Lurraren eta ingurumenaren zientziak batxilergoa 2

Lurraren eta Ingurumenaren Zientziak Batxilergoa 2

Imaz Belen DĂ­ez

Gotzone

ISBN: 978-84-9746-566-3

erein

Aurkibidea

1. gaia: Ingurumena ......................................................................................................................................................

8

1. Sarrera ................................................................................................................................................................

1. Ingurumenaren definizioa eta ikerketa ......................................................................................................

2. Sistemen teoria ............................................................................................................................................

2. Ingurumena lurraren historian..............................................................................................................................

3. Gizakien eta naturaren arteko elkarrekintzak eta ondorioak ....................................................................

1. Baliabide naturalak ......................................................................................................................................

2. Ingurumen-inpaktuak....................................................................................................................................

3. Garapen iraunkorra......................................................................................................................................

4. Ingurumena gizakien historian zehar ................................................................................................................

1. Harraparialdia (10000-8000 K.a. → Paleolitoa)..................................................................................

2. Nekazarialdia (8000 K.a.- 1800 K.o. → Neolitoa, Aitzinaroa, Erdi Aroa eta Aro Modernoa) ......

3. Industrialdia (1800 – Gaur egun arte → Aro Garaikidea) ..................................................................

5. Arriskuak ................................................................................................................................................................

1. Arrisku-faktoreak ..........................................................................................................................................

2. Arrisku motak ................................................................................................................................................

3. Arriskuen aurreikuspena eta prebentzioa ................................................................................................

6. Ingurumenaren kudeaketa: ekokudeaketa ......................................................................................................

1. I+G+B: ikerketa, garapen teknologikoa eta berrikuntza ......................................................................

2. Legedia ..........................................................................................................................................................

3. Ingurumen Heziketa ....................................................................................................................................

4. Lurraldearen antolamendua........................................................................................................................

5. Ingurumen Inpaktuaren Ebaluazioa (IIE)..................................................................................................

6. Ekoeraginkortasuna ....................................................................................................................................

7. Ingurumena ikertzeko teknologiak......................................................................................................................

1. Teledetekzioa ................................................................................................................................................

2. GPS (Global Positioning System) ............................................................................................................

3. SIG (Informazio Geografikorako Sistema) ..............................................................................................

8. Ariketak ................................................................................................................................................................

10 11 14 16 16 16 17 18 18 18 19 20 20 22 22 23 24 24 24 24 25 29 29 29 31 31 32

2. gaia: Barne-geodinamika. Arriskuak ..........................................................................................................

34

1. Lurraren barne-egitura ..........................................................................................................................................

2. Plaken tektonikaren teoria orokorra ..................................................................................................................

3. Plaken arteko higidurak ........................................................................................................................................

1. Bi plaken arteko hurbilketa edo talka: ertz konbergenteak ..................................................................

2. Bi plaka elkarrengandik urruntzea edo bereiztea: ertz dibergenteak ..................................................

3. Bi ertzen arteko alboko lerradura: ertz neutroak ....................................................................................

4. Plaken barneko dinamika: puntu beroak ..........................................................................................................

5. Barne-geodinamikak eragindako arriskuak ....................................................................................................

1. Lurrikarak ......................................................................................................................................................

2. Arrisku bolkanikoak: sumendiak ................................................................................................................

6. Ariketak ................................................................................................................................................................

36 37 38 38 40 41 41 42 42 46 49

3. gaia: Kanpo-geodinamika. Arriskuak ........................................................................................................

52

1. Erliebearen modelatzea: faktoreak, eragileak eta prozesuak ....................................................................

2. Erliebe motak............................................................................................................................................................

1. Maldetako sistema........................................................................................................................................

2. Ibai-haranen sistema ....................................................................................................................................

3. Sistema karstikoa ........................................................................................................................................

4. Kostako sistema............................................................................................................................................

3. Kanpo-geodinamikari loturiko arriskuak ..........................................................................................................

1. Maldetako higidurak: luiziak eta harri-jausiak ..........................................................................................

2. Elur-jausiak ....................................................................................................................................................

3. Uholdeak........................................................................................................................................................

4. Lur hedakorrak..............................................................................................................................................

5. Hondorapenak eta kolapsoak ....................................................................................................................

6. Itsasertzeko arriskuak ..................................................................................................................................

4. Diapiroei loturiko arriskuak ..................................................................................................................................

5. Ariketak ................................................................................................................................................................

54 37 56 58 60 63 64 64 66 67 70 70 71 72 73

4. gaia: Harriak I. Sailkapena. Deformazioak. Egiturak eta erliebea............................

76

1. Harrien sailkapena ..................................................................................................................................................

1. Harri sedimentarioak ..................................................................................................................................

2. Harri igneoak ................................................................................................................................................

3. Harri metamorfikoak....................................................................................................................................

2. Harrien zikloa ............................................................................................................................................................

3. Euskal Herriko eta inguruko harri mota garrantzitsuenak ..........................................................................

