10 minute read
Δήλος
Μάρω Κουρή «Χαίρε εσύ θεοστοίχειωτη των παιδιών της λαμπρόμαλλης Λητώς ροδαριά πολυπόθητη, του πόντου θυγατέρα, ακίνητο θαύμα της πλατιάς γης, εσύ που οι θνητοί ονομάζουν Δήλο, αλλά οι μακάριοι θεοί, που ζουν ψηλά στον Όλυμπο, τη λένε της μαύρης γης το φωτοβόλο αστέρι» Πίνδαρος, Προσ. 78-79 (5ος αι. π.Χ.) Για τους ινδουιστές η Δήλος είναι τόπος φορτισμένος με θετική ενέργεια όσο και το Βαρανάσι, ενώ σύγχρονες επιστημονικές μελέτες λένε ότι το νησί είναι ένα από τα φωτεινότερα σημεία στον πλανήτη.
«Οι διαλογισμοί που με απασχολούσαν από καιρό, και αφορούσαν την αλήθεια, τις αναφορές της αποκάλυψης και της απόκρυψης, βρήκαν με τη διαμονή στη Δήλο τη ζητούμενη επαλήθευση. Έπαψαν να είναι κάτι φαινομενικά φανταστικό, εκπληρώθηκαν, γέμισαν με το αλλοτινό "ξέφωτο" που πρώτο είχε χαρίσει παροντικότητα στους Έλληνες. Μόνο με την εμπειρία της Δήλου έγινε το ελληνικό ταξίδι διαμονή, "ξέφωτη" παραμονή σε ό,τι είναι η αλήθεια...» γράφει ο Μάρτιν Χάιντεγκερ.
Advertisement
Στο νησί, μήκους μόλις 6 χλμ., κατοικούν οι λιγοστοί υπάλληλοι της αρχαιολογικής υπηρεσίας. Η κυρία Κατερίνα Καραλή προσλήφθηκε πριν από είκοσι χρόνια στη Δήλο: «Τις νύχτες περπατώ μαζί με τον νυχτοφύλακα χωρίς φακό στην πόλη, που για μένα είναι ζωντανή», μας λέει. «Πάω για βαρκάδα, διαβάζω βιβλία ή με τα πρωτοβρόχια για χόρτα και σαλιγκάρια. Στο νησί για να μείνεις χρειάζεται ενδοσκόπηση για να βρεις τον εαυτό σου. Το νησί με εμψυχώνει. Στην παραλία κάνω βόλτες και μαζεύω όστρακα, την καθαρίζω από τα σκουπίδια. Έχω δυο γαϊδουράκια, που τους βάζω χαλινάρι και γυρίζω στο νησί θαυμάζοντας τις φοβερές ανατολές και τα μαγικά ηλιοβασιλέματα. Μες στον ξερότοπο, καλλιεργώ ένα μποστάνι στο σπίτι, για να θαυμάζουμε λουλούδια από τα παραθύρια σαν ξυπνάμε...»
