Ο ΝΕΑΡΟΣ ΕΥΠΟΡΟΣ ΜΙΑ ΜΕΡΑ ΣΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΤΩΝ ΑΧΑΡΝΩΝ

ΕΔΕΝΑ ΚΑΣΣΩΜ Κ

Ο νεαρός Εύπορος μια μέρα στο θέατρο των Αχαρνών

*

Τίτλος: Ο Νεαρός Εύπορος μια μέρα στο θέατρο των Αχαρνών Έκδοση: Επισκήνιον Κίνηση Πολιτών για την Ανάδειξη του Αρχαίου Θεάτρου Αχαρνών www.episkinion.org

Copyright, 2016: Επισκήνιον Κίνηση Πολιτών για την Ανάδειξη του Αρχαίου Θεάτρου Αχαρνών Κασσωτάκη Έλενα, Αρχαιολόγος Επιμέλεια κειμένων: Μαρία Πλάτωνος - Γιώτα, Αρχαιολόγος Εξώφυλλο - Σχέδια, Ζωγραφιές: Δέσποινα Ντούβα, Γραφίστρια Εκτύπωση & Ηλεκτρονική Επεξεργασία: Νικάς Εκτυπώσεις ISBN: 978-618-82276-1-3 Η φωτογραφία και η κάτοψη του Αρχαίου Θεάτρου που δημοσιεύονται στο έντυπο προέρχονται από το αρχείου του Επισκηνίου (ευγενική παραχώρηση της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ανατολικής Αττικής). Οι υπόλοιπες φωτογραφίες προέρχονται από την Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Τόμος Β' , Π , Εκδοτική Αθηνών Α.Ε., 2000.

ΕΔΕΝΑ ΚΑΣΣΩΤΑΚΗ

Ο νεαρός Εύπορος μια μέρα στο θέατρο των Αχαρνών

ΕΠΙΣΚΗΝΙΟΝ

ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΕΚΔΟΤΗ Τον Οκτώβριο του 2015 συμπληρώθηκαν πέντε χρόνια από την ίδρυση του Επισκηνίου, χρόνια έντονης δράσης και δημιουργικότητας από μια δυναμική ομάδα πολιτών που καθημερινά μεγαλώνει και συνεργάζεται στενά με το σωματείο ΔΙΑΖΩΜΑ, την Εφορεία Αρχαιοτήτων Ανατολικής Αττικής και το Δήμο Αχαρνών, με κοινό όραμα την ανάδειξη, προβολή και πλήρη αποκάλυψη και αποκατάσταση του αρχαιολογικού μας θησαυρού, του Αρχαίου Θεάτρου των Αχαρνών, ώστε να ενταχθεί στην καθημερινή ζωή των πολιτών και στο πολιτισμικό και κοινωνικοοικονομικό γίγνεσθαι της πόλης μας. Στις δράσεις αυτές περιλαμβάνεται και η έκδοση του παρόντος βιβλίου της αρχαιολόγου και συγγραφέως, προϊσταμένης του τμήματος Αρχαιολογίας και Ιστορικής Έρευνας του Δήμου Αχαρνών ενεργού και πολύτιμου μέλους του Επισκηνίου, κας Έλενας Κασσωτάκη, η οποία αφιλοκερδώς το προσέφερε στο Επισκήνιον. Με το βιβλίο αυτό, θα δοθεί η ευκαιρία σε όλους μας να προσεγγίσουμε άμεσα και με ευχάριστο τρόπο, μέσω της γλαφυρής διήγησης της συγγραφέως, την καθημερινή ζωή των προγόνων μας και να ζήσουμε μαζί τους μια μέρα στο Αρχαίο Θέατρο των Αχαρνών, μέσω και των σχεδίων και απεικονίσεων της γραφίστριας και ζωγράφου κας Δέσποινας Ντούβα που επίσης άνευ αμοιβής προσέφερε το έργο της για την παρούσα έκδοση. Ευελπιστούμε ότι το βιβλίο αυτό θα αποτελέσει απαραίτητο βοήθημα στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα του Δήμου Αχαρνών για το Αρχαίο Θέατρο. Αποτελεί επίσης ιδιαίτερη τιμή το γεγονός ότι τη διόρθωση του κειμένου επιμελήθηκε η διακεκριμένη αρχαιολόγος, συγγραφέας, ανασκαφέας του Θεάτρου και επίτιμο μέλος του Επισκηνίου κα Μαρία Πλάτωνος- Γιώτα. Εκφράζω λοιπόν τις θερμές μου ευχαριστίες, τόσο προσωπικά, όσο και εκ μέρους των μελών και εθελοντών του Επισκηνίου, στην κα Έλενα Καασωτάκη, στην κα Μαρία Πλάτωνος- Γιώτα, στην κα Δέσποινα Ντούβα και σε όλους τους εθελοντές του Επισκηνίου, που χωρίς το ζήλο τους, την ανιδιοτελή προσφορά τους και την αγάπη τους για την πόλη μας, τον πολιτισμό και το θέατρο, δε θα ήταν εφικτή η παρούσα έκδοση.

Για το ΕΠΙΣΚΗΝΙΟΝ Μ α ρ ία Π. Μ ίχα

1

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Το θέατρο των Αχαρνών αποκαλύφθηκε το 2007 και αποτελεί όχι μόνο σημαντικό εύρημα διεθνούς σημασίας, αλλά και σπουδαίο τεκμήριο του ιστορικού παρελθόντος της πόλης. Η αποκάλυψη του αρχαίου θεάτρου των Αχαρνών είναι σημαντική για την κατανόηση της οργάνωσης του αρχαίου δήμου, καθώς η εύρεσή του στη συγκεκριμένη θέση δηλώνει και τη θέση του πολιτικού-θρησκευτικού του κέντρου. Οι εργασίες για την ανασκαφή του αρχαίου θεάτρου, που ντόπια και ξένα ειδησειογραφικά πρακτορεία χαρακτήρισαν ως την ανακάλυψη του 2 1°υαιώνα, έχουν δυστυχώς διακοπεί ως τη στιγμή που γράφεται αυτό το βιβλίο εξαιτίας της μη ολοκλήρωσης ακόμη των απαλλοτριώσεων των οικοπέδων όπου αυτό εκτείνεται. Ευελπιστούμε ότι η πλήρης αποκάλυψή του δεν θα αργήσει πλέον. Η αποκάλυψη και η ανάδειξή του σπουδαίου αυτού και μεγάλου αρχαιολογικού ενδιαφέροντος μνημείου, με τη συνετή αξιοποίησή του από την πολιτεία, θα αποτελέσει σημαντικό πολιτιστικό και τουριστικό πόλο έλξης στις Αχαρνές και θα συμβάλλει πολλαπλά στην αναβάθμισή της περιοχής. Το αφήγημα που ακολουθεί αποτελεί μια προσπάθεια ευαίσθητο ποίησης, κυρίως των νέων, των αυριανών πολιτών, για το μοναδικό αυτό μνημείο, που έκρυβε στα σπλάχνα της καρτερικά η γη των Αχαρνών για 2.500χρόνια. Ας μην αποστρέψουν το βλέμμα τους και ας μην ολιγωρήσουν για την εδραίωση της ιστορικής τους μνήμης. Ας την αφουγκραστούν και ας παλέψουν για τον πολιτισμό που τους αξίζει να έχουν. Το βιβλίο αυτό το αφιερώνω στο μονάκριβο γιό μου Γιώργο-Ρωμανό, που τόσο αγαπά το θέατρο. Τον ευχαριστώ που κάθε μέρα μου δείχνει τον κόσμο μέσα από τα δικά του μάτια, με τη σοφία, την ευαισθησία και την αθωότητά του. Ιδιαίτερες ευχαριστίες και εκτίμηση εκφράζω προς την κα Μαρία Πλάτωνος για την αμέριστη βοήθεια και συμπαράστασή της στη συγγραφή του βιβλίου με τις συμβουλές της, τις διορθώσεις της και τις χρήσιμες υποδείξεις της. Το πληροφοριακό υλικό που αφορά το θέατρο, την τοπογραφία των Αχαρνών και την προσωπογραφία των Αχαρνέων είναι προϊόν του δικού της ανασκαφικού έργου και μελέτης. Ευχαριστώ επίσης τη γραφίστρια και ζωγράφο κα Δέσποινα Ντούβα που αφιλοκερδώς πρόσφερε για την έκδοση του βιβλίου τα ασπρόμαυρα σχέδια της θρηνωδού, της Μνησιπολέμης, της Πατροκλέας, του προσωπείου και την υποθετική ζωγραφική αναπαράσταση του θεάτρου. Τέλος θερμές ευχαριστίες εκφράζω προς τη κα Μαρία Μίχα, πρόεδρο του Επισκηνίου για τον ενθουσιασμό της και το αστείρευτο πάθος που μας μεταδίδει για την ανάδειξη του αρχαίου Θεάτρου των Αχαρνών. Έ λ εν α Κα σ σ ω τάκη Α ρ χα ιο λό γο ς

2

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το βιβλίο αυτό αποτελεί μια από τις πολλές φιλεκπαιδευτικές επιτυχημένες προσπάθειες της αρχαιολόγου και φίλης κας Έλενας Κασσωτάκη, από τότε που ανέλαβε, ως επικεφαλής των Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων του Δήμου Αχαρνών, το λειτούργημα της μετάδοσης της αρχαιολογικής γνώσης, που αφορά στα μνημεία και τα αρχαία δημιουργήματα της πόλης των Αχαρνών, στους μαθητές των σχολείων της Αττικής και γενικότερα της Ελλάδας. Η Έλενα Κασσωτάκη ξεκινώντας από το εκπαιδευτικό πρόγραμμα που διενεργείται τακτικά, χρόνια τώρα για την ανάδειξη του μυκηναϊκού θολωτού τάφου των Αχαρνών, με τη σύμφωνη γνώμη του Υπουργείου Πολιτισμού και τη στενή και άψογη συνεργασία με την Β' Εφορεία Κλασικών και Προϊστορικών Αρχαιοτήτων Αττικής (νυν Εφορεία Αρχαιοτήτων Ανατολικής Αττικής) και με εμένα προσωπικά, που ήμουν επί μια εικοσαετία η αρμόδια αρχαιολόγος για την περιοχή, δόθηκε ψυχή τε και σώματι στο έργο αυτό, με εφόδια την αρχαιολογική της κατάρτιση και την ευαισθησία προς το νεανικό κοινό που απέκτησε ως υποδειγματική μητέρα του μικρού Γιώργου-Ρωμανού, στον οποίο και αφιερώνει αυτό το σύγγραμμά της. Στο πλαίσιο των εκπαιδευτικών αυτών προγραμμάτων, που τώρα επεκτάθηκαν και σε μαθήματα και δραστηριότητες στην Αρχαιολογική Συλλογή Αχαρνών, σε συνεργασία με την αρχαιολόγο της Β ΕΠΚΑ κα I. Γκουρτζιούμη, έχει γράψει εκπαιδευτικά βιβλία και διηγήματα και έχει διοργανώσει με επιτυχία αρκετές εκδηλώσεις για παιδιά προσχολικής και σχολικής ηλικίας. Στην ιστορία αυτή, που εκδίδεται από το Επισκήνιο (τη μη κερδοσκοπική οργάνωση για την προβολή και ανάδειξη του θεάτρου των Αχαρνών) η Έλενα αναπτύσσει μια φανταστική ιστορία που διαδραματίζεται στο θέατρο των Αχαρνών. Δεν είναι όμως, αν προσέξει κάποιος καλύτερα, μια απλή διήγηση με σκοπό την προβολή μόνον του θεάτρου. Συμπεριλαμβάνει μέσα στην διήγηση και τους γλαφυρούς διαλόγους, όλα τα γνωστά πραγματιστικά στοιχεία της κλασικής αρχαιότητας, όπως προκύπτουν από τις ανασκαφές, τις επιγραφικές μαρτυρίες και τα ιστορικά κείμενα, εμπλουτίζοντας έτσι τη γνώση των παιδιών για την καθημερινή και δημόσια ζωή στην αρχαία Ελλάδα του 4ου αι. π.Χ. Με επιδέξιο και ζωντανό τρόπο κατορθώνει, χωρίς να πλατειάζει, να δώσει μέσα στο κείμενο και στην υπόθεση του έργου όλες αυτές τις γνώσεις, που αφορούν στους πολίτες της πόλης- κράτους των Αθηνών και των δήμων που την αποτελούσαν - ο μεγαλύτερος από τους οποίους ήταν οι Αχαρνές καταργώντας τη βαρετή παράθεση που δίνει ένα ιστορικό ή αρχαιολογικό βιβλίο. Η επιδεξιότητά της αυτή είναι ίσως και δυσκολότερη από μια απλή ιστορική εξιστόρηση των γεγονότων και για το λόγο αυτό είναι άξια πρόσθετων συγχαρητηρίων. Είναι επίσης άξια ως αρχαιολόγος, καθώς, όπως πιστεύω, το κυριότερο και το σπουδαιότερο έργο ενός αρχαιολόγου είναι να μπορεί τελικά να μεταδίδει τη γνώση που αντλείται από τις ανασκαφές, στον απλό πολίτη, και μάλιστα στη νέα γενιά. Γιατί τι τάχα θα ήταν η προσφορά της Αρχαιολογίας σαν Επιστήμης, αν απευθυνόταν μόνο σε ένα περιορισμένο και εξειδικευμένο κοινό; Μ α ρ ία Π λά τω νο ς - Γιώ τα Α ρ χα ιο λό γο ς

3

ΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΘΕΑΤΡΟ ΤΩΝ ΑΧΑΡΝΩΝ Το αρχαίο θέατρο των Αχαρνών ήταν γνωστό, μέχρι την εύρεσή του, μόνο από επιγραφές του δεύτερου μισού του 4ou αι. π.Χ.. Σε μια απ' αυτές, που βρέθηκε, σύμφωνα με πληροφορία στο λόφο των Αγίων Σαράντα Μαρτύρων, αναφέρεται η μίσθωσή του σε περιφερόμενους θιάσους της εποχής. Από τα έσοδα των παραστάσεων θα πληρώνονταν οι λατρευτικές ανάγκες του Δήμου. Μια δεύτερη σημαντική επιγραφή βρέθηκε το 1987 από τη Μ. Πλάτωνος, σε σωστική ανασκαφή, πίσω από τη μικρή εκκλησία του Αγίου Ιωάννη, στην οδό Λιοσίων, 150 περίπου μέτρα από το σημείο που βρέθηκε το θέατρο. Η επιγραφή είχε τοποθετηθεί ως κάλυμμα αγωγού δημόσιου βαλανείου (λουτρού), ρωμαϊκών χρόνων και σήμερα βρίσκεται στο Μουσείο του Πειραιά. Στην επιγραφή αναγράφονται δύο τιμητικά ψηφίσματα που εισηγήθηκε στο δήμο ο γραμματέας Διογένης Ναυκύδου και θα στηνόταν «δημοσία δαπάνη» στο ιερό της Αθηνάς Ιππίας. Η δημόσια αναγγελία της απονομής των τιμών θα γινόταν στο θέατρο του δήμου. Τα ψηφίσματα παρέχουν σημαντικά στοιχεία για το θεσμό του δημόσιου ταμία και την οικονομική διαχείριση των δήμων στα χρόνια του Δημήτριου του Φαληρέα, στα τέλη του 4ουαιώνα π.Χ. Το πρώτο ψήφισμα αφορά στη χορήγηση των συνηθισμένων τιμών, επαίνου και στεφάνου ελιάς, στον επί Πραξιβούλου άρχοντος (315/4 π.Χ.), ταμία των Αχαρνών, Φανόμαχο Νικοδήμου, για την ορθή διαχείριση του δημόσιου ταμείου, όσον αφορά στην τέλεση των προβλεπόμενων από το εορτολόγιο του δήμου, θυσιών και εορτών. Οι λατρευτικές δαπάνες, σύμφωνα με την πολιτική του Δημήτριου του Φαληρέα, αντιπροσώπευαν το σημαντικότερο κονδύλι των τακτικών δαπανών των δήμων και, πιθανώς, το βασικό λόγο υπάρξεως του δημοτικού προϋπολογισμού. Στο δεύτερο ψήφισμα τιμώνται μαζί με τον Φανόμαχο, ο δήμαρχος Οινόφιλος Οινοφίλου και ο επιμελητής των Διονυσίων Θέων για την επιμέλεια των κατ' Αγρούς Διονυσίων. Τους απονέμεται στεφάνι από κισσό, ιερό φυτό του θεού Διονύσου - το φυτό αυτό σύμφωνα με τον Παυσανία βλάστησε πρώτα στις Αχαρνές - και το τιμητικό δικαίωμα αυτοί και οι απόγονοί τους να κάθονται στα πρώτα καθίσματα του θεάτρου, κατά τις παραστάσεις και τις εορτές των Αχαρνέων. Το Φεβρουάριο του 2007, σε εκσκαφή θεμελίων οικοδομής, στην οδό Σαλαμίνος 21, κοντά στην πλατεία Καράβου, και την Κεντρική Πλατεία του Αγίου Βλασίου, υπό την εποπτεία της αρχαιολόγου της Β' ΕΠΚΑ Μ. Πλάτωνος, ήρθε στο φως το αρχαίο θέατρο των Αχαρνών, προκαλώντας ρίγη συγκίνησης στη διεθνή, αρχαιολογική κοινότητα. Στην ανασκαφή που ακολούθησε αποκαλύφθηκε τμήμα του κοίλου και της ελαφρά πεταλόσχημης ορχήστρας. Τα εδώλια που αποκαλύφθηκαν, σε ημικυκλική διάταξη, είναι θεμελιωμένα σε φυσικό επικλινές έδαφος και κατασκευασμένα από ασβεστόλιθο, ένα υλικό από τη φύση του ευπαθές και εύθρυπτο. Το μεγαλύτερο τμήμα του (η ορχήστρα και η σκηνή) εκτείνεται κάτω από το οδόστρωμα της οδού Σαλαμίνος, νυν Αρχαίου Θεάτρου.

4

Η μέχρι τώρα ανασκαφική έρευνα έφερε στο φως, μέρος της ορχήστρας, σε βάθος 2,5 μέτρων και μέρος του κοίλου: μια κερκίδα σε ημικυκλική διάταξη, με μικρότερο πλάτος 5 μέτρα και μεγαλύτερο 22 μέτρα, με 10 σειρές εδωλίων από ασβεστόλιθο τοποθετημένων σε φυσικό επικλινές έδαφος, τμήμα άλλης κερκίδας, βόρεια της πρώτης, που συνεχίζεται κάτω από παρακείμενο νεότερο κτίσμα, καθώς και το μισό περίπου τρίτης, προς τα νότια της κύριας κερκίδας, που συνεχίζεται κάτω από το δρόμο (οδός Αρχαίου Θεάτρου). Επίσης αποκαλύφθηκε τμήμα του αποστραγγιστικού αγωγού, για την απομάκρυνση των όμβριων υδάτων, καλυμμένου με πλάκες, σε ακτινωτή διάταξη, που διέτρεχε την ορχήστρα μπροστά από τα τιμητικά εδώλια της προεδρίας.

Το θέατρο των Αχαρνών φαίνεται ότι φιλοξενούσε γύρω στους 2.000 θεατές, χωρίς να υπολογίζεται πόσους χωρούσε το επιθέατρό του, δηλαδή το τμήμα του θεάτρου πάνω από το κύριο λίθινο διάζωμα, που ήταν πιθανότατα ξύλινο. Με βάση τα έως τώρα αρχαιολογικά ευρήματα, κυρίως την κεραμική και τις επιγραφικές μαρτυρίες, το θέατρο χρονολογείται στο πρώτο μισό του 4° π.Χ. αιώνα. Σύμφωνα με την ανασκαφέα Μαρία Πλάτωνος, η σημασία της αποκάλυψης του θεάτρου είναι μεγάλη, καθώς σηματοδοτεί τη θέση του κέντρου του αρχαίου δήμου των Αχαρνών, με τα δημόσια οικοδομήματα και τα ιερά του, αποδεικνύοντας τη σπουδαιότητα του στην αρχαιότητα ως πολιτικού, οικονομικού και θρησκευτικού κέντρου, γύρω από το οποίο αναπτύχθηκαν οι οικιστικοί συνοικισμοί των Αχαρνών.

