PARLAYICI PATLAYICI ORTAMLARDA İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ
Patlayıcı Ortam Yanıcı maddelerin gaz, buhar, sis ve tozlarının atmosferik koşullar altında hava ile oluşturduğu ve herhangi bir tutuşturucu kaynakla temasında tümüyle yanabilen karışımdır.
Kapalı Ortam Tamamen veya kısmen kapatılmış sınırlı bir hacmi
vardır. İçerisinde sınırlı miktarda hava mevcuttur. Esas olarak çalışma yeri olarak tasarımlanmamıştır. Giriş ve çıkışı kısıtlı hale getirilmiştir.
Patlayıcı Ortamlar; Potansiyel olarak tehlikeli veya zararlı seviyede
gaz, toz, buhar veya duman ihtiva eder. Emniyetli seviyede oksijene sahip değildir. (Zehirli/Boğucu Hava) Patlamayı meydana getirecek oranlar dahilinde oksijen konsantrasyonu mevcuttur. (Patlayıcı Hava)
Aşağıdaki ortamlar, kapatılmış boşluklar olarak
nitelendirilir: Depolama tankları Tankerler Kazanlar Basınçlı kaplar Silolar ve diğer kompartmanlı tanklar Derin çukur ve oyuk gibi üzeri açık boşluklar Boru Hatları Kanalizasyon tesisleri Kuyular Kanallar ve benzeri yapılar Küçük bir ambar vasıtasıyla girilen gemi bordası boşlukları Kargo tankları Petrol tankları Atık Tankları Faydasız ve terkedilmiş boşluklar
Kapatılmış Boşluklar ile birlikte, patlayabilir
gaz, toz ve buharların bulunduğu diğer patlayıcı ortamlarda ve ilgili iş kollarının çalışma alanlarında da can ve mal güvenliği açısından çok dikkatli ve tedbirli olunması gerekmektedir.
Maden ocakları ile bir çok iş kolunda da benzer
tehlikeler bulunmaktadır.
Örneğin, alüminyum, magnezyum, grafit, un,
nişasta ve tahıl tozlarının hava ile olan belli karışımları da patlayabilme özelliklerine sahiptir.
Aşağıda sıralanan çalışma alanlarında da,
patlama tehlikesini ortadan kaldırmak için özel önlemler alınması gereklidir:
Petrol Rafinerileri Sıvılaştırılmış Gaz Dolum Tesisleri Gemiler, Tankerler, Feribotlar Tahıl Siloları Boya Fabrikaları Akaryakıt Stok Alanları Benzin Tankları ve Pompaları Kimya Endüstrisi Şeker Endüstrisi
Alevlenme Noktası ve Parlama (Flash Point)
Alevlenme noktası sıcaklığında bulunan sıvı veya sıvı buharları ve gazların hava ile meydana getirdikleri karışım ancak dışarıdan açık bir alevle temas edildiğinde alev alır ve bu bir an devam eder, alevin etkisi ortadan kalkınca söner. Bu olaya, parlama denilmektedir.
Yanma Noktası
Yanma noktası ise, parlayıcı ya da yanıcı sıvı buharları ve gazların hava ile meydana getirdikleri karışımların alevle dokunulmaksızın kendi kendine yandığı sıcaklıktır. Böyle bir durumda, yanmaya dışarıdan müdahale edilmediği müddetçe yanma devam eder.
Patlama Belirli oranlardaki yanıcı gaz, toz veya buharın hava ile oluşturduğu uygun oranlar dahilindeki (parlama veya patlama aralığındaki) karışımın, ateşleme enerjisi ile temas etmesi sonucunda yanma (oksidasyon) olayının çok kısa sürede meydana gelmesini sağlayan ve çok yüksek sıcaklık ve basınçta gaz açığa çıkaran fiziko-kimyasal tepkimelerdir.
Deadly gas explosion rocks Belgium Friday, July 30, 2004 Posted: 11:48 AM
Belgium -- At least 10 people were killed and 100 others injured when a leaking underground natural gas pipeline exploded in southern Belgium
PATLAMALAR KATI MADDE PATLAMALARI: Mg,Çinko,Fosfor,Karpit gibi KİMYASAL PATLAMALARI: Hammadde ve yarı mamul maddelerin depolanması, taşınması ve kullanımı sırasında istenmeyen bir şekilde farklı kimyasallarla karşılaşması veya farklı ortamlarda bulunmasıyla oluşan reaksiyonlar GAZ PATLAMALARI: LPG, ASETİLEN vs.
TOZ PATLAMALARI: Un,Tahıl vs.
