verscheurdverlangenebookbbfc

Verscheurd verlangen

Verscheurd verlangen_ bw.indd 1

17-9-2013 10:27:49

I.A. Kole (red.)

Met bijdragen van F.A. van Lieburg e.a.

Verscheurd verlangen – De uitblijvende eenheid van de gereformeerde gezindte © Labarum Academic, 2013 Omslagontwerp en vormgeving: Albert Bloemert ISBN 978 90 336 07059 NUR 704 www.labarumacademic.nl Alle rechten voorbehouden.

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Verscheurd verlangen_ bw.indd 2

17-9-2013 10:27:49

1963 Contact Orgaan Gereformeerde Gezindte 2013

Verscheurd verlangen De uitblijvende eenheid van de gereformeerde gezindte

Drs. I.A. Kole (red.)

Met bijdragen van prof. dr. F.A. van Lieburg e.a.

Verscheurd verlangen_ bw.indd 3

17-9-2013 10:27:49

Verscheurd verlangen_ bw.indd 4

17-9-2013 10:27:49

Inhoud Ds. P. van der Kraan

Ten geleide

7

Deel I Prof. dr. F.A. van Lieburg Onmogelijke oecumene.

Een gereformeerd convent of contactorgaan (1946-2013)

Deel II

15

Ds. G. Boer De gereformeerde gezindte nu en in de toekomst Ds. P.D.J. Buijs Kerken in de crisis.

Gereformeerde gezindte anno 2013 Ds. A. de Snoo Zelfgenoegzaamheid of zelf- verloochening?

Ds. W. Visscher Om de levende kerk Ds. A.J. Mensink Prediking en belijdenis: onze roeping voor de toekomst Ds. A.J. Minnema Gedicht: Vijftig jaar COGG Ds. P.L.D. Visser ‘Zeg de kinderen Israëls dat zij voorttrekken’ Ds. A.J. Minnema Gedicht: Van Zeist naar Putten

87 123 136 142 157 168 169 178

Deel III Kernteksten van het COGG

181

M. Hofman MA Conferenties, deelnemers en bestuurders van het COGG (1962-2013)

196

Personalia

207

Verscheurd verlangen_ bw.indd 5

17-9-2013 10:27:49

Verscheurd verlangen_ bw.indd 6

17-9-2013 10:27:49

Ten geleide Ontstaan Al in de Tweede Wereldoorlog ontstond in de Nederlandse samenleving een breed gedragen verlangen om in maatschappelijk en kerkelijk opzicht niet langer naast en los van elkaar te functioneren, maar waar mogelijk bruggen te slaan. Was dit verschijnsel er de oorzaak van dat op 14 januari 1957 een overleg van start ging van vertegenwoordigers van vijf kerken die zich rekenden tot de gereformeerde gezindte? Aan dit overleg werd als naam meegegeven ‘Gereformeerd Convent in oprichting’. Vijf jaar later, in 1962, trad dit Convent naar buiten met een conferentie om onderlinge ontmoeting mogelijk te maken. Tijdens een tweede conferentie, gehouden op 22 en 23 april 1964 op Woudschoten te Zeist, werd aan de congresgangers meegedeeld dat de initiatiefnemers van de toevoeging ‘in oprichting’ af wilden. Men had per 19 september 1963 gekozen voor de naam ‘Contactorgaan van de Gereformeerde Gezindte’ (COGG). Een eenvoudige rekensom leert dat het COGG als zodanig dus op 19 september 2013 een halve eeuw bestaat.

Bruggen slaan Wanneer een bepaalde organisatie in het maatschappelijk veld of in kerkelijk verband een halve eeuw meedoet, lijkt er voldoende aanleiding te zijn om hieraan aandacht te schenken. Dat zou ook de eerste reactie kunnen zijn bij het vijftigjarig bestaan van het COGG. Toch was dat niet het geval bij het COGG-bestuur. In tegendeel. Het bestuur heeft zich in alle ernst afgevraagd of het wel zou stilstaan bij deze mijlpaal. Of dat het niet beter was om er stilzwijgend aan voorbij te gaan. De reden voor die overwegingen? Is het een jubileum dat het herdenken waard is als je al vijftig jaar lang bruggen wilt bouwen tussen kerken van de gereformeerde gezindte en je niet hebt bereikt wat je had willen bereiken?

