Η Ευρώπη της άμυνας

ΙΩΑΝΝΗΣ ΠΑΡΙΣΗΣ Υποστράτηγος ε.α. Διδάκτωρ Πολιτικής Επιστήμης

Η ΕΥΡΩΠΗ ΤΗΣ ΑΜΥΝΑΣ Ευρωπαϊκή Πολιτική Ασφάλειας & Άμυνας

Πρόλογος Κώστας A. Λάβδας Καθηγητής Ευρωπαϊκής Πολιτικής Πανεπιστήμιο Κρήτης

ΑΘΗΝΑ 2010

«…θα ήταν εφικτή η συσπείρωση με την συγκρότηση ενός υπερεθνικού οργανισμού που θα μπορούσε να καθιδρυθεί με διεύρυνση της Τετραπλής Συμμαχίας ώστε να συμμετάσχουν όλα τα μικρά έθνη της Ευρώπης. Στα έθνη αυτά ο Οργανισμός θα έπρεπε να εγγυηθεί την εθνική αυτονομία και τα δικαιώματά τους, με συνεχή και έλλογη επικράτηση των φιλελευθέρων και δημοκρατικών ιδεών και όχι με τους ξεπερασμένους θεσμούς της βίας και τη βίαιη επιβολή των ισχυρών στους αδυνάτους». Ιωάννης Καποδίστριας Υπουργός Εξωτερικών της Ρωσίας «Προσχέδιο ευρωπαϊκής συνεργασίας» Υπόμνημα προς την Ιερά Συμμαχία, Σεπτέμβριος 1818

«Πρόκειται (σ.σ. η κοινή εξωτερική πολιτική και πολιτική ασφάλειας) για μεγάλη φιλοδοξία, για στόχο που σε ορισμένους μπορεί να φανεί ανέφικτος, […] ο οποίος θα απαιτεί συνεχείς προσπάθειες, αλλά επιτέλους, μας χρειάσθηκε μια γενιά για να πραγματοποιηθεί η μεγάλη αγορά των αγαθών, των υπηρεσιών και των κεφαλαίων. Πιθανόν δεν θα είναι ευκολότερο να εναρμονίσουμε το πολιτικό μας συμφέρον, που προέκυψε μετά από αιώνες ενόπλων αγώνων, διπλωματικών και πολιτιστικών επιρροών, εχθροτήτων και κάποτε μίσους ανάμεσα στους λαούς μας. Παρ' όλα αυτά πρέπει να προχωρήσουμε σ' αυτή την εναρμόνιση». Φρανσουά Μιτεράν Πρόεδρος της Γαλλικής Δημοκρατίας, Ομιλία στο Ευρωκοινοβούλιο, Ιανουάριος 1995

Προλογικό σημείωμα

Η ανά χείρας εργασία αποτελεί μια επιτομή του συνόλου των θεμάτων που αφο‐ ρούν στην Ευρωπαϊκή Πολιτική Ασφάλειας και Άμυνας (ΕΠΑΑ). Προέρχεται κατά βάση από το ερευνητικό και συγγραφικό έργο του συγγραφέα κατά την τελευ‐ ταία 15ετία και την διδακτορική διατριβή του στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, με τίτλο «Η ΕΠΑΑ ΩΣ ΠΑΡΑΓΩΝ ΙΣΧΥΟΣ ΣΤΟ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΟ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ». Επίσης, από την εμπειρία της διδασκαλίας των θεμάτων αυτών στη Σχολή Εθνι‐ κής Άμυνας, διαλέξεις σε μεταπτυχιακά τμήματα AEI και συμμετοχή σε συνέδρια στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Κατεβλήθη προσπάθεια ώστε η ύλη να δομηθεί κατά τρόπο συστηματικό και εύκολα προσβάσιμο στον αναγνώστη, με στόχο το βιβλίο αυτό να αποτελέσει κατά βάση ένα βιβλίο αναφοράς για κάθε ασχολούμενο με τα αντίστοιχα αντικεί‐ μενα, καθώς και τους μελετητές, φοιτητές, σπουδαστές. Οι χάρτες που παρατίθε‐ νται προέρχονται από διάφορες πηγές, στις περισσότερες περιπτώσεις μέσω του διαδικτύου, με κατάλληλη διαμόρφωση, ή έχουν δημιουργηθεί από τον συγγρα‐ φέα, με βάση στοιχεία που συνελέγησαν από έγκυρες πηγές, οι οποίες παρατίθε‐ νται κατά περίπτωση. Με δεδομένο ότι το διαδίκτυο προσφέρει δυνατότητες που μπορούν να «α‐ παλλάξουν» ένα βιβλίο από επιπλέον σελίδες, δεν έχουν συμπεριληφθεί πολλά παραρτήματα με κείμενα που σίγουρα είναι χρήσιμα στον αναγνώστη. Για το σκοπό αυτό, έχουν παρατεθεί στις υποσημειώσεις και τη βιβλιογραφία οι αντί‐ στοιχες διευθύνσεις του διαδικτύου για όλα τα κείμενα που αναφέρονται στο βιβλίο. Οφείλω ευχαριστίες σε όλους εκείνους που στη διάρκεια των τελευταίων ετών συνέδραμαν με κάθε τρόπο την προσπάθεια μου για την ανεύρεση στοιχείων, την αναζήτηση και προσέγγιση βιβλιογραφίας, αλλά και για την κατάλληλη κατεύ‐ θυνση της έρευνάς μου. Θα ήθελα ιδιαίτερα να αναφερθώ στους φίλους καθηγη‐ τές Κώστα Λάβδα, Κώστα Στεφάνου και Δημήτρη Χρυσοχόου οι οποίοι με το υ‐ ψηλό επιστημονικό τους επίπεδο συνέβαλαν σε σημαντικό βαθμό στην ολοκλή‐ ρωση της εργασίας μου. Ωστόσο, η ευθύνη για το περιεχόμενο του βιβλίου και ειδικώς για τις διατυπούμενες απόψεις και θέσεις, είναι αποκλειστικά δική μου.

Ιανουάριος 2010

Δρ. Ιωάννης Παρίσης

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Χρησιμοποιούμενες συντμήσεις ………………………………………………. 15 Πρόλογος ...................................………………………………………………………… 19 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. Η Ευρώπη στο νέο περιβάλλον ασφάλειας…………………………. 23 2. Στρατηγικές προκλήσεις……………………………………………………. 27 3. Η έκφραση της ισχύος ………………………………………………………. 29 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΑΜΥΝΑΣ 1. Η πορεία της ευρωπαϊκής ενοποίησης……………………………….. 33 2. Κοινή Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Ασφάλειας ………….. 38 3. Ευρωπαϊκή Πολιτική Ασφάλειας και Άμυνας …………………….. 39 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ΑΠΟΣΤΟΛΕΣ 1.

2.

3.

4.

5.

6.

Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση…………………………………. 45 Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης…………………………………. 49 Ευρωπαϊκή Στρατηγική Ασφάλειας…………………………………… 52 Το νομιμοποιητικό πλαίσιο της ΕΠΑΑ………………………………… 54 Θεσμοθέτηση των αποστολών της ΕΠΑΑ ………………………….. 60 Μόνιμη Διαρθρωμένη Συνεργασία …………………………………….. 65

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΩΝ 1.

2.

3.

4.

5.

6.

Στρατιωτικές δυνατότητες………………………………………………… 70 Μη Στρατιωτικές δυνατότητες………………………………………….. 83 Ευρωπαϊκός Αμυντικός Οργανισμός………………………………….. 88 Ευρωπαϊκές στρατηγικές μεταφορές………………………………… 97 Ευρω‐Ατλαντική συνεργασία…………………………………………….. 103 Διάστημα και ευρωπαϊκή ασφάλεια…………………………………… 116

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΡΙΣΕΩΝ 1. Γενικά ………………………………………………………………………………

2. Ύπατος Εκπρόσωπος για την ΚΕΠΠΑ ………………………………..

3. Στρατιωτική διαχείριση κρίσεων……………………………………….

4. Μη Στρατιωτική διαχείριση κρίσεων………………………………….

5. Πολιτικο / Στρατιωτική συνεργασία …………………………………

6. Πρόληψη συρράξεων…………………………………………………………

7. Κριτήρια ανάληψης αποστολών ΕΠΑΑ ………………………………

8. Εκπαίδευση προσωπικού στα πλαίσια της ΕΠΑΑ……………….

9. Χρηματοδότηση επιχειρήσεων ΕΠΑΑ ………………………………..

10. Έλεγχος εξωτερικών συνόρων της ΕΕ………………………………..

127 129 133 142 145 147 148 150 153 155

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5ο ΠΡΟΒΟΛΗ ΙΣΧΥΟΣ 1. Στρατιωτικές δυνάμεις……………………………………………………… 158 2. Αστυνομικές δυνάμεις……………………………………………………….. 170 3. Επιχειρήσεις ΕΠΑΑ……………………………………………………………. 173 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6ο ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΑΠΕΙΛΩΝ 1.

2.

3.

4.

Κώδικας Συμπεριφοράς για τις εξαγωγές όπλων………………... Στρατηγική για τα ελαφρά όπλα……………………………………….. Στρατηγική κατά της διασποράς ΟΜΚ ……………………………… Στρατηγική κατά της τρομοκρατίας…………………………………..

194 196 197 199

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7ο Η ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΕΠΑΑ 1.

2.

3.

4.

5.

Ευρω‐Μεσογειακή Εταιρική Σχέση (ΕΜΕΣ)……………………….. Η ΕΠΑΑ στο μεσογειακό περιβάλλον…………………………………. Η Κύπρος στο πλαίσιο της ΕΠΑΑ ……………………………………… Η «Ένωση για τη Μεσόγειο»……………………………………………... Το ΝΑΤΟ στη Μεσόγειο……………………………………………………..

204 205 211 215 218

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8ο ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ 1. Στρατηγική ασφάλειας ή αμυντική στρατηγική; .……………….

2. Διαφορές στην προσέγγιση της άμυνας …………………………….

3. Ο ρόλος των ευρωπαϊκών ενόπλων δυνάμεων……………………

4. Το ζήτημα της υποστήριξης των δυνάμεων ……………………….

5. Το ζήτημα της εσωτερικής ασφάλειας ………………………………

6. Η αναγκαιότητα ευρωπαϊκής στρατηγικής αντίληψης και κουλτούρας ……………………………………………………………….

7. Ο ρόλος της ΕΠΑΑ στην Αφρική ………………………………………..

8. Η ΕΠΑΑ ως παράγων ισχύος……………………………………………..

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ ………………………………………………….

224 228 231 236 240 243 248 251 256

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ «Α» Ευρωπαϊκή Πολιτική Γειτονίας …………………………………… 263 «Β» Σχέσεις της ΕΕ με τον ΟΗΕ στα θέματα ασφάλειας ……… 265 «Γ» Μη Πολεμικές Επιχειρήσεις ………………………………………… 267 ΧΑΡΤΕΣ – ΙΣΤΟΓΡΑΜΜΑΤΑ 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

Εικόνα της Ευρώπης από δορυφόρο ……………………………… Δυτικο‐Ευρωπαϊκή Ένωση (ΔΕΕ) ………………………………….. Οι διευρύνσεις της ΕΕ …………………………………………………… Η ΕΕ και το εγγύς περιβάλλον ……………………………………….

To NATO στο σύγχρονο κόσμο ……………………………………… Κράτη μέλη της ΕΕ και του ΝΑΤΟ ………………………………….. Εγκαταστάσεις του ESA …………………………………………………

273 274 275 276 277 278 279

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

Τα Συγκροτήματα Μάχης (Battlagroups) ……………………….. Αγωγοί φυσικού αερίου στη Μεσόγειο ………………………….. Αγωγοί Αγωγοί πετρελαίου από τον Καύκασο ………………..

Eurofor – Euromarfor ……………………………………………………. Επιχειρήσεις ΕΠΑΑ ………………………………………………………… Επιχείρηση EUFOR στην Αφρική ……………………………………. Στρατιωτικό προσωπικό ΕΕ ………………………………………….. Στρατεύματα της ΕΕ σε επιχειρήσεις ΕΠΑΑ …………………… Αμυντικές δαπάνες στην ΕΕ …………………………………………..

280 281 282 283 284 285 286 287 288

Βιβλιογραφία …………………………………………………………………………… 289

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Μορφές Ισχύος της Ένωσης Κώστας Α. Λάβδας Καθηγητής Ευρωπαϊκής Πολιτικής Πανεπιστήμιο Κρήτης

Η

Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) αποτελεί σήμερα ένα νέο πολιτικό σύστη‐ μα υπό διαμόρφωση. Στη δύσκολη, διακεκομμένη αλλά και εξαιρετι‐ κά ενδιαφέρουσα πορεία της από την οικονομική και νομισματική στην πολιτική ενοποίηση, η ΕΕ αντιμετώπισε τα αμείλικτα ζητήματα της ασφά‐ λειας και της άμυνας, ζητήματα που εξακολουθούν να τίθενται με αμείωτη ένταση στο πεδίο των διεθνών σχέσεων. Τα ζητήματα αυτά υπογράμμι‐ σαν και την αναγκαιότητα της στρατιωτικής ισχύος, την οποία επιδιώκει να αποκτήσει σε όλο και μεγαλύτερο βαθμό η ΕΕ μέσω της ανάπτυξης της Ευρωπαϊκής Πολιτικής Ασφάλειας και Άμυνας (ΕΠΑΑ). Πρόκειται για το αποτέλεσμα μιας μακρόχρονης πορείας που ουσιαστικά είχε ξεκινήσει από την επομένη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Παράλληλα, πρόκειται για την αρχή μιας νέας προσπάθειας για μια σχετική, έστω, αυτοτέλεια της ΕΕ στον αμυντικό τομέα. Βεβαίως, στην πορεία διαμόρφωσής της, η Ευρωπαϊκή Κοινότητα / Ευρωπαϊκή Ένωση ανέδειξε πρωτίστως τις μορφές εκείνες επιρροής και ισχύος που αποτυπώνονται συνολικά με την έννοια της «ήπιας ισχύος» (soft power). Πράγματι, ο συνδυασμός πολιτικού πραγματισμού, οικονο‐ μικής ευρωστίας και πολιτιστικής αίγλης διαμόρφωσαν ένα μοναδικά ευ‐ ρωπαϊκό μείγμα αποτελεσματικότητας και περιφερειακής επιρροής στο τέλος του εικοστού αιώνα. Αλλά η προβολή της «ήπιας ισχύος» από την

20

Ιωάννης Παρίσης

πλευρά της ΕΕ σε διεθνές επίπεδο δεν αρκεί. Είναι προφανές ότι, παρά την αρχική αισιοδοξία για μόνιμη ειρήνη και τον συνακόλουθο εφησυχασμό, που έτεινε να κυριαρχήσει στη δημοσιότητα την επαύριον του τέλους του Ψυχρού Πολέμου, το περιβάλλον ασφάλειας σε πλανητική κλίμακα δεν φαίνεται να εγγυάται αυτά τα αγαθά. Αντιθέτως, έχει καταστεί πολυπλο‐ κότερο, με περιφερειακές αστάθειες, νέες μορφές απειλών και θερμές ε‐ στίες. Η έννοια της «ασφάλειας» σε πολλές περιπτώσεις αντικατέστησε εκείνη της «άμυνας» ή χρησιμοποιείται συμπληρωματικά προς αυτή. Στον μετά‐ψυχροπολεμικό κόσμο, ο ρόλος της απόλυτης υπερδύναμης προσέ‐ φερε αρχικά στις κυβερνήσεις των ΗΠΑ τόσο ευκαιρίες όσο και περιορι‐ σμούς. Οι ΗΠΑ αντιμετώπισαν διλήμματα και εντάσεις ανάμεσα σε δυο θεμελιώδεις διαστάσεις: ανάμεσα στις ευθύνες διαχείρισης του διεθνούς συστήματος αφενός και τα συγκεκριμένα εθνικά συμφέροντά τους αφε‐ τέρου. Η κυβέρνηση Bush μετά την 11η Σεπτεμβρίου 2001 έδωσε έμφαση στη δεύτερη διάσταση, αποτυγχάνοντας τελικά και στις δύο. Για την ΕΕ, η αυτόνομη αμυντική ικανότητα και η κοινή εξωτερική πο‐ λιτική, συγκροτούν ένα πολυσύνθετο πλέγμα στόχων, καθώς περιλαμβά‐ νουν στρατιωτική ισχύ, διπλωματικές δράσεις, απεξάρτηση ‐ αλλά σίγου‐ ρα όχι απομάκρυνση ‐ από το ΝΑΤΟ και τις ΗΠΑ, μέτρα πρόληψης ή περι‐ ορισμού του πολέμου, ανθρωπιστική και άλλων ειδών βοήθεια. Η επίτευξη του πλέγματος αυτού αποδεικνύεται δυσχερέστερη ακόμη και από τη νο‐ μισματική ένωση. Αλλά η ΕΕ δεν είναι μια περιοχή ελεύθερου εμπορίου, ούτε ένας διακυβερνητικός οργανισμός. Πρόκειται για ένα ριζικά καινο‐ φανές και απόλυτα μοναδικό σχήμα Ένωσης, όπου κυρίαρχα κράτη δέχο‐ νται να μοιρασθούν την κυριαρχία τους, προκειμένου να προωθήσουν τα συλλογικά συμφέροντά τους. Ταυτόχρονα, καθώς η Ευρωπαϊκή Πολιτική Άμυνας και Ασφάλειας αποκτά κάποια βαρύτητα, πολλοί αναλυτές διερω‐ τώνται εάν αναδύεται μια ευρωπαϊκή στρατηγική κουλτούρα. Μια στρα‐ τηγική κουλτούρα σχετίζεται με την δημιουργία στόχων καθώς και με την επιλογή των μέσων. Στο πλαίσιο της ΕΠΑΑ, και με βάση την Ευρωπαϊκή Στρατηγική Ασφά‐ λειας, η ΕΕ επιδιώκει την απόκτηση στρατιωτικών, αλλά και μη στρατιω‐ τικών δυνατοτήτων, τη βελτίωση των υφισταμένων, την ανάπτυξη των δυνατοτήτων διαχείρισης κρίσεων (στρατηγεία, κέντρα επιχειρήσεων, όργανα και διαδικασίες, οπλικά συστήματα, μέσα διοίκησης ελέγχου και επικοινωνιών, δορυφορικά συστήματα, κλπ.). Παράλληλα έχει συγκροτή‐ σει και συνεχίζει να διευρύνει, πολυεθνικές δυνάμεις ταχείας αντίδρασης,