PATLAMA LİMİTLERİ MADDE
PATLAMA LİMİTİ
METAN
% 4 - 15
ETAN
% 3,2 - 12,5
PROPAN
%2,4 - 9,5
ASETİLEN
% 2,5 - 80
BELGE
Bir Patlamanın Meydana Gelebilmesi İçin ; Ateşleme Kaynağı Patlayıcı Gaz, Buhar veya Toz Minimum Oksijen Konsantrasyonu
Üçgeninin tamamlanması gereklidir.
PATLAMA; YANMA OLAYININ BELİRLİ KOŞULLARDA VE ÇOK KISA ZAMANDA MEYDANA GELMESİDİR
PATLAMA
PATLAYICI KARIŞIM
Tutuşturma Kaynakları Sıcak yüzeyler Alevler ve sıcak gazlar Mekanik olarak üretilen kıvılcımlar Elektrik cihazları Kaçak ve başıboş elektrik akımları (Kısa devre, manyetik indüksiyon vb.) Statik elektrik Aydınlatma Radyofrekanslı elektromanyetik dalgalar (10 üzeri 4 Hz3.10 üzeri 12 Hz) Elektromanyetik dalgalar (3.10 üzeri 11 Hz-3.10 üzeri 15 Hz) Ultrasonik ses dalgaları Adyabatik sıkıştırma ve şok dalgaları Tozların kendi kendine tutuşmalarını sağlayan ekzotermik reaksiyonlar
Patlamalarda alev hızı çok yüksektir. İlk 120
metrede, 850 metre/saniye’yi bulur. Deneylerde, saniyede 1800 metre hızla hareket eden alevler tespit edilmiştir.
Patlama sıcaklığı ise 700 C dereceden 1200 C
dereceye kadar değişmektedir.
Patlayıcı Hava
Yanıcı gazları bileşiminde bulunduran havadır. Bu gazlar, özellikle, metan, etan, propan, bütan gibi hidrokarbonlar ve hidrojen, karbonmonoksit ve hidrojensülfür gibi gazlardır.
Tozlu Hava
Toz deyimi, hava içerisinde dağılma veya yayılma özelliği gösteren, 0.5-150 mikron büyüklüğündeki katı parçacıkları ifade eder. Tozlu hava ise, içerisinde belli konsantrasyonda toz ihtiva eden havayı belirtir. Tozlu havanın etkisi iki türlü olmaktadır. Bunlar, kısmen sağlığa zararlı ve kısmen de patlayıcıdır. (Kömür tozu, her iki özelliğe de sahiptir.)
Metan (Grizu)
Renksiz ve kokusuz bir gazdır. Özgül ağırlığı 0.716 kg/m3’dür. Yani havaya oranla daha hafiftir. Bundan dolayı, bulunduğu kapalı ortamın tavan kısımlarında toplanır. Metanın esas
tehlikesi, yanıcı ve patlayıcı bir gaz olmasıdır. Tam yanma, % 9 metan ve % 91 oranındaki hava karışımında olur. Ancak, patlamayı doğuran ısı kaynağının şiddeti ve süresi, basınç ve kapalı ortamın şekli de patlamayı etkilediğinden, metanın % 4-15 arasında tehlikeli olduğu kabul edilir.
Doğal Gaz Doğal gazın büyük bölümü, doymuş
hidrokarbon bileşiği olan metandır. Parlayıcı ve patlayıcıdır. Doğal gazın sıvılaştırılarak (LNG) veya sıkıştırılarak (CNC) kullanılması da mümkündür.
Parlayıcı Sıvıların Patlaması Her parlayıcı sıvı buharı ve yanıcı gaz patlamaya neden olabilir. Bu olay, parlayıcı sıvı buharları veya yanıcı gazlar ile havanın yeterli oranlarda karışımlar meydana getirmesine bağlı bulunmaktadır. Örneğin, benzin-hava karışımının patlama sınırları, hacmen % 1-6 oranındaki benzin buharının hava ile meydana getirdiği karışımdır. Yine, etilalkol’ün % 3.5-19 oranlarında, asetilenin % 2.5-81 oranlarında ve bütilen’in de % 1.7-90 oranlarında hava ile meydana getirdiği karışımlar da patlayıcı ortamı meydana getirirler.
Blew (Kaynayan Sıvı – Genleşen Buhar Patlaması)
Bir parlama – patlama olayının alevinin depolanmış durumda bulunan sıvılaştırılmış gaz tanklarına ulaşması ve tankları dışarıdan ısıtmaya başlaması ile başlar. Dışarıdan ısıtılan tankın içindeki sıvılaştırılmış gaz genleşir, tankın iç basıncı artar. Emniyet valflerinden gaz çıkışı başlar ve bu gaz da yanarak alevi besler. Artan sıcaklık, buharlaşmayı da artırır ve basıncın çok fazla yükselmesi sonucunda tank yırtılır. (Eğer içinde gaz fazı fazla ise patlar.) Tankın yırtılması veya başka bir nedenle sıvılaştırılmış gazın dışarıya akması ile blew olayı başlar. Sıvılaştırılmış gaz hızla buharlaşır. İçerisinde sıvı damlacıklar da ihtiva eden bir buhar tabakası oluşur. Bu sıvı – buhar karışımı kitlenin ateşle buluşması blew olayının finalidir.