7

Verscheurd verlangen_ bw.indd 7

17-9-2013 10:27:49

Meten Meten is weten, zegt een bekend spreekwoord. Hoe waar dit ook is op het vlak van de experimentele wetenschappen, op kerkelijk en nog meer op geestelijk gebied is dit principe nauwelijks toepasbaar. Het is moeilijk in getallen te vangen wat al die onderlinge contacten binnen het COGG gedurende de afgelopen vijftig jaar aan concrete samenwerking hebben opgeleverd. Niettemin mag de vraag worden gesteld of de overeenkomst tussen de Christelijke Gereformeerde Kerken enerzijds en de Gereformeerde Bond binnen de Protestantse Kerk in Nederland anderzijds van de grond zou zijn gekomen, als daar geen jarenlange ontmoetingen binnen het COGG aan vooraf waren gegaan.

Meer Er is meer te noemen. Als landelijk platform voor ontmoeting van kerken heeft het COGG meegewerkt aan het ontwikkelen van plaatselijke initiatieven van ontmoeting en (vormen van) samenwerking van lokale kerken en gemeenten. Zulke initiatieven kwamen onder andere in Harderwijk en Nijkerk van de grond.

Een belangrijk moment in de geschiedenis van het COGG is de presentatie van de ‘ecclesiologische consensus’ tijdens de conferentie van 1996. Deze consensus was het resultaat van een jarenlang beraad waarbij verschillende reformatorische kerken, die elkaar maar niet kunnen vinden, overeenstemming hadden bereikt over de vraag: Wat zegt de Bijbel over de kerk? Bij het zoeken naar antwoord op die vraag werd de kwestie van al of niet afscheiden eerlijk onder ogen gezien. Vermeldenswaard is ook het toetreden van de Gereformeerde Kerken (vrijgemaakt) in 2002 tot het COGG. De betekenis daarvan is vooral gelegen in de aan dit besluit gehechte doelstellingen. Naast doelstellingen als ‘elkaar bemoedigen en opscherpen om in onze tijd gereformeerd te zijn’ en ‘het onderlinge begrip en vertrouwen versterken’, worden ook genoemd: ‘voorkomen dat gereformeerde belijders verder uit elkaar groeien’ en: ‘zo mogelijk een basis leggen voor samensprekingen met het oog op kerkelijke eenheid’. De laatste doelstelling geeft stem aan het besef dat de vrijblijvendheid voorbij is.

8

Verscheurd verlangen_ bw.indd 8

17-9-2013 10:27:49

Nieuw hoofdstuk Het besef dat de contacten binnen het COGG niet vrijblijvend zijn, kan een nieuw hoofdstuk vormen in de geschiedenis van het COGG. Geruime tijd immers heeft de pretentie van het COGG niet verder gereikt dan de naam Contactorgaan tot uitdrukking brengt. Het COGG was niet meer dan een plek waar de ontmoeting van vertegenwoordigers van verschillende kerken van de gereformeerde gezindte gestalte kreeg. Met als doel kennis te nemen van elkaars kerkelijke ontwikkelingen, begrip te kweken voor elkaars kerkelijke situatie en eventuele misverstanden uit de weg te ruimen. Daarnaast werd (en wordt) het COGG gekenmerkt door een zekere verlegenheid, die zelfs zwakheid genoemd kan worden. Deze verlegenheid hangt hiermee samen dat sommige vertegenwoordigers niet kunnen spreken namens het kerkverband waartoe zij behoren, maar slechts namens een organisatie die een bepaalde richting binnen dat kerkverband vertegenwoordigt. Dat maakte het toewerken naar concrete resultaten er niet eenvoudiger op. Het besef dat de vrijblijvendheid achter ons ligt, mag gerust een nieuwe ontwikkeling in de geschiedenis van het COGG worden genoemd.

Toekomst Bij een jubileum wordt omgezien en vooruitgekeken. Wat het laatste betreft, heeft het bestuur zich afgevraagd of het vijftigjarig bestaan niet juist een moment was om het COGG op te heffen.

Met dank aan allen die ruim een halve eeuw geleden het initiatief tot het Convent en vervolgens tot het COGG hebben genomen.

En aan degenen die gedurende die halve eeuw het COGG op de been hebben gehouden. Deze vraag rees vooral met het oog op het ontstaan van vormen van interkerkelijk samenspreken en samenwerken die recent binnen de gereformeerde gezindte los van het COGG zijn ontstaan. Wat heeft het COGG aan deze contacten en ontmoetingen toe te voegen?