5

ΟΔΟΣ ΧΕΙΛΙΟ Υ

ΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΘΕΑΤΡΟ ΤΩΝ ΑΧΑΡΝΩΝ

Κάτοψη του αρχαίου Θεάτρου των Αχαρνών με βάση τα έως τώρα ανασκαφικά ευρήματα. Σχέδιο Κ. Δελή, σχεδιάστρια της Β ΈΠΚΑ (Νυν Εφορεία Αρχαιοτήτων Ανατολικής Αττικής)

έ

Η ΙΣΤΟΡΙΑ Η ιστορία π ο υ α κο λουθ εί είναι φ α ντα σ τική. Θα μ π ο ρ ο ύσ ε ω σ τόσ ο να είχε δια δρ α μα τισ τεί σ τις α ρ χα ίες Α χα ρ νές, κάπου σ τον 4° αιώ να π .Χ,, εποχή κατά τη ν οποία χρ ο νο λο γο ύντα ι τα π ερ ισ σ ό τερ α α ρ χα ιολο γικά ευρ ήματα τω ν Α χα ρ νώ ν, όπ ω ς αγγεία , επ ιγρ αφ ές, οικισ τικά και τα φ ικά κα τά λοιπ α , κα θ ώ ς και το θέατρο. Π ρ ω τα γω νισ τής τη ς ισ το ρία ς είναι ένας έφ ηβος, ο Εύπ ο ρο ς, π ου ετο ιμά ζετα ι να π άρει μέρο ς στα κατά αγρ ο ύς Δ ιο νύσ ια . Τα ονόμα τα τω ν π ρ ο σ ώ π ω ν τη ς ισ το ρ ία ς π ο υ μας α φ ηγείτα ι ο νεα ρ ό ς Εύπ ο ρο ς π ρ ο έρ χο ντα ι από την π ρ ο σ ω π ο γρ α φ ία τω ν α ρ χα ίω ν Α χα ρ νώ ν, όπ ω ς αυτή μ αρ τυρ είται από επ ιγρ α φ ές σε επ ιτύμβια , α να θ ημ α τικές επ ιγρ α φ ές και ψ ηφ ίσ μα τα . Πώ ς έβλεπ α ν άρ α γε οι αρχαίοι Α χα ρ νείς του 4ου αιώ να π.Χ., το θέατρ ό τους, ζω ν τα ν ό κύ ττα ρ ο π ο λ ιτισ μ ο ύ και κ ο ιν ω ν ικ ή ς έκφ ρ α σ η ς , μέσ α σ το ν π ο λεο δο μ ικό ιστό του Δ ήμου τους; Πώ ς α ντιμετώ π ιζα ν τα τιμητικά ψ ηφ ίσ μα τα που α να κο ινώ νο ντα ν σε αυτό; Υπ ήρ χα ν ά ρ α γε α ντιδρ ά σ εις από το υς θεατές, σ την απ όδοσ η τιμ ώ ν σ ε κά π ο ιους σ υμ π ο λίτες τους; Κατά π όσ ο α υτές οι τιμ ές α π ο τελο ύσ α ν δείγμα α ξιο κρ α τία ς και επ ιβρ ά β ευ σ ης χρ η σ τή ς δια χείρ ισ ης ή α ντίθετα χρ η σ ιμ ο π ο ιο ύ ντα ν ω ς μέσα π ο λιτική ς π ρ ο π α γά νδα ς σ ε έναν χώ ρ ο όπ ω ς το θέατρο, έντονα θρ η σ κευτικό μα και σ υνάμα π ολιτικό; Το αφ ήγημα, μέσα από τα μάτια του νεα ρ ού έφ ηβου π ου τώ ρ α α νδρ ώ νετα ι και εκκο λά π τετα ι

ως

Α θ η ν α ίο ς

π ο λίτη ς ,

κα τα γρ ά φ ει

π ιθ α ν ές

α ν τιδ ρ ά σ εις

α νθ ρ ώ π ω ν μιας επ ο χής π ου βρίσ κεται ακόμη σε φ α ινομενική ακμή π ρ ιν την π α ρ α κμή. Παρ ακμή που θα επέλθει με τη θύελλα της π ο λιτική ς α λλα γής, την επ ικρ ά τησ η τω ν Μ α κεδόνω ν, το σ τρ α γγα λισ μό τη ς έννο ια ς του π ολίτη ω ς δια μ ο ρ φ ω τή τω ν π ο λιτικώ ν εξελίξεω ν και το π έρ α σ μα από τη ν α το μικότητα σ τον α το μικισ μό . Ο νεα ρ ό ς Εύπορος

ρ ο μ α ντικό ς και ιδεαλισ τής, δεν ζει τη λα μπ ρ ή νίκη τω ν

Π ερ σ ικώ ν π ο λέμ ω ν ούτε τη δόξα τη ς Α θ ή να ς του Περικλή. Είναι ω σ τόσ ο π ερ ή φ α νο ς για το ν τόπο του, π ο υ έθ ρ εψ ε μ α ρ α θ ω νο μ ά χο υς και σ υνέβα λε σ την α π ελευθ έρ ω σ η τη ς π ό λη ς - κρ άτους από το υς τρ ιά κοντα τυρ ά ννο υς, μετά το ν Π ελο π ο ννη σ ια κό Πόλεμο. Και μπορεί το θέατρ ο τω ν Α χα ρ νώ ν να μην είναι το λα μπ ρ ό Δ ιο νυ σ ια κό θέατρ ο της Α θήνα ς, όμω ς στα μάτια του Ευπόρου, φ α ντά ζει μοναδικό.

7

ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ • Εύπορος Αλεξάνδρου, Αχαρνεός, 15 ετών.

• Αλέξανδρος Εοπόροο, Αχαρνεύς, 44 ετών, πατέρας του Ευπόρου.

• Φαναγόρα, μητέρα του Ευπόρου, 33 ετών.

• Φιλαρέτη, αδελφή του Ευπόρου, 12 ετών.

• Θεόδωρος από την Αλικαρνασσό, δούλος της οικογένειας, συνοδός του Ευπόρου.

• Σαμϊα, δούλη της οικογένειας.

• Φιλομήλα, δούλη της οικογένειας.

• Επικράτης Διοκλέους, Αχαρνεύς, φίλος του Ευπόρου.

• Διοκλής, πατέρας του Επικράτη.

• Κλεόμβροτος Δεινοκράτους, Αχαρνεύς, φίλος του Ευπόρου.

• Δεινοκράτης, Αχαρνεύς, πατέρας του Κλεόμβροτου.

• Δημόστρατος, Αχαρνεύς, φίλος του Ευπόρου.

• Ιπποκλής Επικράτους, Αχαρνεύς, πατέρας του Επικρατή και κάτοικος Φυλής.

• Επικράτης, γιος του Ιπποκλή.

• Δεξικράτεια, κόρη του Θρασυμήδου Αχαρνέως, φίλη της μητέρας του Ευπόρου.

• Ναυσικράτη, αδελφή του Διογένους Ναυκύδου.

• Ανδροκλής, Αχαρνεός, ανιψιός του Δημόφιλου Δημοφίλου Αχαρνέως.

8

ΣΤΟ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ Λ Λ ε λένε Εύπορο και είμαι δεκαπέντε ετών. Πατέρας μου είναι ο Αλέξανδρος, γιος του Ευπόρου από τις Αχαρνές. Η οικογένεια μου, μια από τις πιο παλιές του τόπου, ζει σε ένα σπίτι κοντά στο κέντρο του δήμου. Οι περισσότεροι συντοπίτες μου είναι ιδιοκτήτες γης. Ο πατέρας μου, αν και έχει κτήματα με αμπέλια, ελιές και συκιές, στα περίχωρα του δήμου και κυψέλες στις πλαγιές της Πάρνηθας, βιοπορεί κυρίως από το εργαστήριο μαρμαροτεχνίας που κληρονόμησε από τον πατέρα του και εκείνος από το δικό του. Ο προπάππος μου Αλέξανδρος, που έστησε την εύρωστη αυτή επιχείρηση, μαθήτευσε κοντά στον αρχιτέκτονα Φιλοκλή, από τις Αχαρνές, που επιμελήθηκε τις επισκευές, που πραγματοποιήθηκαν στο Ερεχθείο,πάνω στον ιερό βράχο της Ακρόπολης. Όπως μου έλεγε ο παππούς μου πλήθος, κόσμου ζούσε από τις εργασίες αυτές, τις παλιές, καλές εκείνες μέρες. Χιλιάδες τάλαντα ξοδεύτηκαν για τους μεγαλοπρεπείς ναούς, που υψώθηκαν στο Άστυ και το Σούνιο και δεν υπήρχε οικογένεια μέσα στη πόλη που να μην είχε κέρδος. Αν πεις για τους γλύπτες, ούτε που προλάβαιναν τις παραγγελίες για αγάλματα και κεφαλές του Ερμή. Γιατί ήταν συνήθειο να στολίζεται για καλοτυχία και ευημερία ένα ομοίωμα του Ερμή στην είσοδο του σπιτιού. Το εργαστήριό μας απασχολεί λιθοξόους, μαρμαροτεχνίτες και γλύπτες και φτιάχνει κυρίως επιτύμβιες στήλες, αναθήματα σε θεούς, ψηφίσματα και «όρους» ιδιοκτησίας. Συχνά συνοδεύω τον πατέρα στη συνοικία των μαρμαράδων, κοντά στην αγορά των Αθηνών, για να κλείσει δουλειές, να παραγγείλει εργαλεία και υλικά από τους λατόμους της Πεντέλης και της Πάρου και να μισθώσει σαν εργολάβος ανέργους, για κάποιες μέρες, όταν το απαιτεί ο φόρτος εργασίας. Στην ίδια εκείνη γειτονιά έμενε πριν από χρόνια ο φιλόσοφος Σωκράτης, που κατα­ δικάστηκε σε θάνατο με κώνειο. Ο πατέρας του Σωκράτη, Σωφρονίσκος, ήταν σπουδαίος μαρμαροτεχνίτης. Αν και μαρμαράς, ο γιός του δεν θέλησε να ακολουθήσει το επάγγελμα του πατέρα του, κατά πως ήταν το συνήθειο. Προτιμούσε να συζητάει - ή καλύτερα να διδάσκει - χωρίς χρήματα, στην Αγορά, για την αναζήτηση της αλήθειας, που την εκμαίευε από τους συνομιλητές του, όπως η μ ητέρα του, ξεγεννούσε τα παιδιά.

ΣΧΟΛΙΑ___________________________________________________________________________________ Φιλοκλής : ο αρχιτέκτονας Φίλοκλής από τις Αχαρνές αναφέρεται σε επιγραφή του 409-8 π.Χ. Η επιγραφή περιέχει τις ευθύνες εκείνων που είχαν αναλάβει τη φροντίδα του Ερεχθείου, καθώς και κατάλογο μ ε τις επισκευές που πραγματοποιήθηκαν στο ναό, όπου βρισκόταν το αρχαίο άγαλμα της Προμάχου Αθηνάς (Πλάτωνος Μαρία). Στο διήγημα η συγγένεια του Ευπόρου με τον Φιλοκλή είναι φανταστική.

9

Δυστυχώς, οι ιδέες του για τα θεία τον έβαλαν σε μπελάδες. Τον κατηγόρησαν στο δικαστήριο της Ηλιαίας τρεις Αθηναίοι πολίτες, ο Μέλητος, ο ποιητής, ο Λύκωνας, ο ρήτορας και ο Ανυτος, ο στρατηγός, πως τάχα δεν πίστευε στους θεούς και πως με τη διδασκαλία του εξαπατούσε και διέφθειρε τους νέους. Έτσι, οδηγήθηκε στο δικαστήριο και στον ηρωικό του θάνατο πιστός στις αξίες και σε όσα δίδασκε, αρνούμενος τη δυνατότητα να φυγαδευτεί από τον μαθητή του τον Κρίτωνα. Τα προηγούμενα χρόνια, πριν την απαγόρευση του Δημητρίου τοο Φαληρέα, που αφορούσε στον περιορισμό επίδειξης πλούτου στα ταφικά μας μνημεία - αν και όντας ο ίδιος ο πολιτικός, κάθε άλλο παρά υπόδειγμα λιτότητας είναι - οι δουλειές του εργαστηρίου πήγαιναν πολύ καλύτερα. Οι άνθρωποι τότε παράγγελναν στους μαρμαροτεχνίτες, για τα αγαπημένα τους πρόσωπα, που έφευγαν από τη ζωή, εντυπωσιακά επιτύμβια μνημεία, με ολόγλυφα ή ανάγλυφα γλυπτά να στηθούν πάνω από τον τάφο ως σήματα, και ολόγλυφες λουτροφόρους αν ο νεκρός ήταν νέος ή νέα ανύπανδρη. Μεγάλη σημασία για την κατασκευή της παράστασης της επιτάφιας στήλης, έδινε ο παππούς στην προσωπικότητα του ανθρώπου που είχε πεθάνει, που εκφραζόταν με το παράστημα, τη στάση και τη χειρονομία του. Έχω την αίσθηση ότι το πνεύμα του παππού μου, είναι ακόμη στο εργαστήριο και περιπλανιέται στα αγαπημένα του μάρμαρα και τα εργαλεία με τα οποία τους έδινε μορφή. Είναι αλήθεια πως πεθαίνουν μονάχα όσοι λησμονιούνται. Κι εκείνος ζει μέσα μου, στην καρδιά και τη σκέψη μου κι αρκεί ένα άμορφο κομμάτι μάρμαρου να μου ξυπνήσει μια ανάμνηση, που διαρκεί όλη τη μέρα. Θυμάμαι ακόμη που σαν παιδί καθόμουν με τις ώρες και παρατηρούσα τον παππού μου, τον Εύπορο, να σμιλεύει τις δύο θρηνωδούς ενός εντυπωσιακού ταφικού μνημείου, ύστερα από την πρώτη επεξεργασία που έκαναν οι βοηθοί του. Πρώτα, εκείνοι με την ξοΐδα αφαιρούσαν τους μεγάλους όγκους του λίθου και έπειτα ο παππούς με το λίστρον αφαιρούσε τα μικρότερα κομμάτια και έδινε την τελική μορφή στο μνημείο. Θρηνωδός Ελεύθερη σχεδιαστική απόδοση από επιτάφιο μνημείο των Αχαρνών.

4ος αι. π.Χ. Βερολίνο. Μουσείο Περγάμου. ΣΧΟΛΙΑ____________________________________________________________________________________ Δημήτριος Φαληρέας: γύρω στο 317 π.Χ., με διάταγμα του Δημητρίου του Φαληρέως, κυβερνήτη της Αθήνας, απαγορεύτηκε το μεγάλο μέγεθος και κόστος των επιτύμβιων μνημείων με αποτέλεσμα να διακοπεί απότομα η παραγωγή τους. Ξό ΐδα :φαγάνα. Λίστρον : λίμα.

10

Τα έργα του μού προκαλούσαν συγκίνηση, ιδιαίτερα όταν εττρόκειτο για παιδιά ή για λεχώνες. Πόσο είχα συγκινηθεί με την επιτύμβια στήλη της μικρούλας Μνησιπολέμης, συνομήλικης και φίλης της αδελφής μου Φιλαρέτης! Σαν ήρθε στο εργαστήριο, ο πατέρας του κοριτσιού, ο Νικόστρατος, ο πατέρας μου τού έδειξε το τετράδιο με τα σχέδια για τις επιτύμβιες στήλες. Μα σε εκείνον δεν άρεσε κανένα. Τότε μιας και ήμουν καλός στο σχέδιο πήρα μια γύψινη πλάκα και σχέδιασα με κάρβουνο το κορίτσι να κρατά το τόπι του και να παίζει με το αγαπημένο του σκυλάκι, τον Ξανθία. Αν και στενοχωρημένος για το χαμό της μικρής, αισθάνθηκα χαρά και περηφάνια που ο πατέρας της προτίμησε το δικό μου σχέδιο. Μέσα στον τάφο της μικρής τοποθέτησαν τα παιχνίδια της: την πήλινη αρθρωτή κουκλίτσα και την κουδουνίστρα της. Το σκυλάκι της, τον Ξανθία, το χάρισε η μητέρα της νεκρής στην αδελφή μου για να θυμάται την αγαπημένη της φίλη. Τώρα πια, όμως, οι πελάτες του εργαστηρίου, μας ζητάνε απλές στήλες με επιγραφές, όπως η τελευταία που έκανε ο πατέρας μου για την Ηγηστράτη. Μοναδικό στολίδι της στήλης, το ανθέμιο της επίστεψης. Κάποιοι βέβαια δεν υπακούν στο νόμο και του παραγγέλνουν ακόμη επιτύμβια σήματα με παραστάσεις αποχαιρετισμού του νεκρού απότους δικούς του, όπως τη στήλη της Πατροκλέας, κόρης του Φίλομηλίδου, που ζήτησε Ο σύζυγός της, Ο ΔημόνίΚΟς, από το δήμο του Αναγυρούντος. ιμ ' μ ’

Στήλη της Μνησιπολέμης

Ελεύθερη σχεδιαστική απΛόδοστ! από επιτάφιο μνημείο των Αχαρνών.

4ος αι. π.Χ.

Αυτές τις μέρες ωστόσο το εργαστήριο είχε αρκετή δουλειά. Μουσείο Πειραιά γιατί, αν και δημοκρατικός, ο πατέρας μου, με τη μεσολάβηση της Ναυσικράτης, της φίλης της μητέρας μου, προς στον αδελφό της Διογένη Ναυκύδου, άνθρωπο του καθεστώτος, κατάφερε να πάρει την παραγγελία δύο στηλών με ψηφίσματα, που θα στηθούν στο ναό της Αθηνάς Ιππίας. Οι τοίχοι των ιερών από παλιά χρησιμοποιούνται για την ανάρτηση ανακοινώσεων. Από την εποχή του Περικλή όμως στο θέατρο, όπως μου έχει πει ο πατέρας μου, όταν αυτό καθιερώθηκε ως επίσημος θεσμός, οι άρχοντες, επωφελούμενοι από τη συγκέντρωση εκεί, τόσων πολλών θεατών, τιμούν σε αυτό επ' ευκαιρία διαφόρων δημόσιων εορτών, τους στρατιώτες που σκοτώνονται στη μάχη, και τους ευεργέτες της πόλης, αλλά και προβαίνουν σε δημόσιες αναγορεύσεις αρχόντων. Το θέατρό μας λοιπόν, όπως και η Αγορά, τα δημόσια κτίρια και τα ιερά, χρησιμεύει και ως χώρος ανακοινώσεων. Τα ψηφίσματα απαιτούν προσεχτική δουλειά και καλή ορθογραφία. Τα γράμματα στις επιγραφές τα κάνω εγώ, αφού τα μάτια του πατέρα μου δεν βλέπουν πια καλά, εξαιτίας της σκόνης του εργαστηρίου. Ο πατέρας μου υπερηφανεύεται σε όλους τους πελάτες για την καλλιγραφία μου και καμαρώνει που δεν πήγαν χαμένοι οι κόποι της παιδοτροφίας και τα χρήματα που έδωσε στο γραμματιστή για να με μάθει γραφή, ανάγνωση και αριθμητική.

11

Αντίθετα, ο γιος του γείτονα μας Αριστοκλή, έμεινε αγράμματος, εξαιτίας της φιλαργυρίας του πατέρα του. Εκείνος, θυμάμαι ότι δεν έστελνε συχνά το γιο του στο σχολείο για να γλιτώνει τα δίδακτρα. Αν πεις για το μήνα Ανθεστηριώνα, που ήταν γεμάτος αργίες, δεν τον έστελνε καθόλου! Είμαι σίγουρος ότι για να έρθει στο θέατρο μαζί με τα παιδιά του και τη γυναίκα του θα περιμένει την ώρα, που οι υπεύθυνοι του θεάτρου αφήνουν το κοινό να μπει δωρεάν. Στο ανώφλι του σπιτιού μας μάλιστα ο πατέρας, εκτιμώντας τα ωραία μου γράμματα, με έβαλε και χάραξα, αφού πρώτα σχέδιασα, μια αποτροπαϊκή επιγραφή για να μη μας πιάνει το κακό μάτι και η κακογλωσσιά. Η επιγραφή τοποθετήθηκε με προτροπή της μητέρας μου, που όπως όλες οι γυναίκες πιστεύει στη μαντική και στην αστρολογία και χωρίς αμφιβολία και πολλοί άντρες. Είναι βέβαια αλήθεια ότι η αστρολογία και η μαντική, εκτός από το ότι πλουτίζει αυτούς που την ασκούν, ωφελεί εκείνους που τη συμβουλεύονται, γιατί προλέγοντάς τουςέστω και ψέματα - τη μελλούμενη ευτυχία, τους κάνει να χαίρονται και να δέχονται με μεγαλύτερη αντοχή τις δυστυχίες. Γιατί η ελπίδα κάνει τη δυστυχία πιο ευκολόδεχτη και πιο ανάλαφρη. Επίσης, στο εργαστήριο, εγώ, όταν δεν παρακολουθώ μαθήματα και δεν πηγαίνω στο γυμνάσιο για να αθληθώ, καθώς ο αθλητισμός θεωρείται βασικό στοιχείο για τη διαμόρφωση του χαρακτήρα, αναλαμβάνω να φτιάχνω και τα λευκώματα -ξύλινες πλάκες με επίστρωμα γύψου -που χρησιμοποιούνται για τις πρόχειρες ανακοινώσεις του δήμου, αλλά και τις σχολικές εργασίες. Συχνά, ο γραμματέας του δήμου, για οικονομία, μας φέρνει τις ίδιες πινακίδες να τις περάσουμε με δεύτερο στρώμα γύψου, για να επαναχρησιμοποιηθούν.