Η ΕΥΡΩΠΗ ΤΗΣ ΑΜΥΝΑΣ

21

στις οποίες περιλαμβάνονται και αεροναυτικές δυνάμεις στην μεσογειακή περιοχή. Κατά συνέπεια η ΕΠΑΑ συνιστά, και θα συνεχίζει να συνιστά στο μέλλον με μεγαλύτερη ένταση, κύριο παράγοντα ισχύος, με αντικειμενικό σκοπό την αντιμετώπιση των απειλών, όπως αυτές καθορίζονται στο κεί‐ μενο της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής Ασφάλειας, την πρόληψη συρράξεων, τη διαχείριση κρίσεων, την υποστήριξη ανθρωπιστικών επιχειρήσεων και την επιβολή της ειρήνης. Πώς εξελίσσεται σήμερα η ΕΠΑΑ και τι φαίνεται να επιδιώκει μέσω αυτής η Ευρωπαϊκή Ένωση; Στην ανά χείρας μελέτη του Δρα Ιωάννου Πα‐ ρίση, εξετάζεται και αναλύεται το όλο πλαίσιο της αρχιτεκτονικής της ευ‐ ρωπαϊκής ασφάλειας και άμυνας καθώς και οι στόχοι και επιδιώξεις για το μέλλον. Μέσα από τις εξειδικευμένες θεματικές παρουσιάζεται το θε‐ σμικό πλαίσιο, οι αποστολές, η ανάπτυξη των ευρωπαϊκών δυνατοτήτων, ο μηχανισμός, τα όργανα και οι διαδικασίες διαχείρισης κρίσεων, σύμφω‐ να με τις πλέον πρόσφατες αποφάσεις, οι επιχειρήσεις διαχείρισης κρίσε‐ ων που έχουν αναληφθεί ή είναι σε εξέλιξη, οι σχέσεις με το ΝΑΤΟ, η μεσο‐ γειακή διάσταση της ΕΠΑΑ, καθώς και οι πρόσφατες αποφάσεις για την μόνιμη διαρθρωμένη συνεργασία και άλλες που περιέχονται στη νέα Συν‐ θήκη της ΈΕ. Επιπλέον παρατίθενται τα προβλήματα που αντιμετωπίζει όλη η σχετική προσπάθεια της ΕΕ καθώς και εκτιμήσεις για τις μελλοντι‐ κές προοπτικές της ΕΠΑΑ, μαζί με ανάλογες προτάσεις. Πρόκειται για ένα βιβλίο χρηστικό όσο και ουσιαστικό: η σφαιρική γνώση του αντικειμένου από τον συγγραφέα, σε συνδυασμό με την άνεσή του σε θέματα στρατιωτικής συνεργασίας, στρατιωτικών δυνατοτήτων και επιχειρήσεων διαχείρισης κρίσεων, καθιστά την ανά χείρας μελέτη εργαλείο πραγματικά πολύτιμο.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

1.

Η Ευρώπη στο νέο περιβάλλον ασφάλειας

Για αιώνες, οι λαοί και τα κράτη στην ευρωπαϊκή ήπειρο διεξήγαγαν μετα‐ ξύ τους πολέμους, με εκατομμύρια θύματα και ανυπολόγιστες καταστρο‐ φές. Αίμα και μίσος χώριζαν αρκετά ευρωπαϊκά κράτη. Τα καταστροφικά αποτελέσματα των τελευταίων δύο πολυαίμακτων παγκοσμίων πολέμων και η εξασθένηση της θέσης της Ευρώπης στο παγκόσμιο περιβάλλον, α‐ ποτέλεσαν την αφορμή για ωριμότερες σκέψεις σχετικά με το μέλλον της ηπείρου. Έγινε κατανοητό ότι μόνο η ειρηνική και συντονισμένη δράση θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε μια ισχυρή και ενωμένη Ευρώπη. Παρά τις δυσκολίες, η αρχή έγινε με την συγκρότηση μιας κοινότητας άνθρακα και χάλυβα και συνεχίστηκε με άλλες πρωτοβουλίες στο οικονο‐ μικό καταρχήν πεδίο και στη συνέχεια στα πεδία της εξωτερικής πολιτι‐ κής και της άμυνας. Ο Ψυχρός Πόλεμος ήταν, μεταξύ πολλών άλλων, μια σταθερή πλατφόρμα ανάμεσα σε δύο αντίπαλες φιλοσοφίες της ιστορίας και χρησίμευε στην πραγματικότητα για να κρατάει τον κόσμο ολόκληρο σε συνοχή. Οι γεωπολιτικές αλλαγές που έλαβαν χώρα στον ευρύτερο ευρωπαϊκό χώρο μετά το πέρας του Ψυχρού Πολέμου, δημιούργησαν ένα νέο περι‐ βάλλον ασφάλειας, ανέδειξαν όμως και νέους παράγοντες αστάθειας. Το μεταψυχροπολεμικό περιβάλλον χαρακτηρίζεται από διαρκώς πιο ανοι‐ κτά σύνορα. Οι εμπορικές και επενδυτικές ροές, η τεχνολογική ανάπτυξη και η εξάπλωση της δημοκρατίας σε χώρες και λαούς που την είχαν στε‐ ρηθεί για δεκαετίες ή και αιώνες, είχαν ως αποτέλεσμα να αποκτήσουν

24

Ιωάννης Παρίσης

εκατομμύρια άνθρωποι ελευθερία και ευημερία. Ωστόσο, οι εξελίξεις αυτές δεν είχαν πάντοτε θετικά αποτελέσματα, αφού, για παράδειγμα, έδωσαν τη δυνατότητα σε μη κρατικές ομάδες να αποκτήσουν ρόλο στις διεθνείς υποθέσεις, έχοντας, σε κάποιες περιπτώσεις, στη διάθεσή τους σημαντικά μέσα καταστροφής. Στον ευρωπαϊκό χώρο, η συνεργασία που είχε ξεκινήσει από τη δεκαε‐ τία του 1950 ως οικονομική κοινότητα ‐ αλλά κατά βάση και ως κοινότη‐ τα ασφάλειας, μέσω της οικονομικής ισχύος και αλληλεξάρτησης ‐ απέ‐ κτησε νέα δυναμική. Ως Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) πλέον, προχώρησε σε συγκεκριμένες πρωτοβουλίες προκειμένου να επεκτείνει τη συνεργασία των μελών της στους τομείς της κοινής εξωτερικής πολιτικής, της ασφά‐ λειας και της άμυνας. Απώτερος στόχος είναι η απόκτηση από την Ένωση της δυνατότητας αυτόνομης παρουσίας – πολιτικής και στρατιωτικής ‐ στην παγκόσμια σκηνή. Η ΕΕ αναδύθηκε μέσα στο διεθνές περιβάλλον και τις συνθήκες που δημιουργήθηκαν μετά το πέρας του Ψυχρού Πολέμου. Κύριο χαρακτηρι‐ στικό του περιβάλλοντος αυτού είναι η διαμόρφωση νέων πόλων ισχύος, με την ύπαρξη μιας μόνης παγκόσμιας υπερδύναμης, που προήλθε κυρίως από την διάλυση και την επακόλουθη απώλεια ισχύος του μέχρι τότε α‐ ντίπαλού της δέους, της Σοβιετικής Ένωσης. Παράλληλα, η πτώση των κομμουνιστικών καθεστώτων, η δημιουργία πολλών νέων κρατών, η εμ‐ φάνιση εθνικιστικών εντάσεων, εμφυλίων συγκρούσεων, θρησκευτικών φανατισμών οδήγησαν στη δημιουργία ενός μάλλον ασταθούς περιβάλ‐ λοντος σε παγκόσμιο επίπεδο. Η ΕΕ αποτελεί πλέον μια οντότητα σε παγκόσμιο επίπεδο, με πολλά μεν προβλήματα και δυσκολίες αλλά και επιτυχίες που την καθιστούν ζη‐ λευτή από τρίτες χώρες και άλλες παγκόσμιες δυνάμεις. Για περισσότερο από μισό αιώνα οι ευρωπαϊκοί λαοί απολαμβάνουν την ειρήνη. Μαζί με την Βόρεια Αμερική και την Ιαπωνία, η ΕΕ αποτελεί μία από τις τρεις πε‐ ρισσότερο ευημερούσες περιοχές του πλανήτη. Ωστόσο, πέρα από τα σύ‐ νορά της η ΕΕ βρίσκεται αντιμέτωπη με ένα κόσμο παγκοσμιοποιημένο και ταχέως μεταλλασσόμενο.2

2

Βλέπε επίσης: LAEKEN DECLARATION ON THE FUTURE OF THE EUROPEAN UNION, Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, 15 Δεκεμβρίου 2001.

Η ΕΥΡΩΠΗ ΤΗΣ ΑΜΥΝΑΣ

25

Παρατηρώντας τον χάρτη διαπιστώνουμε την ύπαρξη μιας ζώνης ει‐ ρήνης που εξαπλώνεται από τις δυτικές ακτές της Ιρλανδίας έως την ανα‐ τολική Μεσόγειο και από τον αρκτικό κύκλο έως το Στενό του Γιβραλτάρ, παρασύροντας στο πέρασμά της νέα μέλη. Και γύρω από αυτή τη ζώνη της ΕΕ (που αριθμεί πλέον των 450 εκατομμυρίων πολιτών) υπάρχει μια άλλη ζώνη 400 περίπου εκατομμυρίων ανθρώπων που μοιράζονται μαζί της χερσαία και θαλάσσια σύνορα. Όλοι αυτοί περιβάλλονται από 900 ακόμα εκατομμύρια ανθρώπους στενά δεμένους με μια Ευρωπαϊκή Ένωση η οποία αποτελεί τον μεγαλύτερο εμπορικό τους εταίρο και τη μεγαλύτε‐ ρη πηγή πιστώσεων, ξένων επενδύσεων και αναπτυξιακής βοήθειας.3 Αυ‐ τά τα συνολικά 2 δισεκατομμύρια ανθρώπων (το ένα τρίτο του παγκό‐ σμιου πληθυσμού) ζουν στην «Ευρωσφαίρα», μια ευρωπαϊκή ζώνη επιρ‐ ροής που διαμορφώνεται σταδιακά σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα και υιοθετεί τον ευρωπαϊκό τρόπο ζωής.4 Η ιστορία της ΕΕ ως παράγοντα εξωτερικής πολιτικής και πολιτικής ασφάλειας είναι σχετικά βραχεία. Μόλις με τη Συνθήκη του Μάαστριχτ τα τότε 12 κράτη μέλη που συναποτελούσαν την Ευρωπαϊκή Κοινότητα α‐ ποφάσισαν να επεκτείνουν τις πολιτικές που αφορούσαν στην κοινή τους αγορά, με την καθιέρωση σε διακυβερνητική βάση μιας Κοινής Εξωτερι­ κής Πολιτικής και Πολιτικής Ασφάλειας (ΚΕΠΠΑ) καθώς και ευρύτερης συνεργασίας στους τομείς της Δικαιοσύνης και των Εσωτερικών Υποθέ‐ σεων. Η εξωτερική πολιτική και η πολιτική ασφάλειας της Ευρώπης δέ‐ χθηκε επίσης μια ώθηση εξαιτίας της εμπειρίας του πολέμου στο Κόσσο‐ βο, που αποκάλυψε ότι η ΕΕ στερείτο στρατιωτικής δυνατότητας για να παρέμβει κατά τρόπο αποτελεσματικό σε μια ανθρωπιστική καταστροφή στα πρώτα στάδια της εμφάνισής της. Έτσι τα κράτη μέλη της ΕΕ αποφά‐ σισαν να δημιουργήσουν την Ευρωπαϊκή Πολιτική Ασφάλειας και Άμυ­ νας (ΕΠΑΑ) ως μέρος της ΚΕΠΠΑ. Για πρώτη φορά στη σύγχρονη ιστορία, ένας αριθμός κυρίαρχων κρα‐ τών επέλεξαν, με τη θέλησή τους και χωρίς πίεση από εξωτερικές απειλές, να σχηματίσουν μια παραδοσιακού τύπου συμμαχία, με στόχο το συντο‐

3 Mark Leonard, 21ος: Ο αιώνας της Ευρώπης, εκδ. ΚΡΙΤΙΚΗ, 2008.

4 Βλέπε σχετική ανάλυση στη μελέτη της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας με τίτλο «Eco‐

nomic Relations with Regions Neighbouring the Euro Area in the “Euro Time Zone”», των Francesco Mazzafero, Arnaud Mehl, Michel Sturn, Christian Thimann, Adalbert Winkler, Δεκέμβριος 2002.

Η ΕΥΡΩΠΗ ΤΗΣ ΑΜΥΝΑΣ

27

4ον Παρά τις σχετικά ανεπαρκείς στρατιωτικές δυνατότητες, η ΕΕ έ‐ χει αναπτύξει σημαντικές επιχειρήσεις διαχείρισης κρίσεων και πρόλη‐ ψης συρράξεων, ανταποκρινόμενη σε αποφάσεις των Ηνωμένων Εθνών.

2.

Στρατηγικές προκλήσεις

Ποιες είναι οι στρατηγικές προκλήσεις που χαρακτηρίζουν το σημερινό κόσμο και επιβάλλουν στην Ευρώπη να έχει την ικανότητα να είναι πα‐ ρούσα για την εξασφάλιση της ασφάλειας οπουδήποτε; Συνοπτικά θα μπορούσαμε να αναφέρουμε6:

Στρατηγικές μεταβολές: Για πρώτη φορά στα τελευταία 50 χρό‐ νια η Ευρώπη δεν αποτελεί ούτε πηγή συρράξεων αλλά ούτε κέ‐ ντρο ισχύος, ενώ η περιοχή της ανατολικής Ασίας και του Ειρηνι‐ κού εμφανίζεται ως ο πλέον δυναμικός χώρος στο παγκόσμιο σύ‐ στημα.

Στρατηγική τεχνολογία: Η διασπορά όπλων μαζικής καταστρο‐ φής και οι τεχνολογίες που συνδέονται με αυτά, καθοδηγούμενες από κάποιες χώρες καθώς και μη κρατικές οντότητες με εξτρεμι‐ στικές τάσεις, αποτελούν και θα συνεχίσουν να αποτελούν στο μέλλον σημαντική πρόκληση για τους Ευρωπαίους.

Στρατηγικά περιφερειακά προβλήματα: Σήμερα η Ευρώπη βρί‐ σκεται αντιμέτωπη, στο περιβάλλον της, με προβληματικές χώρες και περιοχές με έντονες κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές συ‐ νέπειες για τους Ευρωπαίους. Ο Καύκασος, η Αφρική και η Μέση Ανατολή παρουσιάζουν τις πιο έντονες προκλήσεις που κυμαίνο‐ νται από δημογραφικές εντάσεις, μεταδοτικές ασθένειες με μορφή πανδημιών, θρησκευτικό ριζοσπαστισμό και προβληματική διακυ‐ βέρνηση.