4. Harrien deformazioak ............................................................................................................................................

1. Deformazio plastikoak: tolesak ..................................................................................................................

2. Hausturazko deformazioak: diaklasak eta failak......................................................................................

3. Egitura mistoak ............................................................................................................................................

5. Egitura geologikoak eta erliebea ........................................................................................................................

1. Geruza horizontaletan antolatutako eremua ............................................................................................

2. Geruza makurtuetan antolatutako eremua ..............................................................................................

3. Geruza tolestuak dituen eremua ................................................................................................................

6. Ariketak ................................................................................................................................................................

78 78 80 81 82 83 84 84 85 86 88 88 88 89 96

5. gaia: Harriak II Baliabideak eta inpaktuak. Energia-baliabideak..............................

98

1. Baliabide naturalak..................................................................................................................................................

1. Harrietatik ateratako mineralak ..................................................................................................................

2. Harri industrialak ..........................................................................................................................................

3. Energia-iturri garrantzitsuak diren harriak ................................................................................................

2. Harrien ustiapenak sortzen dituen inpaktuak..................................................................................................

1. Harrobien ustiapenaren inpaktuak ............................................................................................................

2. Erregai gisa erabiltzen diren harrien ustiapenaren inpaktuak................................................................

3. Eta zer egin dezakegu? ..............................................................................................................................

3. Baliabide energetikoak ..........................................................................................................................................

1. Energia berriztaezinak..................................................................................................................................

2. Energia berriztagarriak ................................................................................................................................

4. Ariketak ................................................................................................................................................................

100 101 102 103 107 107 108 109 110 110 112 116

6. gaia: Planetaren geruza jariakorren sistemak: atmosfera eta hidrosfera ............

118

1. Atmosfera ................................................................................................................................................................

1. Atmosferaren konposizioa ..........................................................................................................................

2. Atmosferaren egitura ..................................................................................................................................

3. Atmosferaren dinamika................................................................................................................................

4. Atmosferaren funtzioak................................................................................................................................

2. Hidrosfera ................................................................................................................................................................

1. Sarrera ..........................................................................................................................................................

2. Oinarrizko ezaugarriak: gazitasuna, tenperatura eta dentsitatea ..........................................................

3. Ozeanoen dinamika: itsas korronteak ......................................................................................................

3. Ariketak ................................................................................................................................................................

118 118 120 122 127 129 129 129 131 134

7. gaia: Klima eta arrisku klimatikoak ....................................................................................

136

1. Klimaren garrantzia ................................................................................................................................................

2. Klimaren osagaiak ..................................................................................................................................................

1. Hodeiak..........................................................................................................................................................

2. Prezipitazioak ................................................................................................................................................

3. Haizea eta baretasuna ................................................................................................................................

3. Zona klimatikoak......................................................................................................................................................

1. Latitudeen araberako zona klimatikoak ....................................................................................................

2. Gure latitudeko klima: Iberiar penintsulako klima ..................................................................................

3. Euskal Herriko klima....................................................................................................................................

4. Azaleko mapa meteorologikoen interpretazioa ..............................................................................................

1. Mapa atmosferikoen irakurketa egiteko urratsak ....................................................................................

5. Arrisku klimatikoak ................................................................................................................................................

1. Haizearen ondoriozko arriskuak ................................................................................................................

2. Prezipitazioei loturiko arriskuak..................................................................................................................

3. Aldaketa klimatiko bereziak: “El Niño” eta “La Niña” ............................................................................

6. Ariketak ................................................................................................................................................................

138 138 138 139 143 144 144 145 146 147 147 149 149 152 154 156

Ingurumena 8. gaia: Inpaktuak atmosferan ..............................................................................................................................

158

1. Atmosferaren kutsadura: kutsatzaileak ............................................................................................................

2. Kutsatzaileen hedapena atmosferan..................................................................................................................

1. Baldintza meteorologikoak..........................................................................................................................

2. Ezaugarri topografikoak ..............................................................................................................................

3. Ezaugarri geografikoak................................................................................................................................

4. Igorpenaren ezaugarriak..............................................................................................................................

3. Kutsaduraren ondorioak ........................................................................................................................................

1. Hiriko kutsadura............................................................................................................................................

2. Euri azidoa ....................................................................................................................................................

3. Ozono-geruzaren urritzea............................................................................................................................

4. Berotegi-efektua ..........................................................................................................................................

4. Airearen kalitatea. atmosferaren kutsadura murrizteko neurriak..............................................................

1. Airearen kalitatearen neurketa ..................................................................................................................

2. Kutsadura atmosferikoa murrizteko neurriak ..........................................................................................

5. Ariketak ................................................................................................................................................................

160 165 165 166 167 168 168 168 169 170 171 173 173 174 175

9. gaia: Hidrosfera: baliabideak eta inpaktuak ........................................................................................

178

1. Ura garrantzizko baliabide naturala....................................................................................................................

2. Uraren erabilera ......................................................................................................................................................