Στήλη της Πατροκλέας Ελεύθερη σχεδιαστική απόδοση από επιτάφιο μνημείο των Αχαρνών.

4ος αι. π.Χ. Μουσείο Πειραιά

Το περιεχόμενο των ψηφισμάτων, που θα ανακοινωθεί σήμερα στο θέατρο, πριν την παράσταση, ήταν ήδη γνωστό στον πατέρα από την προηγούμενη συνεδρίαση της συνέλευσης του δήμου μας. Στις συνελεύσεις αυτές, που συμμετέχει και εκείνος, όπως οφείλει ως πολίτης, αποφασίζουν οι ίδιοι οι δημότες για την οργάνωση των θρησκευτικών εορτών και τη συντήρηση των βωμών των θεών μας.

12

Όταν ενηλικιωθώ και αφού εκπληρώσω για δύο χρόνια ως έφηβος τα στρατιωτικά μου καθήκοντα, θα γραφτώ και εγώ στο μητρώο του δήμου και θα συμμετέχω στις συνελεύσεις, καθώς και οι δυο γονείς μου έχουν αθηναϊκή καταγωγή. Θα μπορώ να αναλαμβάνω τότε δημόσια λειτουργήματα και να διαχειρίζομαι την πατρική κληρονομιά και περιουσία. Στη εορτή που συνοδεύει την τελετή, όπως ακριβώς έγινε και με τον φίλο μου Δημόστρατο, που γράφτηκε πριν από λίγους μήνες στο «ληξιαρχικό γραμματείο», θα φοράω τη μαύρη χλαμύδα, σε ανάμνηση του χρώματος των πανιών του πλοίου, που οδήγησε στην Κρήτη τον Θησέα και τους υπόλοιπους νέους, για να γίνουν βορά στο φοβερό Μινώταυρο. Στην επιστροφή, αλίμονο, οι νέοι, σύμφωνα με το μύθο, πάνω στον ενθουσιασμό τους ξέχασαν να αλλάξουν με άσπρα τα μαύρα πανιά του πλοίου, οδηγώντας το δυστυχισμένο βασιλιά της Αθήνας και πατέρα του Θησέα, Αιγέα, στο βυθό της θάλασσας, που από τότε πήρε το όνομά του: Αιγαίο Πέλαγος. Προς το παρόν περιορίζομαι στη διαπαιδαγώγησή μου και τη συμμετοχή μου σε αγώνες εφήβων, όπως τώρα στη γιορτή των κατ' αγρούς Διονυσίων, που βρίσκονται ήδη στην τρίτη μέρα διεξαγωγής τους.

Ανάγλυφη παράσταση από αργυρό σκύφο ρωμαϊκών χρόνων. Γσνατιστός μπροστά στον Αχιλλέα ο γέρο-Πρίαμος εκλιπαρεί για το σώμα του Έκτορα. Δεξιά, γυναίκες δούλες, αριστερά Μυρμιδόνες πιθανότατα αποδίδει το θέμα της αισχύλειας χαμένης τραγωδίας «Φρύγες» Κοπεγχάγη, Εθνικό Μουσείο

ΣΧΟΛΙΑ________________________________________________________________ Ανθεστηριώνα: μέσα Φεβρουάριου έως μέσα Μαρτίου. Ψηφίσματα: τα δύο ψηφίσματα παρουσιάζονται, μαζί χάριν της αφήγησης

13

Μαρμάρινη βάση της Μαντινείας. Η Μούσα καθισμένη σε ένα βράχο παίζει την πανδούρα.

4ος αι. π.Χ. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

14

τ

ΓΙΟΡΤΑΖΟΝΤΑΣ ΤΑ ΚΑΤ' ΑΓΡΑΣ ΔΙΟΝΥΣΙΑ

....................................

I α κατ' αγρούς Διονυσία εορτάζονται παντα το μήνα Ποσειδεωνα, στην αρχή του χειμώνα και είναι από τις σπουδαιότερες γιορτές του θρησκευτικού μας εορτολογίου. Ο παππούς μου ο Εύπορος -που δεν ζει πια- συνήθιζε να μου λέει πως από τις δικές μας αυτές αγροτικές τελετουργίες, που είχαν σκοπό να εξασφαλίσουν καλή σοδειά, γεννήθηκε ο θεσμός του θεάτρου. Σε αυτές τις γιορτές, μου έλεγε ο παππούς, επικρατούσε η χαρά και η ευθυμία. Οι χωρικοί ντύνονταν παράξενα, συχνά με προβιές ζώων, έβαφαν τα πρόσωπά τους με το κατακάθι του μούστου, ή φορούσαν μάσκες που τους επέτρεπαν - όταν έβγαιναν στους δρόμους σε ομάδες - να κάνουν τολμηρά πειράγματα, χωρίς να ντρέπονται και χωρίς να αναγνωρίζονται από τον κόσμο. Σημαντικές στιγμές της γιορτής των Διονυσίων είναι ακόμη και σήμερα, όπως και τότε, στα χρόνια του παππού, η θυσία ζώων στο θεό, η πομπή, οι θεατρικοί και οι μουσικοί αγώνες. Η κεντρική πράξη της γιορτής, που τόσο ζωντανά περιγράφεται στους «Αχαρνής»του Αριστοφάνη, γίνεται ακόμη με ιδιαίτερη λαμπρότητα και μεγαλοπρέπεια, παρόλο που έχει σταματήσει πια η ιδιωτική χορηγία και είναι ανύπαρκτος ο ανταγωνισμός. Η γιορτή αποτελεί, πάνω από όλα, μια από τις πιο χαρούμενες στιγμές της ζωής στην εξοχή και μια ευκαιρία για τη συγκέντρωση, εδώ στις Αχαρνές, όλων των δημοτών μας που ζουν σκορπισμένοι σε διάφορα σημεία της Αττικής και στο Κλεινόν Αστυ. Αγρότες από τους γειτονικούς δήμους του Συπαληττού, των Ευπυριδών, των Πηλήκων, των Κρωπιδών, του Χολαργού, του Κηττού, των Κεραμέων, των Αιθαλιδών, της Δεκέλειας, των Χαστιέων, της Φυλής, του Αρματος, των Παιονιδών, της Κηφισιάς, αλλά και από το Αστυ, έχουν ήδη συγκεντρωθεί στις Αχαρνές, για τη μεγάλη γιορτή. Έμποροι, φτασμένοι από τη νύχτα, έχουνε ξεζέψει τα κάρα γύρω από την αγορά και δίπλα στα ζώα τους, πουλάνε την πραμάτεια τους. Ανάμεσα στο πλήθος γυροφέρνουν οι δημοτικοί υπάλληλοι, που ασχολούνται με τις εμπορικές δραστηριότητες. Αγορανόμοι, αστυνόμοι - Σκύθες τοξότες - και ραβδούχοι δούλοι, κρατούν την τάξη και τιμωρούν τους παραβάτες, κυρίως για τις ακαθαρσίες των ζώων, ενώ ... μεταξύ μας, κάποιοι από αυτούς - καθώς λένε οι κακές γλώσσες - επωφελούνται από το χαμό αυτό για να επιδοθούν σε παρανομίες και δωροδοκίες. Θαυματοποιοί, γελωτοποιοί, σφαιροπαίκτες και κουκλοπαίκτες συμπληρώνουν το πολύχρωμο γιορτινό ψηφιδωτό της Αγοράς, διασκεδάζοντας μικρούς και μεγάλους με ελάχιστα χρήματα. Κάποιοι επισκέπτες, από τους πιο μακρινούς δήμους, μένουν από προχτές στα λιγοστά πανδοχεία που υπάρχουν στα περίχωρα του δήμου μας.

ΣΧΟΛΙΑ____________________________________________________________________________________ Κατ’ αγρούς Διονύσια : κατά το μήνα Ποσειδεώνα, που αντιστοιχεί περίπου στο σημερινό Δεκέμβριο, πολλοί δήμοι στην Απική γιόρταζαν τα κατ' αγρούς Διονύσια. Ωστόσο δεν γιορτάζονταν συγκεκριμένη μέρα σε κάθε δήμο, γεγονός που έδινε τη δυνατότητα στους θεατές και στους υποκριτές να συμμετέχουν σε παραπάνω από μια γιορτή. Στην εποχή του Αριστοτέλη, τη διοργάνωσή τους αναλάμβανε ο δήμαρχος.

15

Ο συνωστισμός στους δρόμους που οδηγούν στις Αχαρνές από τους γύρω δήμους και την Ελευσίνα είναι μεγάλος, καθώς, όπως ξέρετε, αυτοί είναι στενοί και χωμάτινοι. Ο κεντρικός μάλιστα δρόμος, που ξεκινά από τις Αχαρνικές Πύλες του Αστεως και οδηγεί στην Αγορά του δήμου μας, σφύζει αυτές τις μέρες από ζωή. Και μα τον Απόλλωνα τον Αγυιέα, που προστατεύει τους οδοιπόρους, δεν λείπουν οι καβγάδες από οξύθυμους αμαξηλάτες, καθώς μετά βίας χωράνε δίπλα - δίπλα δύο αμάξια. Για προσπέραση; Ούτε συζήτηση, αν θέλεις να μείνεις αρτιμελής! Κάτι τέτοιοι τσακωμοί, συνηθισμένοι στα μέρη μας, μου φέρνουν στο νου τον νεαρό Οιδίποδα, που τσακώθηκε για μια προσπέραση με το Λάιο, βασιλιά της Θήβας. Ο αψύς νέος, αγνοώντας ότι ο ταξιδιώτης ήταν ο πατέρας του, τον σκότωσε. Τούτος ο καβγάς έμελλε να είναι η αρχή των δεινών, όπως έξοχα περιγράφονται στη τραγωδία «Οιδίπους Τύραννος», του μεγάλου μας, Σοφοκλή, που τη μνήμη του τιμούμε κάθε χρόνο, στον οικογενειακό του ταφικό περίβολο, στο δρόμο που οδηγεί στη Δεκέλεια.

ΣΧΟΛΙΑ____________________________________________________________________________________ Η κατανομή των αρχαίων δήμων γύρω από τις Αχαρνές ήταν πυκνή. Κάθε δήμος λειτουργούσε αυτόνομα, είχε το δικό του όνομα, τη δική του οργάνωση και εκπροσώπηση στη βουλή της Αθήνας, ανάλογα με τον πληθυσμό του. Είχε επίσης τους δικούς του οικονομικούς πόρους και ιδιαίτερη κοινωνική και θρησκευτική ζωή.

16

Χαρούμενος και εγώ, όπως όλοι οι Αχαρνείς, ετοιμάζομαι να συναντήσω τους φίλους μου από το γυμνάσιο, καθώς σήμερα είναι αργία. Στην πομπή, σχεδόν ίδια με τη φαλλοφορία που διοργανώνει ο Δικαιόπολις στους «Αχαρνής» του Αριστοφάνη, θα μεταφέρουμε στο θέατρο, το Διόνυσο με τη μορφή ενός στύλου, στολισμένου με τον τοπικό κισσό, ιερό φυτό του θεού, μαζί με τα ομοιώματα των φαλλών και τον τράγο, για τη θυσία. Έτσι, πριν λαλήσει ο πετεινός μας, ο Πέρσης, όπως τον φωνάζει η αδελφή μου η Φιλαρέτη - τέσσερα χρόνια μικρότερη μου - σηκώνομαι, πλένομαι και φοράω τον καλό μου λευκό, κοντό, χιτώνα, τις εμβάδες, δηλαδή τις δερμάτινες μπότες μου με τα κορδόνια και πηγαίνω να πάρω το καθιερωμένο πρωινό, το ακράτισμα - κριθαρένιο ψωμί βουτηγμένο σε λίγο κρασί - παρέα με τον πατέρα μου. Εκείνος, αν και είναι αργία, έχει το συνήθειο να ξυπνάει με την ανατολή του ήλιου, για να κάνει την καθιερωμένη του προσευχή στους εφέστιους θεούς, στο βωμό της αυλής μας, αφιερωμένο στον έρκειο Δία, προστάτη του οίκου. Η λατρεία στους θεούς μας εκφράζεται με προσευχές, θυσίες, χοές και εξαγνισμούς. Εμείς οι Έλληνες, περήφανοι καθώς είμαστε, προσευχόμαστε όρθιοι, με τα χέρια σηκωμένα προς τον ουρανό, όταν απευθυνόμαστε στους Ολύμπιους θεούς και σκυμμένοι, μόνο όταν προσευχόμαστε στις θεότητες του Κάτω Κόσμου, αντίθετα με τους βάρβαρους της Ανατολής, που προσκυνούν όμοια, με δουλοπρέπεια, τους άρχοντές τους όπως και τους θεούς τους.

- Παιδί μου να τιμάς πάντα τους θεούς, μου λέει ο πατέρας μου. Να τους ευχαριστείς για τις καλοσύνες τους και να προσπαθείς να κατευνάσεις τους θυμούς τους. Να, δες τον ουρανό στην Πάρνηθα! Ούτε ένα μαύρο συννεφάκι! Έπιασαν οι προσευχές μου στον όμβριο Δία να μη μας στείλει την ευλογημένη βροχή αυτές τις μέρες που γιορτάζουμε το γιο του το Διόνυσο. Και σαν θα 'ρθει η άνοιξη θα του προσφέρω το μαχαίρι μου και τη σιδερένια αιχμή του δόρατός μου, στο λατρευτικό του σπήλαιο, στην Πάρνηθα. Το δροσερό αεράκι έχει καθαρίσει την πρωινή καταχνιά και φαίνεται περήφανο και επιβλητικό το βουνό της Πάρνηθας. Το γλυκοχάραμα υπόσχεται μια όμορφη και ειρηνική μέρα, όπως ταιριάζει σε μια τέτοια μέρα γιορτής. Μόλις έχω τελειώσει το πρωινό μου και βλέπω να κατεβαίνει από τον γυναικωνίτη η αδελφή μου Φιλαρέτη.

- Αδελφούλη, καλή σου μέρα, μου λέει μελιστάλαχτα. Ξύπνησα νωρίς για να σου χτενίσω τα μαλλιά, γιορτινή μέρα που είναι σήμερα.

- Φιλαρέτη, δεν θέλω υπερβολές, όπως κάνουν άλλοι κομψευόμενοι νέοι, της απαντώ.

- Μην προτρέχεις Εύπορε, απλά θα στα περιποιηθώ λιγάκι. Σε λίγο καιρό δεν θα μπορώ, καθώς σαν γραφτείς στο μητρώο ως έφηβος, οφείλεις να αφιερώσεις τα ωραία σου μαλλιά στη θεά Αθηνά. Η Φιλαρέτη χτενίζει τα μαλλιά μου με το ελεφάντινο χτένι της και τα μαζεύει σε κότσο, τον κρωβύλο, αφήνοντας λίγους βοστρύχους πάνω από το μέτωπο, που είναι δεμένο με μια κόκκινη κορδέλα.

- Ορίστε, μου λέει, δίνοντας μου με καμάρι έναν ασημένιο καθρέφτη. Θέλω ο αδελφός μου να είναι ο πιο περιποιημένος έφηβος!

17

Την ευχαριστώ και αφού φοράω πάνω από το γιορτινό, λευκό χιτώνα, το καφετί ιμάτιο μου, που το στολίζει στο τελειωμό του, ένας κόκκινος μαίανδρος, κεντημένος από τα χέρια της αδελφής μου, πηγαίνω στην αυλή να χαιρετίσω τη μητέρα μου. Εκείνη, μαζί με τη δούλη μας, τη Σαμία, πλένουν τα πινάκια, τα ιχθυοπινάκια, τις κύλικες, τις οινοχόες και τις υδρίες για το βραδινό γιορτινό δείπνο. Μυρίζει ο τόπος καλαμάρια, σουπιές και ψάρια, που τα προμηθεύτηκε χθες ο πατέρας μου από τον Λάμαχο, τον ιχθυοπώλη από τη Χαλκίδα. Η Φιλομήλα, η άλλη δούλη μας, καθαρίζει σε ένα ξύλινο τραπέζι φακές και κουκιά για τον έτνο, τον αγαπημένο μου πουρέ, που τόσο άρεσε και στον ημίθεο Ηρακλή, που εμείς οι Αχαρνείς τιμούμε μαζί με τους γείτονές μας τους Χολαργείς, στο ιερό του, το Ηράκλειο. Στη χύτρα κοχλάζει το νερό για το ξεπουπούλιασμα της όρνιθας και των περιστερών, που κείτονται αιματοβαμμένα, στο μαρμάρινο πάγκο, τρανός μεζές για τους κρεατοφάγους, αλλά και για το σκύλο μας, τον Ξανθία, που τού τρέχουν από τώρα τα σάλια για τα κοκαλάκια, που, το δίχως άλλο, θα του πετάξουν από τα ανάκλιντρά τους οι καλεσμένοι μας. Η μητέρα μου με σφίγγει στην αγκαλιά της και με καλημερίζει, ψιθυρίζοντας ευχές στην Αθηνά Υγεία για να με προστατεύει. Λίγο αργότερα συνοδευόμενος από το δούλο μας το Θεόδωρο, ένα όμορφο γεροδεμένο παλικάρι, εικοσιπέντε χρόνων, από την Αλικαρνασσό, ξεκινώ για το σπίτι του φίλου μου Επικράτη γιού του Διοκλή. Οι πρώτες ηλιαχτίδες έχουν αρχίσει ήδη να φωτίζουν τα λιόδεντρα και τις συκιές που θροίζουν στο πρωινό, χειμωνιάτικο αεράκι. Ο Θεόδωρος μου προτείνει να φορέσω στο κεφάλι μου τον πέτασο, το πλατύγυρο δερμάτινο καπέλο, που τόση ώρα κρατώ στο χέρι μου. Το σπίτι του φίλου μου δεν απέχει πολύ από το δικό μας. Περνάω το κατώφλι της ξύλινης εξώπορτας, που βλέπει στη βοτσαλωτή αυλή. Γύρω - γύρω μοσχομυρίζουν ο δυόσμος, το δεντρολίβανο και η μαντζουράνα. Μπαίνοντας μέσα στην αυλή καταλαβαίνω ότι ένα μεγάλο συμπόσιο θα γίνει εκείνο το βράδυ στον ανδρώνα του σπιτιού. Νεαρές δούλες τρίβουν τα πατώματα του περιστυλίου με αλισίβα, αρωματισμένη με λεμονανθούς, ενώ άλλες ετοιμάζουν τα τραπέζια και τις κλίνες. Οι φίλοι μου, Κλεόμβροτος και Δημόστρατος, βρίσκονται ήδη εκεί και γελάνε με τον Επικράτη, που καθώς είναι αγουροξυπνημένος, πλένει με μανία το πρόσωπό του στο μαρμάρινο λουτήρα.

18

Αθηναϊκή οικία των ιστορικών χρόνων I .Πρόπυλο 2. Αυλή 3. Βωμός 4. Ανδρών 5.Αποθήκη ό.Στοά 7. Μαγειρείο 8. Εστία 9. Λουτρό ΙΟ.Δωμάτιο δούλων (;) II .Δωμάτιο γενικής χρήσης (;) 12. Γυναικωνίτης 13. Εργαστηριακός ή αποθηκευτικός χώρος. Σχέδιο Ζαραμπούκα Σ. βασισμένο σε αναπαράσταση του Krischen 1912

- Δεν με άφησε να κοιμηθώ το νιάνιαρο ο αδελφός μου, απαντά εκείνος κακόκεφα. Τον μάλωσε χθες η μάνα μου, για μια γλάστρα με βασιλικό που έσπασε, παίζοντας με το τόπι του, και όλο το βράδυ έκλαιγε. Η μητέρα μου αδυνατούσε να τον κάνει καλά. Από γεννησιμιού του είναι νευρικό και πλατσομύτικο παιδί. Ματώνει τα μαγουλά του με τα νύχια του. Κλαίει την ώρα που γελά. Στο φαγητό είναι δύσκολος και κλαψουρίζει.