Στρατηγικές σχέσεις: Η ευρωπαϊκή ασφάλεια στηρίζεται στην ανάπτυξη ισχυρών στρατηγικών συνεργασιών. Δύο τομείς σχέσε‐ ων αποτελούν το κέντρο αυτών των συνεργασιών: η Ρωσία και οι

6

Βλέπε ευρεία ανάλυση στο: Beyond 2010. European Grand Strategy in a Global Age, Bertelsmann Stiftung, 2007

Η ΕΥΡΩΠΗ ΤΗΣ ΑΜΥΝΑΣ

3.

29

Η έκφραση της ισχύος

Η ισχύς αποτελεί σημαντικό στοιχείο της συμπεριφοράς των κρατών στο διεθνές περιβάλλον και καθορίζει, εν πολλοίς, τις διεθνείς σχέσεις. Κατά συνέπεια, προκειμένου τα κράτη να επιβιώσουν, να ευημερήσουν, αλλά να διασφαλίσουν τα εθνικά τους συμφέροντα, μέσα σε ένα άκρως ανταγωνι‐ στικό περιβάλλον, αναγκάζονται να επιδιώκουν την απόκτηση ισχύος, ενώ παράλληλα παρακολουθούν την ισχύ των γειτονικών τους κρατών. Μέσω της ισχύος αφενός εξασφαλίζουν την ασφάλειά τους, απαραίτητη προϋ‐ πόθεση για την οικονομική ευημερία και ανάπτυξη, αφετέρου προωθούν τα συμφέροντά τους στο στρατηγικό τους περιβάλλον. Κύριες και καθοριστικές συνιστώσες ή διαστάσεις της ισχύος των κρατών αποτελούν η οικονομία, δηλαδή ο πλούτος που διαθέτουν, με τις διάφορες μορφές που εμφανίζεται, ο πληθυσμός, με όλες του τις δημο‐ γραφικές παραμέτρους, η τεχνολογία και η ένοπλη δύναμη. Σ’ αυτούς πρέπει να προστεθεί και το περιβάλλον, αν και σε πολλές περιπτώσεις αλληλοεπηρεάζεται με κάποιους από τους παραπάνω παράγοντες, ή δημι‐ ουργεί συνθήκες θετικές ή αρνητικές για την ανάπτυξή τους. Οπωσδήποτε δεν είναι εύκολος ο υπολογισμός με ακρίβεια της ισχύος ενός κράτους ή μιας ένωσης κρατών (όπως εν προκειμένω της ΕΕ), δεδο‐ μένου ότι, αφενός δεν μπορεί να γίνει σαφής και πλήρης εκτίμηση των δυνατοτήτων σε κάθε τομέα, αφετέρου υπεισέρχεται πάντοτε αριθμός παραγόντων μη δυνάμενων να εκτιμηθούν. Ωστόσο, μπορεί να γίνει εκτί‐ μηση, σε κάποιο βαθμό, κάποιων κύριων παραγόντων και συνιστωσών της ισχύος, με βάσει τις σχετικές ενδείξεις που υφίστανται. Διακρίνουμε, καταρχήν, τρεις κύριες διαστάσεις, υπό την έννοια τριών διακριτών πεδί‐ ων προς εκτίμηση: εθνικοί πόροι (national resources), εθνικές επιδόσεις (national performance) και στρατιωτική ικανότητα (military capability).7 •

Το πρώτο πεδίο, «εθνικοί πόροι», περιλαμβάνει τους τομείς εκεί‐ νους που οικοδομούν τις βάσεις για την ικανοποίηση των αναγκών και την παραγωγή της χώρας, και οδηγούν στην απόκτηση τεχνο‐ λογικών δυνατοτήτων και οικονομικής ευμάρειας.

7

A. Tellis, J. Bially, C. Layne, M. McPherson, Measuring National Power in the Post-industrial Age, RAND Corporation, σ. 5.

1

Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΑΜΥΝΑΣ

1. Η πορεία της ευρωπαϊκής ενοποίησης Η πρώτη μεταπολεμική προσπάθεια των ευρωπαϊκών κρατών για τη δη‐ μιουργία μιας αμυντικής συνεργασίας έγινε το 1948, με την υπογραφή της Συνθήκης των Βρυξελών με την οποία ιδρύθηκε ο ομώνυμος Οργανισμός (Brussels Organization Treaty ­ ΒΟΤ)11. Η Συνθήκη αυτή υπεγράφη στις 17 Μαρτίου 1948 από το Βέλγιο, τη Γαλλία, το Ηνωμένο Βασίλειο, το Λουξεμ‐ βούργο και την Ολλανδία. Τον Σεπτέμβριο του 1948 τα πέντε Μέρη της Συνθήκης των Βρυξελών αποφάσισαν να δημιουργήσουν ένα στρατιωτικό οργανισμό με την ονο‐ μασία Western Union Defence Organization.12 Ο οργανισμός αυτός προ‐ οριζόταν να αποτελέσει σημαντική συνεισφορά στην άμυνα του ελευθέ‐ ρου κόσμου. Η ύπαρξή του σε περίοδο ειρήνης αποτελούσε απόδειξη του

11 Ο πλήρης τίτλος της ήταν: «Treaty of economic, social and cultural collaboration and

collective self‐defence between Belgium, France, Luxembourg, the Netherlands and the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland, signed at Brussels on 17 March 1948 (Brussels Treaty).

12 Επικεφαλής, ως μόνιμος Πρόεδρος της Επιτροπής των Διοικητών των Χερσαίων, Ναυτι‐

κών και Αεροπορικών Δυνάμεων, τοποθετήθηκε ο Βρετανός Στρατάρχης Montgomery, με στρατηγείο στο Φοντενεμπλώ (Γαλλία). Ο Γάλλος Στρατηγός Lattre de Tassigny το‐ ποθετήθηκε επικεφαλής των χερσαίων δυνάμεων, ο Γάλλος Αντιναύαρχος Robert Jaujard του ναυτικού και ο Βρετανός Πτέραρχος Sir James Robb της αεροπορίας.

34

Ιωάννης Παρίσης

ότι τα μέλη του ήταν αποφασισμένα να συνεργαστούν προκειμένου να αντισταθούν σε κάθε επιθετική ενέργεια. Ωστόσο, η δημιουργία του ΝΑΤΟ υπήρξε η αιτία που ο πρώτος αυτός ευρωπαϊκός αμυντικός οργανισμός τελικά ατόνησε. Στο δεύτερο ήμισυ του 20ου αιώνα, ύστερα από την εμπειρία δύο κα‐ ταστροφικών παγκοσμίων πολέμων, ξεκίνησε μία προσπάθεια συνεργα‐ σίας των ευρωπαϊκών χωρών στους οικονομικό και αμυντικό κυρίως το‐ μείς. Οι Συνθήκες που υπογράφηκαν στη δεκαετία του 1950 ‐ Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα – ΕΚΑΧ (1952)13, Ευρωπαϊκή Κοινό­ τητα Ατομικής Ενέργειας και τέλος Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότη­ τα ­ ΕΟΚ (1957) – από έξι αρχικά χώρες (Βέλγιο, Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία, Λουξεμβούργο και Ολλανδία) αντικατοπτρίζουν τις προσπάθειες αυτές. Στον τομέα της άμυνας η Ευρωπαϊκή Αμυντική Κοινότητα (ΕΑΚ) απο‐ τελεί μία από τις πρώτες προσπάθειες για την απόκτηση αμυντικής αυτο‐ νομίας από τις ευρωπαϊκές χώρες, μετά την εμπειρία του Β’ΠΠ, χωρίς ό‐ μως να φθάσει στην υλοποίηση. Εντωμεταξύ, η Συνθήκη των Βρυξελών του 1948, τροποποιήθηκε και συμπληρώθηκε με τη Συμφωνία των Παρισίων (ή Τροποποιημένη Συν­ θήκη των Βρυξελών), στις 23 Οκτωβρίου 1954, οπότε υπογράφηκε το σχετικό πρωτόκολλο,14 στο άρθρο VIII παρ. 1 και 2, του οποίου αναφέρε‐ ται για πρώτη φορά η ίδρυση της Δυτικο‐Ευρωπαϊκής Ένωσης (“create a Council (…) known as the Council of Western European Union…”). Έγιναν, επίσης, δεκτές ως μέλη οι πρώην εχθροί ‐ Γερμανία και Ιταλία. Έκτοτε, και για τριάντα περίπου χρόνια, δεν έγινε καμιά σοβαρή κίνηση προς την κα‐ τεύθυνση της κοινής άμυνας. Στις δεκαετίες που πέρασαν από την ίδρυσή της, η Δυτικο‐Ευρωπαϊκή Ένωση (ΔΕΕ) βρισκόταν σε πλήρη αδράνεια, αφού δεν υπήρχαν οι κατάλληλες πολιτικο‐στρατιωτικές προϋποθέσεις που θα της επέτρεπαν να αναπτύξει δράση. Για περισσότερες από τρεις δεκαετίες, μετά την αποτυχία της ΕΑΚ το 1954, η πολιτική ασφάλειας και ειδικότερα η αμυντική πολιτική, δεν θεω‐ ρούνταν ως μέρη των πολιτικών των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων. Η όλη

13 Η ΕΚΑΧ ολοκλήρωσε την αποστολή της το 2002, με τη συμπλήρωση 50ετίας από την

ίδρυσή της.

14 Protocol modifying and completing the treaty between Belgium, France, Luxembourg,

the Netherlands and the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland, signed at Brussels, on 23 October 1954 (establishing the WEU).

Η ΕΥΡΩΠΗ ΤΗΣ ΑΜΥΝΑΣ

3.

39

Κοινή Πολιτική Ασφάλειας και Άμυνας

Με σκοπό την προώθηση της δυνατότητας της Ευρώπης να παίξει ένα περισσότερο αποτελεσματικό ρόλο για την ασφάλειά της και παράλληλα για την ενίσχυση του ΝΑΤΟ, συναντήθηκαν στις 3‐4 Δεκεμβρίου 1998 στο St Malo (Γαλλία), οι ηγέτες της Γαλλίας και του Ηνωμένου Βασιλείου. Στη διακήρυξη που υπέγραψαν18 αναγνώρισαν τις αλλαγές που έχουν επέλθει στο περιβάλλον ασφάλειας και κάλεσαν την Ένωση να προχωρήσει στην ανάπτυξη της δυνατότητας αυτόνομης δράσης καθώς και των μέσων που απαιτούνται για το σκοπό αυτό. Για πρώτη φορά, οι αμυντικές επιδιώξεις της Ευρώπης αντιμετωπίστηκαν με τη στρατιωτική έννοια παρά με θε‐ σμικές λεπτομέρειες. Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της Κολωνίας, τον Ιούνιο του 1999, έδωσε ιδιαίτερη σημασία στην ενίσχυση της κοινής ευρωπαϊκής πολιτικής στον τομέα της ασφάλειας και της άμυνας και στις αποστολές διαχείρισης κρί‐ σεων19. Το επόμενο εξάμηνο, στα Συμπεράσματα της Συνόδου Κορυφής του Ελσίνκι (Δεκέμβριος 1999) έγινε εκτενής αναφορά στην κοινή Ευρωπαϊ­ κή Πολιτική Ασφάλειας και Άμυνας (ΕΠΑΑ) και στην απόκτηση, από την ΕΕ, δυνατότητας τόσο στρατιωτικής όσο και μη στρατιωτικής διαχεί‐ ρισης κρίσεων. Παράλληλα, τέθηκε ως Κύριος Στόχος (Headline Goal)20, η δημιουργία Ευρωπαϊκής Δύναμης Ταχείας Αντίδρασης, για την ανάληψη αποστολών τύπου Πέτερσμπεργκ.

18 Joint Declaration on European Defence, British­French Summit, Saint‐Malo, France, 3‐4

December 1998. Το πλήρες κείμενο της διακήρυξης στο: http://www.fco.gov.uk/resources/en/news/2002/02/joint‐declaration‐on‐eu‐new01795 19 «… προτιθέμεθα να δώσουμε στην Ευρωπαϊκή Ένωση τα αναγκαία μέσα και το δυναμικό

για να αναλάβει τις ευθύνες της για μια κοινή ευρωπαϊκή πολιτική ασφάλειας και ά­ μυνας». Στη συνέχεια αναφέρεται ότι «…η Ένωση πρέπει να έχει την ικανότητα αυτόνο­ μης δράσης, στηριζόμενη σε αξιόπιστες στρατιωτικές δυνάμεις, τα μέσα για τη λήψη α­ πόφασης χρησιμοποίησής τους και την απαιτούμενη προς τούτο ετοιμότητα, ώστε να α­ ντιδρά στις διεθνείς κρίσεις, με την επιφύλαξη των δράσεων του ΝΑΤΟ. Η ΕΕ θα αυξήσει με τον τρόπο αυτό την ικανότητά της να συμβάλλει στη διεθνή ειρήνη και ασφάλεια σύμ­ φωνα με τις αρχές του χάρτη των Ηνωμένων Εθνών».

20 Ο στόχος αυτός αναφέρεται από το 2004 και ως “Headline Goal 2003”, προς διάκρισή

του από τον “Headline Goal 2010” που τέθηκε τον Μάιο 2004.

40

Ιωάννης Παρίσης

Η ΕΠΑΑ αποτελεί τον επιχειρησιακό βραχίονα της ΚΕΠΠΑ, τόσο για στρατιωτικούς όσο και μη στρατιωτικούς σκοπούς. Η ανάπτυξή της απο‐ σκοπεί στο να καταστήσει την ΕΕ ικανή να αναλαμβάνει ανεξάρτητη δρά‐ ση στη διαχείριση κρίσεων, στις οποίες το ΝΑΤΟ, ως σύνολο, δεν λαμβάνει μέρος. Η ΕΠΑΑ έχει σταδιακά εξελιχθεί και έχει ενδυναμωθεί κατά τα τε‐ λευταία χρόνια, ιδιαίτερα μέσω της διαδικασίας ανάπτυξης στρατιωτικών δυνατοτήτων και της λειτουργίας των πολιτικο/στρατιωτικών δομών της Ένωσης όπως θα αναπτυχθούν ευρέως στα κεφάλαια που ακολουθούν. Στο άρθρο 17 της Συνθήκης του Άμστερνταμ, γίνεται αναφορά στις σχέσεις της ΕΕ με τη ΔΕΕ, ενώ εκφράζεται και η πρόθεση ενσωμάτωσης της δεύτερης στην πρώτη: «Η Δυτικο­Eυρωπαϊκή Ένωση (ΔΕΕ) αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της ανάπτυξης της Ένωσης, παρέχοντας στην Ένωση πρόσβαση σε επιχειρησιακή ικανότητα ...» και «Η Ένωση ενισχύει (...) στε­ νότερες σχέσεις με τη ΔΕΕ με στόχο τη δυνατότητα ενσωμάτωσης της ΔΕΕ στην Ένωση, εφόσον το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο το αποφασίσει. Στην περίπτωση αυτή θα συστήσει στα κράτη μέλη την υιοθέτηση μιας τέτοιας απόφασης...». Τελικά, κατά τη Σύνοδο Κορυφής της ΕΕ στην Κολωνία, στις 3‐4 Ιουνίου 1999, αποφασίστηκε η μεταφορά των επιχειρησιακών αρμο‐ διοτήτων της ΔΕΕ στην ΕΕ, στο πλαίσιο της ΕΠΑΑ. Για το σκοπό αυτό, τα επικουρικά όργανα της ΔΕΕ, το Ινστιτούτο Μελετών για την Ασφάλεια και το Δορυφορικό Κέντρο εγκατέλειψαν το πλαίσιο της ΔΕΕ την 1η Ιανουα‐ ρίου 2002 και κατέστησαν υπηρεσίες της ΕΕ. Στις 29 Απριλίου 2003 – περίοδος κατά την οποία δημιουργήθηκε πρόβλημα στις ευρω‐ατλαντικές σχέσεις, λόγω του πολέμου στο Ιράκ ‐ εκδηλώθηκε η πρωτοβουλία τεσσάρων μελών της ΕΕ (Βέλγιο, Γαλλία, Γερμανία και Λουξεμβούργο) με αντικείμενο την προώθηση της ΕΠΑΑ. Ειδικότερα οι τέσσερις χώρες προέβαλαν την ανάγκη ενίσχυσης της συ‐ νεργασίας μεταξύ των ενόπλων δυνάμεων των μελών της ΕΕ, ώστε να προχωρήσει ταχύτερα η απόκτηση στρατιωτικής αυτονομίας εκ μέρους της Ένωσης. Στο πλαίσιο αυτό προτάθηκε μάλιστα, η μετατροπή της γαλ‐ λο/γερμανικής ταξιαρχίας21 σε φορέα ταχείας αντίδρασης της ΕΠΑΑ. Με‐ ταξύ των θεμάτων που τέθηκαν ήταν η επιδίωξη ίδρυσης ενός ευρωπαϊ‐ κού στρατηγείου – ενός «ευρωπαϊκού ΓΕΕΘΑ» ‐ ίσως λειτουργικότερου της Στρατιωτικής Επιτροπής και του Στρατιωτικού Επιτελείου, που ήδη

21 Ιδρύθηκε το 1991 και από το 1992 υπάγεται στο Ευρωπαϊκό Σώμα (Eurocorps).