1. Erabilera kontsuntiboak ..............................................................................................................................

2. Erabilera ez kontsuntiboak ..........................................................................................................................

3. Uraren kudeaketa: planifikazio hidrologikoa ..................................................................................................

1. Neurri orokorrak ..........................................................................................................................................

2. Neurri teknikoak............................................................................................................................................

3. Neurri politikoak............................................................................................................................................

4. Uraren kalitatea........................................................................................................................................................

5. Uraren kutsadura: kutsatzaileak ........................................................................................................................

6. Uraren kutsaduraren ondorio orokorrak ..........................................................................................................

1. Eutrofizazioa ..................................................................................................................................................

2. Akuiferoen kutsadura ..................................................................................................................................

3. Itsasoaren kutsadura....................................................................................................................................

7. Urak arazteko eta tratatzeko sistemak..............................................................................................................

1. Ura edangarri bihurtzeko arazketa ............................................................................................................

2. Hondakin-uren arazketa ..............................................................................................................................

8. Uraren kutsadurari aurre egiteko neurriak ......................................................................................................

1. Aurreikuspen neurriak..................................................................................................................................

2. Neurri zuzentzaileak ....................................................................................................................................

9. Ariketak ................................................................................................................................................................

180 182 183 184 184 185 186 189 189 191 192 192 194 194 197 197 198 200 200 200 201

10. gaia: Biosfera

..........................................................................................................................................................

204

1. Ekosistemaren osagaiak ......................................................................................................................................

2. Faktore abiotikoak eta biotikoak ........................................................................................................................

1. Faktore abiotikoak ........................................................................................................................................

2. Faktore biotikoak ..........................................................................................................................................

3. Harreman trofikoak ................................................................................................................................................

4. Materia eta energia ekosisteman........................................................................................................................

1. Energia-fluxua................................................................................................................................................

2. Materiaren zikloa: ziklo biogeokimikoak ..................................................................................................

5. Materia- eta energia-fluxuen azterketa..............................................................................................................

1. Parametro trofikoak ....................................................................................................................................

2. Piramide trofikoak ........................................................................................................................................

6. Populazioen dinamika ............................................................................................................................................

1. Populazioaren tamaina mugatzen duten faktoreak ................................................................................

2. Populazioen hazkundea ..............................................................................................................................

7. Ekosistemaren estratifikazioa ..............................................................................................................................

8. Ondozkatze edo segida ekologikoa ..................................................................................................................

9. Biomak ................................................................................................................................................................

10. Ariketak ................................................................................................................................................................

206 206 206 207 210 212 212 212 216 216 218 220 222 222 223 225 226 229

11. gaia: Baliabideak, arriskuak eta inpaktuak biosferan

..............................................................

232

1. Biosferako baliabideak ..........................................................................................................................................

1. Nekazaritzako eta abeltzaintzako baliabideak ..........................................................................................

2. Arrantzako baliabideak ................................................................................................................................

3. Biomasa energia-baliabide gisa ................................................................................................................

4. Basoa: hainbat baliabideren iturri ..............................................................................................................

2. Inpaktuak biosferan ................................................................................................................................................

1. Basogabetzea................................................................................................................................................

2. Zer da bioaniztasuna?..................................................................................................................................

3. Biosferaren arriskuak ............................................................................................................................................

4. Ariketak ................................................................................................................................................................

234 234 236 238 239 239 239 240 245 247

12. gaia: Interfaseak ....................................................................................................................................................

248

1. Itsasertzeko sistema ..............................................................................................................................................

1. Garrantzi ekologiko handiko itsasertzeko zenbait eremu ......................................................................

2. Lurzorua ................................................................................................................................................................

1. Lurzoruaren osaketa ....................................................................................................................................

2. Lurzoruaren eraketa eta eboluzioa ............................................................................................................

3. Lurzoruaren garrantzia ................................................................................................................................

4. Lurzoruaren gaineko inpaktuak ..................................................................................................................

3. Ariketak ................................................................................................................................................................

250 250 254 254 255 257 258 264

13. gaia: Hondakinak ..................................................................................................................................................

266

1. Hondakinak................................................................................................................................................................

1. Lehen sektoreko hondakinak......................................................................................................................

2. Bigarren sektoreko hondakinak ................................................................................................................

3. Hirugarren sektoreko hondakinak..............................................................................................................

2. Hondakinen kudeaketa..........................................................................................................................................

1. Prebentzioa eta hondakinak murriztea......................................................................................................

2. Hondakinak baliotzea ..................................................................................................................................

3. Hondakinak ezabatzea ................................................................................................................................

3. Ariketak ................................................................................................................................................................

268 269 270 273 274 274 276 278 281

1. gaia: Ingurumena

Gure planeta sortu zenetik bertatik, ingurumena aldatuz joan da, poliki baina etengabe. Denbora luze horretan aldatu egin da kontinente eta ozeanoen banaketa, eta orobat aldatu dira klima eta atmosferaren osaera. Izaki bizidunak ere aldatu egin dira. Aldaketa horiek guztiak elkarri lotuta daude, eta gaur egun ere gertatzen ari dira, poliki-poliki baina etengabe.