Desondanks hebben we besloten bij dit jubileum van het COGG een mijlpaal te plaatsen. En: we gaan verder! We zullen de weg van het onderlinge contact blijven zoeken. We doen dat vanuit het besef dat wat onze zwakheid lijkt (niet mĂŠĂŠr te willen zijn dan 9

Verscheurd verlangen_ bw.indd 9

17-9-2013 10:27:49

een contactorgaan) juist onze kracht kan zijn. Christenen beseffen steeds meer dat de kerk in toenemende mate een marginaal verschijnsel is en we elkaar in de (nabije) toekomst wel eens bitter hard nodig kunnen hebben.

Dit zoeken van elkaar, ook in de toekomst, neemt niet weg dat we als vertegenwoordigers van de deelnemende kerken ook geroepen zijn elkaar kritische vragen te stellen. Ook in het verleden gebeurde dat. Soms leidde dat tot het verdrietige gevolg dat een partnerkerk zich aan de ontmoetingen binnen het COGG onttrok.

Het getuigenis van de Bijbel conform het gereformeerde belijden is echter het fundament van het platform, waarop we elkaar willen blijven ontmoeten en aanspreken.

Het besef dat vrijblijvendheid achter ons ligt, heeft gevolgen voor onze missie, visie en doelstellingen voor de toekomst. We zullen meer uitnodigend, dat wil zeggen organiserend of faciliterend, te werk moeten gaan om aan onderlinge ontmoetingen daadwerkelijk gestalte te geven. De tekst van de onlangs geformuleerde missie is in dit boek te vinden als bijlage 5. Concrete stappen op dit vlak zullen we zo spoedig mogelijk nemen.

Jubileumbundel Wat het eerste betreft, omzien: daarvan is dit jubileumboek het resultaat. De titel Verscheurd verlangen. De uitblijvende eenheid van de gereformeerde gezindte geeft uitdrukking aan het diepe verlangen van het COGG om als kerken van de gereformeerde gezindte elkaar te zoeken. Tegelijkertijd spreekt de titel ook van teleurstellingen die dit verlangen hebben doorkruist.

Verscheurd verlangen bevat een historisch overzicht van de hand van prof. dr. F. A. van Lieburg, aangevuld met overzichten van COGG-leden en conferenties door de jaren heen. Verder bevat de bundel een lezing van ds. G. Boer (1913-1973), gehouden tijdens de conferentie van het COGG op 22 en 23 april 1964, de eerste conferentie van het COGG als we die van het ‘Gereformeerd Convent in oprichting’ van 1962 niet meerekenen.

Deze lezing, destijds als brochure uitgegeven, blijkt na bijna vijftig jaar nog zeer de moeite van het lezen waard en ook voluit van toepassing op onze huidige kerkelijke situatie. Wel veronder10

Verscheurd verlangen_ bw.indd 10

17-9-2013 10:27:49

stelt het bestuderen ervan veel (feiten)kennis van de toenmalige kerkelijke situatie. Bij de oudere generatie is die kennis nog wel aanwezig, bij de jongere veel minder. Om die reden is de lezing in dit boek uitvoerig van annotaties voorzien.

Aan vier scribenten uit de brede achterban van het COGG, in alfabetische volgorde de predikanten P.D.J. Buijs, A.J. Mensink, A. de Snoo en W. Visscher, is gevraagd op de lezing van ds. Boer te reageren. Met het oog daarop kreeg ieder van hen een aantal vragen voorgelegd die door Boer in zijn betoog worden opgeworpen. We zijn de vier schrijvers dankbaar voor hun waardevolle bijdragen waarin zij op eigen wijze, analytisch en soms ook kritisch, ingaan op de vragen die hun vanuit het betoog van ds. Boer zijn voorgelegd, toegepast op onze kerkelijke situatie.

Behalve bovengenoemde reflectie was er ook behoefte aan een visionaire bijdrage met het oog op de toekomst. Die bijdrage heeft COGG-bestuurslid ds. P.L.D. Visser voor zijn rekening genomen onder de titel ‘Zeg de kinderen Israëls dat zij voorttrekken’.