Η ΕΥΡΩΠΗ ΤΗΣ ΑΜΥΝΑΣ

41

λειτουργούσαν στις Βρυξέλες. Οι τέσσερις χώρες διευκρίνισαν ότι κάθε προσπάθειά τους γίνεται «συμπληρωματικά και όχι ανταγωνιστικά προς το ΝΑΤΟ», ώστε να καθησυχάσουν τις αντιδράσεις της άλλης πλευράς του Ατλαντικού.22 Η ανάπτυξη των στρατιωτικών δυνατοτήτων για τη διαχείριση κρί‐ σεων έχει καταστεί βασικό στοιχείο της ΕΠΑΑ. Για το σκοπό αυτό ανα‐ πτύχθηκε από το 2001, το Σχέδιο Δράσης επί των Ευρωπαϊκών Δυνατοτή­ των – European Capabilities Action Plan (ECAP) ­ ενώ εντός του δευτέρου εξαμήνου του 2003 ολοκληρώθηκε η σύνταξη και έγκριση του κειμένου για την Ευρωπαϊκή Στρατηγική Ασφάλειας, που αποτελεί τη βάση της α‐ νάπτυξης της ΚΕΠΠΑ και της ΕΠΑΑ. Από το 2004 η ΕΕ εισήλθε σε νέα φάση της διαδικασίας ανάπτυξης στρατιωτικών δυνατοτήτων για τη διαχείριση κρίσεων, αναλαμβάνοντας νέες πρωτοβουλίες προς την κατεύθυνση αυτή, όπως ο Κύριος Στόχος 2010 (Headline Goal 2010), τα Συγκροτήματα Μάχης (Battle‐groups) και η ίδρυση του Ευρωπαϊκού Αμυντικού Οργανισμού (EDA). Οι πρωτοβουλίες αυτές συμβάλλουν στην υλοποίηση της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής Ασφά‐ λειας δίνοντας στην ΕΕ τη δυνατότητα να αντιμετωπίσει καλύτερα τις απειλές και τις παγκόσμιες προκλήσεις. Τελικά, η ισχυροποίηση της ΕΕ θα συμβάλει στην οικοδόμηση αποτελεσματικότερης εξωτερικής πολιτικής και πολιτικής ασφάλειας. Στα κεφάλαια που ακολουθούν αναλύονται όλα τα θέματα που ανα‐ φέρονται στη δομή και λειτουργία της ΕΠΑΑ.

22 Πρόκειται για τη γνωστή ως «Πρωτοβουλία του Τερβουρέν», από το προάστιο Tervuren

των Βρυξελών, όπου προτάθηκε να εγκατασταθεί το Ευρωπαϊκό Στρατηγείο. Ωστόσο, πολύ γρήγορα εγκαταλείφθηκε, αν και έδειξε τις ανησυχίες των Ευρωπαίων για τα θέ‐ ματα ασφάλειας και άμυνας και το ενδιαφέρον τους να προχωρήσουν ταχύτερα στη δημιουργία ανάλογων θεσμών και δυνατοτήτων. Μέσα στο ίδιο έτος (2003) η ΕΕ απέ‐ κτησε Στρατηγική Ασφάλειας και ανέπτυξε τις πρώτες στρατιωτικές της επιχειρήσεις.

2

ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ΑΠΟΣΤΟΛΕΣ

Α

πό θεσμικής πλευράς, η λειτουργία και η ανάπτυξη της ΕΠΑΑ στηρί‐ ζεται καταρχήν στις προβλέψεις της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΣΕΕ), δηλαδή της Συνθήκης του Μάαστριχτ, όπως αυτή τροπο‐ ποιήθηκε με τις Συνθήκες του Άμστερνταμ (1997) και της Νίκαιας (2000). Το σχέδιο της Συνταγματικής Συνθήκης, στο οποίο περιλήφθηκαν το σύνολο των θεμάτων που αφορούν στην ΚΕΠΠΑ‐ΕΠΑΑ, δεν τέθηκε σε ισχύ δεδομένου ότι δεν ολοκληρώθηκε η διαδικασία επικύρωσης. Τελικά αντικαταστάθηκε από την γνωστή ως Μεταρρυθμιστική Συνθήκη (Συνθήκη της Λισαβόνας). Σημαντικό θεσμικό κείμενο αποτελεί, επίσης, η Ευρωπαϊκή Στρατηγική Ασφάλειας (ΕΣΑ) που καθορίζει τις απειλές, τους στρατηγικούς αντικειμενικούς σκοπούς της ΕΕ και τους τρόπους υλοποίησής τους. Πέραν αυτών, η ανάπτυξη της ΚΕΠΠΑ και της ΕΠΑΑ βασίζεται στις αποφάσεις του Συμβουλίου της ΕΕ, οι οποίες δημοσιεύονται στην Εφη‐ μερίδα των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων και έχουν νομική ισχύ. Επιπροσθέ‐ τως, η διαδικασία λήψης αποφάσεων μέσω των θεσμικών οργάνων της Ένωσης αλλά και η προαπαιτούμενη απόφαση του Συμβουλίου Ασφαλεί‐ ας των Ηνωμένων Εθνών, παρέχουν την απαραίτητη νομιμοποιητική βά‐ ση στις επιχειρήσεις που αναλαμβάνει η ΕΕ στο πλαίσιο της ΕΠΑΑ.

44

Ιωάννης Παρίσης

Οι βασικές Συνθήκες της Ευρωπαϊκής Ένωσης Οι Συνθήκες, οι οποίες έχουν υποστεί διάφορες τροποποιήσεις στη διάρκεια της ιστορίας της ΕΕ, αποτελούν τη βάση για κάθε δράση και αρμοδιότητα της Ένω‐ σης. Η ΕΕ βασίζεται σε τέσσερις συνθήκες: (1)

Τη Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα (ΕΚΑΧ) ‐ European Coal and Steel Community (ECSC) – η οποία υπο‐ γράφηκε στις 18 Απριλίου 1951 στο Παρίσι, τέθηκε σε ισχύ στις 23 Ιου‐ λίου 1952 και έληξε στις 23 Ιουλίου 2002, με τη συμπλήρωση 50 ετών.

(2)

Τη Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (ΕΟΚ) ‐ European Economic Community (EEC) – η οποία υπογράφηκε στις 25 Μαρτίου 1957 στη Ρώμη και τέθηκε σε ισχύ την 1η Ιανουαρίου 1958. Αναφέρεται συχνά ως Συνθήκη της Ρώμης. Τροποποιήθηκε με την Ε­ νιαία Ευρωπαϊκή Πράξη ‐ Single European Act (SEA) που υπογράφηκε τον Φεβρουάριο του 1986 και τέθηκε σε ισχύ την 1η Ιουλίου 1987.

(3)

Τη Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Κοινότητα Ατομικής Ενέργειας (EKAE) ‐ European Atomic Energy Community (Euratom) – η οποία υ‐ πογράφηκε στη Ρώμη μαζί με τη Συνθήκη για την ΕΟΚ.

(4)

Τη Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) ‐ European Union (EU) – η οποία υπογράφηκε στο Μάαστριχτ (Maastricht) στις 7 Φεβρουαρίου 1992 και τέθηκε σε ισχύ την 1η Νοεμβρίου 1993. Τροποποιήθηκε ήδη δύο φορές: με τη Συνθήκη του Άμστερνταμ (1997) και τη Συνθήκη της Νίκαιας (2000). Μία Τρίτη τροποποίηση είναι αυτή που γίνεται με τη Συνθήκη της Λισαβόνας.

Οι πρώτες τρεις συνθήκες δημιούργησαν τις τρεις «Ευρωπαϊκές Κοινότητες», δηλαδή το σύστημα της από κοινού λήψης αποφάσεων για θέματα άνθρακα, χάλυβα και πυρηνικής ενέργειας και άλλων κύριων τομέων των οικονομιών των κρατών μελών. Οι κοινοτικοί θεσμοί, που δημιουργήθηκαν για να διευθύνουν το σύστημα αυτό, συνενώθηκαν το 1967, και έτσι προήλθαν η Επιτροπή (Commis‐ sion) και το Συμβούλιο (Council). Σήμερα η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και το Συμ‐ βούλιο της ΕΕ, μαζί με το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο αποτελούν τα τρία θεσμικά όργανα λήψης αποφάσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, τα οποία παράγουν τις πολιτικές και τους νόμους που εφαρμόζονται σε όλη την Ένωση.

Η ΕΥΡΩΠΗ ΤΗΣ ΑΜΥΝΑΣ

45

1. Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση Οι κυριότερες νομικές βάσεις, στις οποίες στηριζόταν μέχρι σήμερα η Ε‐ ΠΑΑ, περιλαμβάνονται στο άρθρο 17 της ΣΕΕ. Στην παράγραφο 1 του άρ‐ θρου αυτού καθορίζεται το πεδίο της ΕΠΑΑ, η οποία περιλαμβάνει «το σύνολο των θεμάτων που αφορούν στην ασφάλεια της Ένωσης, συμπερι­ λαμβανομένης της προοδευτικής διαμόρφωσης κοινής αμυντικής πολιτικής, (…) η οποία ενδέχεται να οδηγήσει σε κοινή άμυνα, εφόσον το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο το αποφασίσει». Επίσης, στην παράγραφο 2 του ίδιου άρθρου, διευκρινίζεται ότι τα θέματα της ασφάλειας «περιλαμβάνουν τις ανθρωπι­ στικές αποστολές και τις αποστολές διάσωσης, τις αποστολές της διατήρη­ σης της ειρήνης, της επέμβασης μάχιμων δυνάμεων στη διαχείριση των κρίσεων, καθώς και την αποκατάσταση της ειρήνης». Πρόκειται δηλαδή για τις γνωστές ως αποστολές Πέτερσμπεργκ, οι οποίες αρχικά διατυπώθηκαν στην ομώνυμη διακήρυξη της ΔΕΕ, τον Ιούνιο 1992, και στη συνέχεια εν‐ σωματώθηκαν στη ΣΕΕ. Νέα βήματα έγιναν με τη Συνθήκη του Άμστερνταμ, όπως άλλωστε και με τη Συνθήκη της Νίκαιας, οι οποίες εισήγαγαν σημαντικές τροποποιή‐ σεις στη ΣΕΕ, ειδικώς στα θέματα της ΚΕΠΠΑ και ΕΠΑΑ. Με τις τροπο‐ ποιήσεις που εισήγαγε η Συνθηκη της Λισσαβόνας, η ΣΕΕ απέκτησε τη σημερινή της μορφή και περιεχόμενο23, όπως θα αναλυθεί στη συνέχεια.

Μεταρρυθμιστική ή Συνθήκη της Λισσαβόνας Τον Φεβρουάριο του 2002, η Συνέλευση για την Συνταγματική Συνθήκη της ΕΕ άρχισε μια εκ βάθους επανεξέταση όλης της θεσμικής αρχιτεκτονι‐ κής της ΕΕ, περιλαμβανομένης της ΕΠΑΑ. Η Συνέλευση παρουσίασε ένα σχέδιο Συντάγματος στην Διακυβερνητική Διάσκεψη (Intergovernmental Conference ‐ IGC), η οποία άρχισε τον Οκτώβριο 2003, για συζήτηση και απόδοχή της από τα κράτη μέλη, πράγμα το οποίο έγινε τελικά στις 18 Ιουνίου 2004.

Το πλήρες (ενοποιημένο) κείμενο της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση και της Συν‐

23

θήκης για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όπως διαμορφώθηκαν με τη Συνθή‐ κη της Λισσαβόνας, στο: http://eur‐lex.europa.eu/JOHtml.do?uri=OJ:C:2008:115:SOM:EL:HTML

3 ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΩΝ

Η

απόκτηση στρατιωτικών και μη στρατιωτικών δυνατοτήτων από την Ευρωπαϊκή Ένωση, προκειμένου να είναι σε θέση να αναλαμβά‐ νει επιχειρήσεις, υπήρξε ο στόχος, ακόμη από τη Συνθήκη του Μάαστριχτ, όπου εκφραζόταν η πρόθεση της απόκτησης αμυντικής δυνατότητας μέ‐ σω της ΔΕΕ, η οποία κατέστη ο «αμυντικός βραχίονας» της Ένωσης. Ω‐ στόσο, στα χρόνια που πέρασαν μέσα στη δεκαετία του 1990, τα βήματα που έγιναν ήταν δειλά, ενώ δεν υπήρχαν τα μέσα και οι προϋποθέσεις για την ουσιαστική δραστηριοποίηση της ΔΕΕ. Η έλλειψη οργανωτικής δομής και στρατιωτικών δυνατοτήτων δεν άφηνε περιθώρια αυτοδύναμης αμυ‐ ντικής ευρωπαϊκής παρουσίας. Οι συνθήκες ωρίμασαν το 1999, ώστε να είναι δυνατή πλέον η λήψη ουσιαστικών αποφάσεων για την έναρξη και την υλοποίηση μιας κοινής πολιτικής στο πεδίο της ασφάλειας και της άμυνας. Η αρχή έγινε με τη διακήρυξη του St Malo, το 1998 και συνεχίστηκε με τη διακήρυξη της Κο‐ λωνίας, τον Ιούνιο του 1999, όπου γινόταν λόγος για «μια κοινή ευρω‐ παϊκή πολιτική ασφάλειας και άμυνας» και για «ικανότητα αυτόνομης δράσης, στηριζόμενης σε αξιόπιστες στρατιωτικές δυνάμεις…»58.

58 Presidency Conclusions ‐ Cologne 3‐4 June 1999, ANNEX III: EUROPEAN COUNCIL DEC‐

LARATION ON STRENGTHENING THE COMMON EUROPEAN POLICY ON SECURITY AND DEFENCE. http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/docs/pressdata/en/ec/57886.pdf

Ιωάννης Παρίσης

70

Ο δρόμος είχε προετοιμαστεί, ώστε τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους, στο Ελσίνκι, να ληφθούν αποφάσεις που έθεσαν τις βάσεις και τους στόχους για την ασφάλεια και την αμυντική αυτονομία της Ένωσης. Επίσης η Σύ‐ νοδος του Ελσίνκι αποφάσισε να ορίσει «μη στρατιωτικούς» κύριους στό‐ χους για την απόκτηση ανάλογων δυνατοτήτων όπως της ανάπτυξης α‐ στυνομικών δυνάμεων σε προβληματικές ζώνες, της εκπαίδευσης τοπικών διοικητικών αρχών ή της διάθεσης δικαστικών αξιωματούχων.59

1.

Στρατιωτικές δυνατότητες

Κύριος Στόχος του Ελσίνκι (Helsinki Headline Goal) Κατά το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Ελσίνκι (10‐11 Δεκεμβρίου 1999), ένα χρόνο μετά τη γαλλο‐βρετανική Διακήρυξη του St. Malo και έξι μήνες μετά τη Διακήρυξη της Κολωνίας, που καθιέρωσε τη διαδικασία της ΕΠΑΑ, τα τότε δεκαπέντε κράτη μέλη της ΕΕ, συμφώνησαν στην αποδοχή ενός «Κύ‐

59 Η αντίστοιχη παράγραφος έχει εξής:

«Βάσει των κατευθυντήριων γραμμών που καθορίσθηκαν στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της Κολωνίας καθώς και των εκθέσεων της Προεδρίας, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο αποφάσισε ειδικότερα τα εξής : • τα κράτη μέλη, συμμετέχοντας επί εθελοντικής βάσεως σε επιχειρήσεις υπό τη διοίκη­ ση της ΕΕ, πρέπει να είναι σε θέση έως το 2003 να αναπτύσσουν εντός 60 ημερών και να διατηρούν επί τουλάχιστον ένα έτος στρατιωτικές δυνάμεις μέχρι και 50.000­60.000 ατό­ μων, ικανές να ανταποκριθούν σε ολόκληρο το φάσμα των αποστολών τύπου Petersberg, • θα συσταθούν στα πλαίσια του Συμβουλίου νέα πολιτικά και στρατιωτικά όργανα και δομές, που θα επιτρέψουν στην Ένωση να διασφαλίζει την απαιτούμενη πολιτική καθο­ δήγηση και στρατηγική χάραξη των επιχειρήσεων αυτών, τηρουμένου του ενιαί­ου θε­ σμικού πλαισίου, • θα αναπτυχθούν ρυθμίσεις για πλήρη διαβούλευση, συνεργασία και διαφάνεια μεταξύ της ΕΕ και του ΝΑΤΟ, λαμβανομένων υπόψη των αναγκών όλων των κρατών μελών της ΕΕ, • θα καθορισθούν κατάλληλοι διακανονισμοί που θα επιτρέπουν, στο πλαίσιο του σεβα­ σμού της αυτονομίας της Ένωσης στον τομέα της λήψης αποφάσεων, σε ευρωπαϊκά μέλη του ΝΑΤΟ που δεν είναι μέλη της ΕΕ καθώς και σε άλλα ενδιαφερόμενα κράτη να συμβά­ λουν στην στρατιωτική διαχείριση κρίσεων από την ΕΕ, • θα συσταθεί μηχανισμός μη στρατιωτικής διαχείρισης κρίσεων, για να συντονίζει και να καθιστά αποτελεσματικότερα τα διάφορα μη στρατιωτικά μέσα και πόρους, παράλλη­ λα με τους στρατιωτικούς, στη διάθεση της Ένωσης και των κρατών μελών.»