Gizakiok, beste izaki bizidun guztiak bezalaxe, ingurumenarekin harremanetan gaude, trukatzen ditugu materia eta energia, eta, beraz, ingurumena eraldatzeko gaitasuna dugu; baina guk ingurumena aldatzeko dugun gaitasuna beste izaki bizidun guztiena baino askoz ere handiagoa da, eta oso denbora gutxian, ekosistema askoren oreka hautsi dugu. Neurri egokirik hartzen ez bada, kolokan egongo da biziaren etorkizuna, eta, ondorioz, baita gizakiona ere.

Beraz, planetaren iraupena ziurtatu nahi badugu, konponbideak bilatu beharko ditugu garapena eta natura uztartzeko, alegia, garapen iraunkorrerako bideari heldu beharko diogu.

Zer dakizu? • Zer da zuretzat ingurumena? • Izakiok ingurunetik hartzen omen dugu behar duguna eta bertara kanporatzen omen dugu gureganatzen ez duguna. Jar itzazu hori baieztatzen duten hainbat adibide. • Zergatik esaten da gizakiok ingurumena aldatzeko dugun ahalmena beste izaki bizidun guztiena baino askoz ere handiagoa dela? Jar itzazu zenbait adibide. • Zer arazo ekologiko ezagutzen dituzu? Aukeratu arazo bat eta aipa ezazu arazo horri aurre egiteko neurriren bat.

Aukibidea: 1. Sarrera. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 2. Ingurumena lurraren historian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 3. Gizakien eta naturaren arteko elkarrekintzak eta ondorioak . 16 4. Ingurumena gizakien historian zehar . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 5. Arriskuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 6. Ingurumenaren kudeaketa: ekokudeaketa . . . . . . . . . . . . . . 23 7. Ingurumena ikertzeko teknologiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 8. Ariketak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32

1 Sarrera 1. Ingurumenaren definizioa eta ikerketa Ingurumena gero eta sarriago erabiltzen den kontzeptua da. Azkenaldian, erruz erabiltzen dute ingurumen hitza komunikabideek, organismo politiko eta instituzionalek, baina, hala ere, jendeak zailtasun handiak izaten ditu kontzeptu hori definitzeko.

Horregatik, aurrera jo aurretik, ingurumenaren definizio zehatza ematen ahaleginduko gara.

Historian eman diren definizioen artean, 1972an Stockholm-eko Kongresuan onartutakoa aukeratu dugu: “Giza ekintzetan eta, orokorrean, bizidunengan, epe laburrean zein luzean, eragin zuzen nahiz zeharkakoak sortzeko gai diren osagai fisiko, kimiko, biologiko eta sozialen multzoa”.

Ingurumena zientzia gisa ikertzeko ikuspegiak Zientzia baten edozein ikerketa metodo zientifikoan oinarritu behar da. Ikerketa-prozesu hori urrats hauei jarraituz gauzatzen da: 1. Gertaeren behaketa 2. Arazoaren planteamendua 3. Hipotesiaren adierazpena 4. Esperimentatzea, hipotesia baieztatzeko 5. Teoriaren adierazpena, hipotesia baieztatzen duten frogak badaude. Hala ere, froga berriak sortzen direnean, teoria baztertu eta beste bat adieraz daiteke. Teoria bat froga askotan oinarritzen bada, orduan, lege natural bihurtzen da (Grabitazio Unibertsalaren Legea).

Dena den, aurkikuntza berriak sortzen direnean, legeak ere berrikusi egiten dira.

Zientziaren arlo askotan modelo edo ereduen prozedura erabili izan da prozesu konplexuak ikertzeko. Eredua errealitatearen adierazpen sinplifikatua da, ulertze- eta ikertze-lanak errazteko asmoz egina. Adibidez: kate trofikoa.

Zientziak ingurumenaren osagai batzuen analisiaz arduratu izan dira historian zehar, hala nola fisika (osagai fisikoez), kimika (osagai kimikoez)… Zientzia horien ikuspegia, oro har, analitikoa da, hau da, objektu bat aztertzeko objektu hori zer atalek osatzen duten behar da.

Adibidez, ordenagailuaren funtzionamendua ulertzeko, ordenagailua desmuntatu eta atal guztiak banan-banan aztertuko lituzkete zientzia horiek.

Osagai guztien jokaera bateratuaren ondorioz (sinergikoa) sortzen diren ezaugarriei ezaugarri “gainerakor” edo “emergente” deritze.

10

Ingurumenaren ikerketa, berriz, ez da soilik atalez atal egin behar, horien artean elkarrekintza asko eta garrantzi handikoak gertatzen baitira; osotasunean hartzen ez baditugu, ez dugu inoiz funtzionamendua ulertuko. Era berean, ikuspuntu horretatik esan dezakegu ordenagailuen atalek zeinek bere aldetik ez dutela informazioa prozesatzeko ahalmena, denek batera, ordea, osotasunean, badute ahalmen hori.

