEBESPARING 15% energie besparen met WKK Met een (micro) warmtekrachtkoppeling (WKK) kan een ondernemer gemiddeld 15 procent op de energierekening besparen. De CO2-reductie ligt tussen de 20 en 50 procent, afhankelijk van de grootte van de installatie. Kleine wkk’s (met een capaciteit van maximaal 20 kilowatt) worden ook wel micro-wkk’s of HRe-ketels genoemd Een WKK kan worden gezien als het kleine broertje van de elektriciteitscentrale. Met de installatie wordt gelijktijdig warmte en elektriciteit opgewekt. Bij een elektriciteitscentrale wordt doorgaans alleen de stroom gebruikt en de warmte ingezet voor bijvoorbeeld stadsverwarming. Een voordeel van een mini-WKK is dat de vrijgekomen warmte direct gebruikt kan worden. Dat maakt een WKK efficiënt, waarmee kosten bespaard kunnen worden. WKK’s zijn vooral interessant voor bedrijven die veel warm water nodig hebben voor hun bedrijfsvoering, zoals bijvoorbeeld de (glas)tuinbouw, hotels en zorginstellingen. Van een micro-wkk is bekend dat deze een terugverdientijd heeft tussen de 3 en 7 jaar met een verwachte levensduur van 15 jaar. De investering in een HRe-ketel bedraagt ongeveer tussen de 10.000 en 15.000 euro inclusief btw. Er bestaan een aantal regelingen waarmee deze investering fiscaal aftrekbaar is. Bij een grotere WKK zal de investering, maar ook het voordeel uiteindelijk groter zijn. EnergieOndernemer.nl, 22-okt-13 Nieuwe eisen energielabel U-bouw Minister Blok van Wonen wil dat per 1 juli 2014 het energielabel bij de verhuur en verkoop van utiliteitsgebouwen verplicht wordt gesteld. Volgens Blok is de behoefte in de markt groot daarvoor. Ook moeten eigenaren bestaande labels zichtbaar in het pand gaan ophangen. ISSO, kenniscentrum voor de installatiesector, informeert haar achterban over de nieuwe eisen. Bedrijven die labels voor nieuw opgeleverde utiliteitsgebouwen willen gaan afgeven, kunnen zich vanaf nu op certificatie gaan voorbereiden. ISSO heeft opleidingsmateriaal voor het energielabel nieuwbouw ontwikkeld. Om het bewijs van vakbekwaamheid voor de in BRL 9500-06 opgenomen detailmethodiek te kunnen behalen zullen er vanaf maart 2014 door CITO examens worden afgenomen. EnergieVastgoed.nl, 25-okt-13
ENSOC WEEKLY NUMMER 43, 25 OKTOBER 2013
EZ steekt miljoenen in glastuinbouw Het ministerie van Economische zaken verdubbelt het budget voor investeringen in energiebesparing in de glastuinbouw tot minstens vijf miljoen euro. Dit staat in een ‘beleidsbrief tuinbouw’ die staatssecretaris Sharon Dijksma van Economische Zaken naar de Tweede kamer heeft gestuurd. Het op de markt brengen van nieuwe producten en productiesystemen gaat vaak moeilijk omdat er geen geld wordt geleend voor risicovolle projecten. Om die vernieuwing een zetje te geven wil staatssecretaris Dijksma bovendien dat er vanuit het nieuwe Gemeenschappelijke Landbouwbeleid een nieuwe regeling komt waarbij de overheid garant staat voor bankleningen. De glastuinbouw is nu al vooruitstrevend met energiebesparing, maar er is meer nodig volgens de staatssecretaris. In 2020 moet in alle nieuwe kassen klimaatneutraal geteeld worden. EnergieOndernemer.nl, 23-okt-13 Duurzaam gedrag inkomensafhankelijk Lagere inkomens leven duurzamer, maar dit is eerder noodzaak dan overtuiging. Dit komt naar voren in een onderzoek naar het dagelijkse duurzame gedrag van Nederlanders en hun opvattingen over internationale verbondenheid en verantwoordelijkheid. Uit het onderzoek van het NCDO, Nederlanders & de Wereld 2013, blijkt dat Nederlanders het laatste jaar niet of nauwelijks duurzamer zijn geworden. Het onderzoek toont ook een interessante paradox in de houding ten opzichte van duurzaamheid in vergelijking met het gedrag. Over het algemeen zijn lagere opleidingsgroepen minder geïnteresseerd in duurzaamheid, toch leven ze per saldo wel duurzamer. Bij hoger opgeleiden is het net andersom. De oorzaak lijkt vooral de hoogte van het inkomen te zijn. Energiewaaier/Duurzaam Bedrijfsleven, 22-okt-13 Slimme thermostaat wint prijs Voor de ‘slimme thermostaat’ Nefit Easy heeft de Nederlandse cv-ketelfabrikant Nefit een Goed Industrieel Ontwerp (GIO) Erkenning ontvangen. De slimme thermostaat won de award in de categorie ‘design concepten'. De jury beoordeelde bijna zestig inzendingen op design, maar ook op functionaliteit, originaliteit, respect voor mens en milieu, gebruikswaarde en innovatie. Nefit lanceerde de Easy in september voor de consumentenmarkt. Designbureau Vanberlo uit Eindhoven tekende voor het design. De slimme thermostaat is te bedienen via het touchscreen of op afstand met een smartphone, tablet of pc. De Easy is los te koop, zonder contract of abonnement. De Easy maakt ook service op afstand mogelijk. Met een druk op de knop kunnen gebruikers een foutmelding