Η ΕΥΡΩΠΗ ΤΗΣ ΑΜΥΝΑΣ

71

ριου Στόχου» πολιτικής, του γνωστού ως Helsinki Headline Goal (HHG).60 Ο στόχος αυτός αναφερόταν στην απόκτηση δυνατοτήτων προκειμένου η ΕΕ να αναλαμβάνει αυτόνομα επιχειρήσεις. Κύριο στοιχείο του HHG ήταν η συγκρότηση μέχρι το 2003, μιας Ευρωπαϊκής Δύναμης Ταχείας Αντίδρα­ σης – European Rapid Reaction Force (ERRF) – γνωστής επίσης και ως Headline Task Force (HTF). Επισημαίνεται ότι η δύναμη αυτή δεν θα είναι ένας μόνιμος ευρωπαϊκός στρατός, αλλά, ουσιαστικά, ένας κατάλογος δυ‐ νάμεων που θα διατίθενται από τα κράτη για τις αποστολές που θα ανα‐ πτύσσει η ΕΠΑΑ. Η σύνοδος του Ελσίνκι έκανε τεράστια πρόοδο προς την κατεύθυνση της ΕΠΑΑ, η οποία συνεχίσθηκε σταθερά. Τον επόμενο Μάρτιο (2000) τα θεσμικά όργανα, που για πρώτη φορά είχαν προβλεφθεί με τη Διακήρυξη της Κολωνίας – η Επιτροπή Πολιτικής και Ασφάλειας, η Στρατιωτική Επι‐ τροπή και το Στρατιωτικό Επιτελείο – άρχισαν να λειτουργούν σε προσω‐ ρινή βάση, εντός της Γραμματείας του Συμβουλίου της ΕΕ, υπό την αιγίδα του Γενικού Γραμματέα/ Ύπατου Εκπροσώπου για την ΚΕΠΠΑ. Η αναγκαιότητα απόκτησης στρατιωτικών δυνατοτήτων από την Έ‐ νωση, τονίσθηκε ειδικώς και στα Συμπεράσματα του Ευρωπαϊκού Συμ‐ βουλίου στη Φέιρα (Πορτογαλία), τον Ιούνιο 2000: «Η βελτίωση του Ευρωπαϊκού στρατιωτικού δυναμικού παραμένει σημαντική για την αξιοπιστία και την αποτελεσματικότητα της Κοι­ νής Ευρωπαϊκής Πολιτικής Ασφάλειας και Άμυνας. (…) Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο τονίζει την απόφαση της Ένωσης, στα πλαίσια της προ­ σέγγισης όσον αφορά την πρόληψη συγκρούσεων και τη διαχείριση κρίσεων, να εκπληρώσει πλήρως τις αρμοδιότητες που απορρέουν από τις αποστολές βάσει της δήλωσης του Πέτερσμπεργκ όπως ανα­ φέρθηκε στο Ελσίνκι». Στις 21 Νοεμβρίου 2000, έλαβε χώρα στις Βρυξέλλες, σύνοδος για τον καθορισμό των συμμετοχών των κρατών μελών (Capabilities Commit‐ ment Conference). Για τη συγκρότηση της ευρωπαϊκής δύναμης συστήθη‐ κε, στην έδρα της ΕΕ, ειδική Ομάδα Εργασίας και συντάχθηκαν οι εξής

60 Ευρωπαϊκό Συμβούλιο στο Ελσίνκι, Συμπεράσματα της Προεδρίας, 10‐11 Δεκεμβρίου

1999, στο Παράρτημα IV, Προσαρτημένο Ι, «ΕΚΘΕΣΗ ΠΡΟΟΔΟΥ ΤΗΣ ΠΡΟΕΔΡΙΑΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΤΟΥ ΕΛΣΙΝΚΙ ΜΕ ΘΕΜΑ ΤΗΝ ΕΝΙΣΧΥΣΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΕΥ‐ ΡΩΠΑΪΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΜΥΝΑ».

4

ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΡΙΣΕΩΝ

Π

ροκειμένου η ΕΕ να ανταποκριθεί προς τις απαιτήσεις επέμβασής της σε περιοχές κρίσεων, καθόρισε διαδικασίες διαχείρισης κρίσεων, που περιελήφθησαν, καταρχήν, στις αποφάσεις της Συνόδου Κορυφής της Νίκαιας (Δεκέμβριος 2000). Η διαχείριση των κρίσεων, σε ό,τι αφορά στην ΕΠΑΑ, περιλαμβάνει τρεις συνιστώσες: α) στρατιωτική (military), β) μη στρατιωτική (civilian) και γ) πρόληψη των συρράξεων (conflict pre­ vention).

1. Γενικά Εντός του πλαισίου της ΕΠΑΑ, η ΕΕ άρχισε το 1999 μια διαδικασία που απέβλεπε στη δημιουργία των καταλλήλων μέσων και δυνατοτήτων που ήταν αναγκαία για να είναι ικανή να αναπτύσσει ένα πλήρες φάσμα απο‐ στολών διαχείρισης κρίσεων και πρόληψης συρράξεων. Σύμφωνα με τις κατευθύνσεις που τέθηκαν από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της Κολωνίας (Ιούνιος 1999), το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Ελσίνκι (Δεκέμβριος 1999) αποφάσισε τη συγκρότηση των κατάλληλων οργάνων (επιτροπές, επιτε‐ λεία, στρατηγεία) και τη δημιουργία στρατιωτικού και μη­στρατιωτικού μηχανισμού διαχείρισης κρίσεων, με σκοπό τον συντονισμό και την αποτε‐

Ιωάννης Παρίσης

128

λεσματικότερη χρησιμοποίηση των διαφόρων στρατιωτικών και μη στρα‐ τιωτικών μέσων και πόρων που διαθέτει η Ένωση και τα Κράτη Μέλη. Τους στόχους αυτούς θέτει και το κείμενο της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής Ασφάλειας.134 Σε ότι αφορά στη δυνατότητα της ΕΕ να αναλαμβάνει ευρύτερες απο‐ στολές διαχείρισης κρίσεων, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο επανέλαβε τον Δε‐ κέμβριο του 2008, το ενδιαφέρον του για την επίτευξη του στόχου που αρχικά είχε τεθεί στο Ελσίνκι το 1999, και μάλιστα με πιο συγκεκριμένες επιχειρησιακές απαιτήσεις:135 «Η Ευρώπη πρέπει να είναι πράγματι ικανή, κατά τα επόμενα έτη και στο πλαίσιο του καθοριζόμενου επίπεδου φιλοδοξίας, ήτοι της ανάπτυξης 60.000 ανδρών εντός 60 ημερών για μια μείζονα επιχείρηση, εντός του φά­ σματος επιχειρήσεων που προβλέπονται στον πρωταρχικό στόχο 2010 και στο μη στρατιωτικό πρωταρχικό στόχο 2010, να προγραμματίζει και να διεξάγει ταυτόχρονα : •

δύο σημαντικές επιχειρήσεις σταθεροποίησης και ανασυγκρότη­σης, με την αρμόζουσα μη στρατιωτική παρουσία, υποστηριζόμενη από 10.000 άνδρες το πολύ επί μία διετία τουλάχιστον,

•

δύο επιχειρήσεις ταχείας αντίδρασης περιορισμένης διάρκειας χρη­ σιμοποιώντας ιδίως τις μάχιμες ομάδες της ΕΕ,

•

μία επιχείρηση επείγουσας εκκένωσης ευρωπαίων πολιτών (σε λιγό­ τερο από 10 ημέρες) λαμβάνοντας υπόψη τον πρωταρχικό ρόλο κάθε κράτους μέλους όσον αφορά τους πολίτες του και βάσει της εννοίας του προξενικού πιλοτικού κράτους,

•

μία αποστολή θαλάσσιας ή εναέριας επιτήρησης/απαγόρευσης,

134 «Ως Ένωση 25 κρατών που δαπανούν συνολικά πάνω από 160 δισεκατομμύρια ευρώ για

την άµυνα, θα πρέπει, αν χρειαστεί, να µπορούµε να εκτελούµε δύο ή περισσότερες επι­ χειρήσεις ταυτόχρονα. Θα µπορούσαµε να προσθέσουµε ιδιαίτερη αξία αναπτύσσοντας επιχειρήσεις µε συµµετοχή τόσο στρατιωτικών όσο και µη στρατιωτικών δυνατοτήτων.»

A SECURE EUROPE IN A BETTER WORLD. European Security Strategy, Brussels, 12 De‐ cember 2003, http://ue.eu.int/uedocs/cmsUpload/78367.pdf 135 ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ, Συμπεράσματα της Προεδρίας, Βρυξέλλες, 11 και 12 Δεκεμ

βρίου 2008, Δήλωση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου για την Ενίσχυση της Ευρωπαϊκής Πολιτικής Ασφάλειας και Άμυνας (ΕΠΑΑ). http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/docs/pressdata/el/ec/104702.pdf

Η ΕΥΡΩΠΗ ΤΗΣ ΑΜΥΝΑΣ

129

•

μια πολιτικοστρατιωτική επιχείρηση ανθρωπιστικής βοήθειας διάρ­ κειας μέχρι 90 ημερών,

•

περί τις δώδεκα μη στρατιωτικές αποστολές ΕΠΑΑ (ιδίως αστυνομι­ κές αποστολές, αποστολές κράτους δικαίου, αποστολές πολιτικής διοίκησης, αποστολές πολιτικής προστασίας, αποστολές μεταρρύθ­ μισης του τομέα της ασφάλειας ή αποστολές παρατηρητών) διαφό­ ρων συνθέσεων, μεταξύ άλλων σε περιπτώσεις ταχείας αντίδρασης, περιλαμβανομένης μιας μείζονος αποστολής (ενδεχομένως έως 3.000 εμπειρογνωμόνων) που θα μπορούσε να είναι πολυετής.»

Δεν παραλείπει μάλιστα το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, να σημειώσει ότι «για τις επιχειρήσεις και τις αποστολές της, η Ευρωπαϊκή Ένωση θα αξιο­ ποιεί, δεόντως και σύμφωνα με τις διαδικασίες της, τα μέσα και τις δυνατό­ τητες των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης και, εφόσον κριθεί σκό­ πιμο για τις στρατιωτικές της επιχειρήσεις, του ΝΑΤΟ.

2. Ύπατος Εκπρόσωπος για την ΚΕΠΠΑ Στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της Κολωνίας (Ιούνιος 1999) αποφασίσθηκε ο διορισμός, για πρώτη φορά, του Γενικού Γραμματέα του Συμβουλίου ως Ύπατου Εκπροσώπου για την ΚΕΠΠΑ, και παράλληλα η απόκτηση από την ΕΕ μονίμων θεσμικών οργάνων για τη υλοποίηση της ΕΠΑΑ. Σύμφωνα με τη Συνθήκη της Λισαβόνας, προβλέπεται πλέον η νέα θέση του Ύπατου Εκπροσώπου της Ένωσης για Θέματα Εξωτερικής Πολιτικής και Πολιτικής Ασφάλειας, οποίος διορίζεται με απόφαση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου που λαμβάνεται με ειδική πλειοψηφία. Πρόκειται στην ουσία για τον «Υπουργό Εξωτερικών» της Ένωσης, θέση η οποία προβλεπόνταν σττην Συνταγματική Συνθήκη. Ο νέος Ύπατος Εκπρόσωπος δεν θα είναι παράλληλα και Γενικός Γραμματέας του Συμ‐ βουλίου, όπως σήμερα συμβαίνει. Στη θέση του Γενικού Γραμματέα θα διορίζεται από το Συμβούλιο άλλο πρόσωπο. Ο Ύπατος Εκπρόσωπος συγκεντρώνει σημαντικές εξουσίες και αρμο‐ διότητες, όπως: •

Είναι Πρόεδρος του Συμβουλίου Εξωτερικών Υποθέσεων,

Η ΕΥΡΩΠΗ ΤΗΣ ΑΜΥΝΑΣ

133

Η Μονάδα Πολιτικής παρέχει στην ΕΕ συλλογική ικανότητα ανάλυσης των στρατηγικών της προτεραιοτήτων καθώς και των προτεινόμενων δράσεων στο πλαίσιο της ΚΕΠΠΑ. Για το σκοπό αυτό προετοιμάζει, ύστε‐ ρα από σχετική αίτηση των κρατών μελών ή με δική της πρωτοβουλία, έγγραφα πολιτικών επιλογών, τα οποία χρησιμεύουν ως βάση των απο‐ φάσεων που λαμβάνονται από την Επιτροπή Πολιτικής και Ασφάλειας.

2.

Στρατιωτική διαχείριση κρίσεων

Στρατιωτική Επιτροπή Η Στρατιωτική Επιτροπή της Ευρωπαϊκής Ένωσης ­ European Union Mili­ tary Committee (EUMC) ‐ αποτελείται από τους Αρχηγούς ΓΕΕΘΑ, εκπρο‐ σωπούμενους από τους στρατιωτικούς αντιπροσώπους τους (MILRERs). Ο Πρόεδρος της Στρατιωτικής Επιτροπής (CEUMC), συμμετέχει σε συνό‐ δους του Συμβουλίου όταν πρόκειται να ληφθούν αποφάσεις με που αφο‐ ρούν σε θέματα άμυνας.139 Είναι κατά προτίμηση ένας πρώην Αρχηγός ΓΕΕΘΑ κράτους μέλους της ΕΕ, ο οποίος επιλέγεται από τους Αρχηγούς ΓΕΕΘΑ που συγκροτούν την Στρατιωτική Επιτροπή και διορίζεται από το Συμβούλιο. Η θητεία του είναι κατ’ αρχήν τριετής. Η Στρατιωτική Επιτροπή είναι το ανώτατο στρατιωτικό όργανο στα πλαίσια του Συμβουλίου. Η αποστολή της συνίσταται στην παροχή στρα‐ τιωτικών συμβουλών και την υποβολή συστάσεων στην ΕΠΑ για όλα τα στρατιωτικά ζητήματα εντός της ΕΕ. Παρέχει στρατιωτικές κατευθύνσεις για όλες τις στρατιωτικές δραστηριότητες στο πλαίσιο της ΕΕ. Αποτελεί την πηγή παροχής στρατιωτικών συμβουλών καθώς και το βήμα για στρατιωτικές διαβουλεύσεις και στρατιωτική συνεργασία μεταξύ των κρατών μελών της ΕΕ στον τομέα της πρόληψης συγκρούσεων και διαχεί‐ ρισης κρίσεων. Παρέχει στρατιωτικές συμβουλές και υποβάλλει συστά‐ σεις στην ΕΠΑ, κατόπιν αιτήσεώς της ή με δική της πρωτοβουλία.

139

ΑΠΟΦΑΣΗ ΤΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ, της 22ας Ιανουαρίου 2001 για τη σύσταση της Στρατιωτικής Επιτροπής της Ευρωπαϊκής Ένωσης (2001/79/ΚΕΠΠΑ)

139

Η ΕΥΡΩΠΗ ΤΗΣ ΑΜΥΝΑΣ

ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ

ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΥΠΟΥΡΓΩΝ

ΑΠΟΣΤΟΛΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗΣ

Μονάδα Σχεδιασμού Πολιτικής & Έγκαιρης Προειδοποίησης Κέντρο Κατάστα‐

ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

ΥΠΑΤΟΣ ΕΚΠΡΟΣΩΠΟΣ

ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΜΟΝΙΜΩΝ

ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΩΝ (COREPER)

ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ & ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ (PSC)

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚO ΕΠΙTΕΛΕΙΟ (EUMS)

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ

ΕΠΙΤΡΟΠΗ

(EUMC)

ΕΙΔΙΚΟΙ ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΟΙ

ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΜΗ ΣΤΡΑΤ. ΘΕΜΑΤΩΝ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΚΡΙΣΕΩΝ (CIVCOM)

Civ/Mil Cell

Κέντρο Επιχειρήσεων

Ευρωπαϊκός Αμυντικός Οργανισμός Δορυφορικό Κέντρο Ινστιτούτο Μελετών Ασφάλειας

Διάγραμμα συνεργασίας και σχέσεων μεταξύ των οργάνων διαχείρισης κρίσεων της ΕΕ.