Ingurumena Horregatik, ingurumena aztertzeko ez da nahikoa atal guztiak banan-banan ikertzea, atal horien arteko elkarrekintzek definitzen baitute funtzionamendu osoa.

Ikuspuntu horri holistikoa (ingeleraz whole = dena) edo globala esaten zaio, eta horren arabera, beharrezkoa da hainbat diziplinaren parte-hartzea, hala nola biologia, geologia, fisika, kimika, ekologia, ekonomia, matematika, ingeniaritza, arkitektura, medikuntza, geografia, soziologia eta zuzenbidearena.

2. Sistemen teoria Ingurumen Zientzien ikerketan ikuspegi holistikoa da nagusi, baina ikuspegi analitikoa ahaztu gabe. Hori dela eta, metodologia egokiena Sistemen Teorian oinarritua izango da. Sistema horren arabera, azterketa-objektuaren osagaien arteko harreman eta elkarrekintzak behatu eta aztertu behar dira; horietatik abiatuta aztertutako sistemaren jokaera osoa edo globala ezagutuko dugu. Teoria horri jarraituz, ingurumena sistema gisa aztertuko dugu, hau da, ikuspegi sistemikoan oinarrituta.

Ikasturte honetan, beraz, banan-banako osagaien azterketa zehatzean aritzeaz gainera, ingurumena ikuspegi oso edo globaletik aztertuko dugu. Era horretara, ingurumenaren funtzionamendu orokorrera hurbildu ahal izango gara, hobeto ulertuko dugu gaur egungo arazo ekologikoen jatorria eta errazago antzemango ditugu arazo horiei aurre egiteko irtenbide eta soluzio egokienak.

SISTEMA deritzo elkarri eragiten dioten elementu edo osagaien multzoari.

Horixe da ekologia (oikos: gr, etxea) izeneko zientziaren ikuspegi nagusia; zientzia berri samarra da, gaurkotasun handikoa. Izan ere, zientzia horren egitekorik garrantzitsuena espezie-komunitateek eta horien bizilekuek osatutako sistemak aztertzea da; hau da, ekosistemen azterketa egitea. Edo beste modu batera esanda, ekologiaren helburua bizidunen ikerketa da, baina euren artean eta euren ingurunearekin dituzten harremanen ikuspuntuan oinarrituta.

Biotopa

Biozenosi

Ekosistema

11

Ingurumena Sistemak kutxa beltzaren edo kutxa zuriaren ikuspuntutik azter ditzakegu: sarrerak →

SISTEMA → irteerak

Kutxa beltzaren eredua Kasu honetan ez dugu sistemaren barrualdea aztertzen, baina bai sistemak beste sistemekin dituen elkarrekintzak eta harremanak. Hainbat eredu bereizten dira, ingurunearekin egindako materia- eta energia-trukearen arabera: a) Sistema irekia: beste sistema batzuekin materia eta energia trukatzen dituen sistema (Adib.: hiria, zuhaitza, zelula…). b) Sistema itxia: beste batzuekin energia baino trukatzen ez duen sistema (Adib.: edozein ekosistema). c) Sistema isolatuetan, aldiz, ez da ez materiarik ez energiarik trukatzen. Benetan ez dago horrelakorik baina sistema batzuen trataera matematikoa errazteko halakotzat har daitezke Eguzki-sistema eta planetak, esate baterako.

Sistema motak kutxa beltzaren ikuspegitik:

Zuhaitza

Basoa

Irekia

Itxia

Energia

Materia

Entropia handia Ur-lurruna

Sistema guztiek bete behar dituzte lege termodinamikoak, materia- eta energia-trukeak zehazten dituztenak, hain zuzen: 1. legea: energia konstantea da. Hori dela eta, sistema-eredu guztietan sartzen den energia = ateratzen dena + bertan geratzen dena.

CO2

Entropia txikia Beroa

→ → → → → → irteerak sarrerak →SISTEMA → → → → → → 12

Isolatua

2. legea: sistema batean entropia (desordena; lan ezin bihur daitekeen energia) handituz doa berez; beraz, sistema batean entropia txikitzen bada, horrek esan nahi du beste batetik lortzen duela energia. Beste era batera esanda, sistema baten ordena handitzeko bere inguruko sistemaren ordena txikitu egin beharko da.

Unibertsoaren berezko joera da entropia maximora eta energia minimora eramatea. Izaki bizidunak, aldiz, joera horren kontra doaz, sistema ordenatuak baitira; barne-entropia apal mantentzeko entropia altuko molekulak kanporatzen dituzte, eta horrela, handitu egiten dute inguruko entropia.

Kutxa zuriaren eredua Eredu horretan, berriz, sistema barruko azpisistemen arteko harremanak lantzen dira bereziki.