Μύθος και ιστορία
Αρχικά, στην πρωτοκυκλαδική εποχή, έχουμε έναν οικισμό στην κορυφή του Κύνθου, που μετά, κατά τη μυκηναϊκή περίοδο, κατεβαίνει κι εγκαθίσταται στην πεδιάδα δίπλα στη θάλασσα χωρίς να έχει οργανωθεί το ιερό. Στους σκοτεινούς αιώνες της πρώιμης Εποχής του σιδήρου, οι Ίωνες του Αιγαίου και της Μικράς Ασίας χτίζουν το πανιώνιο ιερό, όπως το βλέπουμε στη Δηλιακή τριάδα, με τα διδυμάκια Απόλλων-Άρτεμις και τη μητέρα τους Λητώ. Στους πρώιμους Γεωμετρικούς χρόνους συγκεντρώνονται περίπου 1.200 Ίωνες, οι οποίοι φροντίζουν το ιερό, τον πυρήνα του νησιού. Όλοι έρχονται για να λατρέψουν την πανιωνική τριάδα. Γνωρίζουμε ότι πάντοτε οι μύθοι ακολουθούν τα γεγονότα, και η ελληνική μυθολογία ερμηνεύει όλα τα φαινόμενα, αστρονομικά, γεωφυσικά, μετεωρολογικά κ.ά., μέσα από ανθρώπινα ένστικτα, ώστε οι άνθρωποι να τα αποδέχονται. Οι Ίωνες έχοντας υπόψη τον γεωδαιτικό νόμο για τον καθορισμό των ιερών τόπων, στον οποίο αναφέρεται και ο Αριστοτέλης, έκαναν την άσημη νησίδα γενέτειρα του θεού του φωτός, της αρμονίας και της μουσικής. Ο ύμνος «εις Απόλλωνα Δήλιον», τον οποίο απήγγειλε λένε ο ίδιος ο δημιουργός του στη Δήλο (εξού και ομηρικός) περιγράφει τον Κρητιγενή Δία μετά την Τιτανομαχία, να περιορίζει τις ακόμη υπάρχουσες δυνάμεις του κρόνιου σκότους, με τη γέννηση του φωτός σε μια αρμονική συνύπαρξη (ημερονύκτιο). Συνεζεύχθη την προολύμπια θεότητα τιτανίδα Λητώ, αρχαιότερη της Ήρας, και η ζηλιάρα μα πιστή Ήρα, θεότητα της οικογενειακής θαλπωρής, κατατρέχει την ετοιμόγεννη Λητώ, που περιπλανιέται
μες στα κύματα αναζητώντας τόπο φιλόξενο για να γεννήσει. Η περιπλάνησή της από τη Θράκη στην Ίμβρο, τη Λέσβο, τη Χίο, τη Σάμο, την Κω, την Εύβοια και την Αττική είναι στην ουσία μια χαρτογράφηση των περιοχών όπου εξαπλώθηκαν οι Ίωνες. Μετά από εννιά μερόνυχτα που περίμενε η Λητώ τη θεά των τοκετών Ειλείθυια, την οποία κρατούσε η Ήρα στον Όλυμπο, γέννησε πρώτα την Άρτεμη-Σελήνη, θεά του φωτός της νύχτας, κι ύστερα τον δίδυμο αδερφό της Απόλλωνα-Ήλιο, θεό του φωτός της ημέρας, χαρίζοντας στο νησί ιερότητα, διασημότητα, άπλετο φως και ενέργεια. Ο Δίας από την κορυφή του όρους Κύνθου καλοδέχεται τα παιδιά του, τα οποία η Ήρα τελικά αποδέχεται. Η Δήλος λάμπει με φως χρυσαφένιο, λουλούδια ανθίζουν, ο πληθυσμός μεγαλώνει, κι οι Ίωνες γιορτάζουν κάθε χρόνο τα Δήλια, γενέθλια του θεού, τραγουδώντας, χορεύοντας, οργανώνοντας αθλητικούς και μουσικούς αγώνες. Δώρα στα νεογέννητα προσφέρουν παιδιά από τις Υπερβόρειες μακαρισμένες χώρες της ευλάβειας και της ευγνωμοσύνης, εκεί όπου δεν υπήρχαν πόνοι ούτε γηρατειά, εκεί όπου μεγάλωνε ο Κύνθιος Φοίβος τους χειμώνες, όταν εγκατέλειπε τους Δελφούς. Πόσο διαφορετικές είναι οι δυο όψεις του θεού, της ισορροπίας όταν εμφανίζεται στη Δήλο, και του δράματος όταν έρχεται από το άγριο τοπίο των Δελφών. Χαρακτηριστικό είναι ότι όλες οι πολιτικές δυνάμεις επιχειρούν να καταλάβουν το ιερό της Δήλου. Αν έχεις τον θεό μαζί σου, βοηθά. Αθηναίοι, Ρωμαίοι, Μακεδόνες, ξανά Αθηναίοι και Ρωμαίοι μέχρι τον 2ο αιώνα π.