Ιωάννης Παρίσης

142

3.

Μη Στρατιωτική Διαχείριση Κρίσεων

Η μη­στρατιωτική διαχείριση κρίσεων (civilian crisis management – CCM) αναφέρεται στη χρησιμοποίηση μη στρατιωτικών οργάνων, καθώς επίσης και στα περισσότερο πολύπλοκα ζητήματα του μη στρατιωτικού τομέα διαχείρισης κρίσεων που δημιουργούνται μεταξύ του Συμβουλίου και της Επιτροπής. Στην πράξη, η πρώτη επιχείρηση διαχείρισης κρίσης της ΕΕ, στο πλαίσιο της ΕΠΑΑ, ήταν η Αστυνομική Αποστολή (EUPM) στη Bosnia‐ Ερζεγοβίνη – δηλαδή μια μη στρατιωτική αποστολή – τον Ιανουάριο 2003. Επιπλέον, η δυσκολία ανάπτυξης ενός ικανού αριθμού αστυνομικού προσωπικού από τον ΟΗΕ, για την αντιμετώπιση των συνεπειών της ε‐ πέμβασης του ΝΑΤΟ, οδήγησαν τα ευρωπαϊκά κράτη στο να συμπεριλά‐ βουν, στις οδηγίες της Κολωνίας, την ενίσχυση και τον καλύτερο συντονι‐ σμό των μη στρατιωτικών δυνατοτήτων αντίδρασης της Ένωσης σε κρί‐ σεις. Στην ΕE, μη­στρατιωτική διαχείριση κρίσεων σημαίνει επέμβαση σε μια ανθρωπιστική κρίση η οποία απειλείται ή λαμβάνει χώρα σε ένα κρά‐ τος, περιοχή ή κοινωνία ως αποτέλεσμα μιας σύρραξης ή μιας φυσικής ή περιβαλλοντικής καταστροφής.144 Με άλλα λόγια, μη στρατιωτική διαχεί­ ριση κρίσεων είναι η επέμβαση με μη στρατιωτικό προσωπικό σε μια κρί‐ ση η οποία μπορεί να είναι ή όχι βίαια, με επιδίωξη να εμποδιστεί η περαι‐ τέρω κλιμάκωσή της και να υποβοηθηθεί η επίλυσή της. Εξειδικευμένο προσωπικό και πόροι από στρατιωτικούς ή μη οργανισμούς είναι απαραί‐ τητα για τη διαχείριση κρίσης σε διάφορα στάδια κάποιων συρράξεων. Ωστόσο, δράσεις που χαρακτηρίζονται ως μη στρατιωτική διαχείριση κρί‐ σεων δεν επιβάλλονται πάντοτε από κάποια κρίση ή σύρραξη. Μερικές φορές είναι δυνατόν να λάβουν χώρα σε σχετικώς σταθερές συνθήκες. 145

144 Civilian crisis management: the EU way, EU Institute for Security Studies, Chaillot Paper

no 90, June 2006, σελ. 16.

145 Σύμφωνα με τη διατύπωση του Ύπατου Εκπρόσωπου για την ΚΕΠΠΑ: "Civilian crisis

management instruments are just as important as military instruments. We may face situations where a mix of both will be necessary, or indeed where a purely civilian response, using for example police and rule of law experts, will be appropriate." (High Representa‐ tive Javier Solana at the November 2002 ministerial Civilian Capability Conference).

Η ΕΥΡΩΠΗ ΤΗΣ ΑΜΥΝΑΣ

143

Τομείς Προτεραιότητας Η μη στρατιωτική διαχείριση κρίσης εστιάζει στην αστυνόμευση, την πο‐ λιτική προστασία, την ενίσχυση της εφαρμογής του νόμου καθώς και την πολιτική διοίκηση σε καταστάσεις κρίσεων. Τα κράτη μέλη της ΕΕ προσ‐ λαμβάνουν ειδικούς για κάθε τομέα προκειμένου να συμμετάσχουν σε διεθνείς επιχειρήσεις μη στρατιωτικής διαχείρισης κρίσεων, οργανώνουν εκπαίδευση, και παρέχουν υλικά και ετοιμότητα για υποστήριξη διοικητι‐ κής μέριμνας. Οι δυνατότητες της Ένωσης στους τομείς αυτούς μπορούν να χρησιμοποιούνται είτε στο πλαίσιο αυτόνομων αποστολών υπό την διοίκηση και έλεγχο της ΕΕ, είτε στο πλαίσιο επιχειρήσεων που διεξάγο‐ νται από διεθνείς οργανισμούς, όπως ο ΟΗΕ ή ο ΟΑΣΕ.

(1) Αστυνόμευση (Policing): Aφορά στη δυνατότητα να διατίθενται έως 5.000 αστυνομικοί, για διεθνείς αστυνομικές αποστολές της ΕΕ. Από αυτούς οι 1.400 πρέπει να έχουν δυνατότητα ανάπτυξης μέσα σε χρονικό διάστημα μικρότερο των 30 ημερών. Καθορίσθηκε επίσης ότι το 25% της αστυνομικής δύναμης θα είναι γυναίκες146. Ο τομέας της αστυνόμευσης περιλαμβάνει επίσης και τον έλεγχο συνόρων και τελωνίων.

(2) Ενίσχυση του Κράτους Δικαίου (Strengthening the Rule of Law): αναφέρεται στη δυνατότητα να διατίθενται έως 282 δικαστές, εισαγγε‐ λείς και άλλοι εμπειρογνώμονες αυτού του τομέα, για επιχειρήσεις διαχεί‐ ρισης κρίσεων, προκειμένου να εξασφαλιστεί η θετική έκβαση οποιασδή‐ ποτε αστυνομικής αποστολής.

(3) Δημόσια Διοίκηση (Civilian Αdministration): Η κοινωνική, εθνική, πολιτιστική, οικονομική και πολιτική πολυπλοκότητα των επεμβάσεων, απαιτεί συντονισμένη δράση όχι μόνο μέσω της υποστήριξης της αστυνο‐ μίας και του συστήματος δικαιοσύνης αλλά επίσης και της τοπικής δημό‐ σιας διοίκησης. Ο τομέας αυτός αφορά στη δυνατότητα να διατίθεται από

146 Βλέπε σχετικά με την European Union Police Mission (EUPM) στο Κεφάλαιο V. Επίσης,

τη Διακήρυξη των Αρχηγών των Αστυνομιών των κρατών μελών, στην Ολλανδία, στις 25 Οκτωβρίου 2004, Declaration of Chiefs of Police following the meeting on police as­ pects in the ESDP­framework, Warnsveld, Τhe Netherlands. http://consilium.europa.eu/uedocs/cmsUpload/Final%20Warnsveld%20CoP%20Decla ration%2025%20Oct%202004.pdf. Επίσης στο Προσαρτημένο 4 (ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΣΤΥΝΟΜΙΑ) του Πα‐ ραρτήματος Ι, των Συμπερασμάτων του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου της Φέϊρα.

5

ΠΡΟΒΟΛΗ ΙΣΧΥΟΣ

Η

συγκρότηση πολυεθνικών δυνάμεων μεταξύ των κρατών μελών της Ένωσης προβλέφθηκε αρχικά από τη ΔΕΕ, στη Διακήρυξη του Πέ‐ τερσμπεργκ τον Ιούνιο 1992. Από τότε έως σήμερα έχουν συγκροτηθεί αρκετές πολυεθνικές δυνάμεις ή στρατηγεία, με διακρατικές συμφωνίες μεταξύ των κρατών μελών της ΕΕ. Όλες αυτές οι δυνάμεις έχουν τεθεί στη διάθεση της ΕΕ, ενώ υφίστανται συμφωνίες και για τη διάθεσή τους στο ΝΑΤΟ για συγκεκριμένες επιχειρήσεις. Επισημαίνεται ότι, αυτές οι πολυεθνικές δυνάμεις, αλλά και εκείνες που συνεχίζουν να συγκροτούνται, σε καμιά περίπτωση δεν μπορούν να θεωρηθούν ως «ευρωπαϊκός στρατός».165 Στην πραγματικότητα πρόκει‐ ται για στρατιωτικούς σχηματισμούς που δεν υπάγονται άμεσα στις δια‐ ταγές κάποιου συλλογικού ευρωπαϊκού οργάνου και μόνο οι χώρες που τις συγκροτούν είναι αρμόδιες για τη χρησιμοποίησή τους. Εκτός από τις δυνάμεις αυτές, που συγκροτήθηκαν με πρωτοβουλίες και συνεργασίες αριθμού κρατών μελών της Ένωσης, η ΕΕ, στα πλαίσια της ΕΠΑΑ και των Κύριων Στόχων που έχουν τεθεί, αποφάσισε τη συ‐ γκρότηση ευρωπαϊκών πολυεθνικών δυνάμεων, όπως είναι η ευρωπαϊκή δύναμη ταχείας αντίδρασης που αποφασίσθηκε το 1999 στο Ελσίνκι (Hel‐ sinki Headline Goal) και τα Battlegroups που αποφασίσθηκαν το 2004 (Headline Goal 2010) και θα αναλυθούν στη συνέχεια. Ακόμη θα πρέπει να

165 Βλέπε σχετικά στο Κεφάλαιο 3 του παρόντος.

Ιωάννης Παρίσης

158

ληφθούν υπόψη και οι πολυεθνικές δυνάμεις στον ευρωπαϊκό χώρο που ανήκουν στο ΝΑΤΟ αλλά ουσιαστικά υφίστανται επ’ ωφελεία της ευρω‐ παϊκής ασφάλειας και άμυνας, συγκροτούμενες κατά βάση από μονάδες ευρωπαϊκών χωρών. Τέτοιες δυνάμεις είναι κυρίως το Σώμα Ταχείας Α­ ντίδρασης της Συμμαχικής Διοίκησης Ευρώπης ­ ARRC (Allied Com­ mand Europe, Rapid Reaction Corps) και το Γερμανο/Ολλανδικό Σώμα (German/Netherlands Corps). Αμφότερα ανήκουν στα Στρατηγεία Ταχεί‐ ας Ανάπτυξης του ΝΑΤΟ (βλ. Κεφάλαιο 3). Παράλληλα, για την ανάληψη επιχειρήσεων μη στρατιωτικής διαχείρι‐ σης κρίσεων συγκροτήθηκαν πολυεθνικές αστυνομικές δυνάμεις, οι ο‐ ποίες αναπτύσσονται στο πλαίσιο της ΕΠΑΑ, για την ανάληψη αποστολών μη στρατιωτικής διαχείρισης κρίσεων.

1.

Στρατιωτικές Δυνάμεις

Ευρωπαϊκό Σώμα (Eurocorps) Το Ευρωπαϊκό Σώμα δημιουργήθηκε το 1992, στα πλαίσια της Γαλλο‐ Γερμανικής πρωτοβουλίας στρατιωτικής συνεργασίας, τις βάσεις τις οποί‐ ας έθεσαν οι τότε ηγέτες των δύο χωρών, Μιτεράν και Κόλ. Η ιδρυτική πράξη υπεγράφη στις 22 Μαΐου 1992, στη La Rochelle της Γαλλίας.166 Η οργάνωση του Σώματος βασίστηκε στην ήδη υφιστάμενη από το 1989 Γαλλο/Γερμανική Ταξιαρχία167. Κάθε χώρα συνεισέφερε μία τεθωρακισμέ‐ νη μεραρχία. Το στρατηγείο του Eurocorps εγκαταστάθηκε στο Στρα‐ σβούργο της Γαλλίας. Στις 30 Νοέμβριου 1992, οι δύο χώρες ανακοίνωσαν ότι το Euro‐corps θα μπορούσε να τίθεται υπό τη διοίκηση του ΝΑΤΟ, σε περιπτώσεις επί‐ θεσης κατά της Συμμαχίας ή ύστερα από απόφαση των κυβερνήσεων των μελών του ΝΑΤΟ για την αποστολή ειρηνευτικής δύναμης εκτός της περι‐ οχής της Συμμαχίας. Στη συνέχεια, στις 21 Ιανουαρίου 1993, υπεγράφη

166 Σύνοδος Κορυφής Γαλλίας‐Γερμανίας, 21‐22 Μαΐου 1992, κατά την οποία εγκρίθηκε το

ονομασθέν “La Rochelle Joint Report”. http://www.globalsecurity.org/military/world/europe/eurocorps.htm 167 Η Γαλλο/Γερμανική Ταξιαρχία υπάγεται διοικητικά, σε περίοδο ειρήνης, στο Eurocorps,

ενώ σε πολεμική περίοδο διατίθεται στο ΝΑΤΟ και συγκεκριμένα στο ARRC (World De­ fence Almanac 2008, Military Technology, No1/2008).

Η ΕΥΡΩΠΗ ΤΗΣ ΑΜΥΝΑΣ

159

συμφωνία μεταξύ του ΝΑΤΟ και του Eurocorps, με την οποία εξειδικεύτη‐ καν οι ενδεχόμενες αποστολές (contingency tasks) του Eurocorps στο πλαίσιο του ΝΑΤΟ, η ικανότητα σύνταξης ενδεχόμενων σχεδίων (contin‐ gency plans), η διάθεση του Eurocorps υπό τη διοίκηση του ΝΑΤΟ καθώς και οι σχέσεις μεταξύ των διαφόρων επιπέδων διοίκησης του ΝΑΤΟ και

του διοικητού του Eurocorps κατά την περίοδο της ειρήνης.168 Στις 25 Ιουλίου 1993 εισήλθε στο Eurocorps το Βέλγιο και την 1η Ιου‐ λίου 1994 η Ισπανία, συνεισφέροντας από μία μηχανοκίνητη μεραρχία. Επίσης το Λουξεμβούργο έγινε το πέμπτο μέλος του Eurocorps, στις 7 Μαΐου 1996, συνεισφέροντας ένα Λόχο Αναγνώρισης, που τέθηκε υπό τη διοίκηση της βελγικής μεραρχίας. Οι δυνάμεις αυτές συμπληρώνονται με μονάδες υποστήριξης μάχης διαφόρων τύπων, καθώς και μία ταξιαρχία υποστήριξης διοίκησης (Multinational Command Support Brigade ‐ MNCS BDE). Τη διοίκηση αναλαμβάνει περιοδικά, ανά διετία κάθε μία από τις χώρες πρώτες χώρες που συμμετέχουν στο Ευρωπαϊκό Σώμα. Εκτός από τις αποστολές που καθορίζονται στη Συνθληκη της ΕΕ (ό‐ πως ανθρωπιστικής βοήθειας και υποβοήθηση πληθυσμών μετά από φυ‐ σική ή ανθρωπογενή καταστροφή, αποκατάστασης ή διατήρησης της ειρή­ νης), το Eurocorps μπορεί να χρησιμοποιείται ως μηχανοκίνητο σώμα στρατού σε επιχειρήσεις μάχης υψηλής έντασης, προκειμένου να εξα‐ σφαλισθεί η κοινή άμυνα των Συμμάχων σε εφαρμογή του άρθρου 5 της Συνθήκης του Βορείου Ατλαντικού (ΝΑΤΟ) ή του άρθρου V της Συνθήκης των Βρυξελών (ΔΕΕ).

Εurofor ­ Εuromarfor Οι δύο αυτές δυνάμεις συστήθηκαν το 1995, στα πλαίσια της Διακήρυξης του Πέτερσμπεργκ του Ιουνίου 1992, από τη Γαλλία, την Ισπανία, την Ιτα‐ λία και την Πορτογαλία και τέθηκαν στη διάθεση της ΔΕΕ. Ταυτόχρονα οι τέσσερις χώρες τόνισαν ότι θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν στο πλαί‐

168 Βλέπε επίσης την Ανακοίνωση Τύπου M‐NAC(DM)‐3(96)172, της 18 Δεκεμβρίου 1996,

παράγραφος 22, της Συνόδου Υπουργών Άμυνας του ΝΑΤΟ: “On November 30, 1992, France and Germany announced that the Eurocorps could be placed under NATO com­ mand, in the case of an attack on the alliance or of a decision by NATO governments to dis­ patch a peacekeeper force outside alliance territory. On January 21, 1993, an official agreement was signed on the terms of cooperation between NATO and the Eurocorps, thus ending fears that the Eurocorps would undermine NATO.”

Η ΕΥΡΩΠΗ ΤΗΣ ΑΜΥΝΑΣ

3.