Ingurumena Sistema aztertzeko, osagai aldakorrak finkatu behar dira lehenbizi, aldagai deritzenak, eta gezi bidez adierazi behar dira euren arteko “kausa-ondorio” erlazioak (interakzioak). Aldagai eta gezien bitartez diagrama kausala eratzen da. Erlazioen arabera, hainbat diagrama kausal sortzen dira: a) Erlazio bakunak: aldagai baten aldaketak beste aldagai bati eragiten dioenean.

1.Zuzenak: bi aldaketak noranzko berekoak direnean: Euria

→ Ur-emaria +

Zenbat eta euri gehiago egin, hainbat eta handiagoa izango da ur-emaria. Horrexegatik, erlazioa zuzena edo positiboa da.

2.Alderantzizkoak: aldaketak kontrako noranzkokoak direnean: Uraren kutsadura

→ –

Ibaietako izaki bizidunak

Zenbat eta handiagoa izan kutsadura, hainbat eta izaki bizidun gutxiago egongo dira.

Hori dela eta, erlazioa alderantzizkoa edo negatiboa da.

3.Kateatuak: aldagai baten aldaketak beste batean eragiten duenean eta horrek beste batean, aldagai-kopurua bitik gorakoa izanik.

Baso-mozketa

→ Lurzoruaren higadura → Lurzorua + –

Erlazio bakarrera murrizteko, hasierako eta bukaerako osagaiak hartuko ditugu kontuan: baten igoerak bestearen jaitsiera badakar, erlazioa alderantzizkoa izango da, eta biek gora edo behera egiten badute, orduan, positiboa. b) Erlazio konplexuak: aldagai baten aldaketak beste aldagai bati eragiten dionean eta beste horren aldaketak lehenengoari eragiten dionean. Erlazio mota horri feed-back edo atzeraelikadura deritzo. Motak: 1.Negatiboa edo homeostasia: aldaketak kontrako noranzkokoak direnean, horrek sistema orekatua mantentzen du. Adib.: odoleko gluzemia-maila eta intsulinaren jariaketa.

2.Positiboa: biak noranzko berekoak direnean, horrek sistema desorekatu egiten du.

Adib.: automobilak, errepide-kopurua eta auto-ilarak.

Eguzki-energia Beroa

1. Egin itzazu goian adierazitako adibideen diagrama kausalak.

Atmosfera

Geosfera

Hidrosfera

LURRA sistema moduan aztertzeko kutxa beltzaren ikuspuntua erabiliko bagenu, lur-sistemak Eguzkitik hartzen duen energia eta, era berean, Lurrak espaziora bero eran igortzen duena aztertuko genituzke. Guk kutxa zuriaren ikuspuntutik egingo dugu azterketa, eta, horrexegatik, Lurraren azpisistemak aztertuko ditugu: Geosfera, atmosfera, hidrosfera, biosfera, lurzorua (aurreko lauen ondorio dena).

2. Osa itzazu honako osagai multzo hauen diagrama kausalak: Biosfera Lur-sistema.

a) Izotzez estalitako azalera Tenperatura Albedoa b) Atmosferako berotegi-gasa Tenperatura c) Berotegi-efektua, izoztutako azalera, albedoa, hodeiak eta tenperatura.

13

2 Ingurumena lurraren historian Lurra, sistema den aldetik, dinamikoa da, hau da, energia erabiltzen du eta aldaketak jasaten ditu. Aldaketa horiek azpisistema guztietan gertatzen dira, batean gertatzen diren aldaketek bestean baitute eragina. Ikus dezagun Lurra eratu zenetik geosferan, atmosferan, hidrosferan eta biosferan izan diren aldaketa nagusiak: Lurra duela 4.600 milioi urte eratu zen, gutxi gorabehera, eguzki-sistemarekin batera. Garai horretan materialak gori-gori zeuden, eta planeta biraka, materialak dentsitatearen arabera banatu ziren, hau da, astunenak erdian eta arinenak kanporantz.

Kanpoaldea hoztu egingo zen, baina barnean energia handia zegoenez, konbekzio-korronte bortitzek goiko geruza zurruna plaketan apurtu eta deformatu zuten.

Elektrodoak Deskarga elektrikoak

Hasieran gasak hemendik sartzen dira

“Atmosfera” hidrogenoa, ur-lurruna, metanoa, amoniakoa Kanpora Ur hotza Barrura

“Ozeanoa” ura irakiten

Aminoazidoak eta bestelako konposatuak disoluzioan Miller eta Urey zientzialarien saiakuntza.

Permiarra Duela 225 milioi urte.

Triasikoa Duela 200 milioi urte.

Jurasikoa Duela 135 milioi urte.

Kretazeoa Duela 65 milioi urte.

Gaurko banaketa.

Kontinenteen jitoaren teoria.