doorgeven aan de installateur. Installateurs kunnen met een speciale app de cvketel uitlezen, testen en indien nodig resetten. Of op afstand vaststellen welke onderdelen nodig zijn, zodat de storing op locatie sneller en efficiënter is op te lossen. Cobouw, 25-okt-13 Ledplafond moet patiënt gezonder maken Philips heeft een lichtplafond met led ontwikkeld voor patiënten op de intensive care. Het systeem is onderdeel van een concept van een academisch ziekenhuis om de effecten van de omgeving op de gezondheid van patiënten te onderzoeken. Het grote en interactief lichtgevend plafond kan ‘vitaliserend’ daglicht nabootsen en ‘rustgevende content’ afspelen op een op de hemel lijkend oppervlak. Het systeem is op led gebaseerd en past zich aan de medische situatie van de patiënt aan. Het is voor klinisch gebruik geïntroduceerd in een academisch ziekenhuis in Berlijn. Het lichtgevend plafond bevat 15.400 leds en loopt vanuit het plafond door naar de wand tegenover het bed van de patiënt. De maximale lichtsterkte is vergelijkbaar met het zonlicht in de zomer. Pas bij deze hoge lichtintensiteit ontstaat de biologische effectiviteit die het natuurlijke dag/nacht-ritme van de patiënt ondersteunt en een gezonde nachtrust bevordert. Cobouw, 24-okt-13 Wie betaalt nieuwe HR-ketel? In Amsterdam wil de woningcorporatie Stadgenoot alle woningen met oude geisers en gaskachels aanpakken en voorzien van een HR-ketel. Maar de plaatselijke SP vindt dat de corporatie daar geen huurverhoging voor mag vragen. Om het risico op koolmonoxidevergiftiging te verminderen wil de corporatie alle woningen die nog voorzien zijn van oude geisers en gaskachels, voorzien van een HR-ketel. SP-gemeenteraadslid Remine Alberts vertelt op dichtbij.nl: 'Dat vind ik een fantastisch initiatief. Ik vind alleen niet dat de corporatie hiervoor tot 40 euro meer huur per maand mag vragen, terwijl de huurders de ketel niet mogen weigeren. ‘ Alberts vindt dat in ruil voor de verhuurdersheffing een grote pot geld beschikbaar is voor energiebesparende maatregelen. 'Hier kan Stadgenoot aanspraak op maken om de HR-ketels te plaatsen. Daarnaast betalen de huurders gewoon netjes hun huur en van dat geld hoort de corporatie de woningen op een redelijke manier te onderhouden.' Stadgenoot geeft aan de plaatsing van de ketels in de oude woningen te willen afdwingen bij de rechter als het nodig is. Cobouw, 22-okt-13
6
Smart grid game genomineerd De smart grid game van de gezamenlijke netbeheerders is genomineerd voor de Accenture Innovation Awards. Dit is een jaarlijks terugkerende innovatiewedstrijd voor de meest innovatieve producten, diensten of concepten in Nederland. De uitreiking van de awards zal op 8 november plaatsvinden in de Convention Factory te Amsterdam. Het smart grid game draagt op positieve wijze bij aan de bewustwording van de energietransitie, de mogelijkheden van smart grids en de samenwerking tussen alle betrokken partijen. Deelnemers aan de Smart Grid Game zijn bovendien enthousiast. Zo vindt 86% van de spelers dat hun hun inzicht in de elektriciteitsmarkt is vergroot. En 91% vindt de smart grid game leuk om te spelen. Netbeheer Nederland, 17-okt-13 Rabobank en ASN Bank in fonds Rabobank, ASN bank en het Rijk stappen met zijn drieën in het Nationaal Energiebespaarfonds. Dat meldt minister Blok van Wonen en Rijksdienst. Doel van het fonds is dat huizenbezitters een goedkope lening kunnen afsluiten om energiebesparende maatregelen te financieren. Rabobank had in augustus al gezegd dat het €150 mln wilde investeren in het fonds. Uiteindelijk heeft de bank haar inleg verhoogd naar €175 mln. ASN Bank investeert €50 mln in het fonds en het Rijk voegt nog eens €75 mln toe. Daarmee komt het totaalbedrag van het Energiebespaarfonds op €300 mln. Minister Blok laat in een verklaring weten ´verheugd´ te zijn dat beide banken bereid zijn een fors aandeel te leveren aan de investering in energiebesparing. Voordat het fonds de eerste leningen kan verstrekken, moet er eerst goedkeuring te komen van de Europese Commissie en van de Autoriteit Financiële Markten. Volgens de planning moeten huizenbezitters vanaf begin december de eerste leningen kunnen aanvragen voor energiebesparende maatregelen. FD, 19-okt-13 (update 21-okt-13)
GAS Gas wordt groene brandstof De gaswereld wordt de komende jaren groener en meer divers. Dat blijkt uit het magazine ‘Het tweede leven van gas’, een initiatief van Gasunie, GasTerra en gasvereniging KVGN. Groen gas, gemaakt uit vergisting van biomassa, moet over een aantal jaar net zo gewoon worden als groene stroom. Ook zal meer waterstof worden bijgemengd in het gasnet en wordt gas op synthetische wijze geproduceerd. In de scheepvaart en het vrachtver-
ENSOC WEEKLY NUMMER 43, 25 OKTOBER 2013
voer zal extreem koud vloeibaar aardgas (LNG) de rol van diesel deels overnemen. Daarnaast zal een hele reeks aan gastoepassing de komende jaren aan volume winnen, zo blijkt uit het magazine. In de mobiliteit zijn veel mogelijkheden. Rijden op aardgas kan met gas op hoge druk (compressed natural gas, CNG). In de scheepvaart en het vrachtvervoer zal extreem koud vloeibaar aardgas (LNG) de rol van diesel deels overnemen. In huishoudens kan de HRe-ketel, een gasgestookte ketel die ook elektriciteit produceert, een ‘zonnepaneel voor de winter' worden. In het magazine komen diverse energie- en gasexperts aan het woord, onder wie Energiepodium-columnisten Catrinus Jepma, Jan Paul van Soest en Hans Overdiep. Energiepodium.nl, 23-okt-13