- Δεν πιστεύω να ζηλεύεις τον αδελφό σου, Επικράτη, στην ηλικία που είσαι! Σχολιάζει ο Κλεόμβροτος γελώντας. Δεν του έβαλες στα χέρια καμιά ροκάνα του Αρχύτα ή πλαταγή, να ησυχάσει, όπως έκανε η μάνα σου με σένα; Μολονότι πια, καθώς φαίνεται τίποτα δεν θυμάσαι από τα δικά σου τα παιδιάστικα καμώματα! Γνωρίζεις όμως, βέβαια, πως η αρχή είναι το σπουδαιότερο σε κάθε δουλειά, μάλιστα όταν πρόκειται για πράγμα νεαρό και τρυφερό, γιατί τότε, προπάντων, πλάθεται βαθιά ο χαρακτήρας, σχολιάζει ο Κλεόμβροτος, επηρεασμένος - καθώς φαίνεται - από το έργο του φιλοσόφου Θεοφράστου «Περί χαρακτήρων».

- Αν πάρει το χαρακτήρα του αδελφού του σώθηκε, λέει περιπαιχτικά ο Δημόστρατος και γελάμε όλοι δυνατά. Στην αυλή μπαίνει εκείνη την ώρα ο Ιπποκλής, ο θείος του Επικράτη, αδελφός του πατέρα του, μαζί με το γιο του επίσης Επικράτη και συνομήλικο του φίλου μου, που μένουν στο δήμο της Φυλής. Σύμφωνα με το νόμο της πολιτείας μας, ο Ιπποκλής, ως Αθηναίος πολίτης, μπορεί να μετακομίσει και να πάει να μείνει αλλού. Δεν αλλάζει όμως δήμο ούτε αυτός ούτε τα παιδιά του.

ΣΧΟΛΙΑ________________ Πλαταγή: κουδουνίστρα

19

- Καλώς ορίσατε! τους υποδέχεται εγκάρδια ο Διοκλής. Κόπιασε Ιπποκλή να ξαποστάσεις και να σε φιλέψω, όπως προστάζει ο Ξένιος Δίας, μέχρι να πάμε στη γιορτή, του λέει δεϊχνοντάς του ένα μαρμάρινο πάγκο με λιονταρίσια πόδια, δίπλα στο πηγάδι. Και κάνοντας νόημα στη δούλη, εκείνη τρέχει να κεράσει τον φιλοξενούμενο το παραδοσιακό τρατάρισμα, ξερά σύκα, καρύδια και φρούτα εποχής.

- Στη γιορτή θα έρθω, μα για το θέατρο, ούτε να το συζητάς. Μόνο για φτύσιμο είναι! απαντά σουφρώνοντας τη μύτη του ο Ιπποκλής.

- Μα για πες μου, Ιπποκλή, κατακρίνεις τα όσα γίνονται στο θέατρο, γιατί τα είδες πολλές φορές ή χωρίς να δεις αυτό το θέαμα το νομίζεις αδιάντροπο κι αντάξιο, για φτύσιμο όπως λες, τον ρωτάει ο Διοκλής.

- Αυτό δα μου έλειπε στην ηλικία μου! Να έχω αυτά τα μακριά, λευκά μαλλιά και γένια και να κάθομαι ανάμεσα σε γυναικούλες και παραλογιασμένους θεατές, να χειροκροτώ και να ξεφωνίζω άπρεπα παινέματα σε αχρείους ανθρώπους, που ντυμένοι με φορέματα παριστάνουν ερωτευμένα θηλυκά. Είμαι εβδομήντα πέντε ετών Διοκλή. Πρόλαβα να δω ωραίες παραστάσεις στο Κλεινόν Αστυ, ακόμα και στο δήμο μας κι ας μην ήταν τότε το θέατρο του Διονύσου λίθινο. Συγκρίνονται τα σημερινά έργα με εκείνα του Αισχύλου και του Σοφοκλή; Ακόμη και τα έργα του Ευριπίδη, που δεν είναι της αρεσκείας μου, είναι καλύτερα από τις αηδίες που παίζονται στις μέρες μας. Γλυκανάλατες ερωτικές ιστορίες! Πουφ! Πού είναι οι ωραίες κωμωδίες του Αριστοφάνη, που σχολίαζε τους δημαγωγούς και τους λαοπλάνους και μας ξαλάφρωνε από το βάρος της ψυχής και την οργή μας! Μα σήμερα αδελφέ μου, ακόμη και οι επαναλήψεις των σπουδαίων εκείνων ποιητών, με τις νεωτεριστικές σκηνοθεσίες, είναι για κλάματα. Και οι σημερινοί ηθοποιοί!!! Καμαρώνουν λες και είναι πρυτάνεις ή στρατηγοί ή αρεοπαγίτες. Τους βραβεύουν, λέει, για την άρτια ερμηνεία τους! Κουραφέξαλα! Στις μέρες μου μαθές και στις μέρες του πατέρα μου, τους ποιητές βράβευαν και τους χορηγούς. Τσ, τσ, άλλοι καιροί, άλλα ήθη!!! σχολιάζει ο Ιπποκλής, κάνοντας γκριμάτσες.

- Συγχωρεμένος είσαι, Ιπποκλή, γι’ αυτά που λες, απαντά χαμογελαστά ο Διοκλής. Οι υποκριτές, ωστόσο, συμβάλλουν στην επιτυχία της παράστασης. Για σκέψου, ο κώμωδος Σάτυρος και οι τραγωδοί Αριστόδημος και Νεοπτόλεμος έπαιξαν μπροστά στο... «φίλο» σου, το Φίλιππο, το βασιλιά της Μακεδονίας. Το «φίλος» το λέει περιπαικτικά ο Διοκλής, καθώς ο γέρο-Ιπποκλής ανήκει στην αντιμακεδονική παράταξη.

- Σήμερα εξάλλου το έργο διαδραματίζεται στη Φυλή, που τόσο αγαπάς και άκουσα ότι ο κεντρικός ήρωας του έργου, σαν κάπως να σου μοιάζει, λέει κλείνοντας πονηρά το μάτι στο δούλο μου Θεόδωρο, που κρυφογελάει. Είμαι βέβαιος, συνεχίζει ο Διοκλής, ότι αν έρθεις στο ωραίο θέατρό μας, θα 'ρχεσαι πρώτος από όλους για να πιάνεις τη καλύτερη θέση για να βλέπεις και να ακούς καλά. Έλα και θα πληρώσω εγώ τα σύμβολα. Αυτό φαίνεται ότι είναι ισχυρό κίνητρο για τον Ιπποκλή, που κάνει για λίγο το δύσκολο, τάχα πως το σκέφτεται, αλλά τελικά δέχεται, χωρίς άλλα παρακάλια.

20

Ο γέρο-Ιπποκλής μένει στη Φυλή, χρόνια τώρα, αδιαφορώντας για όλους, εκτός από τα παιδιά του, καλλιεργώντας τα χωράφια που έχει κληρονομήσει από τον πεθερό του, μιας και εκείνος δεν είχε αποκτήσει αγόρια. Ο πατέρας μού έχει πει πως έχει επιβάλει στον εαυτό του μια σκληρή ζωή με πολλή δουλειά και ακόμη με πιο πολύ οικονομία και βλέπει με αηδία τους αργόσχολους από την πόλη να έρχονται στο χωριό του για θυσίες και γιορτές, τάχα προς τιμή των θεών. Η μόνη αλήθεια, σ' αυτά που λέει ο γέρο-Ιπποκλής, είναι οτι στις μερες μας οι υποκριτές έχουν μεγαλύτερη επιτυχία απο τους ποιητές. Η ανέλιξή τους σε διασημότητες, έχει ως συνέπεια να δημοσιοποιείται η προσωπική τους ζωή και προπάντων τα αισθηματικά τους, καθώς έχουν πολλές κατακτήσεις και είναι περιζήτητοι εραστές.

ΣΧΟΛΙΑ____________________________________________________________________________________ Ο Επικρατής Διοκλέους Αχαρνεύς υπήρξε επιστάτης προέδρων της βουλής το 302-301 π.Χ . Ο Επικράτης Iπποκλέους Αχαρνεύς υπήρξε επιστάτης πρυτανέων της Βουλής , όπως φαίνεται σε ψήφισμα του 306-305 π. X.

21

!

<λ V : . ί \ π ·

·ν

ν 'Λ'< I \ Γ ■■> γ * ■? I Ι ' ί T -i./M 'V :V

\

Ls % ! 1 ? Λ,Μρ

*·> Ν' /\ * : - (. ,<._/■ Λ Ο I Λ > I 1: Γ ο | L* Α ο Γ | ρ.^ « \ ,Μ ι λ ι . ·\ ι

Γ

i

!■ I. l

i f t

Μ .ν

ν

,

ν ι \ι

’ A χ Λ Λ /ν< · f ν vl Λ ' ι a ; A Μ /M

> A '■ Λ t .VI

ι ·.

Ψήφισμα προς τιμή χορηγών. Στην ανάγλυφη παράσταση εικονίζεται καθιστάς ο Διόνυσος κι ένας σάτυρος που κρατάει οινοχόη. Πέντε προσωπεία της Νέας Κωμωδίας κρέμονται στο επιστήλιο. Τέλη 4συ αι. π.Χ., Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

22

ΣΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΤΩΝ ΑΧΑΡΝΩΝ X ωρίς άλλη καθυστέρηση και με μεγάλη ανυπομονησία πηγαίνουμε όλοι μαζί στο σημείο απ' όπου θα ξεκινήσει η πομπή. Σαν άγριο μελίσσι βουίζει ο τόπος από τις φωνές του συγκεντρωμένου πλήθους. Μα πιο πολύ κελαρύζουνε οι φωνές των παιδιών. Οι χαρούμενες και όλο θόρυβο μπάντες των κωμαστών, που χορεύουν και τραγουδούν μεθυσμένοι, σκορπίζονται ήδη μέσα στους δρόμους και στα δρομάκια του κέντρου των Αχαρνών και στις γύρω γειτονιές. Πολλοί, με βαμμένα πρόσωπα με καπνιά και μούστο, μασκαρεμένοι, εκστομίζουν, πάνω από τα κάρα τους, πειράγματα και αστεϊσμούς στους διαβάτες, που ανταπαντούν με τη σειρά τους. Στα αλώνια, καλογυμνασμένα αγόρια αγωνίζονται στα «ασκώλια». Πηδούν δηλαδή και χορεύουν πάνω σε φουσκωμένα και λαδωμένα ασκιά, προσπαθώντας να μη χάσουν την ισορροπία τους. Σαν ηχούν οι σάλπιγγες, η γιορταστική πομπή, γεμάτη λαμπρότητα και μεγαλοπρέπεια, ξεκινά με τα φαλλικά άσματα, με τους ιερείς και τους άρχοντες να βαδίζουν μπροστά. Ακολουθούν τα ζώα της θυσίας, στεφανωμένα με κισσό και λουλούδια. Τα αγόρια και τα κορίτσια έχουν τη δική τους θέση στην πομπή. Οι κανηφόρες παρθένες, οι πιο ωραίες νέες μας, κουβαλούν στα πανέρια τους προσφορές από άνθη, φρούτα, ψωμί, ασκιά με κρασί και νερό και τα σκεύη για το θυσιαστήριο γεύμα. Πίσω τους, βαδίζουν, περήφανοι, στεφανωμένοι, οι νικητές των αγώνων των προηγούμενων ημερών, μαζί με τους αυλητές, που παίζουν με τους αυλούς τους γλυκές μελωδίες. Τέλος, ακολουθεί ο απλός κόσμος, κρατώντας κλωνάρια κισσού. Ο ήλιος έχει σηκωθεί πια ψηλά και η πομπή περνά μπροστά από το ναό της Αθηνάς Αρείας και του Αρη, που θεωρείται ο ιερότερος τόπος των Αχαρνών. Σε αυτόν στήνονται γραμμένες σε πέτρα οι αποφάσεις που αφορούν τους δημότες Αχαρνείς και τα αναθήματα προς τιμή των θεών. Όταν η πομπή φθάνει στο θέατρο, οι ιερείς του Διονύσου, κάτασπρα ντυμένοι, είναι έτοιμοι για τη θυσία. Ηχεί η σάλπιγγα και η δυνατή φωνή του κήρυκα αναγγέλλει τον ερχομό των επισήμων. Προπορεύονται οι ιερείς των ναών της Αθηνάς και του Αρη, καθώς και των άλλων ναών, με στεφάνι στα κεφάλια τους και ακολουθούν οι άρχοντες της πόλης. Μέσα στις γιορτινές τους φορεσιές, προχωρούν αργά, με μεγαλοπρέπεια και καταλαμβάνουν τις θέσεις τους, στους μαρμάρινους θρόνους της προεδρίας, μπροστά από το κοίλο.

ΣΧΟΛΙΑ____________________________________________________________________________________ Πειράγματα: τα λεγάμενα «σκώμματα εξ αμάξης» Ασκώλια:«... παιχνίδι δεξιότητας παιζόταν κατά την δεύτερη ημέρα των κατ' αγρούς Διονυσίων. Ο ασκός γεμάτος κρασί ήταν και το έπαθλο για τον νικητή που ισορροπούσε πάνω σε αυτό. Ο ασκός καθώς γινόταν από το δέρμα του θυσιαστήριου τράγου είχε συμβολική αξία. Η νίκη ευεργετούσε ολόκληρη την κοινότητα αφού συμβόλιζε την καθ' υπόταξη του τράγου και την αποτροπαϊκή προστασία των αμπελιών από τα αιγοπρόβατα που έτρωγαν τα βλαστάρια των κλημάτων.» Χρήστος Μπουλώτης από το βιβλίο το Ελληνικό Παιχνίδι σελ. 59

23

Η φωνή του κήρυκα ακούγεται και πάλι. Ζητά από τους πιστούς να σωπάσουν, μήπως και πάει γρουσουζιά, αν ακουστεί τέτοια ώρα αγενής λόγος, και καλεί τους ιερείς να κάνουν τις σπονδές. Ο αρχιερέας, με τον άσπρο μακρύ χιτώνα με τα χρυσά κεντίδια, σηκώνεται και κατευθύνεται προς τη θυμέλη του θεάτρου, στην άκρη της ορχήστρας με το χαλικόστρωτο δάπεδο, για να τελέσει τη σπονδή. Όλος ο κόσμος είναι όρθιος και στέκεται με ευλάβεια. Ο αρχιερέας στάζει λίγο κρασί στο θυμίαμα που καίει στο βωμό και με τα χέρια υψωμένα στον ουρανό προσεύχεται στο Διόνυσο, προστάτη του θεάτρου και της δραματικής ποίησης. Από το βωμό αναδύονται καπνοί και ο αέρας του θεάτρου γεμίζει αρώματα λιβανιού και κέδρου.

Το θέατρο μας κάτι τέτοιες στιγμές ξαναβρίσκει το θρησκευτικό και τελετουργικό χαρακτήρα που είχε στο ξεκίνημά του, μιας και συχνά πλέον χρησιμοποιείται όχι μόνο ως σημείο αναφοράς της πολιτικής και κοινωνικής μας ζωής, αλλά και ως χώρος ενοικίασης για μουσικές και θεατρικές παραστάσεις από τη Δημοτική Αρχή προς ενίσχυση των εσόδων του δήμου. Χτισμένο με έξοδα του δημοτικού ταμείου, στην καταπράσινη Αχαρνική πεδιάδα, στέκεται στην καρδιά της πόλης μας - την Αγορά, με τα δημόσια οικοδομήματα και τα ιερά των θεών, του Διονύσου, του Αρη, προστάτη του δήμου μας, της Αθηνάς Αρείας και Ιππίας.

ΣΧΟΛΙΑ____________________________________________________________________________________ Το θέατρο : η περιγραφή του θεάτρου και η εικονογραφική του απεικόνιση είναι φανταστική, καθώς δεν έχει ολοκληρωθεί η ανασκαφή.

24

Σε όποιο σημείο και να καθίσει ο θεατής, αντικρίζει το ευλογημένο βουνό, την Πάρνηθα, πανέμορφη και επιβλητική. Το κοίλο είναι προσαρμοσμένο στο χαμηλό φυσικό ύψωμα, σκαμμένο στο κέντρο του και συμπληρωμένο με επιχώσεις στις πλευρές του. Ένας στενός αποχετευτικός αγωγός, καλυμμένος με πλάκες, στα σημεία που συναντά τις κλίμακες, περιτρέχει την ορχήστρα, μπροστά από την πρώτη σειρά των ειδωλίων, για να απομακρύνει τα νερά της βροχής. Εμείς, ήδη, αφού έχουμε πληρώσει στην είσοδο του θεάτρου το εισιτήριό μας, το σύμβολο, πιάνουμε θέσεις στις τελευταίες σειρές της πλαϊνής κερκίδας του κάτω διαζώματος. Τα χρήματα από τα εισιτήρια αποτελούν μια καλή πηγή εσόδων για το δήμο μας. Και, εκτός από κάποιους προνομιούχους, που έχουν δωρεάν είσοδο, όλοι οι άλλοι θεατές πληρώνουμε δύο οβολούς. Τα εδώλια του θεάτρου μας είναι πέτρινα από μαλακή πέτρα (ασβεστόλιθο) - σαν απλά σκαλοπάτια - θεμελιωμένα στο έδαφος, ενώ το επιθέατρο ακριβώς από πάνω μας, μετά το κύριο διάζωμα, είναι ακόμη ξύλινο. Και λέω ακόμα, γιατί στα παλαιότερα χρόνια του παππού και του πατέρα μου, το θέατρο ήταν ολόκληρο από ξύλο. Τα καθίσματα ωστόσο δεν είναι άβολα, καθώς ο κάθε θεατής φέρνει για καλό και για κακό το μαξιλαράκι του, αν ο επιστάτης του θεάτρου δεν έχει προβλέψει την προσέλευση του κόσμου. Μέχρι να ξεκινήσει το έργο και η αναγόρευση των τιμώμενων προσώπων, μαζί με τους φίλους μου, παίζουμε αστραγάλους, που σαν σωστοί έφηβοι κουβαλάμε πάντα μαζί μας, στα δερμάτινα πουγκιά που κρέμονται στη μέση μας. Ένα ευχάριστο παιχνίδι δεξιοτεχνίας, που για τα κορίτσια γίνεται οιωνός ερωτικών προβλέψεων, μιας και κείνα αγαπούν «το αστραγαλίζειν»πολύ. Τον καιρό του παππού και του προπάππου μου παρουσιάζονταν κάθε χρονιά καινούργια έργα στα Μεγάλα Διονύσια, στα Λήναια και άλλες γιορτές, στο Αστυ. Τα βραβευμένα έργα περιόδευαν ύστερα στους δήμους της Αττικής, όπως στο δήμο μας, στα κατ' αγρούς Διονύσια. Τώρα πια, όπως σχολίασε ο γέροντας Ιπποκλής, στο σπίτι του Επικράτη, η ποιητική έμπνευση έχει στερέψει και παίζονται κυρίως έργα του ένδοξου θεατρικού παρελθόντος. Το ίδιο συμβαίνει και με τους κωμικούς συγγραφείς. Κανείς δεν συναγωνίζεται τον Αριστοφάνη ούτε στο μικρό του δαχτυλάκι. Ο παππούς μου τον θαύμαζε κι ας μας περιέπαιζε στους «Αχαρνής» ως άμουσους, καρβουνιάρηδες, ξεροκέφαλους και έτοιμους για καβγά. Στην πραγματικότητα είμαστε πολύ εργατικοί και συνετοί. Μα σαν είδαν οι Αχαρνείς, οικογενειάρχες άνθρωποι, να ερημώνουν τα σπίτια τους και να καταστρέφονται τα χωράφια τους, στα χρόνια του μεγάλου πολέμου, τί να έκαναν; Ζητούσαν εκδίκηση. Στις μέρες μας οι θεατρικές παραστάσεις, που αποτελούν μέρος των θρησκευτικών μας γιορτών, είναι η πιο δημοφιλής ψυχαγωγία. Οι παραστάσεις είναι πολλές σε όλα τα θέατρα της Αττικής, αλλά και στον υπόλοιπο ελληνικό κόσμο, ιδιαίτερα μετά τις κατακτήσεις του Αλέξανδρου. Δεκάδες θέατρα κτίστηκαν, όπως στην Επίδαυρο, τη Μεγαλόπολη, τη Μακεδονία, την Πέργαμο που το μέγεθος τους ποικίλει ανάλογα με τις ανάγκες κάθε κοινότητας. Ακόμη και στη μικρότερη πόλη, το θέατρο, όπως σας ανέφερα ήδη, θεωρείται απαραίτητο δημόσιο κτίριο. Στα πολλά αυτά θέατρα συνεχίζονται οι δραματικοί διαγωνισμοί στις τοπικές εορτές, κυρίως προς τιμήν του Διονύσου, που είναι, ως γνωστόν, ο κατ' εξοχήν θεός του θεάτρου, αλλά επίσης και προς τιμήν άλλων θεών. ΣΧΟΛΙΑ____________________________________________________________________________________ Αστράγαλοι: από τα πιο αγαπητά παιχνίδια τόσο των αγοριών όσο και των κοριτσιών. Ήταν μικρά κόκκαλα των αιγοπροβάτων που βρίσκονται ανάμεσα στην κνήμη και στον αστράγαλο. Τα ονόμαζαν και κόπια σημερινά κότσια. Τα χρησιμοποιούσαν ως παιχνίδια δεξιότητας, τύχης αλλά και ερωτικής μαντείας. Οι κανόνες των παιχνιδιών με αστραγάλους είναι γνωστοί από τον Πολυδεύκη.