Tüzükler ve Yönetmelikler İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Tüzüğü (11.01.1974)
Parlayıcı, Patlayıcı, Tehlikeli ve
Zararlı Maddelerle Çalışılan İşyerlerinde ve İşlerde Alınacak Tedbirler Hakkında Tüzük (24.12.1973)
“Patlayıcı Ortamların Tehlikelerinden Çalışanların Korunması Hakkında Yönetmelik” “Muhtemel Patlayıcı Ortamda Kullanılan Teçhizat ve Koruyucu Sistemler ile İlgili Yönetmelik
Patlayıcı Ortam Oluşabilecek Yerler Çalışanların sağlık ve güvenliğini korumak için özel önlem alınmasını gerektirecek miktarda patlayıcı karışım oluşabilecek yerler, Yönetmeliğe göre tehlikeli kabul edilecektir. Parlayıcı ve/veya yanıcı maddelerin hava ile yaptıkları karışımların, bağımsız olarak bir patlama meydana getirmeyecekleri yapılacak araştırmalarla kanıtlanmadıkça, bu maddeler patlayıcı ortam oluşturabilecek maddeler olarak kabul edilecektir.
TEHLİKELİ YERLERİN SINIFLANDIRILMASI (IEC 60079-10) BÖLGE 0 GAZ,BUHAR VE SİS HALİNDEKİ PARLAYICI MADDELERİN HAVA İLE KARIŞIMINDAN OLUŞAN PATLAYICI ORTAMIN SÜREKLİ OLARAK VEYA UZUN SÜRE YA DA SIK SIK OLUŞTUĞU YERLER BÖLGE 1 GAZ,BUHAR VE SİS HALİNDEKİ PARLAYICI MADDELERİN HAVA İLE KARIŞIMINDAN OLUŞAN PATLAYICI ORTAMIN NORMAL ÇALIŞMA KOŞULLARINDA ARA SIRA MEYDANA GELME İHTİMALİ OLAN YERLER
TEHLİKELİ YERLERİN SINIFLANDIRILMASI BÖLGE 2 GAZ, BUHAR VE SİS HALİNDEKİ PARLAYICI MADDELERİN HAVA İLE KARIŞARAK NORMAL ÇALIŞMA KOŞULLARINDA PATLAYICI ORTAM OLUŞTURMA İHTİMALİ OLMAYAN YERLER YA DA BÖYLE BİR İHTİMAL OLSA BİLE PATLAYICI ORTAMIN KISA BİR SÜRE İÇİN KALICI OLDUĞU YERLER
BÖLGE 20 HAVADA BULUT HALİNDE BULUNAN YANICI TOZLARIN, SÜREKLİ OLARAK VEYA UZUN SÜRELİ YA DA SIK SIK PATLAYICI ORTAM OLUŞABİLECEK YERLER
TEHLİKELİ YERLERİN SINIFLANDIRILMASI BÖLGE 21 NORMAL ÇALIŞMA KOŞULLARINDA, HAVADA BULUT HALİNDE BULUNAN YANICI TOZLARIN ARA SIRA PATLAYICI ORTAM OLUŞTURABİLECEĞİ YERLER
BÖLGE 22 NORMAL ÇALIŞMA KOŞULLARINDA, HAVADA BULUT HALİNDE BULUNAN YANICI TOZLARIN PATLAYICI ORTAM OLUŞTURMA İHTİMALİ BULUNMAYAN ANCAK BÖYLE BİR İHTİMAL OLSA BİLE BUNUN YALNIZCA ÇOK KISA BİR SÜRE İÇİN GEÇERLİ OLDUĞU YERLER
Pembe Bölge : Bölge 0 Kahverengi Bölge : Bölge I Sarı Bölge : Bölge II
PATLAYICI ORTAM OLUŞABİLECEK YERLER İÇİN
UYARI İŞARETİ Patlayıcı ortam oluşabilecek yerler için Uyarı İşareti aşağıda belirtilen şekil ve renklerde olacaktır.
Uyarı İşareti; Üçgen şeklinde , Siyah kenarlar ve sarı zemin üzerine siyah yazı, Sarı zemin, işaret alanının en az %50’ si kadar olacaktır.