Daarvoor zijn we hem erkentelijk. Een tweetal gedichten met betrekking tot het COGG in het verleden en het heden hebben eveneens in deze bundel een plaats gekregen. Wij danken COGGbestuurslid ds. A.J. Minnema dat hij zijn poëtische gaven hiervoor heeft willen inzetten. Verder danken we drs. I.A. Kole, secretaris van het COGG, die als coördinator van deze bundel veel werk heeft verzet.

Wens Het is de vurige wens van het COGG-bestuur dat dit boek mag bijdragen aan een groeiend inzicht in de noodzaak én een Bijbels gefundeerd verlangen om elkaar als kerken binnen de gereformeerde gezindte te zoeken. En, waar maar mogelijk, bruggen te bouwen.

Namens het bestuur van het Contactorgaan voor de Gereformeerde Gezindte, Ds. P. van der Kraan, voorzitter

Urk, 3 juni 2013

11

Verscheurd verlangen_ bw.indd 11

17-9-2013 10:27:49

Verscheurd verlangen_ bw.indd 12

17-9-2013 10:27:49

Deel I

Verscheurd verlangen_ bw.indd 13

17-9-2013 10:27:49

Verscheurd verlangen_ bw.indd 14

17-9-2013 10:27:49

Onmogelijke oecumene Een gereformeerd convent of contactorgaan (1946-2013) Prof. dr. F.A. van Lieburg *) We schrijven 11 oktober 1946. ‘Ergens op een dorp zoekt een kantoorhouder der posterijen de post uit, welke die dag in het dorp moet worden rondgebracht. Vrijdags zijn er veel weekbladen en voor den man van het postkantoor zijn die langzamerhand goede bekenden geworden. Maar deze Vrijdag zit er een onbekende tusschen. Hij bekijkt het blad, dat bestemd is voor den dominee van het dorp. En hij leest: Eenigheid des Geloofs. Daar wil hij toch wat meer van weten, hij kijkt het even in en dan zegt hij bij zichzelf: Dat is nou het blad, waarop ik al vijf en twintig jaar heb gewacht.’1 Het dorp kennen we niet, de naam van de dominee dus ook niet, die van de postbeambte evenmin. Wel weten we dat er enkele dagen later een abonnement bij kwam en de redactie dit verhaal gebruikte als voorbeeld van de vele positieve reacties op het initiatief.

Het ging om een ‘blad voor de geheele gereformeerde gezindte’, al volgden tussen haakjes niet alle varianten die op dat moment al bestonden. Vier soorten Nederlands calvinisme werden genoemd: ‘Ned. Hervormd, Gereformeerd, Christelijk Gereformeerd en *) Dit artikel is in hoofdzaak gebaseerd op het archief van het Gereformeerd Convent (1955-1963) en het Contactorgaan Gereformeerde Gezindte (1963-heden), dat momenteel berust bij de secretaris van het COGG in Berkenwoude. Het archief bestaat uit notulen, correspondentie, lezingen, deelnemerslijsten van conferenties en knipsels uit kranten en bladen. In de noten wordt beknopt verwezen naar de notulen van de vergaderingen van alle leden en van het dagelijks bestuur of moderamen (afgekort DB). Veel stukken zullen tevens aanwezig zijn in de archieven van de in het COGG vertegenwoordigde kerkelijke deputaatschappen en hoofdbesturen van betrokken organisaties. Nadrukkelijk wijs ik erop dat de talrijke contacten en officiële ‘samensprekingen’ tussen de gereformeerde kerkverbanden buiten de geschiedschrijving van het COGG vallen.