25

Στις τοπικές εορτές προστέθηκαν άλλες, μεγαλοπρεπέστερες, προς τιμήν βασιλιάδων, όπως π.χ. για τον Αλέξανδρο και τον πατέρα του το Φίλιππο και παλαιότερα τον Αρχέλαο. Οι επαγγελματίες του θεάτρου είναι πολλοί και έχουν μεγάλη ζήτηση. Τα παλαιά κλασικά δράματα του Αισχύλου, του Σοφοκλή και του Ευριπίδη εξακολουθούν να παίζονται. Τώρα όμως αρέσουν περισσότερο οι κωμωδίες, που δεν μοιάζουν με αυτές του Αριστοφάνη, που έκαναν πολιτική και κοινωνική σάτιρα. Οι νέες κωμωδίες έχουν θέματα αισθηματικά, όπως αυτές του Μενάνδρου, του Φιλήμονα από τις Συρακούσες, του Δίφηλου από τη Σινώπη, του Πόντου και του Απολλόδωρου. Κουράστηκε πια ο κόσμος από τον Πόλεμο και τις πολιτικές που τον προκάλεσαν!

Ρωμαϊκό ανάγλυφο του 1ου μ,Χ.αι. που απεικονίζει τον Μένανδρο να μελετά τα προσωπεία που χρησιμοποιούσε στις παραστάσεις του.

Villa Getty

ΣΧΟΛΙΑ____________________________________________________________________________________ Θεατρικές παραστάσεις: Τις θεατρικές παραστάσεις μπορούσαν να παρακολουθήσουν ελεύθεροι Αθηναίοι πολίτες, μέτοικοι, έφ η βο ι, γυναίκες και δούλοι που συνόδευαν τα αφεντικά τους. Τον 5° αι. π.Χ. ο Περικλής θεωρώντας το θέατρο ((σχολείο» καθιέρωσε τα θεωρικά (αποζημίωση δύο οβολών) για όλους τους πολίτες. Τον 4° αι. π.Χ. παίζονταν θεατρικά έργα, ιδιαίτερα τα βραβευμένα, σε όλη την Ελλάδα. Οι παραστάσεις συνδέονταν πάντοτε με κάποια θεότητα όχι όμως αποκλειστικά με τη λατρεία του Διονύσου. Παράδειγμα το θέατρο της Επιδαύρου που βρίσκεται μέσα στον ιερό χώρο του Ασκληπιού. Στη Δωδώνη, οι παραστάσεις δίνονταν προς τιμή του Δία, στο Άργος της Ήρας, στους Δελφούς των Μούσών, στον Ωρωπό του Αμφιάραου. Κατά την ελληνιστική περίοδο το δράμα σταδιακά αποβάλλει τον θρησκευτικό του χαρακτήρα και συνδέεται με σημαντικά πολιτικά γεγονότα, βασιλικούς γόμους, αποθεώσεις ηγεμόνων και επινίκιες εκδηλώσεις, (βλ. θέατρο και εξουσία σελ. 39.)

26

Ο Μένανδρος, ο γιος του Δειττίθους, από το δήμο της Κηφισιάς, που είναι και φίλος του Δημήτριου του Φαληρέα, είναι ένας νέος κωμικός ποιητής, που αρέσει πολύ, ιδιαίτερα στις γυναίκες, καθώς τα έργα του είναι λιγότερο αθυρόστομα από τα έργα των παλαιών κωμικών και συχνά διηγούνται αισθηματικές ιστορίες. Η προσωπική του εξάλλου ιστορία με την αγαπημένη του Γλυκέρα, περισσότερο συγκινεί παρά σκανδαλίζει - όπως θα έπρεπε - τις γυναίκες που σκέφτονται συνέχεια τον έρωτα. Λένε ότι η ομορφιά και τα χαμόγελα της αγαπημένης του, καθρεφτίζονται μέσα στους στίχους του ποιητή. Η αγάπη του για κείνη τον αφήνει αδιάφορο στα κρυφά βλέμματα που του ρίχνουν οι άλλες γυναίκες, πλούσιες και φτωχές, θαυμάζοντας τον για την ψηλή κορμοστασιά και το όμορφο αρρενωπό του πρόσωπο. Στη γιορτή, σήμερα, θα παίξουν το έργο του «Δύσκολος», με το οποίο νίκησε στα Λήναια, πριν από δύο χρόνια όταν άρχοντας ήταν ο Δημογένης. Και για το λόγο αυτό, σήμερα βρίσκονται στο θέατρο πολλοί συνδημότεςτου Κηφισιώτες. Σύμφωνα με την υπόθεση του έργου ο Κνήμων είναι πατέρας μιας κόρης, της Μυρρίνης, την οποία, ένας νεαρός από το Αστυ, ο Σώστρατος με τη θεϊκή παρέμβαση του Πάνα ερωτεύθηκε και θέλει να παντρευτεί. Ο πατέρας της όμως είναι τόσο ιδιότροπος, δύστροπος και μισάνθρωπος, ώστε δεν αφήνει κανένα να τον πλησιάσει και να του μιλήσει για οτιδήποτε. Αδιαφορώντας για όλους, εκτός από την κόρη του, ο «δύσκολος» αυτός άνθρωπος ζει με την κόρη του και μια γριά υπηρέτρια, τη Σιμίκη, στη Φυλή της Αττικής καλλιεργώντας ολομόναχος το κτήμα του. Οι προσπάθειες του Σώστρατου να πάρει πληροφορίες για την όμορφη νέα, αλλά και να πλησιάσει τον ίδιο τον Κνήμονα, ακόμη και με τη βοήθεια του Γοργία, του γιου της πρώην συζύγου του «δύσκολου», αποβαίνουν άκαρπες. Η κωμωδία μετά από διάφορα ευτράπελα συμβάντα έχει φυσικά αίσιο τέλος, καθώς ο Σώστρατος παντρεύεται την κόρη του Κνήμονα, Μυρρίνη και ο Γοργιάς την αδελφή του Σώστρατου. Η μητέρα μου Φαναγόρα, που εξαιτίας της καλής οικονομικής μας κατάστασης, δε βγαίνει συχνά έξω από το σπίτι, μιας και όλες τις εξωτερικές δουλειές τις κάνουν οι δούλες, περίμενε τη σημερινή μέρα με αγωνία, καθώς μέχρι πριν από λίγα χρόνια απαγορευόταν στις γυναίκες να παρακολουθήσουν παράσταση κωμωδίας, ως άσεμνο και αθυρόστομο θέαμα. Από χθες ετοίμασε τα καλαθάκια μετά φρούτα, τα ξερά σύκα, τις ελιές και το ψωμί, για να γευματίσουμε πρόχειρα, επειδή οι παραστάσεις θα ολοκληρωθούν αργά το απόγευμα. Στο δικό μου, έχει προσθέσει και μελόπιτες για μένα και τους φίλους μου, όπως όταν πήγαινα στο σχολείο για να διδαχθώ από τον γραμματιστή, τον κιθαριστή και τονπαιδοτρίβη. Συνοδευόμενη η μητέρα μου από τη δούλη της τη Σαμία, που της κρατάει το σκιάδιο, το κολατσιό και το μαξιλάρι για το εδώλιο του θεάτρου, φτάνει από τις πρώτες στο θέατρο, μαζί με τις φίλες της, τη Δεξικράτεια, κόρη του Θρασυμήδου, και τη Ναυσικράτη, την αδελφή του Διογένους, γιού του Ναυκύδου. Η Σαμία παίρνει θέση στην ξύλινη στοά που βρίσκεται πάνω από τις κερκίδες του επιθεάτρου. Από εκεί, όρθια, θα παρακολουθήσει την παράσταση μαζί, με τους άλλους δούλους που συνοδεύουν τα αφεντικά τους.

ΣΧΟΛΙΑ____________________________________________________________________________________ Ο Μένανδρος γεννήθηκε το 342 π.Χ. και πέθανε το 290 π.Χ., ενώ κολυμπούσε στη θάλασσα του Πειραιά. Έγραψε πάνω από 100 κωμωδίες και νίκησε σε δραματικούς αγώνες οκτώ φορές. Έχουν σωθεί αποσπάσματα από τα έργα του, τα οποία γνώρισαν μεγάλη επιτυχία σε όλο τον τότε γνωστό κόσμο: Δύσκολος, Επιτρέποντες, Σαμία και Ασπίδα. Ο Μένανδρος συνέβαλε στη διαμόρφωση της λατινικής κωμωδίας. Όταν ο Δημήτριος ο Πολιορκητής κατέλαβε το 307 π.Χ την Αθήνα, ο ποιητής συνελήφθη ως φίλος του Δημητρίου του Φαληρέως, αλλά σώθηκε χάριν σε ένα συγγενή του Δημητρίου του Πολιορκητή.

27

Η μητέρα μου σήμερα φορά τον μακρύ πέπλο σε λευκό χρώμα, δώρο του πατέρα μου από τη Μασσαλία, που στολίζεται με ένα απλό κόσμημα, καρφιτσωμένο στον ώμο και πάνω από αυτόν, ένα γαλάζιο ιμάτιο. Οι φιλενάδες της είναι και εκείνες όμορφα, μα διακριτικά ντυμένες, με μακριούς, κεντημένους, πέπλους, ιμάτια, καλύπτρες και διαδήματα στο κεφάλι, και κομψά, πλατύγυρα καπέλα με μύτη στην κορυφή, τις λεγάμενες θολίες, όπως προστάζει η μόδα των γυναικών φερμένη από την Τανάγρα, φορούν κομψά δερμάτινα κομψά δερμάτινα πέδιλα. Είναι στολισμένες με κοσμήματα, χωρίς υπερβολές, όχι από το φόβο των γοναικονόμων, που επέβαλε ο Δημήτριος ο Φαληρέας για να επιβλέπουν τη συμπεριφορά των γυναικών και τα υπερβολικά φτιασίδια, μα από σεμνότητα. Ανεβαίνουν χαρούμενες στο πάνω μέρος του θεάτρου με τα ξυλοπάπουτσα και τα δερμάτινα σανδάλια τους να προκαλούν έναν τραγουδιστό θόρυβο, όπως ανεβαίνουν στις ξύλινες ράμπες ανάμεσα στις κερκίδες. Είναι αλήθεια ότι έχοντας μεγαλώσει σε οικογένεια με πολλές γυναίκες ξέρω ότι ο εξωτερικός καλλωπισμός είναι ένας τρόπος που μεταχειρίζονται οι γυναίκες για να σαγηνέψουν τους άνδρες τους, ώστε να μην τρέχουν στις εταίρες, αλλά ποτέ δεν κατάλαβα την ανάγκη τους να ανταγωνίζονται και μεταξύ τους. Αβυσσος η γυναικεία φύση!

Ρωμαϊκό αντίγραφο νεαρής κοπέλας που παίζει αστραγάλους.

2ος αι. μ.Χ., Βερολίνο

ΣΧΟΛΙΑ____________________________________________________________________________________ Γυναικονόμοι: στα τέλη του 4°° αι. π.Χ. ο Δημήτριος Φαληρεύς ανέθεσε στον Άρειο Πάγο και στους Γυναικονόμους την εποπτεία για την τήρηση των νόμων εναντίον της χλιδής και της υπερβολής.

28

ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΙΜΩΝ ΣΤΟ ΘΕΑΤΡΟ Σ τις δύο παρόδους του θεάτρου σχηματίζονται σιγά-σιγά ουρές από θεατές, που μπαίνουν μέσα, με τάξη, από το φόβο των ραβδούχων. Οι ταξιθέτες παίρνουν τα εισιτήριά τους, τα σύμβολα και τους δείχνουν τη θέση που θα καθίσουν. Στις πρώτες σειρές κάθονται επιφανείς Αχαρνείς.

- Κοιτάξτε, φωνάζει ο Κλεόμβροτος. Μπαίνουν οι τριήραρχοι Πυθοκλής, Ανθεμόκριτος, Απολλόδωρος και Αντίμαχος. Να και ο Διονύσιος, ο'Εαντος, ο'Εκφαντος, ο Στέφανος, ο γιόςτου Μενεκλέους, ο Ιερώνυμος, του Ιέρωνος, ο Φιλοκράτης και ο Κωμιάδης. Να και ο Νικόστρατος, που υπήρξε νικηφόρος χορηγός στο διθύραμβο, πριν από χρόνια.

- Ποιος είναι αυτός ο ασπρομάλλης με το κόκκινο ιμάτιο; ρωτάει ο Δημόστρατος.

- Δεν τον γνώρισες Δημόστρατε; Είναι ο Πυθόδωρος ο γιός του Νικοστράτου, που η οικογένεια του είναι από τις πλουσιότερες και μεγαλύτερες οικογένειες του τόπου μας, μα ζει χρόνια στη Μελίτη την αριστοκρατική συνοικία του Αστεως. Εδώ στις Αχαρνές, έχει τον επιστάτη του, που προσέχει τη περιουσία του και τους δούλους, που καλλιεργούν τη γη, εξηγεί ο Κλεόμβροτος.

- Για κοίτα ποιος πάει να κάτσει στη μεσαία κερκίδα κορδωμένος! μας λέει ο φίλος μου Επικράτης χολωμένος. Ο Αγνωνίδης, με το άλλο σκουλήκι, το τσιράκι του, το Δημόφιλο, το γιο του Δημοφίλου. Κρίμα που είναι και Αχαρνεύς! Και οι δυο έχουν μείνει ατιμώρητοι, που κατηγόρησαν άδικα τον Αριστοτέλη και το Θεόφραστο για ασέβεια. Υπάρχει δικαιοσύνη σε αυτή την πόλη πια; Ντροπή για το δήμο μας! συμπληρώνει, φτύνοντας κάτω με οργή. Για κοίτα τον, με τι δουλοπρέπεια αρπάζει το μαξιλάρι από το χέρι του δούλου του, για να καθίσει, ο ξεδιάντροπος ο Αγνωνίδης!

- Αλίμονο Επικράτη, γιε του Διοκλή. Πολύ δαγκανιάρικο είναι το σκυλί που έστειλες κατά πάνω μας. Γιατί μήτε τα οικογενειακά μας καθήκοντα παραμελήσαμε ποτέ, μήτε της πολιτείας. Κι εγώ αντίθετα από σένα, κατά πως φαίνεται, θα φύγω από το θέατρο πιο γνωστικός και πιο προνοητικός για τη ζωή, λέει με θυμό ο Ανδροκλής, ο ανιψιός του Δημοφίλου, που καθόταν στο πίσω εδώλιο και φαίνεται ότι μας παρακολουθούσε τόση ώρα, χωρίς να τον προσέξουμε, απορροφημένοι από τη συνομιλία μας.

- Μα τον Ηρακλή, Ανδροκλή! Δεν ντρέπεσαι καθόλου να υποστηρίζεις τέτοιους βδελυρούς και διεφθαρμένους συγγενείς και να δείχνεις πως περηφανεύεσαι κι από πάνω; Και το χειρότερο απ' όλα είναι ότι δε φαίνεται να έχεις καμιά ελπίδα για γιατρειά, αφού έχεις το θάρρος να επαινείς πράγματα τόσο αδιάντροπα κι αντάξια για φτύσιμο, του απαντά με οργή ο Επικράτης. Τότε ο Ανδροκλής, με μάτια που βγάζουν σπίθες και με κορμί που τρέμει από θυμό, αρπάζει τον Επικράτη από το μπράτσο και οι δύο νέοι έρχονται στα χέρια. Εκείνη την ώρα δύο ραβδούχοι, μας κοιτούν επίμονα από την αριστερή πλευρά του διαδρόμου του διαζώματος και κινούνται προς το μέρος μας, χτυπώντας απειλητικά τα ραβδιά στις παλάμες τους. Μα δεν χρειάζεται να τα χρησιμοποιήσουν στις πλάτες των οξύθυμων νέων. Σαν πιο συνετοί εμείς, αστραπιαία τους χωρίζουμε και γυρίζουμε στις θέσεις μας, πριν κατηγορήσουν κι εμάς για ασέβεια του θεάτρου.

29

-Εμείς οι δύο, μα τον Αρη, δεν τελειώσαμε Επικράτη! Κάποια από αυτές τις μέρες θα τα πούμε. Φυλάξου! του λέει ο Ανδροκλής σμίγοντας τα φρύδια από θυμό. Στην πραγματικότητα, η αιτία του καυγά δεν είναι μόνο το ήθος του θείου του Δημόφιλου. Για την ίδια όμορφη εταίρα ο Επικράτης και ο Ανδροκλής ανταγωνίζονται, τρέφοντας δυνατό πόθο κι αγάπη γι' αυτή. Το νιώθω το μίσος τους και σκέφτομαι ότι αν ο φίλος μου δεν πνίξει το πάθος του γι' αυτήν τη γυναίκα, οι απειλές του Ανδροκλή θα πραγματοποιηθούν πολύ σύντομα. Βέβαια, τα αισθήματα δύσκολα τιθασεύονται προς τη μεριά που θέλει ο κάθε άνθρωπος. Ευτυχώς, εκείνη την ώρα, ο κήρυκας, κουνώντας ένα κουδούνι στο χέρι του, ειδοποιεί ότι πριν από την παράσταση θα τιμηθούν σημαντικοί πολίτες του δήμου. Ο Διογένης, ο γιος του Ναυκύδου, αφού σηκώνεται από τη θέση του, πηγαίνει στην ορχήστρα, και ανακοινώνει με σοβαρή και δυνατή φωνή ότι ύστερα από εισήγηση του, στο δήμο των Αχαρνών, απονέμονται τιμές επαίνου και στεφάνου ελιάς, στον, επί Πραξιβούλου άρχοντα, ταμία του δήμου Φανόμαχο Νικοδήμου, για την ορθή διαχείριση του δημοτικού ταμείου και στεφάνι κισσού στο δήμαρχο Οινόφιλο Οινοφίλου και στον επιμελητή των Διονυσίων Λέοντα, γιο του Θέωνα, για την άριστη επιμέλεια των κατ' αγρούς Διονυσίων. Οι τιμές αποδίδονται με τιμητικά ψηφίσματα, που θα αναγραφούν σε λίθινη στήλη που θα τοποθετηθεί στο Ιερό της Ιππίας Αθηνάς με δημόσια έξοδα, καθώς ο ταμίας του Δήμου θα πληρώσει γι' αυτό είκοσι δραχμές από το δημόσιο ταμείο. Χορηγείται επίσης στους τιμωμένους και στους απογόνους τους η αιώνια προεδρία στους Διονυσιακούς αγώνες των Αχαρνέων, δηλαδή η τιμή να κάθονται στα πρώτα έδρανα του θεάτρου κατά τις παραστάσεις, τους μουσικούς αγώνες και τις γιορτές. Στη συνέχεια ακολουθεί η δημόσια στεφάνωσή τους. Με την έναρξη της διαδικασίας απονομής το ακροατήριο ξεσπά σε χειροκροτήματα και ζητωκραυγές, θεωρώντας δίκαιο να τιμώνται οι έντιμοι πολιτικοί. Μόνο κάποιοι δημοκρατικοί κατσουφιάζουν, γιατί τους θεωρούνε κόλακες και προστατευόμενους του Δημήτριου Φαληρέα, του «ηλιόμορφου άρχοντα», όπως τον αποκαλούν περιπαικτικά. Και καταλαβαίνω το γιατί, από τις συζητήσεις που κάνει συχνά στον ανδρώνα του σπιτιού μας, ο πατέρας μου με το φίλο του, το στρατηγό Δεινοκράτη, τον πατέρα του φίλου μου Κλεόμβροτου: Παρότι ο Δημήτριος ο Φαληρέας, που έχει διοριστεί από το Μακεδόνα βασιλιά Κάσσανδρο, έχει απαλλάξει τους πλούσιους πολίτες από τις λειτουργίες, χάρη στην αύξηση των δημοσίων εσόδων - η χρηματοδότηση των θεατρικών αγώνων γίνεται πια με δαπάνη του δημοσίου και την προετοιμασία του χορού αναλαμβάνει ο αγωνοθέτης, υπάλληλος της πόλης, που εκλέγεται κάθε χρόνο από την Εκκλησία του δήμου - οι δουλοπρεπείς εκδηλώσεις των οπαδών του προκαλούν αγανάκτηση και στους πλούσιους.