ENERGIE ALGEMEEN VEMW blij met aanpassing netbeheerdiensten Op grond van een bezwaar van VEMW heeft toezichthouder ACM een besluit genomen dat leidt tot een consistenter en duidelijker regeling van de zogenaamde opstartdienst en het gebruiksrecht bij de transportdienst (overdracht van transportrechten) van landelijk netbeheerder Gasunie Transport Services (GTS). VEMW is blij met de consistentie en duidelijkheid die het besluit geeft aan de Technische voorwaarden en de Tarievencode gas. De bezwaren van VEMW betreffen de invulling van twee diensten die landelijk netbeheerder GTS aanbiedt, te weten de opstartdienst en de transportdienst, meer specifiek de overdracht van transportrechten (gebruiksrecht). Het gebruiksrecht faciliteert de overdracht van transportcapaciteit tussen een aangeslotene met exitcapaciteit en een programmaverantwoordelijke en tussen programmaverantwoordelijken onderling. Hierbij gaat het om de procedure, de wijze van overdracht en het gebruiksrecht van de capaciteit. De toezichthouder vindt het niet nodig de voorwaarden met betrekking tot de verantwoordelijkheid voor onbalans en de daaraan verbonden kosten aan te passen, maar wel ten aanzien van de kosten die de verkrijger van de rechten moet betalen en de eisen aan - en toetsing van de kredietwaardigheid bij uitbreiding van het portfolio met gebruiksrechten. Algemeen Directeur van VEMW Hans Grünfeld kan zich goed vinden in het besluit. VEMW, 18-okt-13 Verlaging tarieven brengt evenwicht De tarieven die gas- en elektriciteitsnetbeheerders aan de netgebruikers in rekening mogen brengen worden de komende drie
jaar verlaagd met gemiddeld 5-8 procent per jaar. Een lastenverlichting van ruim 2 miljard euro. Daarmee herstelt toezichthouder ACM het evenwicht tussen de belangen van de netbeheerders en de netgebruikers, meldt VEMW. Herstelt, omdat de afgelopen jaren forse winsten zijn gemaakt. Winsten, die in belangrijke mate als dividend aan de aandeelhouders zijn uitgekeerd in plaats van geïnvesteerd in de netten. Toezichthouder ACM bepaalt jaarlijks de maximum tarieven voor het gebruik van de energienetwerken omdat de netbeheerders werken in een markt zonder concurrentie. De netbeheerders mogen louter de efficiënte kosten die zij maken voor beheer, onderhoud en vernieuwing van de kabels en leidingen die gezamenlijk het energienetwerk vormen, in rekening brengen bij de netgebruikers. Elke 3 – 5 jaar bepaalt de toezichthouder hiervoor de grondslag in zogenaamde ‘methodebesluiten’. De besluiten die de ACM 2 oktober jl. heeft gepubliceerd betreffen de methode voor de komende periode van 3 jaar (2014-2016). Ook algemeen Directeur van VEMW Hans Grünfeld juicht de beslissing van het ACM toe. VEMW, 23-okt-13 Nuon: privacy lek slimme meter Een zogenoemde ethische hacker heeft een beveiligingsprobleem bij Nuons E-manager ontdekt en gemeld. Nuon liet op vrijdag 11 oktober d gateways voor de E-manager blokkeren om diefstal van die klantgegevens te voorkomen. Woordvoerder van Nuon Sabine Draaijer laat weten dat Nuon geen aanwijzing heeft dat derden toegang hebben gehad tot de persoonlijke gegevens. Het lek wordt nu gerepareerd, maar tot die tijd heeft het energiebedrijf de toegang tot de E-manager geblokkeerd. Nuon verwacht nog een week nodig te hebben totdat de beveiliging weer op orde is, aldus Draaijer. De E-manager geeft inzicht in het energieverbruik, en via smart plugs kunnen apparaten ook op afstand aan- of uitgeschakeld worden. Een koppeling met de thermostaat is ook een standaard gebruikersoptie. Dat de dienst, die EUR 2,95 per maand kost, nu niet is te gebruiken wil niet zeggen dat mensen in de kou zitten. De website is niet toegankelijk, net als de mobiele apps, maar handmatig kan alles gewoon aan en uit worden gezet, zegt Draaijer, die laat weten het voor de klanten "heel vervelend" te vinden. Webwereld.nl, 18-okt-13; Energeia, 17-okt13 Energierekening kan eenvoudig lager Consumenten hebben weinig zicht op hun uitgaven aan energie. Een ruime meerderheid van de Nederlanders wil het komend
7
jaar besparen maar weet niet hoe en wacht de jaarlijkse eindafrekening van het energiebedrijf af. Dat blijkt uit onderzoek van Milieu Centraal. In de Week van de Energierekening wijst Milieu Centraal consumenten extra op de mogelijkheden om energie te besparen. Volgens woordvoerder Marlon Mintjes van Milieu Centraal kunnen consumenten zelf veel doen om de uitgaven aan energie te verminderen, benadrukt Mintjes. “Maar zes procent van de energierekening bestaat uit vaste kosten – daar heb je geen invloed op.” Een gemiddeld huishouden betaalt per jaar 1.940 euro aan energiekosten; daarvan bestaat meer dan de helft uit gasverbruik en bijna 40 procent zijn kosten voor stroom. De vaste kosten bedragen 120 euro. Op de overige 1.820 euro kan een huishouden besparen. Wie het groter wil aanpakken, kan ook aan de slag gaan met zonnepanelen en dak- en vloerisolatie. Energienieuws.info, 22-okt-13 Geen privatisering TenneT en Gasunie… De staatsbedrijven TenneT en Gasunie blijven volledig in handen van de Staat. Dat meldt minister Jeroen Dijsselbloem van Financiën. Hij haalt ook de teugels strakker aan en eist een grotere rol op bij de benoeming van nieuwe bestuurders en wil investeringen vanaf een veel lager bedrag voorgelegd krijgen. 