1. Eenigheid des Geloofs 1/3 8 november 1946, p. 8.

15

Verscheurd verlangen_ bw.indd 15

17-9-2013 10:27:49

Gereformeerd, onderh. art. 31 K.O.’ In kerkelijk spraakgebruik werden ze aangeduid als hervormden, synodaal gereformeerden, christelijke gereformeerden en gereformeerd vrijgemaakten. Samen met kleinere groeperingen van (oud)gereformeerden maakten ze zo’n 40 procent van de Nederlandse bevolking uit.2 Vijf jaar zal niet alleen die kantoorhouder, maar elke rechtgeaarde Nederlander hebben gewacht op het einde van de Duitse bezetting. In mei 1945 was die bevrijding aangebroken. Beëindiging van de kerkelijke verdeeldheid was echter van een andere orde. Vijfentwintig jaar was een mensenleeftijd – wie kon zich nog iets voorstellen bij een ongedeelde gereformeerde of hervormde kerk in Nederland? Zelfs de oorlog had het er niet beter op gemaakt, hoewel het protestantse Convent van Kerken (19401942) blijk gaf van tijdelijke verbroedering in gemeenschappelijke nood. De Vrijmaking van 1944 trok een blijvende scheur door het bolwerk van de Gereformeerde Kerken in Nederland. In het kleinere verband van de Gereformeerde Gemeenten rommelde het rond een uit de Gereformeerde Kerken overgekomen predikant. De scheuring voltrok zich daar in 1953, niet lang na de watersnoodramp. Alleen de Christelijke Gereformeerde Kerken leken een oase van rust in de roerige vijver van het kerkelijke vaderland.3 In de Nederlandse Hervormde Kerk waren verwarrende ontwikkelingen gaande. Moe van de theologische richtingenstrijd en bestuurlijke machteloosheid, was ze in elk geval in synodale kringen nog voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog bevangen geraakt door een geest van eenheid, waarheid en vrede.

Er werd gewerkt aan een nieuwe kerkorde, die het getuigenis van het Evangelie en de belijdenis der vaderen vleugels moest geven ten bate van het volk van Nederland. Het brede midden van de kerk was positief gestemd, inclusief de leden en geestverwanten van de Confessionele Vereniging. Ter rechterzijde waren die van de Gereformeerde Bond – evenals de vrijzinnig hervormden ter 2. H. Knippenberg, De religieuze kaart van Nederland, Assen 1992.

3. Zie in het algemeen Eginhard Meijering, Het Nederlands christendom in de twintigste eeuw, Amsterdam 2007.

16

Verscheurd verlangen_ bw.indd 16

17-9-2013 10:27:50

linkerzijde – minder optimistisch. Ze bleven echter in de kerk, ook toen die in 1951 haar nieuwe structuur kreeg.4 Verdriet over verdeeldheid was er kort na de oorlog vooral in de Gereformeerde Kerken. De pijn van de scheuring tussen synodalen en vrijgemaakten liet zich voelen in gemeenten en gezinnen. Een ‘blad voor de geheele gereformeerde gezindte’ vond zeker in die kringen een goed onthaal. Gereformeerd gezinden in aanpalende kerkverbanden konden zich met die onbekende ambtenaar en de dominee in zijn dorp verheugen in de bevordering van onderlinge informatie en wederzijds begrip. Eenigheid des Geloofs had binnen de kortste keren een paar duizend abonnees. De redactie gaf in 1953 de stoot tot de oprichting van de Vereniging tot Herstel van de Kerkelijke Eenheid, die tot 1971 landelijke en regionale samenkomsten organiseerde voor de liefhebbers. Het blad zelf was in 1963 omgedoopt tot Woord en Wereld.5

Christelijk gereformeerd voortouw De tijd van herstel en wederopbouw was rijp voor initiatieven op het terrein van de grote en kleine oecumene. Over de grote oecumene behoeven we niet uit te weiden.6 De in 1948 door Nederlands toedoen opgerichte Wereldraad van Kerken zal terloops in beeld komen. De Gereformeerde Kerken en de Christelijke Gereformeerde Kerken werden daar geen lid van, wel van de orthodoxprotestantse tegenhanger, de Internationale Raad van Christelijke Kerken. Dichter bij ons aandachtsveld komt de Gereformeerde Oecumenische Synode, die in 1947 in de Verenigde Staten van start ging. Leden waren de Gereformeerde Kerken in Nederland en dito denominaties in Zuid-Afrika, Noord-Amerika, Schotland en Indonesië. De Christelijke Gereformeerde Kerken traden pas later toe tot dit internationale gezelschap.

4. Zie in het algemeen A.J. Rasker, De Nederlandse Hervormde Kerk vanaf 1795.

Geschiedenis, theologische ontwikkelingen en de verhouding tot haar zusterkerken in de negentiende en twintigste eeuw, Kampen 1974; derde herziene druk 1986.

5. Zie in het algemeen H.C. Endedijk, De Gereformeerde Kerken in Nederland, 2 delen, Kampen 1990-1992.

6. Zie in het algemeen Leo J. Koffeman, De oecumenische beweging, Kampen 2005.

17

Verscheurd verlangen_ bw.indd 17

17-9-2013 10:27:50