ΣΧΟΛΙΑ____________________________________________________________________________________ Ο Δημήτριος ο Φαληρέας. γεννήθηκε το 345 π.Χ. και ήταν Αθηναίος φιλόσοφος, συγγραφέας και πολιτικός. Ως επιστάτης των Αθηνών, διορισμένος από τον Κάσσανδρο, εφάρμοσε πολλές καινοτομίες στην πόλη των Αθηνών. Μετά την απελευθέρωση της Αθήνας από το Δημήτριο τον Πολιορκητή, το 307 π.Χ., και την αποκατάσταση της δημοκρατίας, κατέφυγε αρχικά στη Θήβα και στη συνέχεια στην Αίγυπτο, στην αυλή του Πτολεμαίου Α '. Συνέβαλε σημαντικά στην ίδρυση του Μουσείου και της Βιβλιοθήκης στην Αλεξάνδρεια και στη μετάφραση στα ελληνικά των ιερογλυφικών χρονικών της Αιγύπτου. Πέθανε στην Ανω Αίγυπτο το 283 π.Χ., εξόριστος από τον Πτολεμαίο τον Β’ τον Φιλάδελφο. Μετά την αναχώρηση του Φαληρέα οι Αθηναίοι, που είχαν ανεγείρει 360 ανδριάντες, στα πλαίσια τάχα εξωραϊσμού και βελτίωσης της ποιότητας ζωής της Πόλης, τους κατέστρεψαν όλους, εκτός από έναν που είχε τοποθετηθεί στον ιερό βράχο της Ακρόπολης.

30

Ανάμεσα σε αυτούς που σχολιάζουν πικρόχολα διακρίνω πολλούς συντοπίτες μου, που είναι άνθρωποι φτωχοί και μισούν το Φαληρέα, γιατί τους έχει στερήσει τα πολιτικά τους δικαιώματα, εξαιτίας της φτώχειας τους και έχει καταργήσει τα «θεωρικά» . Και μολονότι αναγνωρίζουν το έργο του πολιτικού με τις αριστοτελικές αντιλήψεις, που είχε δάσκαλό του το φιλόσοφο Θεόφραστο, θυμούνται την εποχή των πατεράδων και των παππούδων τους, που έδωσαν αγώνες για να συμμετέχουν όλοι οι πολίτες στη διοίκηση της πόλης. Εξάλλου οι εύποροι θυμώνουν επίσης μαζί του επειδή θέτει περιορισμούς στην ιδιωτική τους ζωή, ενώ εκείνος, ζώντας με βασιλική μεγαλοπρέπεια, κάθε άλλο παρά υπόδειγμα λιτότητας είναι. Και σα να μη φτάνει που η δύναμή του στηρίζεται στα όπλα της μακεδονικής φρουράς και στα αξιώματα, που έχει δώσει σε δικούς του ανθρώπους, έχει γεμίσει όλη την πόλη των Αθηνών με αγάλματα, που τον παριστάνουν όρθιο, έφιππο, ή πάνω σε τέθριππο! Ο πατέρας συχνά λέει πως δε θα αργήσει η ώρα που θα αποκατασταθεί η δημοκρατία και θα ξεσπάσει η οργή του λαού. Ο φίλος μου ο Δημόστρατος, που ο πατέρας του είχε υπάρξει και νικηφόρος χορηγός σε διθύραμβο και σε αγώνα τραγωδίας, μου εξηγεί πως, στην πραγματικότητα, τα «θεωρικά» έχουν αρχίσει να περιορίζονται από πιο παλιά, όταν ο ΔημόφιλοςΔημοφίλου από τις Αχαρνές - ο συνδημότης μας για τον οποίο τσακώθηκε μες στο θέατρο ο φίλος μου Επικράτης - εισηγήθηκε, πριν από μερικά χρόνια στην εκκλησία του δήμου, διάταγμα, σύμφωνα με το οποίο έπρεπε να αναθεωρηθούν όλα τα μητρώα των δήμων.

- Ο λόγος είναι προφανής, πρόσθεσε ο φίλος μου ο Κλεόμβροτος, που είναι έξι χρόνια μεγαλύτερος από μένα και λογοδοσμένος με την Καλλιστώ, ανιψιό του ρήτορα Λυκούργου. Η αμφισβήτηση της αθηναϊκής καταγωγής και από τους δύο γονείς σήμανε την αρχή της διαγραφής αρκετών πολιτών από τα μητρώα και τον περιορισμό κάποιων μισθοδοσιών, όπως αυτές των βουλευτών και των δικαστών, καθώς και κατάργηση της παροχής των «θεωρικών». Με τα χρήματα αυτά πιστεύουν οι κυβερνώντες ότι θα καλυφθούν από το κράτος οι στρατιωτικές δαπάνες για τον πόλεμο εναντίον των Μακεδόνων. Και παρόλο το σκαιό ποιόν του ανθρώπου, που κατηγόρησε τον ολιγαρχικό, αλλά έντιμο στρατηγό Φωκίωνα, η πολιτική αυτή πλειοψήφησε στην Εκκλησία του Δήμου και εφαρμόζεται μέχρι σήμερα. Ο Δημήτριος ο Φαληρέας έχει επεκτείνει το μέτρο αυτό με βάση την οικονομική κατάσταση των πολιτών. Μα την πίστη μου στοιχηματίζω στα ζάρια ότι θέλετε, αν αυτός ο γιος του δούλου του Φανοστράτου δεν δωροδόκησε πολλούς από αυτούς που συμμετείχαν στην Εκκλησία ή δεν τους εκβίασε με την απειλή της υποθήκης της περιουσίας τους. ΣΧΟΛΙΑ____________________________________________________________________________________

Θεόφραστος: Ο φιλόσοφος Θεόφραστος μαθητής του Αριστοτέλη γεννήθηκε στη Λέσβο το 372 π.Χ., από πατέρα βαφέα. Το πραγματικό του όνομα ήταν Τύρταμος, ο Αριστοτέλης όμως τον ονόμασε Θεόφραστο για τη μεγάλη του ευγλωπία. Όταν πέθανε ο Αριστοτέλης, τού κληροδότησε τη βιβλιοθήκη του. Διηύθυνε επί 34 χρόνια το Λύκειον, έναν κήπο που στέγαζε τους Περιπατητικούς. Οι Αθηναίοι αγαπούσαν πολύ τον Θεόφραστο. Όταν ο Αγνωνίδης, Αθηναίος δημαγωγός, που αργότερα υπήρξε και κατήγορος του Φωκίωνα, τον κατηγόρησε για ασέβεια, αθωώθηκε παμψηφεί θεωρώντας τον κατήγορό του συκοφάντη. Πέθανε το 287 π.Χ., σε ηλικία 85 ετών. Ο Θεόφραστος δεν περιφρονούσε τις υλικές απολαύσεις όπως οι Κυνικοί. Αντίθετα, απέκτησε πλούτη, υπηρέτες και ζούσε με πολυτέλεια. Θεωρούσε όμως ότι οι ηδονές πρέπει να ασκούνται με μέτρο. Ασχολήθηκε με τη λογική, την ηθική, τη μεταφυσική, τη ποιητική, τη γεωμετρία, τη θρησκεία, τη φυσιολογία, τη μουσική και τη νομοθεσία. Έργα του είναι «οι Χαρακτήρες», «Αι περί φυτών ιστορίαι», «Περί φυτών αιτιών», «Περίλίθω ν»,«Περί αισθήσεων και αισθητών».

Δημόφιλος Δημοφίλου : Ο Δημόφιλος ο Αχαρνεύς ήταν αντιμακεδόνας πολιτικός. Μήνυσε δημόσια τον Φωκίωνα, το 318 π.Χ., και δολοφονήθηκε από τον γιο του Φωκίωνα, λίγα χρόνια μετά. Υπήρξε δημοτικός σύμβουλος και ιεροποιός, το 329 π.Χ.

31

-Ποιος παίζει ζάρια; ρωτά, τάχα θυμωμένα, ο πατέρας μου, που μας πλησιάζει χωρίς να τον πάρουμε είδηση. Ο Κλεόμβροτος κοκκινίζει, μα δεν αποκρίνεται.

-Κλεόμβροτε, το ξέρει ο πατέρας σου ότι παίζεις τυχερά παιχνίδια; συνεχίζει ο πατέρας μου γελώντας. Η αλήθεια παιδιά μου είναι ότι έχει δίκιο ο φίλος σας. Αλίμονοί Ο λαός παρασύρεται εύκολα από τους δημαγωγούς και τους λαοπλάνους. Τους δίνει την εξουσία και μετά του κάθονται στο σβέρκο. Δυστυχώς πάει η παλιά δημοκρατία! Η ζωή έχει γίνει δύσκολη και οι πολίτες ανυπόμονοι. Η οικονομική δυσπραγία και οι στερήσεις του κοσμάκη έχουν οδηγήσει στην αδιαφορία για τα κοινά και στα χαλαρωμένα ήθη. Ο πολίτης, αντί να πηγαίνει στη συνελεύσεις της Εκκλησίας, προτιμά να δουλέψει, ώστε να βγάλει το μεροκάματο για τη φαμελιά του. Εξάλλου ποιος τους υπολογίζει σήμερα τους πολίτες, αφού ο στρατός στηρίζεται πια στους μισθοφόρους και όχι στους ίδιους! Μα έχει ο καιρός γυρίσματα. Η ώρα της ανατροπής πλησιάζει, λέει ο πατέρας μου, μιλώντας περισσότερο στον εαυτό του, παρά σε μας. Το βράδυ, το δίχως άλλο, μετά την παράσταση, στα καπηλειά της Αγοράς, αλλά και στα συμπόσια στα σπίτια της πόλης, θα ανάψουν ζωηρές συζητήσεις, με αφορμή την απόδοση τιμών σ' αυτά τα πρόσωπα. Η αλήθεια είναι, όπως συχνά μου λέει ο πατέρας μου, ότι ο επιμελητής των Διονυσίων πρέπει να επαγρυπνά, ώστε ο εορτασμός να πραγματοποιείται σύμφωνα με το θρησκευτικό εορτολόγιο και να τηρείται με ευλάβεια το τελετουργικό. Στο τέλος της θητείας τους, οι άρχοντες και οι διάφοροι αξιωματούχοι οφείλουν να κάνουν έναν απολογισμό της διαχείρισής τους, μπροστά στην Εκκλησία του Δήμου. Η διοργάνωση των αγώνων, εξάλλου, που πλέον πληρώνονται με δημοτικά έξοδα, κοστίζει ακριβά. Πρέπει να πληρωθούν τα ζώα και τα ξύλα για τις θυσίες, να συντηρηθούν τα κτίρια που προορίζονται για τους αγώνες, να εξασφαλιστούν τα έπαθλα για τους νικητές και οι αμοιβές για τους διαγωνιζόμενους. Μα από τις σκέψεις μου αυτές με διακόπτει ο θεατρώνης. Μετά την αναγόρευση των τιμώμενων προσώπων, εκείνος ανακοινώνει την είσοδο των μουσικών και την έναρξη της παράστασης. Οι μουσικοί, οι αυλητές, οι τυμπανιστές και οι κιθαριστές, ντυμένοι με μακριά ενδύματα, ως τους αστραγάλους, με πολλά διακοσμητικά σιρίτια, παίρνουν τη θέση τους στην ορχήστρα.

32

Το προσκήνιο καλύπτεται από ζωγραφισμένα τελάρα από ύφασμα, που παριστάνουν τρεις θύρες. Η κεντρική θύρα αντιπροσωπεύει την είσοδο του σπηλαίου αφιερωμένου στον Πάνα και τις Νύμφες, η αριστερή θύρα την είσοδο του σπιτιού του Κνήμονα και η δεξιά θύρα την είσοδο της οικίας του προγονού του, του Γοργία.

Στη σκηνή μπαίνει ο ηθοποιός που υποδύεται τον Πάνα.Όλοι οι θεατές σιωπούν: ΠΑΝΑΣ: Βάλτε με το νου σας ότι αυτός ο τόπος είναι η Φυλή της Αττικής και ότι το σπήλαιο των Νυμφών, απ' όπου βγαίνω, ανήκει στους κατοίκους της Φυλής και σε όσους μπορούν βράχους να καλλιεργούν εδώ, ένα πολύ λαμπρό ιερό τους. Σε αυτό εδώ το χωράφι προς τα δεξιά μου, μένει ο Κνήμονας, ένας πολύ μισάνθρωπος άνθρωπος, ένας άνθρωπος δύσκολος μ' όλους, που δεν χωνεύει το λαό -ναι, το λαό-, που ζώντας πολλά χρόνια τώρα δεν έχει βγάλει καμιά γλυκιά λέξη από το στόμα του, που δεν έχει πει πρώτος σε κανέναν ένα χαιρετισμό, εκτός κι αν από ανάγκη γειτόνευε και περνούσε από μένα, τον Πάνα. Και αφού τελειώνει το μονόλογό του ο ηθοποιός που υποδύεται τον Πάνα, άλλοι υποκριτές βγαίνουν με τη σειρά που απαιτεί το έργο, από το κτίριο της σκηνής και κατευθύνονται στην ορχήστρα: ο ερωτευμένος με τη Μυρρίνη, την κόρη του Κνήμονα, Σώστρατος, ο παράσιτος του νέου Χαιρέας, η γριά Βάγια Σιμίκη, οι δούλοι Σίκωνας και Γέτας, ο Γοργίας και άλλοι. Πίσω από τα σκηνικά οι υποκριτές φοράνε τα κουστούμια, ανάλογα με την ηλικία και την κοινωνική θέση αυτών που υποδύονται και μάσκες με έντονα χρώματα, καμωμένες από λινό ύφασμα και αλευρόκολλα. Τα προσωπεία συγκροτούνται με ιμάντες πίσω στο κεφάλι, και έχουν τονισμένα τα χαρακτηριστικά και ορθάνοικτα τα στόματα. Μόνοι οι υποκριτές που υποδύονται δούλους φορούν επίσης πρόσθετες κοιλιές και οπίσθια.

Όταν βγαίνει ο ηθοποιός που παριστάνει τον Κνήμονα, πολλοί θεατές αρχίζουν να γελούν. Μαζί τους κι εγώ. Το προσωπείο, είναι ίδιο με το πρόσωπο του γέρο-Ιπποκλή. Τώρα καταλαβαίνω το σχόλιο που έκανε ο Διοκλής στο σπίτι του, πριν ξεκινήσουμε για τη γιορτή, ότι ο ήρωας του έργου του Μενάνδρου Κνήμων σαν κάπως να μοιάζει στο πρόσωπο με το γέρο-Ιπποκλή. Σίγουρα τη φάρσα την έκανε ο Διοκλής με τον πατέρα μου, βάζοντας τον δούλο μας Θεόδωρο να ζωγραφίσει το προσωπείο του Κνήμονα με τα χαρακτηριστικά του Ιπποκλή. Τον Θεόδωρο με την άδεια του πατέρα μου, τον χρησιμοποιούν συχνά οι θίασοι που γνωρίζουν το ταλέντο του στην κατασκευή προσωπείων.

Ο πατέρας μου έχει σκοπό να τον ελευθερώσει όταν εγώ θα πάω στο στρατό και δεν θα τον έχω πια ανάγκη.

33

Σαν τελειώνει η παράσταση, το σούρουπο, λίγο πριν τη δύση του ήλιου, βραβεύονται οι ηθοποιοί. Για τους καλλιτέχνες, δεν υπάρχει πιο ένδοξη ανταμοιβή από το στεφάνι που παίρνει ο νικητής στους ιερούς αγώνες. Οι καλλιτέχνες των παραστάσεων, ωστόσο, παίρνουν μεγάλα ποσά από το δήμο, σύμφωνα με την εργολαβία, το συμβόλαιό τους δηλαδή, αλλά παράλληλα επωφελούνται και από διάφορα πλεονεκτήματα. Οι πρωταγωνιστές κωμωδίας κερδίζουν γύρω στις 400 δραχμές. Ο Πώλος, ο μεγαλύτερος ηθοποιός του καιρού μας, λένε ότι για μια διήμερη εμφάνισή του παίρνει ένα τάλαντο. Οι καλλιτέχνες και οι δάσκαλοι τους επίσης, λαμβάνουν αποζημίωση για την τροφή τους και απαλλάσσονται από τη στρατιωτική τους θητεία. Οι τριταγωνιστές, αντίθετα, χωρίς μεγάλο ταλέντο, ζουν αφανείς και με μεγάλες στερήσεις. Οι ηθοποιοί του αποψινού θιάσου ανήκουν στο κοινό «των περί των Διόνυσον τεχνιτών των εν Αθήναις», ένα σωματείο καλλιτεχνών που προστατεύει τα δικαιώματά τους. Φεύγω από το θέατρο με τη ψυχή ξαλαφρωμένη. Θα περιμένω με ανυπομονησία τα επόμενα κατ' αγρούς Διονύσια και τις επόμενες παραστάσεις στο αγαπημένο μου θέατρο των Αχαρνών.

Και όπως τελείωσε ο Μέναδρος το έργο του: Και σεις που ευχαριστηθήκατε μαζί μας, που νικήσαμε το δύσκολο αυτό γέροντα με φιλοφροσύνη χειροκροτήστε μας, παλικαράκια, παιδιά, άντρες. Κι αυτή που από αρχοντικό γονιό βαστά και το γέλιο αγαπά, η κόρη Νίκη, ας μας ακολουθεί πάντοτε καλόβολη.

Έτσι σας λέω και εγώ για την ιστορία που μόλις σας διηγήθηκα: «Αν το έργο μου σάς άρεσε, δώστε του τα χειροκροτήματά σας Και, όλοι μαζί, δείξτε μου τη χαρά σας.»

Τέλος

34

01 ΑΡΧΑΙΟΙ ΑΤΤΙΚΟΙ ΜΗΝΕΣ ΚΑΙ 01 ΒΑΣΙΚΕΣ ΓΙΟΡΤΕΣ Ί . Ε κ α τ ο μ β α ιώ ν

Ε κ α τ ό μ β α ια π ρ ο ς τ ιμ ή ν τ ο υ Α π ό λ λ ω ν α .

Π ρ ώ τ ο ς μ ή ν α ς τ ο υ Α τ τ ικ ο ύ

Κ ρ ό ν ια : π ρ ο ς τ ιμ ή ν τ ο υ Κ ρ ό ν ο υ κ α ι τ η ς Ρ έ α ς .

έτο υ ς .

Σ υ ν ο ικ ία : π ρ ο ς τ ιμ ή τ η ς θ ε ά ς Α θ η ν ά ς , σ ε α ν ά μ ν η σ η τ ο υ

Α π ό μ έ σ α Ιο υ λ ίο υ ω ς μ έ σ α

σ υ ν ο ικ ισ μ ο ύ π ο υ α π ο δ ίδ ε τ α ι σ τ ο Θ η σ έ α .

Α υ γ ο ύ σ το υ .

Π α ν α θ ή ν α ια : π ρ ο ς τ ιμ ή τ η ς γ έ ν ν η σ η ς τ η ς θ ε ά ς Α θ η ν ά ς

με

π ο μ π ή τ ο υ ιε ρ ο ύ π έ π λ ο υ τ η ς θ ε ά ς ω ς ισ τ ίο σ ε τ ρ ο χ ο φ ό ρ ο π λ ο ίο κ α ι γ υ μ ν ικ ο ύ ς α γ ώ ν ε ς . Ο ι ν ικ η τ έ ς τ ω ν α γ ώ ν ω ν έ π α ιρ ν α ν ω ς έ π α θ λ ο έ ν α ν π α ν α θ η ν α ϊκ ό α μ φ ο ρ έ α μ ε λ ά δ ι α π ό τ ις ιε ρ έ ς ε λ ιέ ς τ η ς Α θ η ν ά ς κ α ι σ τ ε φ ά ν ι ε λ ιά ς .

2 . Μ ε τ α γ ε ιτ ν ιώ ν

Μ ε τ α γ ε ίτ ν ια : π ρ ο ς τ ιμ ή τ ο υ Α π ό λ λ ω ν α .

Α π ό μ έσ α Α υ γ ο ύ σ το υ ω ς

Η ρ ά κ λ ε ια : π ρ ο ς τ ιμ ή τ ο υ Η ρ α κ λ ή .

μ έ σ α Σ ε π τ ε μ β ρ ίο υ .

3 . Β ο η δ ρ ο μ ιό ν

Γ ε ν έ σ ια

Α π ό μ έ σ α Σ ε π τ ε μ β ρ ίο υ ω ς

Α ρ τ έ μ ιδ ο ς Α γ ρ ο τ έ ρ α ς : η γ ιο ρ τ ή σ υ ν δ έ ε τ α ι μ ε τ η ν ίκ η τ ω ν

μ έ σ α Ο κ τ ω β ρ ίο υ .

Α θ η ν α ίω ν σ τ ο Μ α ρ α θ ώ ν α .

π ρ ο ς τ ιμ ή τ ω ν ν ε κ ρ ώ ν π ρ ο γ ό ν ω ν .