'Er is de afgelopen tijd een paar keer iets misgegaan en er zijn miljarden verspild van maatschappelijk vermogen. Die bedrijven zijn van ons allemaal', aldus Dijsselbloem. Vooral voor TenneT is dit van belang, want het bedrijf moet de komende 10 jaar rond de 13 miljard euro in Nederland en Duitsland investeren. Voor de investeringen in Duitsland moet TenneT op zoek naar private investeerders, zei Dijsselbloem vrijdag na de ministerraad. Het kabinet is eventueel bereid om geld in Tennet - of andere staatsbedrijven - te steken als dat nodig is voor cruciale investeringen. Dijsselbloem onderzoekt ook of het mogelijk is om strategische samenwerking aan te gaan met andere Europese netwerkbeheerders. België heeft daarvoor al belangstelling getoond. Volkskrant, 18-okt-13 …gunstig voor zakelijke afnemers… Afgelopen vrijdag kondigde de minister van Financiën aan dat de overheid niet op zoek zal gaan naar private, financiële partijen om risicodragend te investeren in de Nederlandse activiteiten van Gasunie en TenneT, bedrijven waarvan Financiën namens de Staat de deelneming beheert. VEMW verwelkomt deze beslissing van de minister. Algemeen directeur Hans Grünfeld van VEMW: " “De minister geeft aan voor de Nederlandse activiteiten van
ENSOC WEEKLY NUMMER 43, 25 OKTOBER 2013
de netbeheerders niet op zoek te gaan naar investeerders. Dat is geheel in lijn met de suggestie van VEMW om niet te kiezen voor deelprivatisering maar om het belang van Tennet in het Duitse net te verwateren”. …goed nieuws voor netkosten De beslissing neemt niet weg dat er eigen vermogen moet worden bijgestort door de aandeelhouder, de Staat. Naar verwachting zal de Staat de komende jaren enkele miljarden moeten bijstorten om de vermogenspositie van met name TenneT te versterken. Grünfeld: “ het is opvallend dat de minister aangeeft dat private partijen niet meer geïnteresseerd waren na de publicatie van de methodebesluiten van de ACM die een forse verlaging van het rendement van de netbeheerders tot gevolg hebben. Het bevestigt de zorgen die wij hebben geuit over de gevolgen van deelprivatisering, waaronder een toename van de netbeheerkosten door de hogere rendementseisen die private investeerders stellen aan de verstrekking van kapitaal. De nu door de minister voorgestelde oplossing lijkt daarmee de positieve uitslag van de methodebesluiten nogmaals te versterken. Dat is goed nieuws voor alle netgebruikers in Nederland”. VEMW, 22-okt-13 'Afsplitsing net gerechtvaardigd' De afsplitsing van netwerken bij energiebedrijven kan gerechtvaardigd zijn omdat het de belangen van de consument en de zekerheid van energievoorziening waarborgt. Dat heeft het Europees Hof van Justitie in Luxemburg bekendgemaakt. De uitspraak betekent dat afsplitsing van de netwerken van Delta en Eneco gerechtvaardigd is. Maar het is aan de verwijzende rechter in Nederland om tot nader onderzoek daarvan over te gaan, aldus het Hof. Dat betekent dat de Hoge Raad der Nederlanden nog een definitieve uitspraak moet doen over de kwestie. Het ministerie van EZ zegt het advies van het Europees Hof als 'ondersteuning' ter ervaren van de Energiewet, die voorschrijft dat netwerkbedrijven in publieke handen moeten blijven. In april van dit jaar oordeelde de advocaat-generaal al dat gedwongen splitsing — een wens van de Nederlandse overheid — verenigbaar is met het Europees recht. Het Hof volgt het advies van de advocaat-generaal vaak op. Delta en Eneco vrezen voor hun ondergang als hun netwerkbedrijf inderdaad moet worden opgesplitst. De inkomsten zijn cruciaal voor hun voortbestaan, zo stellen zij. FD, 22-okt-13
…Delta vreest voor splitsing… ‘Een groot deel van de winstgevendheid valt weg als Delta zijn netwerkbedrijf kwijtraakt’, concludeert adviesbureau Emendo, dat recent in opdracht van de aandeelhouders de toekomstperspectieven voor het Zeeuwse nutsbedrijf onderzocht. De kans dat Delta en Eneco moeten splitsen is aanzienlijk. Financieel directeur Frank Verhagen van Delta gaf eerder deze maand tegenover het FD toe dat splitsing en verkoop destijds beter zouden zijn geweest voor zijn aandeelhouders. ‘Essent en Nuon zijn op de top van de markt verkocht. Essent voor een bedrag dat moederbedrijf RWE nu waard is op de beurs, inclusief Essent.’ In de huidige markt zouden Delta en Eneco veel minder opbrengen, los van de vraag of er überhaupt nog interesse is. Ook in 2010 leken Delta en Eneco, die zich altijd fel hebben verzet, niet meer aan splitsing te ontkomen, maar de zaak werd toen verwezen naar het Hof van Luxemburg. …Eneco wil niet splitsen Voor Eneco, dat in handen is van 55 gemeenten met Rotterdam als grootste aandeelhouder (31,69%), is de situatie sindsdien sterk verbeterd. Het bedrijf heeft met Mitsubishi een kapitaalkrachtige partner gevonden voor zijn groene groeistrategie. De Japanners doen mee met de investeringen in kostbare windparken. Bovendien heeft Eneco weinig last van de huidige crisis in de Europese elektriciteitsmarkt omdat het Rotterdamse bedrijf zelf amper productievermogen heeft. Daar komt bij dat de balans van Eneco door ingehouden winsten sowieso is versterkt. Toch wil ook Eneco nog steeds niet splitsen, laat een woordvoerder weten. Feit blijft dat de kredietwaardigheid erdoor achteruit zou gaan, wat lenen duurder maakt. Op de vraag of Eneco opnieuw geld moet ophalen na splitsing wil de woordvoerder niet ingaan. FD, 22-okt-13 Parfumerie verbruikt meeste energie Een parfumerie verbruikt in een winkelstraat de meeste energie en water, terwijl een kledinghandel bijna vier keer minder energie verbruikt. Dit blijkt uit de Redevco Retailer Sustainability Benchmark (RRSB) van vastgoedspecialist Redevco, die per retailsector het energie – en waterverbruik meet. Uit de gegevens blijkt dat parfumerieën de grootste energieverbruikers zijn, met een jaarverbruik van gemiddeld 801 kilowattuur (kWh) per vierkante meter vloeroppervlak. Ze zijn ook veruit de grootste waterverbruikers, met 2.51 kubieke meter per vierkante meter vloeroppervlak per jaar. Dit is aanzienlijk meer dan het verbruik van de huurders uit de