Χ. Σε αυτή τη μικρή σε πληθυσμό πόλη, κατά την ανεξαρτησία της, στην ελληνιστική και ρωμαϊκή πλέον περίοδο, ανθεί το εμπόριο κι οι Ρωμαίοι μετά το 168 π.Χ. ανακηρύσσουν το λιμάνι ελεύθερο φόρων. Εξαιτίας της φορολογικής ατέλειας συγκεντρώνονται έμποροι, επιχειρηματίες και πλοιοκτήτες απ’ όλη τη Μεσόγειο και τη Μαύρη Θάλασσα. Εγκαθίσταται 30.000 έμποροι από 98 πόλεις με τις οικογένειές τους. Από τα έσοδα του εμπορίου υποστηρίζουν μια τρυφηλή
ζωή με πολυτελέστατα σπίτια γεμάτα ψηφιδωτά και λουτρά, φορώντας ακριβά κοσμήματα. Δύο χιλιάδες χρόνια πριν, η Δήλος είχε εμπορικά κέντρα on doc, μόλους και προκυμαίες, λέσχες και ισχυρή παρουσία τραπεζιτών, που δάνειζαν χρήματα με επιτόκιο στους επίδοξους εμπόρους. Ένα «tax free port» από το 168 π.Χ. και για εκατό χρόνια ακόμη. Το 88 π. Χ αλλάζουν τα πράγματα γεωπολιτικά. Οι Ρωμαίοι με τον Σύλλα καταλαμβάνουν την Αθήνα, δεν μένει τούβλο ούτε στην Ακρόπολη, και η Αθήνα παύει να είναι ρυθμιστικός παράγοντας στο Αιγαίο. Ο ζωτικός πόλος της Δήλου φθίνει μέχρι τον Μεσαίωνα, όταν εγκαταλείπεται οριστικά ως τόπος ευάλωτος στις πειρατικές επιδρομές.
Βόλτα στην αρχαία Δήλο
Πρώτη ανασκαφή στο νησί γίνεται το 1772 από τον Ολλανδοπρώσο Pasch van Krienen, επί Μεγάλης Αικατερίνης Β΄, την περίοδο της «ρωσικής κατοχής» των Κυκλάδων. Τα ευρήματα μεταφέρονται και εκτίθενται στο μουσείο Ερμιτάζ της Αγίας Πετρούπολης. Το 1873 ξεκινάνε ανασκαφές από τη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή Αθηνών και συνεχίζονται την περίοδο 1904-1914 και 1958-1975 με σπουδαίες αποκαλύψεις, που όπως... είχε υποσχεθεί η Λητώ, κάνουν τη Δήλο ένα από τα διασημότερα νησιά του κόσμου. Με το που πατάμε το πόδι μας στο λιμάνι, μες στο λιοπύρι, οι πέτρες στη στρογγυλή πλατεία είναι ό,τι απέμεινε από την Αγορά των Ιταλών Κομπεταλιαστών εμπόρων και το σκλαβοπάζαρο. Ακολουθώντας το τόξο προς το θέατρο, προσπερνάμε τα θεμέλια από τα πολυτελή καπηλειά γύρω από την Οικία του Διονύσου, ένα αρχοντικό με ψηφιδωτό δάπεδο τον Διόνυσο με την τίγρη (το πρωτότυπο εκτίθεται στο μουσείο), ενώ στο σπίτι θαυμάζουμε το αντίγραφο: Ο θεός με φτερά αγγέλου, σαν τον άγιο Γεώργιο, καβάλα σε μια τίγρη στεφανωμένη με σταφύλια, κρατώντας το περιτυλιγμένο με κορδέλα κοντάρι του. Σε όλα τα σπίτια υπήρχε αυλή και αίθριο, που ήταν ανοιχτό από πάνω για να μπαίνει ο ήλιος ενώ το νερό της βροχής μαζευόταν στους κανάλους και αποθηκευόταν σε υπόγειες δεξαμενές