173

Επιχειρήσεις ΕΠΑΑ

Στο πλαίσιο της αναπτυσσόμενης κοινής πολιτικής ασφάλειας και άμυνας, η ΕΕ έχει αναλάβει ήδη αριθμό επιχειρήσεων στρατιωτικής ή μη στρατιω‐ τικής διαχείρισης κρίσεων, σε διάφορες περιοχές, ακόμη και εκτός της ευρωπαϊκής ηπείρου. Οι επιχειρήσεις αυτές πραγματοποιούνται είτε αυ‐ τόνομα είτε με τη χρησιμοποίηση μέσων ή δυνατοτήτων της Ατλαντικής Συμμαχίας, στο πλαίσιο αντίστοιχων συμφωνιών, κατά βάση των ρυθμί‐ σεων Berlin plus, στις οποίες ήδη αναφερθήκαμε. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι, το 2003 αποτέλεσε το έτος κατά το ο‐ ποίο η ΕΠΑΑ κατέστη επιχειρησιακή. Κατά τη διάρκεια του έτους αυτού περίπου 2.000 στρατιωτικό και αστυνομικό προσωπικό συνολικά, έλαβε μέρος σε επιχειρήσεις στη Βοσνία‐Ερζεγοβίνη, τη ΠΓΔΜ και τη Δημοκρα‐ τία του Κονγκό, στο πλαίσιο αντιστοίχων αποστολών.

Γενικά χαρακτηριστικά Από τις συνολικά 23 επιχειρήσεις ΕΠΑΑ που ανελήφθησαν μεταξύ 2003 και 2009, έξι ήταν στρατιωτικής φύσης, δεκατέσσερις μη στρατιωτικής φύσης (civilian) και τρεις μικτές.

(1) Οι έξι στρατιωτικές αποστολές που ανέλαβε η ΕΕ, είχαν ως α‐ ντικείμενο ειρηνευτικές και ανθρωπιστικές αποστολές, αν και σε μερικές περιπτώσεις εξουσιοδοτήθηκαν να πραγματοποιήσουν επιχειρήσεις διά‐ σωσης και να αναλάβουν δράση επιβολής της τάξης. Πρόκειται για τις επι‐ χειρήσεις: Concordia στη FYROM, Artemis στη Δημοκρατία του Κονγκό (DRC), Althea στη Βοσνία‐Ερζεγοβίνη, EUFOR RD Congo επίσης στη DRC, EURFOR Tchad/RCA στη Δημοκρατία του Τσαντ και τη Δημοκρατία της Κεντρικής Αφρικής, και τέλος EU NAVFOR στη Σομαλία.

(2) Στον τομέα των μη στρατιωτικών αποστολών για τη διαχείρι‐ ση κρίσεων, η ΕΕ έχει αναλάβει: •

Επτά αστυνομικές αποστολές: EU Police Mission (EUPM) στη Βοσνία‐Ερζεγοβίνη, Proxima στη FYROM, EUPOL Kinshasa στη Δημοκρατία του Κονγκό, EU COPPS στα Παλαιστινιακά Εδάφη, EUPAT στη FYROM, EUPOL AFGHA­NISTAN στο Αφγα‐ νιστάν, EUPOL DR Congo στη Δημοκρατία του Κονγκό.

178

Ιωάννης Παρίσης

Στρατιωτικές Επιχειρήσεις Concordia (ΠΓΔΜ) Η επιχείρηση EUFOR Concordia αναλήφθηκε στις 18 Μαρτίου 2003, ύ‐ στερα από απόφαση του Συμβουλίου της ΕΕ της 27/1/2003,184 που λήφ‐ θηκε ύστερα από αίτηση της ΠΓΔΜ και την 1317 Απόφαση του Συμβουλί‐ ου Ασφαλείας του ΟΗΕ. Η επιχείρηση αναπτύχθηκε σε αντικατάσταση της επιχείρησης “Allied Harmony” του ΝΑΤΟ που είχε αναπτυχθεί από τις 16 Δεκεμβρίου 2001, διαδεχόμενη την επιχείρηση “Amber Fox”. Το SHAPE, ως Ανώτατο Στρατηγείο των Συμμαχικών Δυνάμεων Ευρώπης, ήταν αρμόδιο για την παροχή της υποστήριξης του ΝΑΤΟ στην επιχείρηση Concordia. Στις 30 Σεπτεμβρίου 2003 η αρμοδιότητα της διοίκησης της επιχείρη‐ σης μεταφέρθηκε επισήμως, από τη Γαλλία στο Στρατηγείο της EUROFOR. Ενώ αρχικά η Επιχείρηση Concordia προβλεπόταν να έχει εξάμηνη διάρ‐ κεια, στις 21 Ιουλίου το Συμβούλιο της ΕΕ συμφώνησε να παραταθεί για ένα μικρό επί πλέον χρονικό διάστημα, έως τις 15 Δεκεμ‐βρίου 2003, σύμ‐ φωνα με αίτημα που απηύθυνε στην ΕE η κυβέρνηση της ΠΓΔΜ, οπότε και ολοκληρώθηκε. Βασικός σκοπός της επιχείρησης Concordia ήταν η περαιτέρω συμβο‐ λή στη δημιουργία σταθερού και ασφαλούς περιβάλλοντος ώστε να κατα‐ στεί δυνατή η εφαρμογή της συμφωνίας‐πλαίσιο της Οχρίδας, του Αυγού‐ στου 2001. Στην επιχείρηση αυτή αναπτύχθηκαν 400 οπλίτες από 26 χώ‐ ρες. Η Έδρα του Στρατηγείου (EUFOR HQs) ήταν στα Σκόπια, με τρία Πε‐ ριφερειακά Στρατηγεία στα Σκόπια, το Κουμάνοβο και το Τέτοβο.

Artemis (Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό ­ DRC) Η επιχείρηση EUFOR DRC/ARTEMIS αναλήφθηκε τον Ιούνιο 2003, ύστερα από απόφαση του Συμβουλίου της ΕΕ της 5ης Ιουνίου 2003185 που λήφθη‐

184 Council Joint Action 2003/92/CFSP of 27 January 2003, on the European Union military

operation in the Former Yugoslav Republic of Macedonia.

185 COUNCIL JOINT ACTION 2003/423/CFSP of 5 June 2003, on the European Union mili‐

tary operation in the Democratic Republic of Congo, http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cmsUpload/Joint%20action%205.6.03.pdf

Η ΕΥΡΩΠΗ ΤΗΣ ΑΜΥΝΑΣ

•

183

Η προστασία των πλοίων που διασχίζουν τη θαλάσσια περιοχή στα ανοικτά των ακτών της Σομαλίας, και η αποτροπή, πρόληψη και καταστολή των πειρατικών ενεργειών και ένοπλων ληστειών στην περιοχή.

Η επιχείρηση αυτή, η οποία είναι η πρώτη ναυτική επιχείρηση της ΕΕ, διεξάγεται στο πλαίσιο της ΕΠΑΑ. Για τις ανάγκες της επιχείρησης, εγκα‐ ταστάθηκε στις Βρυξέλες ένας επιτελείου συντονισμού (EU NAVCO), ενώ ενεργοποιήθηκε παράλληλα το Ευρωπαϊκό Επιχειρησιακό Στρατηγείο στο Northwood της Αγγλίας.

Μικτές Πολιτικο/Στρατιωτικές Επιχειρήσεις AMIS II (Σουδάν) Ανταποκρινόμενη σε ανάλογο αίτημα της Αφρικανικής Ένωσης (ΑΕ), η ΕΕ ανέλαβε στις 18 Ιουλίου 2005, μια πολιτικο/στρατιωτική υποστηρικτική δράση στο Σουδάν, με την ονομασία AMIS II. Η αποστολή οργανώθηκε ύστερα από απόφαση του Συμβουλίου,195 με σκοπό την υποστήριξη της ΑΕ και των πολιτικών, στρατιωτικών και αστυνομικών της προσπαθειών για τη διευθέτηση της κρίσης στην περιοχή Νταρφούρ του Σουδάν. Προϋ‐ πήρχε, από το 2004, σχετική απόφαση του Συμβουλίου Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών, για υποστήριξη της προσπάθειας αφοπλισμού των πα‐ ραστρατιωτικών ομάδων που δρουν στο Νταρφούρ.196 Στη δράση αυτή της ΕΕ συμμετέχουν ένα στρατιωτικό και ένα μη στρατιωτικό τμήμα.

EUSEC DR Congo Ύστερα από επίσημη αίτηση της κυβέρνησης της Λαϊκής Δημοκρατίας του Κονγκό, η ΕΕ αποφάσισε να οργανώσει μια αποστολή συμβούλων για την

195 Council Joint Action 2005/557/CFSP of 18 July 2005, on the European Union civilian‐

military supporting action to the African Union mission in the Darfur region of Sudan.

196 Security Council 5015th Meeting (AM), Security Council demands Sudan disarm militias

in Darfur, adopting Resolution 1556 (2004), 30 July 2004.

184

Ιωάννης Παρίσης

υποβοήθηση του μετασχηματισμού του τομέα ασφάλειας (security sector reform) 197. Η αποστολή άρχισε στις 8 Ιουνίου 2005, με πρόβλεψη να ολοκληρωθεί στις 30 Σεπτεμβρίου 2009. Η ευρωπαϊκή αποστολή παρέχει συμβουλές και βοήθεια στις αρχές ασφάλειας της χώρας, ενώ παράλληλα συμβάλλει στη συμβατή προς τα ανθρώπινα δικαιώματα αστυνόμευση, το διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο, τα δημοκρατικά κεκτημένα και τη χρηστή διακυ‐ βέρνηση, καθώς και το κράτος δικαίου.

EU SSR Guinea­Bissau H EE ανέπτυξε εντός του 2008, την επιχείρηση αυτή στη Γουϊνέα‐ Μπισσάου, για περίοδο 12 μηνών, με σκοπό την υποστήριξη του μετασχη‐ ματισμού του τομέα ασφάλειας (security sector reform ‐SSR), σε συνερ‐ γασία με τις αρχές της χώρας. Μια προκαταρκτική φάση άρχισε στις αρχές Μαρτίου 2008 ενώ η φάση υλοποίησης άρχισε τον Μάιο 2008. Η αποστο‐ λή αυτή είναι σύμφωνη προς το κείμενο "Africa‐EU strategic partnership" που συμφωνήθηκε κατά τη σύνοδο κορυφής ΕΕ‐Αφρικής στις 8‐9 Δεκεμ‐ βρίου 2007 στη Λισαβόνα. Η στρατηγική αυτή σύμπραξη αναγνωρίζει την ειρήνη και την ασφάλεια ως κύριες περιοχές συνεργασίας.198

Μη στρατιωτικές επιχειρήσεις Αστυνομική Αποστολή στη Βοσνία­Ερζεγοβίνη Η EUPM (EU Police Mission) αναλήφθηκε την 1η Ιανουαρίου 2003, ύστερα από απόφαση του Συμβουλίου της ΕΕ της 11 Μαρτίου 2002,199 που λήφ‐ θηκε στη συνέχεια της Απόφασης 1396 (2002) του Συμβουλίου Ασφαλεί‐ ας του ΟΗΕ. Είχε προηγηθεί, στις 18 Φεβρουαρίου 2002, σχετική πρόταση

197 Council Joint Action 2005/355/CFSP of 2 May 2005 [2005] OJ L112/20.

198 THE AFRICA‐EU STRATEGIC PARTNERSHIP ‐ A Joint Africa‐EU Strategy, 8‐9 December

2007 EU‐Africa summit in Lisbon. http://ec.europa.eu/development/icenter/repository/EAS2007_joint_strategy_en.pdf 199 Council Joint Action of 11 March 2002 on the establishment of a European Union Police

Mission (2002/210/CFSP).

6

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΑΠΕΙΛΩΝ

Τ

ο πρόβλημα της διασποράς όπλων έχει συμπεριληφθεί στο κείμενο της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής Ασφάλειας, ως μία από τις απειλές κα‐ τά της ασφάλειας της Ένωσης, την οποία μάλιστα χαρακτηρίζει ως την μεγαλύτερη: «Η εξάπλωση των όπλων µαζικού καταστροφής (WMD) α­ ποτελεί δυνητικά τη µεγαλύτερη απειλή κατά της ασφάλειάς µας. Το κα­ θεστώς των διεθνών συνθηκών και οι διεθνείς ρυθµίσεις ελέγχου των εξαγωγών έχουν επιβραδύνει τη διάδοση των όπλων αυτών και των α­ ντίστοιχων συστηµάτων εκτόξευσης. Μπαίνουµε, όµως, τώρα σε µια νέα και επικίνδυνη περίοδο, όπου πλανάται το φάσµα ενός ανταγωνισµού σε όπλα µαζικής καταστροφής ολέθρου, ιδίως στη Μέση Ανατολή. (…) Η διάδοση πυραυλικών τεχνολογιών προσθέτει άλλο ένα στοιχείο ανασφά­ λειας και διαρκώς αυξανόµενου δυνητικού κινδύνου για την Ευρώπη.» Βεβαίως η ΕΕ είχε από ετών λάβει αποφάσεις για τον έλεγχο των εξα‐ γωγών οπλικών συστημάτων και άλλου στρατιωτικού υλικού, από χώρες μέλη της προς τρίτες χώρες. Επιπλέον, οι ανάγκες εσωτερικής ασφάλειας (homeland security) έχουν επιβάλει ανάλογες αποφάσεις για στρατηγικές που αναφέρονται στην αντιμετώπιση της διασποράς όπλων μαζικής κα‐ ταστροφής (ΟΜΚ) καθώς και της τρομοκρατίας, όπως θα αναφερθεί στη συνέχεια.

194

Ιωάννης Παρίσης

1. Κώδικας Συμπεριφοράς για τις Εξαγωγές Όπλων O Κώδικας Συμπεριφοράς για τις Εξαγωγές Όπλων της ΕΕ (European Union Code of Conduct on Arms Exports) είναι ένα πολιτικό – όχι νομικό ‐ δεσμευ‐ τικό εργαλείο το οποίο θέτει ελάχιστα κοινά αποδεκτά κριτήρια για τον έλεγχο της εξαγωγής συμβατικών όπλων από τα κράτη μέλη της ΕΕ σε τρίτες χώρες. Ο Κώδικας εγκρίθηκε στις 8 Ιουνίου 1998 από το Συμβούλιο Γενικών Υποθέσεων, ως Διακήρυξη του Συμβουλίου, στο πλαίσιο της Ε‐ ΠΑΑ.217 Βασίζεται στα κοινά κριτήρια για τις εξαγωγές όπλων που θεσπί‐ στηκαν το 1991 και 1992. Ο Κώδικας Συμπεριφοράς περιλαμβάνει τρία μέρη: προοίμιο, οδηγίες εξαγωγής, και προβλέψεις λειτουργίας. α. Το προοίμιο περιγράφει τους στόχους και καθορίζει τις αρχές ε‐ ναρμόνισης και ανταλλαγής πληροφοριών μεταξύ των κρατών μελών, «εντός του πλαισίου της ΚΕΠΠΑ». β. Οι οδηγίες εξαγωγής, με τη μορφή οκτώ κριτηρίων, τα οποία αναφέρονται στις διεθνείς υποχρεώσεις της Ένωσης, το σεβασμό των αν‐ θρωπίνων δικαιωμάτων τη διεθνή ασφάλεια, τη διατήρηση της ειρήνης, ασφάλειας και σταθερότητας σε περιφερειακό και τοπικό επίπεδο, κ.ά. στα οποία θα πρέπει να βασίζονται οι αποφάσεις για άδειες εξαγωγής.218 γ. Οι προβλέψεις λειτουργίας περιγράφουν διαδικασίες αναφο‐ ράς, καθώς και διακυβερνητικούς μηχανισμούς διαβουλεύσεων για τις περιπτώσεις που κάποιες κυβερνήσεις έχουν διαφορετική άποψη σε ότι αφορά την εφαρμογή των κριτηρίων του Κώδικα. Οι μηχανισμοί αυτοί

217 ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΤΗΣ ΕΕ, Κώδικας Συμπεριφοράς της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τις Εξαγωγές

Όπλων, 5 Ιουνίου 1998. http://ue.eu.int/uedocs/cmsUpload/8675_2_98_EL.pdf Βλέπε επίσης στο: The European Union Code of Conduct on Arms Exports Improving the An­ nual Report, SIPRI Policy Paper No.8, Sibylle Bauer and Mark Bromley, Stockholm Inter‐ national Peace Research Institute (SIPRI), November 2004 218 Χαρακτηριστική περίπτωση αποτελεί η απαγόρευση εξαγωγής όπλων από την ΕΕ στην

Κίνα. Η απόφαση της ΕΕ, στηρίζεται κυρίως σε δύο από τα κριτήρια του Κώδικα Συμπε‐ ριφοράς: το υπ’ αριθ. 2 που αναφέρεται στο σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στη χώρα τελικού προορισμού και το υπ’ αριθ. 4 που αναφέρεται στην ειρήνη, ασφά‐ λεια και σταθερότητα στην περιοχή. Βλέπε σχετική ανάλυση του συγγραφέα στην ιστο‐ σελίδα του ΙΑΑ: http://www.iaa.gr/aa/item.asp?ItemID=236. Επίσης, στο Foreign Policy, EU FOCUS, Sep. 2007: www.eurunion.org/News/eunewsletters/EUFocus/2007/EUFocus‐ChinaSEAsia2007.pdf

7

Η ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΕΠΑΑ

Τ

ο στρατηγικό περιβάλλον της μεσογειακής περιοχής διαμορφώνεται καταρχήν από τις πολιτικές, τα συμφέροντα, τις δράσεις και τις συ‐ νεργασίες ή τις αντιπαραθέσεις των κρατών που την περιβάλλουν. Ουσι‐ αστικά της Ευρωπαϊκής Ένωσης στη βόρεια ακτή και του Αραβικού Κό‐ σμου στη νότια. Επιπλέον, το περιβάλλον αυτό επηρεάζεται από τις πολι‐ τικές, τις επιδιώξεις και τα συμφέροντα μεγάλων δυνάμεων, οι οποίες, με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο είναι παρούσες στη εν λόγω περιοχή. Το στρατηγικό περιβάλλον της Μεσογείου αποτελεί ήδη και αναμένε‐ ται να αποτελέσει και στο μέλλον χώρο ανάπτυξης επιχειρήσεων στο πλαίσιο της ΕΠΑΑ, ως αμυντικού βραχίονα και μέσου προβολής ισχύος της ΕΕ. Αυτό γίνεται φανερό από το είδος των αποστολών που έχουν καθορι‐ σθεί για την ΕΠΑΑ, αλλά και από τις επιχειρήσεις που ήδη μέχρι σήμερα αυτή έχει αναπτύξει. Ως προς τους παράγοντες ισχύος, κύριο χαρακτηριστικό αποτελεί η ασυμμετρία ισχύος μεταξύ Βορρά και Νότου (οικονομική, στρατιωτική, τεχνολογική) που δημιουργεί ανεπιθύμητες καταστάσεις (μετανάστευση, τρομοκρατία) και μαζί με την υφέρπουσα δυσπιστία των Αράβων έναντι των πρώην επικυρίαρχών τους, δεν βοηθά στην ανάπτυξη της συνεργασί‐ ας στον επιθυμητό βαθμό. Εδώ θα πρέπει να επισημάνουμε την παρουσία

Ιωάννης Παρίσης

204

του ΝΑΤΟ αλλά και της Ρωσίας στη μεσογειακή περιοχή, ως παραγόντων ισχύος που οπωσδήποτε επηρρεάζουν τη διαμόρφωση του στρατηγικού περιβάλλοντος.