8
kledingbranche, de grootste groep in het onderzoek, die per jaar gemiddeld 206 kWh energie en 0.23 m3 water per vierkante meter verbruiken. Derk Welling, hoofd Corporate Responsibility bij Redevco: “Het energie- en waterverbruik in de retail worden vooral door de aard van de business van de huurder en daarna door het gebouw zelf. De informatie uit de benchmark gebruiken we om onze huurders te adviseren hoe zij kosten kunnen besparen.” EnergieOndernemer, 24-okt-13 Delta en Eneco blij met uitspraak Hof De energiebedrijven Delta en Eneco zijn blij met de uitspraak van het Europese Hof van Justitie in Luxemburg over de splitsing van hun onderneming. Delta en Eneco, de enige twee energiebedrijven die nog volledig in handen zijn van provincies en gemeenten, putten hoop uit de uitspraak van het Europese Hof van Justitie in Luxemburg over de splitsing van hun onderneming. De uitspraak van het Hof komt erop neer dat splitsing in principe mag, maar dat het finale oordeel aan de Nederlandse rechter is. Delta en Eneco verzetten zich tegen de splitsing die in 2008 in wetgeving werd vastgelegd. De energiebedrijven moeten worden opgesplitst in een bedrijf dat de netten beheert en een commercieel bedrijf dat energie levert. Hoewel de Nederlandse Staat in beginsel gelijk krijgt, laat het Hof ruimte aan de Nederlandse rechter om anders te beslissen. Daarvoor moet worden beoordeeld of de nagestreefde doelstellingen nog steeds gelden. Het is nu aan de Hoge Raad om de zaak in cassatie verder af te handelen. De Staat stelde cassatie in, nadat het gerechtshof in Den Haag in 2010 in het voordeel van de energiebedrijven had beslist. De Hoge Raad besloot vorig jaar februari het EU-hof om advies te vragen. Dat is er nu. Binnenlands Bestuur, 22-okt-13 Eneco-topman vreest splitsing De top van Eneco doet een dringend beroep op minister Kamp van Economische Zaken om te voorkomen dat een inmiddels al jaren achterhaalde wet het energiebedrijf in tweeën hakt. ‘Er staan hoogwaardige werkgelegenheid en het mislopen van investeringen op het spel in een voor Nederland strategische sector’, waarschuwt bestuursvoorzitter Jeroen de Haas. ‘De argumenten voor splitsing zijn anno 2013 volledig achterhaald. Het kan toch niet zo zijn dat een succesvol Nederlands bedrijf als Eneco wordt geslachtofferd terwijl geen enkel land in Europa overgaat tot splitsing van zijn energiebedrijven?’ Dinsdag 22 oktober 2013. Die datum, morgen dus, staat al maandenlang
ENSOC WEEKLY NUMMER 43, 25 OKTOBER 2013
rood omcirkeld in de agenda van Jeroen de Haas, de topman van Nederlands laatste, grote zelfstandige energiebedrijf. Dan oordeelt het gerechtshof in Luxemburg namelijk over de geldigheid van ooit door een serie opeenvolgende ministers van Economische Zaken afgedwongen splitsing van commerciële energiebedrijven (klantenbestanden en centrales) en hun gas- en stroomnetwerken, die in publieke handen moeten blijven. Telegraaf, 21-okt-13 Energienota fors omlaag De tarieven voor gas en stroom gaan per 1 januari verder omlaag. Met dank aan goedkope steenkool en gas. Voor een gemiddeld gezin wordt daarmee het eerste halfjaar van 2014 maar liefst 6 tot 7 tientjes goedkoper. Per 1 juli 2014 worden de prijzen vervolgens opnieuw vastgesteld. In de Telegraaf is te lezen hoe deze meevaller tot stand komt. Sinds kort is het ook mogelijk om via een initiatief van De Telegraaf op de gas- en elektriciteitsrekening te besparen. Onlangs is het platform Telegraaf Collectief opgericht, waar consumenten samen voordelig energie kunnen inkopen. Meer informatie en hoe u kunt meedoen kunt u hier vinden. Telegraaf.nl/RTL Nieuws, 21-okt-13
AZIË ELEKTRICITEIT China stookt minder steenkool De Chinese overheid gaat zware maatregelen treffen om de ernstige luchtvervuiling in het land versneld te bestrijden. In vier jaar tijd moet het gebruik van steenkool fors worden verminderd, vervuilende fabrieken moeten versneld hun deuren sluiten en oude auto’s moeten verdwijnen uit het straatbeeld. Afgelopen maandag bijvoorbeeld lag het openbare leven in de elf miljoen inwoners tellende stad Harbin in het noordoosten grotendeels stil vanwege smog. Ook andere miljoenensteden, en zeker de hoofdstad Beijing, hebben geregeld last van ernstige luchtverontreiniging. De nieuwe maatregelen hebben dan ook zeker betrekking op Beijing. Het stadsbestuur heeft besloten dat in 2017 het steenkoolgebruik met 13 miljoen m3 verlaagd moet zijn. Omdat steenkool als grootste boosdoener wordt gezien, mogen er in de meest vervuilende regio’s geen nieuwe steenkoolcentrales meer worden gebouwd. De oude centrales moeten versneld dicht. Om het verminderde steenkoolgebruik op te vangen wil China ook meer gebruik gaan maken van aardgas. Over twee jaar wil China extra aardgaspijplijnen aangelegd hebben, die jaarlijks 150 miljard m3 kunnen transporteren. Energie Actueel, 24-okt-13