14

Lurrean sumendiak gogor hasi ziren lanean. Labarekin batera karbono dioxidoa, ur-lurruna, nitrogenoa, karbono monoxidoa, amoniakoa eta metanoa ateratzen ziren kanpora. Lurreko grabitazio-eremuaren eraginez, gas horiek harrapaturik geratu ziren eta atmosfera eratu zen. Tenperatura jaitsi zenean, atmosferako ura kondentsatu eta prezipitatu egin zen; ondorioz, ozeanoak eratu ziren. Horrela eratu ziren hidrosfera eta atmosfera.

Duela 3.600 milioi urte sortutako baldintzei esker, lehenengo forma bizidunak sortu ziren.

Oparin zientzialari sobietarrak (1924. urtea), lehenengo zelulen sorrera azaltzeko, lehenengo izaki bizidun zelulabakarrak egitura kimikoen eboluzioaren ondorioz sortu zirela proposatu zuen.

Hipotesi hori 1953. urtean frogatu zuten Miller eta Urey zientzialariek, saiakuntza ospetsu honetan: Garai hartako atmosferaren baldintza fisiko-kimikoak simulatu zituzten; metanoa, amoniakoa, ura eta hidrogenoa nahastu zituzten, eta deskarga elektrikoak eraginez, aminoazidoak eta molekula organikoak lortu zituzten. Oparinek aurrez adierazi bezala, erreakzio-hondakinetan konposatu organiko ugari aurkitu zituzten.

Beraz, zientzialariek uste dute garai hartako atmosferan zeuden gas molekuletatik (hidrogenoa, metanoa) itsasoan aminoazidoak sortzen hasi zirela. Molekula bakunetatik (aminoazidoak, nukleotidoak) molekula konplexuak eratu ziren (proteina eta azido nukleikoak). Molekula horiek elkartuz egitura isolatuak (koazerbatuak) eratu ziren. Horiek izan ziren zelulen benetako aitzindariak.

Bien bitartean, Lurra hozten ari zen, eta ondorioz, gero eta zailagoa zen azaleko plaka zurrunak deformatzea; horregatik, plakak mugitu egin ziren, baina mugetan soilik nabaritu ziren aldaketak, horietan askatu baitzen energia gehien (talkak…). Lurraren tamaina finkoa denez plakak Pangea izeneko plaka bakarrean batu ziren, baina, denborarekin, Pangea apurtzen hasi zen; horrela gertatu omen zen, behin eta berriz, azken 2.500 milioi urteetan. Ideia hori defendatuz, Wegner-ek Kontinenteen jitoaren teoria plazaratu zuen 1926an.

Ingurumena Teoria hori plaken tektonikaren teoria orokorrean sartuta dago gaur egun.

Geosfera sistemako aldaketek eragina izan zuten beste sistemetan, hots, hidrosferan (itsas mailaren aldaketak), atmosferan (klima-aldaketak) eta biosferan (bioaniztasun handiena kontinenteak banatuta zeudenean).

Denboran zehar, eta inguruneko baldintzak direla eta, izaki bizidunak aldatuz joan ziren: espezie berriak eratu eta beste batzuk desagertu egiten ziren, geosferan, atmosferan eta hidrosferan izandako aldaketen ondorioz, askotan.

ALDI PREBIOLOGIKOA (4,5 mila milioi urtetik 3,5 mila milioi urtera arte) Ura (H2O) Amoniako atmosferikoa (NH3) Metanoa (CH4)

Eguzki-erradiazioa eta deskarga elektrikoak

+

Aminoazido, azido nukleiko, gluzido eta abarren “salda organikoa”

ALDI BIOLOGIKOA (3,5 mila milioi urtetik gaur egun arte) Beste organismo batzuk Animaliak

Landare fotosintetikoak

Organismo primitibo ez-fotosintetikoak

(gutxienez orain dela 600 milioi urte sortu ziren)

(gutxienez orain dela 2.000 milioi urte sortu ziren)

(orain dela 3.500 milioi urte sortu ziren)

Atmosferak O2 oxigenoa arnastea Energia-iturriak

“Salda organikoa”

CO2 atmosferikoa

Eguzkierradiazioa

Hartzidura

Lehengaiak

Biziaren garapenaldiak materia bizigabetik abiatuta.

3. Aurreko koadroa aztertu eta informazioa bilatu ondoren, arrazoi ezazu egia ala ge-

zurra dioten esaldi hauek: a) Lehenengo izaki bizidunak autotrofoak ziren. b) Atmosfera primitiboan oxigenoa zegoen. c) Koazerbatuek oxigenoa askatu zuten atmosferara. d) Oxigenoaren agerpena nahikoa izan zen lehorreko kolonizazioak aurrera egiteko.

Lurraren historiaren gertaera nagusiak

Aroa (milioi urte)

Gertaerak: atmosferan, geosferan, hidrosferan

Kanbriarraurrea (4600-570)

• Klima aldakorra: hotz-lehorretik bero-hezera. Lehen glaziazioak.

• Litosfera, ozeano eta atmosfera primitiboen eraketa.

• Atmosfera erreduzitzailetik oxidatzailera.

• Pangea I eratu eta zatitzen hasi zen.