κάτω από την αυλή του αιθρίου. Προχωρώντας, στην ιδιόκτητη Οικία του ζεύγους Κλεοπάτρας και Διοσκουρίδη, σώζεται δεξαμενή που έχει αποκτήσει αχλή μύθου επειδή έχει πόσιμο νερό – που το παίρνει η κυρία Κατερίνα για να μαγειρεύει. Περνάμε από το αρχοντικό της Τρίαινας, με το ομώνυμο ψηφιδωτό στο βάθος. Αδυνατούμε να το δούμε από κοντά για να μην καταστραφεί. Στην εξώπορτα βλέπουμε το θυρωρείο. Μετά το θέατρο με το τοξωτό υδραγωγείο, ανεβαίνουμε προς τον ξενώνα με την, κεντρική, βαθιά υπόγεια δεξαμενή, και προχωράμε για να θαυμάσουμε
δεξιά μας την Οικία με τα προσωπεία. Στο δάπεδο του κεντρικού χώρου απεικονίζονται σε ψηφιδωτό θεατρικές μάσκες. Στους τοίχους μιμήσεις ορθομαρμάρωσης: φανταστείτε κάποιος να σοβατίζει και μετά να ζωγραφίζει μαρμαρόπλακες στον σοβά. Στο μονοπάτι προς τον ναό της Ίσιδας, βλέπουμε το σπίτι των δελφινιών, που παίρνει το όνομα του από τα τέσσερα ζευγάρια δελφινιών που κολυμπούν το ένα δίπλα στο άλλο, σχεδόν μπλεγμένα μεταξύ τους και κοσμούν τις τέσσερις γωνίες του ψηφιδωτού του αιθρίου. Σε ένα πλάτωμα, στην πλαγιά του Κύνθου με θέα το πέλαγος και τη Ρήνεια, διατάσσονται διακριτοί ναοί Ανατολικών θεοτήτων, της Ίσιδας, του Σάραπη και των Συριακών θεοτήτων Άδαδου και Αταγάρτης. Ο αρχαιότερος ναός της Ήρας (αρχές του 7ου αι. π.Χ.) είναι κοντά. Απέναντι από το ιερό των Συριακών θεοτήτων, στέκει το ενυπόγραφο ψηφιδωτό δάπεδο του Φορμίωνα του Αθηναίου. Κατεβαίνοντας, στην κοιλάδα του ποταμού Ινωπού, βλέπουμε το σπίτι και το διδασκαλείο του, τα ιερά του Σάραπη και της Σαμοθράκης, και τα θεμέλια της τρίπατης Οικίας του Ερμή. Μια σκάλα οδηγεί στην κορυφή του Κύνθου (112 μ.) όπου ανταμείβεται κανείς με πανοραμική θέα των Κυκλάδων.
Αρχαιολογικό Μουσείο Δήλου
Φαντάζομαι ζωντανή τη θεά με το ελάφι της, καθώς θαυμάζω το εξαιρετικό άγαλμα της Άρτεμης με το ακέφαλο ζώο, όπως και τον φτερωτό Έρωτα που θέλει να προστατεύσει τη χαμογελαστή Αφροδίτη από τον αιφνιδιαστικό ιθυφαλλικό Πάνα. Ναξιακοί κούροι, ανάγλυφα με ζωόμορφους, φτερωτούς φαλλούς τα οποία είχαν οι ένοικοι στα σπίτια τους για προστασία από τη βασκανία. Ιερά σκεύη κοινωνίας (ρυτά) με χαραγμένα ζευγάρια να κάνουν έρωτα. Ζωγραφιές, μούσες, εδώλια με μορφές ηθοποιών της Νέας Κωμωδίας, χάλκινα, τοιχογραφίες, αμφορείς με εικόνες από μύθους, κοσμήματα χρυσά και μαργαριταρένια – όσα σώθηκαν από τους πειρατές, μαγειρικά σκεύη και κουδουνίστρες για μωρά. Βγαίνοντας από το μουσείο, βλέπουμε τον Οίκο των Ναξίων (560 π.Χ.) από τη βόρεια μεριά, το Αρτεμίσιο, το Πυθίο, τη συνοικία της Λίμνης, το Δωδεκάθεο ιερό, το ιερό της Λητούς, το σπίτι του Γρανίτη και το περίφημο Άνδηρο των λεόντων, δώρο Ναξιωτών, μια «λεωφόρος» που οδηγεί από το βόρειο λιμάνι του Σκαρδανά προς το ιερό.