Opslagtanks Fukushima stromen over De overvloedige regenval van de afgelopen week in Japan heeft de kerncentrale in Fukushima nieuwe problemen opgeleverd. De opslagtanks voor afvalwater bij de centrale stromen over en eigenaar Tepco zegt niet te kunnen uitsluiten dat radioactief water in zee is gestroomd, meldt The Japan Times. Tepco ontdekte ook dat er water lekt uit een betonnen omhulsel van andere opslagtanks. Uit meer dan de helft van de 23 tanks zou besmet water zijn gelekt. De ontdekking is het zoveelste probleem voor de kerncentrale, die in 2011 werd getroffen door een aardbeving en een tsunami, waardoor er meerdere meltdowns ontstonden. Tepco is begonnen water over te pompen naar ondergrondse reservoirs. De energiemaatschappij zegt niet te weten hoeveel water over de randen van de tanks is gelopen. Volkskrant, 21-okt-13
BELGIË ELEKTRICITEIT Elektrische auto’s draadloos opladen Het is mogelijk om elektrische wagens in de toekomst draadloos op te laden. Daarbij kan een alternatief worden uitgewerkt voor de aanleg van een netwerk van oplaadpalen. Dat is de conclusie van een onderzoek van het researchcentrum Flanders’ Drive in Lommel, waar uitgebreide tests met een elektrische Volvo C30 werden uitgevoerd. Daarbij zou gebleken zijn dat de wagen in tweeënhalf uur draadloos kan worden opgeladen. De draadloze oplaadmethode maakt gebruik van elektromagnetische inductie, waarbij de auto boven een laadpunt geparkeerd wordt. De onderzoekers menen dat deze methode een belangrijke troef kan worden om de autobestuurder te overtuigen om voor een elektrische wagen te kiezen. Ook het Vlaamse ingenieursbedrijf Inverto was bij de tests met elektromagnetische inductie betrokken. In samenwerking met busbouwer Van Hool werd ook het draadloos opladen van autobussen getest. Express.be, 25-okt-13
DUURZAME ENERGIE Dispuut rond windpark Northwind Colruyt en Aspiravi dienen een vergelijk te vinden in hun dispuut rond offshore windparken. Dat heeft Vlaams ministerpresident Kris Peeters gezegd. Aspiravi is een partner in Northwind, één van de offshore-parken die Colruyt in samenwerking met de Japanse groep Sumimoto verder zou willen ontwikkelen. Aspiravi, het duurzaam energiebedrijf van een grote groep Vlaamse gemeenten, maakte echter 9
bekend zijn voorkooprecht op de aandelen in Northwind te willen uitoefenen. Daardoor zou Colruyt het aandelenpakket niet aan Sumimoto kunnen verkopen, maar aan Aspiravi moeten toekennen. Daardoor dreigt volgens Kris Peeters echter niet alleen de hele samenwerking met Sumimoto, dat bereid was om 100 miljoen euro te investeren in de windparken Belwind en Northwind van Colruyt, weg te vallen, maar zou ook het imago van Vlaanderen in Japan volgens de minister-president zwaar worden beschadigd. Aspiravi wil zijn belang in Northwind van 33 procent op 66 procent brengen. Express.be, 24-okt-13 Geen akkoord voor Electrawinds Het energiebedrijf Electrawinds, producent van duurzame elektriciteit, heeft nog altijd geen akkoord bereikt over de noodzakelijke kapitaalverhoging die eerder dit jaar werd aangekondigd. Het bedrijf worstelt met belangrijke financiële moeilijkheden. Om die problemen te helpen aanpakken, werden een aantal activa verkocht, maar werd ook naar bijkomend kapitaal gezocht. Daarbij werden met een aantal potentiële investeerders onderhandelingen opgestart, maar die gesprekken werden stopgezet zonder dat een resultaat kon worden bereikt. Electrawinds zegt de ambities van het plan te zullen bijstellen, onder meer waarbij de inbreng van kapitaal zou worden teruggeschroefd. Electrawinds had gehoopt de kapitaalverhoging tegen september of oktober te kunnen doorvoeren. Volgens een aantal bronnen zou het bedrijf 100 miljoen euro nodig hebben. Er wordt aan toegevoegd dat onder meer gehoopt wordt dat Colruyt en Duco Sickinghe, gewezen topman van Telenet, aan de operatie zouden deelnemen. Express.be, 23-okt-13
DUITSLAND DUURZAME ENERGIE Stroom uit stro Stro is zeer geschikt voor de productie van duurzame energie. Het afvalproduct van de landbouw kan miljoenen Duitse gezinnen van stroom voorzien, zeggen onderzoekers in Leipzig. De rol van stro in energieproductie wordt sterk onderschat. In Duitsland alleen al wordt jaarlijks zo'n 30 miljoen ton stro geproduceerd, en dat wordt tot nog toe nauwelijks aangewend voor energieproductie. Zonde, aldus de onderzoekers in het tijdschrift Applied Energy, want het energiepotentieel is indrukwekkend. Zelfs als het stro dat wordt gebruikt in stallen en als meststof op de velden wordt afgetrokken, blijft
ENSOC WEEKLY NUMMER 43, 25 OKTOBER 2013