1.

Ευρω­Μεσογειακή Εταιρική Σχέση

Στις 27‐28 Νοεμβρίου 1995, έλαβε χώρα στη Βαρκελώνη, σε επίπεδο Υ‐ πουργών Εξωτερικών, η Ευρω­Μεσογειακή Διάσκεψη, η οποία οργανώ‐ θηκε από την τότε ισπανική προεδρία της ΕΕ, με συμμετοχή είκοσι επτά χωρών: των τότε 15 χωρών της ΕΕ και των Μαρόκου, Αλγερίας, Τυνησίας, Αιγύπτου, Ιορδανίας, Ισραήλ, Λιβάνου, Συρίας, Παλαιστίνης, Τουρκίας, Κύπρου και Μάλτας. Η όλη διαδικασία είχε ξεκινήσει επί ελληνικής Προε‐ δρίας, με ανάλογη Δήλωση της Συνόδου Κορυφής στην Κέρκυρα το 1994.233 Ήδη, δύο από τις χώρες αυτές – Κύπρος και Μάλτα ‐ είναι μέλη της ΕΕ, ενώ η Τουρκία έχει αποκτήσει την ιδιότητα του υποψήφιου μέ‐ λους. Η διάσκεψη αυτή που οδήγησε στην Ευρω­Μεσογειακή Εταιρική Σχέση (ΕΜΕΣ) ή Euro­Mediterranean Partnership (EMP) ‐ γνωστή και ως «Διαδικασία της Βαρκελώνης» (“Barcelona Process”) ‐ αποτελεί πλέον το κέντρο κάθε ευρωπαϊκής μεσογειακής πολιτικής. Στο κείμενο της Διακή‐ ρυξης της Βαρκελώνης, εκφράζεται επανειλημμένα η ανάγκη να λειτουρ‐ γήσει η Μεσόγειος ως σύνδεσμος και θάλασσα συνεργασίας μεταξύ των χωρών της βόρειας και της νότιας ακτής καθώς και η ευχή, η Διάσκεψη της Βαρκελώνης να αποτελέσει το ξεκίνημα για μια μελλοντική διάσκεψη συνεργασίας και ασφάλειας στη Μεσόγειο, ανάλογη της τότε ΔΑΣΕ. Η ευρωπαϊκή στάση έναντι της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Α‐ φρικής έχει αλλάξει ως αποτέλεσμα της εμπειρίας της 9/11, τις τρομοκρα‐ τικές επιθέσεις στο ευρωπαϊκό έδαφος, την αυξημένη πίεση της παράνο‐ μης μετανάστευσης από τις νότιες ακτές της Μεσογείου, και το αυξημένο ενδιαφέρον για απόκτηση ενεργειακών πόρων.

233 Βλ. σχετική παράγραφο με τίτλο “RELATIONS WITH THE MEDITERRANEAN COUNTRI‐

ES” στο: http://ue.eu.int/ueDocs/cms_Data/docs/pressData/en/ec/00150.EN4.htm

205

Η ΕΥΡΩΠΗ ΤΗΣ ΑΜΥΝΑΣ

2.

Η ΕΠΑΑ στο μεσογειακό περιβάλλον

Από την ίδρυση της ΕΜΕΣ τον Νοέμβριο του 1995, με τη Διακήρυξη της Βαρκελώνης, η μεσογειακή πολιτική της ΕΕ ενισχύθηκε τόσο από πλευράς στρατηγικής σημασίας, όσο και εσωτερικής συνοχής. Μια πρόσθετη διά‐ σταση της μεσογειακής πολιτικής της Ένωσης είναι εκείνη που συνδέεται με την ΕΠΑΑ και τις θέσεις και αντιλήψεις επί των θεμάτων ασφάλειας των χωρών που βρίσκονται στη νότια και ανατολική ακτή της Μεσογείου.

Η μεσογειακή διάσταση της ΕΠΑΑ

Η ΕΠΑΑ απέκτησε μεσογειακή διάσταση, χάρις στην πρωτοβουλία που ανέλαβε η Ισπανική Προεδρία το Μάιο του 2002. Η προσπάθεια αυτή συ‐ νεχίσθηκε από την Ελληνική Προεδρία, η οποία οργάνωσε σεμινάριο στη Ρόδο, στις 1‐2 Νοεμβρίου 2002, με στόχο την ενημέρωση των Μεσογεια‐ κών εταίρων επί των θεμάτων της ΕΠΑΑ.234 Σε τι συνίσταται αυτή η μεσο‐ γειακή διάσταση της ΕΠΑΑ; Καταρχήν, η ΕΠΑΑ αποτελεί ένα πρόσθετο πλεονέκτημα για την ΕΕ, η οποία, λειτουργώντας στο πλαίσιο της ΕΜΕΣ, έχει παράλληλα, τη δυνατότητα να φέρει εις πέρας αποστολές διαχείρισης κρίσεων και να δημιουργήσει ένα συμπληρωματικό πλαίσιο για αμοιβαίως επωφελή συνεργασία. Τη μεσογειακή διάσταση της ΕΠΑΑ την εννοούμε αφενός ως πηγή ερεθισμάτων και απειλών, αφετέρου ως ενδεχόμενο θέα‐ τρο επιχειρήσεων. Ωστόσο, υπάρχουν εντάσεις που δημιουργούνται εξαιτίας των διαφο‐ ρών στις στρατιωτικές δυνατότητες μεταξύ βορρά και νότου της Μεσο‐ γείου. Επίσης, εντάσεις δημιουργούνται από τη μεταναστευτική πολιτική και την πολιτική απασχόλησης της ΕΕ, καθώς και τα μέτρα περιφρούρη‐ σης στην περίμετρο της Συνθήκης Σένγκεν, η οποία εκλήφθηκε αρχικά από τους μεσογειακούς εταίρους ως προάγγελος μιας «Ευρώπης φρούρι‐ ο». Επιπροσθέτως, η στασιμότητα που παρατηρείται στη πορεία της ειρη‐ νευτικής διαδικασίας στην ισραηλο‐παλαιστινιακή αντιπαράθεση, αποτε‐ λεί αρνητικό παράγοντα για την πρόοδο της Διαδικασίας της Βαρκελώνης.

234

Δημ. Ξενάκης, «Η Μεσογειακή Διάσταση της Ευρωπαϊκής Πολιτικής Ασφάλειας και Άμυνας», , Ινστιτούτο Αμυντικών Αναλύσεων, Ενημερωτικό Δελτίο, Αθήνα, 19/2/03.

8

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ

Ε

ίναι εμφανές σήμερα, ότι οι γεωπολιτικές θεωρίες που διατυπώθηκαν σε προηγούμενες εποχές, με επιδίωξη την παγκόσμια κυριαρχία, υπό την έννοια του επεκτατισμού και της κατάκτησης εδάφους ή τουλάχιστον του απολύτου ελέγχου μεγάλων γεωγραφικών περιοχών, δεν έχουν από‐ λυτη εφαρμογή. Οι σημερινές συνθήκες – κυρίως τεχνολογικές, αλλά και πολιτικές, καθώς και διεθνών σχέσεων ‐ διαφέρουν, ενώ η σημασία αρκε‐ τών παραγόντων που προσδιορίζουν την ισχύ, έχει σε αρκετές περιπτώ‐ σεις διαφοροποιηθεί. Παράλληλα, η τεχνολογία έχει εμφανίσει νέους πα‐ ράγοντες ισχύος, όπως, για παράδειγμα, εκείνον του Διαστήματος. Μετά το κτύπημα της 11ης Σεπτεμβρίου 2001, μια άλλη έννοια, η «αντιτρομο‐ κρατία» έχει γίνει με τη σειρά της κυρίαρχη, έχοντας μετατοπίσει την προ‐ σοχή από τα πραγματικά αίτια της διεθνούς τρομοκρατίας, προς μία κατά βάση στρατιωτική και μόνο αντιμετώπισή της, σε συνάρτηση με γεω‐ στρατηγικές επιδιώξεις.254 Όμως, η μεγαλύτερη πρόκληση για τη γεωπολιτική και την άμυνα φαί‐ νεται να προέρχεται από τις νέας μορφής απειλές σε διεθνές επίπεδο, τις καλούμενες «ασύμμετρες» απειλές, με εντελώς πρωτόγνωρα χαρακτηρι‐ στικά: δεν παρουσιάζουν μέτωπα, είναι δυσδιάκριτες, δεν είναι αμιγώς

254 Δ. Σκαρβέλης, Η γεωπολιτική του ελληνικού χώρου, Ακαδημία Αθηνών, 2003, σ. 31

224

Ιωάννης Παρίσης

στρατιωτικής μορφής, είναι συνήθως απρόβλεπτες, και δεν υπακούουν σε συστήματα ισορροπίας συμβατικής ισχύος. Η ονομασία τους ως «ασύμμε‐ τρες» οφείλεται στο γεγονός ότι, αφενός δεν παρουσιάζουν αντιστοιχία – συμμετρία – προς τις κλασσικής μορφής στρατιωτικές απειλές, και δεν είναι δυνατή η αντιμετώπισή τους με την παγιωμένη αμυντική μεθοδολο‐ γία, αφετέρου μπορούν να προκαλέσουν συγκριτικά μεγαλύτερα αποτε‐ λέσματα έναντι ισχυρότερου και καλύτερα εξοπλισμένου αντιπάλου. Οι ασύμμετρες απειλές, οι οποίες στο νότο της Ευρώπης, στην περιοχή της μεσογειακής λεκάνης και στον ευρύτερο χώρο που την περιβάλλει, εμφανίζονται ιδιαίτερα έντονες και προκλητικές, προέρχονται κυρίως από την ανεξέλεγκτη διάδοση και διασπορά της στρατιωτικής τεχνολογίας, κυρίως εκείνης των πυρηνικών, βιολογικών και χημικών όπλων, τη διεθνή τρομοκρατία και την ανεξέλεγκτη μετακίνηση πληθυσμών. Έναντι των απειλών αυτών, το αμυντικό δόγμα της «αποτροπής» εμφανίζεται αναπο‐ τελεσματικό και η ισορροπία της συμβατικής ισχύος πολύ μικρής σημασί‐ ας. Θα πρέπει επίσης να επισημάνουμε ότι, οι απειλές αυτές δεν είναι α‐ ντιμετωπίσιμες από το κάθε κράτος μεμονωμένα, αλλά απαιτούν συλλογι‐ κή αντιμετώπιση, η οποία προϋποθέτει διεθνή συνεργασία. Συνήθως, αν όχι κατά κανόνα, τα αίτια που τις προκαλούν βρίσκονται εκτός και μα‐ κράν της χώρας στην οποία αναπτύσσεται η αντίστοιχη δράση. Η εσωτε‐ ρική ασφάλεια της κάθε χώρας, αφ’ εαυτής δεν είναι αρκετή να αντιμετω‐ πίσει το πρόβλημα. Εξαρτάται από τη συνεργασία με τις άλλες χώρες και τη συνένωση των προσπαθειών. Για την αντιμετώπιση των καταστάσεων αυτών η ΕΕ έχει αναπτύξει, στο πλαίσιο κυρίως της ΕΠΑΑ, πολιτικές και στρατηγικές που ήδη ανα‐ πτύχθηκαν στα προηγούμενα κεφάλαια. Ωστόσο, η ΕΠΑΑ έχει ανάγκη πε‐ ραιτέρω ενίσχυσης και ενδυνάμωσης ώστε να δώσει στην ΕΕ τη δυνατό‐ τητα πραγματικής προβολής ισχύος.

1.

Στρατηγική ασφάλειας ή αμυντική στρατηγική;

Η Ευρωπαϊκή Στρατηγική Ασφάλειας (ΕΣΑ) αποτέλεσε το πρώτο βήμα προκειμένου η ΕΕ να αποκτήσει μια κοινή αντιμετώπιση των θεμάτων ασφάλειας. Το επόμενο βήμα θα πρέπει να είναι η διατύπωση μιας «Ευ­ ρωπαϊκής Αμυντικής Στρατηγικής», η οποία θα βοηθήσει στην από‐

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ

Πώς εξελίσσεται και τι πράγματι επιδιώκει η ΕΕ με την Κοινή Πολιτική Ασφάλειας και Άμυνας; Με ποιους τρόπους μπορεί να δράσει; Μπορούμε καταρχήν να επισημάνουμε ότι είναι δυνατόν να δράσει κατά δύο τρό‐ πους: πρώτον, ως μια ανεξάρτητη μεταβλητή ισχύος που θα αναλαμβάνει ρόλο μόνη της, αυτόνομα και ανεξάρτητα από επιρροές και επεμβάσεις άλλων παραγόντων, δεύτερον, εξαρτημένη από άλλους παράγοντες, όπως π.χ. η Ατλαντική Συμμαχία, Στην περίπτωση αυτή θα πρέπει να αποφασί‐ σει η Ευρώπη σε πιο βαθμό θα υπάρχει η εξάρτηση αυτή; Ως πλήρης εξάρ‐ τηση ή στο πλαίσιο συνεργασίας και συμπληρωματικότητας των δύο ορ‐ γανισμών; Είναι γεγονός ότι η Ευρώπη προχωρεί προς την απόκτηση κοινής άμυ‐ νας και αξιόπιστου μηχανισμού ασφάλειας. Οπωσδήποτε με προβλήματα αλλά με σταθερά βήματα. Για να επιτευχθεί ο τελικός αντικειμενικός σκο‐ πός, θα πρέπει να ενισχυθούν οι επιχειρησιακές της ικανότητες, να αυξη‐ θεί η ισχύς των πολυεθνικών ευρωπαϊκών σχηματισμών, να βοηθηθεί η δημιουργία μιας πραγματικά σύγχρονης αμυντικής βιομηχανίας, να δοθεί ώθηση στη συνεργασία στον τομέα της δορυφορικής επιτήρησης και να καλυφθούν τα κενά που έχουν διαπιστωθεί στις στρατιωτικές δυνατότη‐ τες της Ένωσης. Παράλληλα, η πρωτοβουλία της Μόνιμης Διαρθρωμένης Συνεργασίας, η οποία έχει συμπεριληφθεί πλέον στη Συνθήκη της ΕΕ, μπορεί να αποτελέσει ένα πολύ χρήσιμο όχημα για να κινηθεί ταχύτερα και αποτελεσματικότερα η ΕΠΑΑ. Σήμερα η Ευρώπη δεν αντιμετωπίζει καμία παραδοσιακού τύπου άμε‐ ση απειλή, εκτός, ενδεχομένως της πυρηνικής. Με αφετηρία το δεδομένο