Β ο η δ ρ ό μ ια : π ρ ο ς τ ιμ ή τ ο υ Α π ό λ λ ω ν α . Μ ε γ ά λ α Μ υ σ τ ή ρ ια : σ τ η ν Ε λ ε υ σ ίν α , π ρ ο ς τ ιμ ή τ η ς Δ ή μ η τ ρ α ς κα ι τη ς Κ ό ρ η ς .

4 . Π υ α ν ο ψ ιώ ν

Π υ α ν ό ψ ια : π ρ ο ς τ ιμ ή τ ο υ Α π ό λ λ ω ν α γ ια τη σ υ γ κ ο μ ιδ ή τ ω ν

Α π ό μ έ σ α Ο κ τ ω β ρ ίο υ ω ς

ο σ π ρ ίω ν . Σ τ η ν γ ιο ρ τ ή π ε ρ ιέ φ ε ρ α ν τ η ν ε ιρ ε σ ιώ ν η .

μ έ σ α Ν ο ε μ β ρ ίο υ .

Θ η σ ε ία : π ρ ο ς τ ιμ ή τ ο υ Θ η σ έ α . Θ ε σ μ ο φ ό ρ ια : μ υ σ τ η ρ ια κ ή γ ιο ρ τ ή τ ω ν γ υ ν α ικ ώ ν γ ια τη Δ ή μ η τρ α κα ι τη ν Κ ό ρ η . Ο σ χ ο φ ό ρ ια : Δ ιο ν υ σ ια κ ή γ ιο ρ τ ή σ τ ο τ έ λ ο ς τ ο υ τ ρ υ γ η τ ο ύ με π ο μ π ή κα ι α γ ώ ν ες δ ρ ό μ ο υ εφ ή β ω ν . Α π α τ ο ύ ρ ια : τ ρ ιή μ ε ρ ή

γ ιο ρ τ ή γ ια τ η ν ε γ γ ρ α φ ή τ ω ν α γ ο ρ ιώ ν

κ α ι τ ω ν κ ο ρ ιτ σ ιώ ν σ τ ο υ ς κ α τ α λ ό γ ο υ ς τ ω ν φ α τ ρ ιώ ν . Χ α λ κ ε ία : π ρ ο ς τ ιμ ή τ η ς Α θ η ν ά ς κ α ι τ ο υ Η φ α ίσ τ ο υ .

5 . Μ α ιμ α κ τ η ρ ιώ ν

Π ο μ π α ία : π ρ ο ς τ ιμ ή τ ο υ Δ ιά ς Μ ε ιλ ιχ ίο υ γ ια κ α λ ή σ π ο ρ ά μ ε

Α π ό μ έ σ α Ν ο ε μ β ρ ίο υ ω ς

π ε ρ ιφ ο ρ ά

τ η ς δ ο ρ ά ς θ υ σ ια σ θ έ ν τ ο ς ζ ώ ο υ .

μ έ σ α Δ ε κ ε μ β ρ ίο υ .

6 . Π ο σ ε ιδ ε ώ ν

Α λ ώ α : π ρ ο ς τ ιμ ή τ η ς Δ ή μ η τ ρ α ς .

Α π ό μ έ σ α Δ ε κ ε μ β ρ ίο υ ω ς

Κ α τ ’ α γ ρ ο ύ ς Δ ιο ν ύ σ ια : π ρ ο ς τ ιμ ή τ ο υ Δ ιο ν ύ σ ο υ σ τ ο υ ς

μ έ σ α Ια ν ο υ ά ρ ιο υ .

Δ ή μ ο υ ς τ η ς Α τ τ ικ ή ς ό π ω ς τ ις Α χ α ρ ν έ ς , μ ε π ο μ π ή , φ α λ λ ικ ά ά σ μ α τ α , α σ κ ω λ ια σ μ ο ύ ς γ ια τ η ν ε ξ α σ φ ά λ ισ η τ η ς σ υ γ κ ο μ ιδ ή ς κ α ι δ ρ α μ α τ ικ ο ύ ς α γ ώ ν ε ς .

7. Γ α μ η λ ιώ ν ο μ ή ν α ς τ ω ν

Γ α μ ή λ ια : γ ιο ρ τ ή α φ ιε ρ ω μ έ ν η σ τ ις π ρ ο σ τ ά τ ιδ ε ς θ ε ό τ η τ ε ς τ ο υ

γόμω ν.

γά μου.

Α π ό μ έ σ α Ια ν ο υ ά ρ ιο υ ω ς

Λ ή ν α ια : γ ιο ρ τ ή τ ο υ Δ ιο ν ύ σ ο υ μ ε π ο μ π ή κ α ι χ ο ρ ό μ α ιν ά δ ω ν

μ έ σ α Φ ε β ρ ο υ ά ρ ιο υ .

κ α ι δ ρ α μ α τ ικ ο ύ ς α γ ώ ν ε ς .

8 . Α ν θ ε σ τ η ρ ίω ν

Α ν θ ε σ τ ή ρ ια : Π ρ ο ς τ ιμ ή τ ο υ Δ ιο ν ύ σ ο υ . Δ ια ρ κ ο ύ σ ε τ ρ ε ις

Α π ό μ έ σ α Φ ε β ρ ο υ ά ρ ιο υ

η μ έ ρ ε ς , α ) Π ιθ ο ίγ ια ( α ν ο ίγ ο ν τ α ν τα ν έ α κ ρ α σ ιά ) , β ) Χ ό ε ς

ω ς μ έ σ α Μ α ρ τ ίο υ .

( α σ κ ω λ ια σ μ ο ί) , γ) Χ ύ τ ρ ο ι ( α φ ιε ρ ω μ έ ν η σ τ ο υ ς ν ε κ ρ ο ύ ς ) . Μ ε τ α α ν θ ε σ τ ή ρ ια

ε π ίσ η ς σ υ ν δ έ ε τ α ι τ ο έ θ ιμ ο τ η ς α ιώ ρ α ς α π ό

τ ις Α θ η ν α ίε ς κ ό ρ ε ς . Δ ιά σ ια : η μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η γ ιο ρ τ ή π ρ ο ς τ ιμ ή τ ο υ Δ ία Μ ε ιλ ιχ ίο υ , π ο υ α π ε ικ ο ν ιζ ό τ α ν ω ς φ ίδ ι, π ρ ο σ τ ά τ η ς τ ο υ σ π ιτ ιο ύ .

35

9 . Ε λ α φ η β ο λ ιώ ν

Π ρ ο ά γ ο ο ν : π ρ ο ε τ ο ίμ α ζ ε τ ο υ ς δ ρ α μ α τ ικ ο ύ ς α γ ώ ν ε ς π ο υ θ α

Α π ό μ έ σ α Μ α ρ τ ίο υ ω ς

α κ ο λ ο υ θ ο ύ σ α ν . Γ ιν ό τ α ν θ υ σ ία σ τ ο τ έ μ ε ν ο ς τ ο υ Α σ κ λ η π ιο ύ

μ έ σ α Α π ρ ιλ ίο υ .

δ ίπ λ α σ τ ο Δ ιο ν υ σ ια κ ό θ έ α τ ρ ο . Μ ε γ ά λ α ή « ε ν ά σ τ ε ι» Δ ιο ν ύ σ ια : π ε ν θ ή μ ε ρ η γ ιο ρ τ ή μ ε π ο μ π ή τ ο υ ξ ό α ν ο υ τ ο υ Δ ιο ν ύ σ ο υ α π ό τ ο ν Κ ε ρ α μ ε ικ ό σ τ ο ιε ρ ό τ ο υ σ τ η ν ό τ ια π λ α γ ιά τη Α κ ρ ό π ο λ η ς . Ο ι ε π ό μ ε ν ε ς τ έ σ σ ε ρ ις μ έ ρ ε ς ή τ α ν α φ ιε ρ ω μ έ ν ε ς σ ε δ ρ α μ α τ ικ ο ύ ς α γ ώ ν ε ς σ τ ο θ έ α τ ρ ο . Π ά ν δ ια : π ρ ο ς τ ιμ ή τ ο υ Δ ιά ς .

1 0 . Μ ο υ ν υ χ ιώ ν Α π ό μ έ σ α Α π ρ ιλ ίο υ ω ς

Μ ο ο ν ύ χ ια : π ρ ο ς τ ιμ ή τ η ς Μ ο υ ν ιχ ία ς Α ρ τ έ μ ιδ ο ς . Ο λ υ μ τ τ ιε ία : π ρ ο ς τ ιμ ή τ ο υ Ο λ υ μ π ίο υ Δ ιό ς σ τ ο Ο λ υ μ π ιε ίο .

μ έ σ α Μ α ϊο υ .

1 1 . Θ α ρ γ η λ ιώ ν

Θ α ρ γ ή λ ε ια : π ρ ο ς τ ιμ ή τ η ς Α ρ τ έ μ ιδ ο ς κ α ι τ ο υ Α π ό λ λ ω ν ο ς . Η

Α π ό μ έ σ α Μ α ΐο υ ω ς μ έ σ α

π ό λ η έ κ α ν ε έ ν α θ ρ η σ κ ε υ τ ικ ό

Ιο υ ν ίο υ .

π ρ ό σ φ ε ρ ε τ ο υ ς π ρ ώ τ ο υ ς κ α ρ π ο ύ ς π ρ ιν τ ο ν θ ε ρ ισ μ ό κ α ι το

κ α θ α ρ μ ό κ α ι σ τ η σ υ ν έ χ ε ια

α λ ώ ν ισ μ α . Ιε ρ ά Π λ υ ν τ ή ρ ια : Κ α θ α ρ τ ή ρ ια γ ιο ρ τ ή σ τ η ν ο π ο ία έ π λ ε ν α ν τ ο ξ ύ λ ιν ο ά γ α λ μ α τ η ς Α θ η ν ά ς Π ο λ ιά δ ο ς σ τ ο Φ ά λ η ρ ο . Μ ε τ ο π λ ύ σ ιμ ο η θ ά λ α σ σ α έ π α ιρ ν ε τ ο ν η θ ικ ό ρ ύ π ο τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν κ α ι α ν α ν έ ω ν ε τ η ν ε υ μ έ ν ε ια τ ο υ θ ε ο ύ .

1 2 . Σ κ ιρ ο φ ο ρ ιώ ν

Σ κ ιρ ο φ ό ρ ια : π ρ ο ς τ ιμ ή τ η ς Δ ή μ η τ ρ α ς κ α ι τ η ς Κ ό ρ η ς .

Α π ό μ έ σ α Ιο υ ν ίο υ ω ς μ έ σ α

Α ρ ρ η φ ό ρ ια : π ρ ο ς τ ιμ ή τ η ς Α θ η ν ά ς γ ια τ η ν ε ξ α σ φ ά λ ισ η

Ιο υ λ ίο υ .

ε υ φ ο ρ ία ς , μ ε α ρ ρ η τ ο φ ο ρ ία δ η λ . μ ε τ α φ ο ρ ά ιε ρ ώ ν μ υ σ τ ικ ώ ν α ν τ ικ ε ιμ έ ν ω ν ( α π ο μ ιμ ή σ ε ις φ ιδ ιώ ν κ α ι φ α λ λ ώ ν α π ό ζ υ μ ά ρ ι) . Θ υ σ ία : θ υ σ ία τ ω ν α ρ χ ό ν τ ω ν τ η ς π ό λ η ς σ τ ο ν Δ ία Ιω τ ή ρ α κ α ι σ τ η ν Α θ η ν ά Ιω τ ή ρ α γ ια κ α λ ή χ ρ ο ν ιά .

36

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Το ιστορικό πλαίσιο της ιστορίας τοποθετείται στα τέλη του 4°° αιώνα π.Χ., εποχή που η Αθήνα, παύει να είναι η καρδιά του ελληνικού πολιτισμού και ζει την αρχή της παρακμής του ελληνικού κόσμου. Η εποχή, πολυτάραχη, χαρακτηρίζεται από εμφύλιες συγκρούσεις μέσα και έξω από την Ελλάδα και από το σχηματισμό των ελληνιστικών κρατών στην Ασία και την Αφρική. Το 323 π.Χ., ο Μέγας Αλέξανδρος πεθαίνει και η αυτοκρατορία του μοιράζεται στους διαδόχους του. Χαρακτηριστικά της εποχής του Μεγάλου Αλεξάνδρου και των χρόνων που ακολούθησαν ήταν η πολυπολιτισμικότητα, οι κοινωνικές εντάσεις, η μετακίνηση πληθυσμών και η αστικοποίηση. Ωστόσο οι εκστρατείες του μεγάλου στρατηλάτη στην Ανατολή, συνέβαλαν από τη μια στη διάδοση του ελληνικού πολιτισμού ως τις Ινδίες και από την άλλη στην υιοθέτηση ανατολικών αντιλήψεων από τους Έλληνες και νέων τρόπων σκέψης, όπως ο μυστικισμός, η μοιρολατρία και τα ησυχαστικά δόγματα. Στην Αθήνα η ιδέα του ατόμου - πολίτη του 5“ αιώνα, έδωσε τη θέση της στον ατομικισμό, στην υπερίσχυση δηλαδή του ενδιαφέροντος για προσωπική ευημερία και στην αδιαφορία για τα κοινά. Μετά τον Πελοποννησιακό πόλεμο και την επεκτατική πολιτική του Φιλίππου κυριάρχησε έντονη κοινωνική ανισότητα και ιδεολογική σύγχυση. Αποφασιστικό ρόλο στην αλλαγή συμπεριφοράς και στη ψυχολογία του Αθηναίου πολίτη φαίνεται ότι έπαιξε η σταδιακή αφαίρεση των δικαιωμάτων του στη συμμετοχή στα κοινά, καθώς και η αλλαγή της πολεμικής τακτικής στην άμυνα της πόλης, που δεν στηριζόταν πλέον σε εκείνον, αλλά στους μισθοφόρους. Ο κλονισμός της αθηναϊκής δημοκρατίας, αλλά κυρίως η χαλάρωση των δεσμών μεταξύ πόλεως- πολίτη, αντανακλώνται έντονα σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας όπως στην οικιστική αρχιτεκτονική. Στην τέχνη αποτυπώνεται ιδιαίτερα έντονα στη γλυπτική, αλλά και στη θεατρική δημιουργία που αναμασά το παρελθόν της και νοσταλγεί την αίγλη της. Το Διονυσιακό θέατρο πλάι στην Ακρόπολη εξακολούθησε να λειτουργεί και τον 4° αιώνα μ.Χ., με αρκετές όμως αλλαγές και ανακαινίσεις. Το εντυπωσιακό ωστόσο είναι ότι η θεατρική τέχνη μεταφέρθηκε σε κάθε γωνιά του ελληνόφωνου κόσμου. Τον 4° αιώνα π.Χ., κτίστηκαν δεκάδες θέατρα, που το μέγεθος τους ποικίλε εξαρτώμενο από τις ανάγκες της εκάστοτε κοινωνίας. Και στη πιο μικρή πόλη το θέατρο ήταν πλέον απαραίτητο δημόσιο οικοδόμημα. Στα θέατρα αυτά ανέβαιναν δραματικά έργα στο πλαίσιο τοπικών εορτών προς τιμή του Διονύσου, καθώς και άλλων θεών ή ακόμα και προς τιμήν ηγεμόνων. Το δράμα στα ελληνιστικά χρόνια εξακολούθησε να είναι η πιο δημοφιλής πολιτιστική εκδήλωση του ελληνικού κόσμου. Η τραγωδία επιβίωσε σε καθιερωμένες εορτές, χωρίς το πρώτο μεγαλείο της, ενώ η κωμωδία είχε πάρει νέους δρόμους. Η πολιτική και κοινωνική σάτιρα, η ποιητική φαντασία, έδωσαν τη θέση τους σε μια κωμωδία χαρακτήρων και ίντριγκας, με έντονη την προβολή του στοιχείου του έρωτα, της καθημερινής περιπέτειας, αλλά και του ανθρωπισμού, του πνεύματος της κατανόησης και της συνεργασίας. Ο χορός καταργήθηκε ουσιαστικά και παρεμβαλλόταν μόνον ως εμβόλιμο στοιχείο ανάμεσα στα επεισόδια της κωμωδίας.

37

Η σπουδαιότητα του ηθοποιού αυξήθηκε και αποτέλεσε κυρίαρχο στοιχείο της παράστασης. Ήδη από τον 4ο αιώνα π.Χδι άσημοι ηθοποιοί στέλνονταν ως πρεσβευτές σε κρατικές αποστολές, περιόδευαν ανά την ελληνική επικράτεια, πολλές φορές με υπέρογκες αμοιβές από το κράτος, την πόλη, ή από πλούσιους χορηγούς. Από τον 3° αιώνα π.Χ., ίσως και νωρίτερα, οι ηθοποιοί μαζί με άλλους καλλιτέχνες, σχημάτισαν ισχυρές συντεχνίες του Διονύσου, με πολλά προνόμια, όπως την απαλλαγή από τη στρατιωτική θητεία κ.ά. Η παλαιότερη αθυροστομία αντικαταστάθηκε από μια συμπεριφορά πιο κόσμια και πιο πολιτισμένη. Τα χαλαρωμένα ήθη, τα εγωιστικά πάθη, το κυνήγι της ηδονής, η κυρίαρχη θεότητα Τύχη, που απροσδόκητα αλλάζει το φυσικό ρυθμό της ζωής, τροφοδότησαν το έργο του Μενάνδρου, βασικού εκπροσώπου της Νέας Αττικής Κωμωδίας. Ένθερμος λάτρης του Ευριπίδη, ο Μένανδρος έδωσε νέα ώθηση στην παρηκμασμένη θεατρική παραγωγή της εποχής του. Ο Μένανδρος ο Κηφισιεύς, του οποίου το έργο «Δύσκολοςν επιλέγεται στο διήγημα να παρακολουθεί ο Εύπορος, κληρονόμος μιας μεγάλης θεατρικής παράδοσης, κατασκεύασε ένα θέατρο κοινωνικής αναγνώρισης που σε αυτό καθρεφτίστηκαν οι χαρακτήρες της εποχής του. Το έργο του αποτύπωσε την ιδεολογική σύγχυση της εποχής του. Ήταν ένα θέατρο φυγής, μέσα από τη σφαίρα της φαντασίας. Μαθητής του φιλοσόφου Θεοφράστου, στο Δύκειο, ο Μένανδρος τοποθετούσε στα θεατρικό του έργα ποικίλες ανθρώπινες συμπεριφορές και χαρακτήρες, όπως ο δάσκαλός του στο έργο του ((Χαρακτήρες». Στις κωμωδίες του, που είχαν πάντα αίσιο τέλος, ο Μένανδρος, παρουσίαζε καθημερινές καταστάσεις, δίχως πολιτική πλαισίωση. Τα πρόσωπα και οι καταστάσεις στο έργο του θυμίζουν οικεία πρόσωπα και εικόνες που συναντάμε σε όλες τις εποχές. Ασχολήθηκε με θέματα οικογενειακά - κοινωνικά, με ήρωες, όπως ο τσιγκούνης γέρος, ο αυστηρός πατέρας, η ερωτευμένη κόρη, ο στρατιώτης, ο δούλος, η εταίρα, που παρενέβαιναν και συχνά κινούσαν τα νήματα της δράσης. Οι θεατρικοί χαρακτήρες των έργων του ποιητή επιβίωσαν, μέσα στους αιώνες που ακολούθησαν, από τους μιμητές του. Συμπερασματικά το ελληνικό δράμα του 5ου αιώνα π.Χ., ήταν δημιούργημα της δημοκρατίας της πόλης- κράτους της Αθήνας, όπου συμμετείχαν ενεργά χιλιάδες πολίτες. Ήταν ένα πολιτικό γεγονός, αλλά και μέρος μιας θρησκευτικής τελετουργίας, στην οποία όλοι έπαιρναν μέρος. Είχε παιδευτικό χαρακτήρα για τον πολίτη της δημοκρατίας που έπρεπε να ξέρει να άρχει και να άρχεται με γνώμονα τη δικαιοσύνη και την τήρηση των νόμων. Τον 4ο αιώνα π.Χ., το θέατρο έγινε περισσότερο χώρος ψυχαγωγίας και επίδειξης, για να εξελιχθεί στους επόμενους αιώνες σε εθιμική εκδήλωση, προσφορά άρτου και θεαμάτων. Έτσι, στη ρωμαϊκή εποχή, το θέατρο έχασε τον παιδευτικό του χαρακτήρα. Οι πολίτες ήταν απλοί θεατές, για την ευχαρίστηση των οποίων στις κρατικές γιορτές στο πρόγραμμα με τους αθλητικούς αγώνες και τις μονομαχίες συμπεριλαμβάνονταν και θεατρικές παραστάσεις. Σε περιόδους παρακμής η δεξιοτεχνία είναι πάνω από την τέχνη.