tussen de 8 en 13 miljoen ton over die perfect geschikt is voor de productie van duurzame energie. Het Duitse stro kan elektriciteit leveren voor 1,7 tot 2,8 miljoen gezinnen en daarbovenop verwarming voor nog eens 2,8 tot 4,5 miljoen huishoudens. Bij de verbranding van het stro komen weliswaar broeikasgassen vrij, zeggen de onderzoekers, maar die liggen een pak lager dan bij fossiele brandstoffen. Afhankelijk van het gebruik voor de productie van elektriciteit, warmte of biobrandstoffen ligt de uitstoot 73 tot 92 procent lager dan bij fossiele brandstoffen. Trouw.nl, 22-okt-13 RWE richt zich op duurzaam Het Duitse energiebedrijf RWE wil haar huidige businessmodel, het grootschalig energie produceren door middel van kolencentrales en kernreactoren, de nek omdraaien. In een intern strategisch document dat de blog Energy Post in handen heeft staat dat RWE zich gaat positioneren als ‘projectontwikkelaar, – operator of system integrator van duurzame energie’. In het uitgelekte document staat ook dat ‘RWE de komende energietransitie in Europa wil gaan leiden’. In 2018 moet het bedrijf het ‘meest geïntegreerde en efficiente energiebedrijf’ van Europa zijn. Onlangs had het leidinggevend kader in Warsaw een strategische vergadering over de toekomst van het bedrijf. Het nieuwe strategiestuk is op 19 en 20 september goedgekeurd door het Raad van Bestuur. Op 29 oktober wordt het stuk intern via een aantal video-conferences verder gedeeld. Aanleiding zijn de aanhoudend tegenvallende resultaten van RWE, onder meer door minder vraag naar energie en de opkomst van duurzame energie in thuisland en de rest van Europa. EnergieBusiness.nl, 24-okt-13
SCANDINAVIË DUURZAME ENERGIE Noorwegen als groene batterij Noorwegen kan met haar waterkrachtcentrales het overschot aan duurzame energie in Europa opslaan. Dat schrijft Tweede Kamerlid Paulus Jansen in zijn weblog. Jansen bezocht met zijn collega René Leegte van de VVD in Oslo de Scandinavische energiebeurs NordPool en het kantoor van de Noorse netbeheerder Statkraft. Bij Statkraft ‘ging het gesprek vooral over de versterking van de verbindingen tussen Noorwegen en de rest van Europa en het uitbouwen van de 10.800MW waterkrachtcentrales naar pomp-accumulatiecentrales, die zeer snel de variatie in duurzame elektriciteitsproductie met wind- en PV kunnen opvangen. Voor de Noren is
interessant dat stroom bij plotselinge krapte veel duurder is dan op een moment dat het hard waait of de zon schijnt. De waterkrachtcentrales, die in het verleden vooral voor binnenlands gebruik gebouwd zijn, met een min of meer stabiele productie, staan steeds vaker stil om vervolgens tijdens piekuren op dubbel vermogen te draaien.’ Weblog Paulus Jansen, 21-okt-13
VERENIGD KOINKRIJK ELEKTRICITEIT Kernenergie ‘minst dure optie’ Het Verenigd Koninkrijk gaat zijn eerste nieuwe kerncentrale in bijna twintig jaar bouwen. Een riskante keuze, maar wel een die vanuit economisch oogpunt begrijpelijk is, schrijft de Europese pers. De omstreden overeenkomst met de Franse energiebedrijven EDF en Areva en hun Chinese partners CGN en CNNC om een nieuwe kerncentrale in Hinkley Point C in Somerset te bouwen, zorgt voor25.000 extra arbeidsplaatsen maar ook voor een hogere elektriciteitsprijs. Ook zijn er zorgen over de grootschalige Chinese investering in het project en de milieurisico's. De keuze voor kernenergie komt volgens the Times voort uit de ‘Climate Change Act 2008’ waardoor GrootBrittannië verplicht is om bepaalde doelstellingen te halen op het gebied van de uitstoot van broeikasgassen. Ondanks de aanzienlijke kosten die ermee gemoeid zijn, is kernenergie de goedkoopste manier om hieraan te voldoen. De prijs van hernieuwbare energie zoals offshore windmolenparken ligt een stuk hoger. De Britse regering heeft nog een week de tijd om het verzoek voor de overeenkomst tussen Londen en EDF aan te bieden aan de Europese Commissie. Presseurop.eu, 22-okt-13
Opvallend is ook dat twee Chinese bedrijven, CGN en CNNC, worden toegelaten als minderheidsaandeelhouders in het project. De Britse regering denkt dat de bouw van de kerncentrale goed is voor 25.000 banen. Als de centrale er eenmaal staat zullen er 900 permanente banen resteren. FD/Volkskrant, 21-okt-13
VERENIGDE STATEN ENERGIE ALGEMEEN Sterke groei Amerikaanse energiesector De Noord-Amerikaanse energiesector maakt een sterke groei door. Bedrijven die zich bezig houden met de aanleg van infrastructuur in North Dakota, Oklahoma en Texas bieden aantrekkelijke investeringsmogelijkheden. Tot deze conclusie komt John M. Devir, vicepresident van obligatiehuis Pimco. ‘Het bruto binnenlands product van North Dakota groeit vijf keer sneller dan het landelijk gemiddelde, en bijna drie keer sneller dan de tweede snelste staat, Texas’, zo stelt Devir. De voornaamste reden van deze economische groei ligt in de mijnbouw en transportatie van olie- en gasproducten. Dit wordt ook wel de midstream sector genoemd. De vicepresident gaat er vanuit dat voor de komende jaren de midstream energiesector sneller zal groeien dan de algemene Amerikaanse economie. Door aanpassingen en verbeteringen bij het boorproces, is de productie van ruwe olie gegroeid met 54 procent in de afgelopen drie jaar. Devir baseert zich op voorspellingen van Bentek Energy over de periode 2013 tot 2020. Beursduivel.be, 25-okt-13
Akkoord over nieuwe Britse kerncentrale De Britse regering heeft een akkoord bereikt met de Franse kernenergiespecialist EDF over de bouw van een nieuwe kerncentrale in het Zuid-West-Engelse Somerset. De centrale kost 16 mrd pond en moet in 2023 klaar zijn. Dat heeft het Britse ministerie van energie bekendgemaakt. Het is de eerste kerncentrale in 20 jaar die gebouwd wordt in Groot-Brittannie. Aan het akkoord zijn maandenlange onderhandelingen vooraf gegaan. De Fransen stelden hoge eisen aan de stroomprijs die ze minimaal willen ontvangen, opdat ze meer zekerheid hebben over het terugverdienen van de investering. Uiteindelijk zijn partijen een minimale stroomprijs overeengekomen van 89,50 mwh, wat ongeveer twee keer de huidige stroomprijs is.