Gazlar, buharlar, sisler ve tozlar için aşağıda
belirtilen bölgelerde, karşılarında belirtilen kategorideki ekipman kullanılacaktır : Bölge 0 veya Bölge 20 : Kategori 1 ekipman Bölge 1 veya Bölge 21 : Kategori 1 veya 2 ekipman Bölge 2 veya Bölge 22 : Kategori 1, 2 veya 3 ekipman
Metan Gazı Patlaması sonucunda meydana
gelen örnek bir iş kazası
8 Ağustos 1992 tarihinde, Tekirdağ-
Çorlu’daki bir fabrikanın su deposu patlamış ve su deposunun üzerindeki yemekhanede bulunan işçilerden 31’i hayatını kaybetmiş ve 87’si de yaralanmıştır.
Fabrikanın su deposunda meydana gelen patlamanın
nedenleri aşağıda verildiği gibidir: Fabrikanın ihtiyacı olan su, işyeri sahasındaki sondaj kuyularından temin ediliyordu. Arazinin jeolojik yapısı, geçirgen olmayan killi formasyonlarla, geçirgen olan kum ve çakıllı formasyonlardan oluşuyordu. Fabrika, sondaj kuyuları ile bu tabakalar arasında biriken suyu dalgıç pompalarla çekerek depoya aktarmakta idi. Formasyonda mevcut olan metan gazı, geçirgen kısımlardan geçerek yer altı suyuna karışıyordu. Yeraltından sondajla alınan ve metan gazı da içeren su, içi kum dolu bir filtrasyon sisteminden geçirilerek tamamen kapalı devre olarak su deposuna alınıyordu. Yani, su ile birlikte metan gazı da depoya taşınmış oluyordu.
su deposunun havalandırma sistemi veya bacası yoktu. Deponun iki adet taşma borusu olduğu
Yaklaşık 1500 m3 hacminde ve 3 metre derinliğindeki
halde, bu borular da depo üst seviyesinden çıktıktan sonra, 50 cm aşağıya indirilmiş ve yağmur suyu tahliye borularına bağlanmıştı. Bundan dolayı, hafadan hafif olan metan gazı, su deposunun tavanında 100 m3’den fazla olan bir hacimde birikmişti. Aslında, su deposunun içerisinde % 15’in üzerinde metan gazı bulunmaktaydı. Ancak, patlamanın meydana gelebilmesi için gerekli olan oksijen yeterli oranda mevcut değildi.
Su deposu üzerindeki iki adet demir
kapağın olduğu bölüme, binanın arkasında bulunan merdiven altından girilmekte idi. Kaza anında, görevli iki kişi, bu kısma gelerek kapağın birisini açmış ve su seviyesi ile debisini ölçmek için çalışmaya başlamıştır. Bu kişilerden birisi, su deposu içerisine doğru birkaç basamak inerken, diğer kişi ise dışarıda kapak kenarında beklemektedir. Kapağın açılması ile birlikte, içerideki metan gazı hava ile buluşmuştur.
İlk parlama, iki işçinin bulunduğu depo üzerindeki
alanda meydana gelir. Kapağın açılması ile dışarıya çıkan metan gazı, muhtemelen işçilerden birisinin içmekte olduğu sigara ateşinden ateşlenerek dışarıda kapak kenarında beklemekte olan işçiyi 8-10 metre ileriye fırlatır. Bu olaydan deponun içindeki işçi habersizdir. Bu sırada, içerideki işçi de kalkıp dışarı çıkmak
isterken arkadaşını göremeyince şaşırır. Ancak, arkadan gelen yakıcı sıcaklığı farkederek 10-15 metre koşmuş ve yıkılmıştır. Asıl patlama da, bundan sonra patlamalar zinciri şeklinde gerçekleşmiştir.
Böyle bir kazanın meydana gelmemesi için; Sondaj kuyusundan çıkarılan su, herhangi bir şekilde atmosfere
açık olarak dinlendirilse idi, havadan daha hafif olan metan gazı uçardı ve depoya girmezdi.
Yine, su deposunun üst seviyesinden doğrudan atmosfere açılan
yeterli havalandırma bacaları olsaydı, metan gazı depoya gelmiş olsa bile depoda birikmezdi.
Parlayıcı, patlayıcı, tehlikeli ve zararlı maddelerin bulunduğu
yerlerde, bu maddeleri veya bunların buhar ve gazlarını tutuşturabilecek olan kıvılcım veya çıplak alev çıkaran sigara ve benzerlerinin içilmemesi gerekirdi. İşyerlerinin güvenlik alanı içinde, kibrit, çakmak, ateş, kızgın veya akkor halinde cisimler ile parlayabilecek veya yangın doğurabilecek her türlü maddenin taşınması ve kullanılmasının yasaklanması ve bu hususun kontrol edilmesi zorunludur.