38

ΘΕΑΤΡΟ ΚΑΙ ΕΞΟΥΣΙΑ Οι δημόσιες θρησκευτικές γιορτές που τελούνταν προς τιμή των θεών αποτελούσαν σημαντικό συνδετικό κρίκο των πολιτών και ουσιαστικό στοιχείο της ζωής τους, καθώς συντελούσαν στη σύσφιξη των δεσμών της κοινότητας και στην αποδυνάμωση των κοινωνικών εντάσεων και διαφορών. Με τις θρησκευτικές γιορτές και τα πανηγύρια οι κάτοικοι της κοινότητας ξέφευγαν από την καθημερινότητα, ξεκούραζαν το πνεύμα τους, επαναπροσδιόριζαν και βελτίωναν τις μεταξύ τους διαπροσωπικές σχέσεις. Ωστόσο η ανάληψη των δαπανών από την πόλη για τη διοργάνωση των γιορτών είχε και πολιτική σκοπιμότητα. Οι πολιτικοί κέρδιζαν την εύνοια του λαού, ιδιαίτερα σε περιόδους που έφθινε ή περνούσε κρίση η δημοκρατία και κυριαρχούσαν συγκεντρωτικές πολιτικές. Αλλά και ως μέρος της εξωτερικής πολιτικής η διοργάνωση των γιορτών ανταποκρινόταν στο πολιτιστικό πρότυπο της πόλης, στην αίγλη και το μεγαλείο της, και δρούσε ως πολιτική προβολή προς τους ξένους επισκέπτες. Το αρχαίο δράμα, μέρος της Διονυσιακής γιορτής, εξελίχθηκε από νωρίς σε υπόθεση του κράτους και απετέλεσε μέρος της ζωής των πολιτών και των υποχρεώσεων του δήμου. Οι δραματικοί ποιητές εξάλλου μέσα από τα έργα τους και πίσω από τα προσωπεία του μύθου και των ηρώων, φαίνεται ότι εξέφραζαν και πολιτικές θέσεις. Οι τραγικοί ποιητές ως διδάσκαλοι - διδασκαλίες ονομάζονταν οι θεατρικές παρα­ στάσεις - περνούσαν μέσα από τα έργα τους αξίες και ηθικές αρχές, που οριοθετούσαν μια χρηστή και δημιουργική ζωή, για το άτομο και την πολιτεία. Τα έργα τους καθώς παίζονταν σε όλο τον ελληνικό χώρο εξυπηρετούσαν τα αθηναϊκά συμφέροντα προπαγανδίζοντας τους δημοκρατικούς θεσμούς, την υπεροχή της πόλης- κράτους της Αθήνας, τον τρόπο ζωής των Αθηναίων πολιτών, την ακτινο­ βολία της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, την πολιτιστική της ανωτερότητα - σε αντιδιαστολή με τους βάρβαρους -καθώς και τη συμβολή των Αθηναίων στους Περσικούς πολέμους. Μάλιστα ο Ευριπίδης - ιδανικός πρεσβευτής του αθηναϊκού πνεύματος στη Μακεδονία- είτε άμεσα είτε με υπαινιγμούς στις τραγωδίες του, αναφερόταν συχνά σε θέματα της εξωτερικής πολιτικής των Αθηνών, όπως στον «Ιωνά» και την «Ανδρομάχη» ή στις «Ικέτιδες» όπου η Αθήνα προβάλλεται σαν σωτήρας της Ελλάδας και σαν σύμβολο ελευθερίας και δικαιοσύνης. Επίσης ο μεγάλος κωμικός ποιητής Αριστοφάνης, εκφραστής των αισθημάτων και των απόψεων των λαϊκών στρωμάτων, καυτηρίαζε στις κωμωδίες του τους δημαγωγούς, τη διαφθορά, την κολακεία και έπαιρνε θέση σε επίκαιρα κοινωνικά, πολιτικά και ηθικά θέματα, μέσω των τραγελαφικών ηρώων του. Ιδιαίτερα στην παράβαση των έργων του, ο Αριστοφάνης, με σαφή την επίδραση της σοφιστικής και της ρητορικής τέχνης, συναισθανόμενος το χρέος του ως πνευματικού ανθρώπου, αφού αφαιρούσε από το χορό του τις μάσκες απευθυνόταν στους θεατές με παρρησία εκφέροντας, στην πραγματικότητα, το δικό του πολιτικό λόγο για τα δημόσια πράγματα ως πολίτης απέναντι σε πολίτες. Η πόλη - κράτος της Αθήνας συχνά επωφελούνταν από τη συγκέντρωση πολλών θεατών στη γιορτή των Μεγάλων Διονυσίων, κατά τον μήνα Ελαφηβολιώνα, για να τιμήσει στο θέατρο, τους στρατιώτες της, που έπεσαν στη μάχη, καθώς και τους ευεργέτες της. Πολλές πόλεις υιοθέτησαν αυτή την τακτική της πολιτικής προπαγάνδας, επιλέγοντας συχνά τη χρονική συγκυρία πριν την έναρξη των Διονυσίων για να προβούν σε δημόσιες αναγορεύσεις. Πολλές από αυτές τις πόλεις, τοποθετούσαν στις παρόδους των θεάτρων και γύρω από την ορχήστρα τους αγάλματα και τιμητικά ψηφίσματαόπως πιθανώς και στο θέατρο των Αχαρνών- μερικές φορές μάλιστα σε βάρος της καλής ορατότητας των θεατών.

39

Έτσι για παράδειγμα, στο θέατρο της Αθήνας και της Δήλου ανάμεσα στις πρώτες σειρές ειδωλίων και το σκηνικό οικοδόμημα, τοποθετούσαν αγάλματα που είχαν άμεση σχέση με το θέατρο, όπως ποιητών ή καλλιτεχνών και αναθήματα των χορηγών που είχαν νικήσει στους δραματικούς αγώνες. Επίσης συχνά μαζί με αυτά έβλεπε κανείς αγάλματα βασιλέων και διαφόρων ευεργετών του δήμου. Στα πρώτα καθίσματα των αρχαίων θεάτρων, τα τιμητικά, κάθονταν προσωπικότητες με ανώτατα αξιώματα, ιερείς, άρχοντες, τιτλούχοι, ευεργέτες, τα παιδιά όσων σκοτώθηκαν υπέρ της πατρίδος και πρεσβευτές ξένων πόλεων. Ειδικοί χώροι είχαν οριστεί για τους βουλευτές και τους εφήβους. Με την παρουσία τους τονιζόταν το πολιτικό και θρησκευτικό μεγαλείο της διονυσιακής γιορτής, μέρος της οποίας ήταν οι θεατρικοί αγώνες. Στο θέατρο επίσης γίνονταν οι αναγορεύσεις αρχόντων και τοποθετούνταν τα τιμητικά μνημεία και τα ψηφίσματα του δήμου. Σε κάποιες πόλεις το θέατρο χρησιμοποιήθηκε ακόμα και ως χώρος συγκέντρωσης της Εκκλησίας του Δήμου. Γνωρίζουμε ότι στην Αθήνα, κατά τον 5 ° και τον 4° αιώνα π.Χ., η Εκκλησία του Δήμου συγκεντρωνόταν στην Πνύκα, ένα χώρο που είχε διαμορφωθεί στο λόφο των Μουσών. Πριν τα τέλη του 4ου αι. π.Χ. το θέατρο του ιερού του Διονύσου Ελευθερέως χρησιμοποιούνταν από την Εκκλησία του Δήμου για να εξετάσει αν τα Μεγάλα Διονύσια μετά το τέλος των εορτασμών είχαν διοργανωθεί σωστά, καθώς και για την επιθεώρηση των εφήβων στο δεύτερο χρόνο της θητείας τους. Όμως από το 300 π.Χ. περίπου, η Εκκλησία συνεδρίαζε αποκλειστικό στο θέατρο, το οποίο μετά την εποχή του Λυκούργου, πρόσφερε στο ακροατήριο πολύ μεγαλύτερη άνεση χώρου από ό, τι η Πνύκα. Η χρήση του θεάτρου από την Εκκλησία μαρτυρείται έως το τέλος του 4° μ.X. αιώνα. Ορισμένα θέατρα χρησιμοποιήθηκαν και για άλλες δημόσιες συγκεντρώσεις. Το 336 π.Χ. για παράδειγμα στο θέατρο των Αιγών τελέσθηκε ο γόμος της κόρης του βασιλιά Φιλίππου του Β' Κλεοπάτρας, με τον βασιλιά της Ηπείρου Αλέξανδρο. Όπως περιγράφει ο Διόδωρος Σικελιώτης, στη γιορτή, που είχαν προσκληθεί αντιπρόσωποι των ελληνικών πόλεων, ευγενείς και πλήθος κόσμου, ο Φίλιππος δολοφονήθηκε. Επίσης η συνεδρίαση της Εκκλησίας του Δήμου στην Αθήνα για την καταδίκη του Φωκίωνα έγινε στο Διονυσιακό θέατρο. Ο Αγνωνίδης, το 318 π.Χ., κατηγόρησε το Φωκίωνα, στρατηγό, πολιτικό και ρήτορα (402-317 π.Χ.), μαθητή του Πλάτωνα, για προδοσία της πόλης στους Μακεδόνες αφού υποστήριζε την ειρήνη, αμέσως μετά τα γεγονότα που ακολούθησαν το Ααμιακό πόλεμο. Στους κατηγόρους ήταν ο Δημόφιλος Δημοφίλου Αχαρνεύς, που είχε κατηγορήσει το 323 π.Χ., και τον Αριστοτέλη για ασέβεια. Ο στρατηγός καταδικάστηκε σε θάνατο με κώνειο και το σώμα του εγκαταλείφθηκε άταφο έξω από τη πόλη. Αργότερα οι Αθηναίοι μετάνιωσαν, διαπιστώνοντας ότι ο Φωκίων είχε συκοφαντηθεί και καταδίκασαν σε θάνατο τον Αγνωνίδη. Ο ιστορικός Πολύβιος σημειώνει επίσης ότι το 168 π.Χ. η Αχαϊκή Συμπολιτεία έκανε τις συγκεντρώσεις της στο θέατρο της Σικυώνας. Ο πληθυσμός επίσης μπορούσε να συγκεντρωθεί στο θέατρο, για να ενημερωθεί για τα γεγονότα ή να συγκεντρωθεί εκεί ο στρατός για να συνεδριάσει, όπως μαρτυρεί ο Θουκυδίδης (VIII 93, 1 ) για τους οπλίτες του Πειραιά, στο θέατρο της Μουνιχίας, το 411 π.Χ. Ο Πλούταρχος (1°ς αι. π.Χ.) αναφέρει ότι και το θέατρο της Μεσσήνης λειτουργούσε ως χώρος μαζικών συγκεντρώσεων πολιτικού χαρακτήρα.

40

Νικολά Πουσσέν, Η εκφορά του Φωκίωνος, 1648, Εθνικό Μουσείο Ουαλίας

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΘΕΑΤΡΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ μετά τα τέλη του 5 αι. π.Χ. ° °

Ορχήστρα: ημικυκλικός ή κυκλικός επίπεδος χώρος ανάμεσα στο χώρο των καθισμάτων (κοίλον) και το σκηνικό οικοδόμημα. Σε αυτήν έπαιζαν οι ηθοποιοί, χόρευαν και τραγουδούσαν τα μέλη του χορού. Θυυέλπ: ο βωμός του θεού Διονύσου στο κέντρο της ορχήστρας. Κοίλο: το τμήμα του θεάτρου με τα εδώλια όπου κάθονταν οι θεατές. Χωρίζεται με κλίμακες (σκάλες) ή επικλινείς ράμπες σε κερκίδες. Εδώλια: τα καθίσματα των θεατών σαν σκαλοπάτια. Διακόπτονται από κάθετες σκάλες, τις οποίες ανέβαιναν και κατέβαιναν οι θεατές για να πάνε στις θέσεις τους. Κεοκίδεα: είναι τα τμήματα των εδωλίων (καθισμάτων) ανάμεσα στις σκάλες. Χωρίζουν το κοίλο σε κάθετα τμήματα και έχουν ακτινωτή διάταξη -κάτω πιο στενές πάνω πιο φαρδιές. ΔιάΕωυα: οριζόντιος διάδρομος που χωρίζει το κοίλο σε δύο μέρη: το κάτω και το άνω διάζωμα. Ποοεδοία: τα πρώτα καθίσματα για τους επισήμους (συνήθως λίθινα καθίσματα με ερεισίνωτο μαρμάρινο θρόνο. Πάοοδοι: διάδρομοι δεξιά και αριστερά της σκηνής που οδηγούν στην ορχήστρα. Σκηνή - Προσκήνιο - Επισκήνιο: η σκηνή στο βάθος της ορχήστρας. Αρχικά δεν ήταν μόνιμο κτίσμα. Χρησίμευε σαν χώρος παρασκηνίων για τους ηθοποιούς. Η πλευρά της σκηνής που έβλεπαν οι θεατές χρησίμευε για τη τοποθέτηση των ζωγραφισμένων σε τελάρα σκηνικών. Μετά τον τρίτο αιώνα π.Χ. η σκηνή έγινε μόνιμη και ήταν ένα μακρόστενο λίθινο οικοδόμημα. Ο Βιτρούβιος στο έργο του «Περί αρχιτεκτονικής» ( Γ ςαι. μ.Χ.) περιγράφει τη σκηνή του θεάτρου: Το προσκήνιο ήταν ο χώρος, (σαν χαμηλή εξέδρα), όπου έπαιζαν οι ηθοποιοί ενώ το επισκήνιο ήταν το βάθος της σκηνής όπου στήνονταν τα σκηνικά. Το πίσω μέρος του επισκηνίου χρησίμευε για τη φύλαξη των σκηνικών μηχανημάτων, καθώς και ως παρασκήνια (καμαρίνια) για τους ηθοποιούς. Παρασκήνια: Τα δύο άκρα της σκηνής που προεξέχουν δίνοντάς της σχήμα Π στην κάτοψη. Αναλήυυατα: πλευρικοί τοίχοι που στήριζαν το κοίλο

■

Επιθέατοο: Πάνω από το λίθινο τμήμα του κοίλου. Συνήθως ξύλινο, χωριζόταν από το κοίλο με οριζόντιο διάδρομο. Αύξανε τη χωρητικότητα των Θεατών.

■

Εύριπος: Αγωγός απορροής των όμβριων υδάτων στην περιφέρεια της ορχήστρας στο κάτω μέρος του κοίλου. Συνήθως καλυμμένος με λίθινες πλάκες, οι οποίες διευκόλυναν την κίνηση των θεατών στα εδώλια του κοίλου κο ίλο υ

■

Υποκοιτέο: οι ηθοποιοί (όλους τους ρόλους τους έπαιζαν άνδρες).

■

Προσωπεία: μάσκες που φορούσαν οι ηθοποιοί. Σκευοπο ιός: ο τεχνίτης που κατασκεύαζε τη σκευή, δηλαδή τα κοστούμια, τις μάσκες και τα υποδήματα για μια θεατρική παράσταση.

■

ΣυυΒολο: το εισιτήριο του θεάτρου. Πήλινος ή μπρούτζινος μικρός δίσκος σαν νόμισμα. Στην μια όψη απεικονιζόταν ένα γράμμα που δήλωνε τη θέση του θεατή στο κοίλο και στην άλλη το κεφάλι μιας θεότητας, π.χ. της Αθηνάς.

■

Χορηγία: μια από τις σημαντικότερες λειτουργίες που αναλάμβαναν οι πλούσιοι Αθηναίοι ως έμμεση φορολογία.

■

Xoonvoh πλούσιοι Αθηναίοι πολίτες που ορίζονταν από την πολιτεία και αναλάμβαναν τα έξοδα μιας θεατρικής παράστασης. Οι χορηγοί τιμώνταν από το κράτος και απολάμβαναν το σεβασμό και την εκτίμηση των συμπολιτών τους. Στην Αθήνα οι χορηγοί των βραβευμένων έργων συνήθιζαν να αναθέτουν τον τρίποδα που έπαιρναν ως βραβείο στην οδό Τριπόδων, στη νότια πλαγιά της Ακρόπολης.

43

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ • ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ, Αχαρνής, μτφ. Γ. Μαυροπούλου, εκδόσεις Ζήτρος, 2007.

• ΑΡΧΑΙΑ ΘΕΑΤΡΑ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΊΑΣ, Συλλογικό, επιστημονική επιμέλεια Πολυξένη Αδάμ-Βελένη, εκδόσεις Διάζωμα, 2012.

• BALDRY H.C., Το τραγικό θέατρο στην αρχαία Ελλάδα, εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 1992.

• ΓΕΩΡΓΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ Κ., Κλειδιά και Κώδικες Θεάτρου, εκδόσεις Βιβλιοπωλείο της Εστίας, 3Πέκδοση, 2007.

• KYPTATAS Δ, ΡΑΓΚΟΣ Σ., Η ελληνική αρχαιότητα. Πόλεμος- Πολιτική- Πολιτισμός, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, 2010.

• ΛΑΖΟΣ, X. Δ., Παίζοντας στο χρόνο. Αρχαία ελληνικά και βυζαντινά παιχνίδια, εκδόσεις Αίολος, Αθήνα 2002 • LESKY AL., Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, εκδόσεις Αφοί Κυριακίδη Α.Ε., Θεσσαλονίκη 2011 • MEIER CHR., Η πολιτική Τέχνη της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίας, εκδόσεις Ινστιτούτο του Βιβλίου - Καρδαμίτσα, Αθήνα 1997.

• ΜΕΝΑΝΔΡΟΣ, Δύσκολος, μτφ. Γ. Μαυροπούλου, εκδόσεις Ζήτρος, 2007.

• MORETTI J-C., Θέατρο και Κοινωνία στην Αρχαία Ελλάδα, εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2009.

• ΠΛΑΤΗ Μ., Παίζοντας στην αρχαία Ελλάδα, Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 1998 • ΠΛΑΤΩΝΟΣ - ΓΓΩΤΑ Μ., Αχαρναί, Ιστορική και τοπογραφική επισκόπηση των αρχαίων Αχαρνών, των γειτονικών δήμων και των οχυρώσεων της Πάρνηθας, έκδοση Δήμος Αχαρνών 2004.

• ΠΛΑΤΩΝΟΣ- ΓΙΩΤΑ Μ., Οι αρχαιότητες του Δήμου των αρχαίων Αχαρνών και η αποκάλυψη του θεάτρου. Αρχαιολογικές συμβολές, τομ. Α ', εκδόσεις Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 2013.

• ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ Φωκίων, Παράλληλοι Βίοι, Κεφ. 34-38. εκδόσεις ΟΕΔΒ 1983.

• ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ «Φωκίων-Κάτων, Παράλληλοι Βίοι», ΑΠΑΝΤΑ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ, τομ. 7, εκδόσεις Πάπυρος.

• ΣΤΑΪΝΧΑΟΥΕΡ Γ., Δύο δημοτικά ψηφίσματα των Αχαρνέων, εκδόσεις Αρχαιολογική Εφημερίς, Ανάτυπον, Αθήνα 1992.

• ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ, Διαδρομές στην ιστορία του. Συλλογικό, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο.

44

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Σημείωμα εκδό τη ........................................................................................................................ 1 Ευχα ρ ισ τίες................................................................................................................................... 2 Πρ όλογος................................................................................................................................... 3 Το Αρχαίο Θέατρο των Α χα ρ νώ ν......................................................................................... 4 Η Ισ τορία........................................................................................................................................7 Τα πρόσωπα της Ισ τορίας..................................................................................................... 8 Στο εργαστήρι του Π α τέρ α ..................................................................................................... 9 Γιορτάζοντας τα κατ' αγρούς Δ ιονύσ ια..............................................................................15 Στο Θέατρο των Α χαρνώ ν...................................................................................................... 23 Απονομή τιμών στο Θ έατρο.................................................................................................. 29 Ιστορικό π λαίσ ιο........................................................................................................................37 Θέατρο και Εξο υσ ία ................................................................................................................. 39 Αρχιτεκτονική εξέλιξη του Αρχαίου Θεατρικού χώρου μετά τα τέλη του 5ου αι. π .Χ .................................................................................................... 42 Βιβλιογραφ ία.............................................................................................................................. 44

45

46

ΕΠΙΣΚΗΝΙΟΝ ΚΙΝΗΣΗ ΠΟΛΙΤΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ ΑΧΑΡΝΩΝ

Μ ε τη συνδρομή όλω ν μας θα αναδειχθεί το Αρχαίο Θ έατρο Αχαρνώ ν ΥΙΟ Θ ΕΤΗΣΤΕ ΤΟ

.tfww.episkitirbn.org - www.diazoma.gr info@episkinion.org ISBN: 978-618-82276-1-3