10
ENSOC WEEKLY NUMMER 43, 25 OKTOBER 2013
APX Power NL Dam (EUR/MWH) OP 25 OKTOBER 2013 (BRON: APX)
TERMIJNMARKTPRIJZEN RUWE OLIE (BRON: WWW.WTGR.COM)
OMREKENINGSFACTOREN I EUR= CHF 1,2332 GBP 0,8519 NOK 8,1392 USD 1,3808
11
ENSOC WEEKLY NUMMER 43, 25 OKTOBER 2013
EUROPEAN ENERGY EXCHANGE (EEX) (BRON: European Energy Exchange AG)
12
ENSOC WEEKLY NUMMER 43, 25 OKTOBER 2013
OKTOBER 28 oktober 2013 – 31 maart 2014 (21 avonden)
ENERGIEBEHEER Post HBO-opleiding F&B Training Center, Hilversum Informatie: PHOE, (035) 683 88 33 info@phoe.nl www.phoe.nl 29 oktober – 10 december (7 avonden en 1 dag)
DUURZAME ENERGIE Post HBO-opleiding F&B Training Center, Hilversum Informatie: PHOE, (035) 683 88 33 info@phoe.nl www.phoe.nl 30 - 31 oktober
HYDROGEN & FUEL CELLS ENERGY SUMMIT Berlijn, Duitsland Informatie: ACI, +44 203 14106 06 mahsan@acieu.net www.wplgroup.com/aci/conferences/euehf1.asp 30 - 31oktober
SCHALIEGAS Congres Mercure Hotel, Amersfoort Informatie: IIR, s.rienstra@iir.nl (020) 580 54 95 www.iir.nl 31 oktober 2013– 30 januari 2014
INKOOP VAN ENERGIE Post HBO-opleiding F&B Training Center, Hilversum Informatie: PHOE, (035) 683 88 33 info@phoe.nl www.phoe.nl
NOVEMBER 5 – 13 november 2013
EPN- NIEUWBOUW Opleiding F&B Training Center, Hilversum Informatie: FedEC, (035) 683 88 33 info@fedec.nl www.fedec.nl
13
7 november
PARTICULIERE ENERGIENETTEN 2013 WTC, Rotterdam Informatie: IIR, (020) 580 54 00 www.iir.nl 18-19-25-26 november
ENERGIECOÖRDINATOR Opleiding F&B Training Center, Hilversum Informatie: FedEC, (035) 683 88 33 info@phoe.nl www.fedec.nl 19 - 21 november
OFFSHORE 2013 Frankfurt, Duitsland Informatie: EWEA, (0032) 221 318 60 events@ewea.org www.ewea.org/offshore2013 20-21-27-28 november
ENERGIE PRESTATIE ADVIES UTILITEIT Opleiding F&B Training Center, Hilversum Informatie: FedEC, (035) 683 88 33 info@phoe.nl www.fedec.nl 26 - 27 november
E-MART 2013
DECEMBER 11 december
DECENTRALE ENERGIE Cursus Driebergen Informatie: Energy Matters, telefoon (030) 691 18 44 info@energymatters.nl www.energymatters.nl/Gebouwdeomgevin g/CursusDecentraleEnergie.aspx
2014 JANUARI 7 januari – 25 maart
INKOOP VAN ENERGIE Post HBO-opleiding F&B Training Center, Hilversum Informatie: PHOE, (035) 683 88 33 info@phoe.nl www.phoe.nl 14 januari
ENERGIE VOOR NIET TECHNICI Opleiding F&B Training Center, Hilversum Informatie: FedEC, (035) 683 88 33 info@phoe.nl www.fedec.nl
MAART 3 – 4 maart
SMART GRIDS
Berlijn, Duitsland Informatie: Synergy, (0346) 59 09 01 nel@synergy-events.com www.emart-energy.com
Post HBO-opleiding F&B Training Center, Hilversum Informatie: PHOE, (035) 683 88 33 info@phoe.nl www.phoe.nl
28 november
5 – 6 maart
GEOPOLITICS ON ENERGY Symposium Utrecht Informatie: KVGN, (06) 226 954 57 secr.kvgn@kvgn.nl www.kvgn.nl/bibiliotheek/data-komendebijeenkomsten/28-november-2013-kvgnsymposium-8220geopolitics-on-energy8220 29 november
COGEN SYMPOSIUM ENERGIE 2033 Driebergen Informatie: Cogen, (030) 693 67 68 cogen.nl@cogen.nl www.cogen.nl
ENSOC WEEKLY NUMMER 43, 25 OKTOBER 2013
WARMTEDISTRIBUTIE Opleiding F&B Training Center, Hilversum Informatie: FedEC, (035) 683 88 33 info@phoe.nl www.fedec.nl