Στη Δήλο υπάρχει η αρχαιότερη συναγωγή της διασποράς. Το άγαλμα της Νικάνδρας, που βρέθηκε στη Δήλο, είναι το αρχαιότερο μαρμάρινο, αφιέρωμα των Ναξίων. Ο Όμηρος γράφει ότι ο Απόλλων, μόλις τεσσάρων ετών, έχτισε χωρίς κανένα συνδετικό υλικό έναν βωμό από τα αριστερά κέρατα των αιγών που κυνηγούσε η αδερφή του, ο οποίος και θεωρείται ένα από τα επτά θαύματα του κόσμου. Επιστρέφοντας από την Κρήτη, ο Θησέας χόρεψε στη Δήλο τον γέρανο χορό, γύρω από τον βωμό του Απόλλωνα, γιορτάζοντας την έξοδό του από τον λαβύρινθο. Οι Αθηναίοι προκειμένου να εξαγνίσουν το νησί, απαγορεύουν τόσο το να γεννιέται όσο και το να θάβεται κάποιος θνητός εδώ. Το 1990, το νησί ανακηρύχθηκε από την UNESCO Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς. Η πρόσβαση στο νησί γίνεται καθημερινά με τοπικά καραβάκια από Μύκονο, και τους καλοκαιρινούς μήνες από Τήνο και Νάξο. Το μουσείο παραμένει ανοιχτό όλο τον χειμώνα από τις 8 π.μ. ως τις 7 μ.μ. Ο αρχαιολογικός χώρος είναι κλειστός τις Δευτέρες.
e-mail: vxargo@gmail.com
Κάθε χρόνο η παραλία της Καλογριάς τιμάται με τη Γαλάζια σημαία.
Καλόγρια ή Καλογριά; Ένα αναπάντητο ερώτημα των παιδικών μου χρόνων, γι’ αυτή τη μαγευτική περιοχή της δυτικής Ελλάδας, ανασύρθηκε πρόσφατα από το πιο βαθύ πηγάδι της μνήμης μου. Κι όχι τυχαία. Μεγαλώνοντας τα καλοκαίρια σε κάποιο κοντινό χωριό με τη γιαγιά και τον παππού, ακούγοντας τις χιλιοειπωμένες ιστορίες τους γι’ αυτόν τον «ευλογημένο τόπο», πάντα μου γεννιόταν αυτή η απορία για ένα όνομα που αλλιώς το άκουγα από τους ντόπιους και αλλιώς το έβλεπα στις πινακίδες, πλάι στον δρόμο…
Νίκος Γαλάνης
Μία από αυτές τις πινακίδες με έβγαλε έξω από το πρόγραμμά μου – αλλά, διάολε, αυτά δεν είναι τα ωραία; Τραβώ, λοιπόν, εκεί που με πηγαίνουν οι αναμνήσεις. Εθνική οδός Πατρών-Πύργου, Καλόγρια προς τα δεξιά, άλλα 10 χιλιόμετρα. Στον Λάππα (στου Λάππα, όπως λένε οι ντόπιοι, αφού το χωριό πήρε το όνομά του από τον ιδιοκτήτη ενός πανδοχείου του 19ου αιώνα, τα γνωστά μας χάνια) κάνω στάση. Είναι το τελευταίο χωριό που συναντάς πριν φτάσεις στον τόπο με την απαράμιλλη φυσική ομορφιά, κι έτσι γίνεται και η απαραίτητη τροφοδοσία με τρόφιμα και νερό. Στη γωνία, καθώς στρίβεις προς τη Καλογριά, παραμονεύει ο κ. Γιαννόπουλος, ένας εξυπηρετικός και φιλόξενος ντόπιος, που διατηρεί εδώ και δεκαετίες ένα μίνι μάρκετ - κρεοπωλείο και ό,τι άλλο μπορείς να φανταστείς για να συντηρηθεί ένα χωριό 1.000 κατοίκων. Καταλαβαίνει ότι δεν είμαι από τα μέρη (δεν με αναγνωρίζει, που ως πιτσιρίκι κουτρουβάλαγα την κατηφοριά για να πάρω παγωτό με 50 δραχμές), πιάνουμε κουβέντα για την περιοχή, με ενημερώνει για τους