• Biziaren sorrera (3.600 milioi urte) • Izaki zelulabakarrak agertu eta dibertsifikatu ziren: prokariotoak (3,000 milioi urte) eta eukariotoak (2.000 milioi urte) • Izaki zelulaniztunak edo plurizelularrak agertu ziren.

• Klima aldakorra: leunetik berotsura, tartean bi glaziazio.

• Ornogabe itsastarrak hedatu ziren.

• Arrain primitiboak eta anfibioak agertu eta garatu ziren.

• Landare lurtarrak sortu ziren.

• Lehenengo narrastiak sortu ziren.

• Iraungitze1 masiborik handiena gertatu zen.

Paleozoikoa (570-230)

• Pangea I.aren zatiketa → prozesu orogenikoak.

• Aroaren amaierarako Pangea II eratuta dago.

• Klima homogeneoa eta berotsua.

• Pangea II.aren zatiketa.

• Iraungitzearen ostean flora eta fauna berritu zen.

• Angiospermoak2 sortu ziren.

• Narrasti handiak sortu ziren.

• Lehenengo hegaztiak sortu ziren.

• Lehengo ugaztunak sortu ziren.

• Iraungitze masiboa (narrasti handiak desagertu ziren).

• Klimaren eboluzioa baldintza lehor eta hotzagoetarantz.

• Kuaternarioan tartekatzen dira glaziazioak eta glaziazio arteko aldiak.

• Kontinenteak gaur egun dauden bezala kokatzen dira. Bitartean zenbait orogenia gertatu dira eta gaurko erliebeak definitu dira.

• Ugaztun eta hegaztiak hedatu ziren.

• Angiospermoak hedatu ziren.

• Hominidoak sortu ziren.

Mesozoikoa (230-65)

Zenozoikoa (65-gaur egun) 1

Biosfera: bizi-formak

Iraungitze: estintzioa. 2 Angiospermoak: obuluak obulutegian (lorean) babestuta (pagoa, haritza). Gimnospermoak: obuluak agerian, hazia ere biluzik (pinua, izeia, hagina)

15

3

Gizakien eta naturaren arteko elkarrekintzak eta ondorioak Gizakien eta naturaren arteko harremanek izan duten bilakaera hobeto ulertzeko ezinbestekoa da kontzeptu hauen esanahia ezagutzea: baliabide naturalak, ingurumen-inpaktuak eta garapen iraunkorra.

1. Baliabide naturalak Gizakiek une jakin batean naturatik lortu eta erabil ditzaketen materia edo energia motak dira baliabide naturalak.

4. Zer behar duzu zure eguneroko bizitzan? Horiek lortzeko zer baliabide natural ustiatu behar dira?

Baliabide berriztagarriak: erabileraren poderioz agortzen ez diren baliabideak, jatorrizko egoerara itzultzen direlako edo berriztatzeko gaitasuna dutelako (zura, adibidez).

Baliabide berriztaezinak: ez berez ez gizakiaren eraginez berritzen ez diren baliabideak (petrolioa, adibidez).

Olatuak, mareak, korronteak, haizea

zioa, uraren balorazioa eta ur-baliabideen xahutzea.

Gure planeta baliabide-biltegi handia baina mugatua da. Janari-, mineral- eta energia-baliabideen ustiapenak asko hobetu du gizakiaren bizi-maila, baina, aldi berean, kutsadura eta arriskuak sortu ditu, gizakiaren osasuna eta planetarena mehatxupean jartzen dituztenak.

Era honetara sailkatzen dira baliabideak:

Berriztagarri izan daitezkeenak

Berriztagarriak

Eguzkienergia

5. Egin ezazu honako aldagai hauekin diagrama kausal bat: ur-baliabideak, uraren pre-

Haize garbia

Ur garbia

Berriztaezinak

Animaliak eta landareak (biodibertsitatea)

Erregai fosilak (ikatza, petrolioa, gas naturala)

Mineral metalikoak (burdina, kobrea, aluminioa)

Mineral ez-metalikoak (arroka, harea, buztina)

Lur emankorra

Ekonomiaren ikuspuntutik honela definitzen dira baliabideak: gizakiaren jarduera ekonomikoan aprobetxa daitekeen guztia, naturatik datozen lehengaiak edo ekoizpenaren bitartez lortzen direnak (papera, adib.).

2. Ingurumen-inpaktuak

Ingurumen-inpaktuak

Lurreko edozein sistematan (geosfera, hidrosfera, atmosfera, biosfera) gizakiaren jarduerak sortutako edozein aldaketari esaten zaio ingurumen-inpaktu.

Erliebean: erliebearen forma naturalen aldaketak herri-lanen, meatzaritzaren, industriaren edo hirigintzaren ondorioz.

Lurrean: erosioa (lur kantitatea galtzea) edo hondamena (emankortasuna galtzea).

Paisaian: paisaiaren ikusmen-kalitatearen hondamena.

Floran eta faunan: basogabetzea, gehiegizko ehiza eta arrantza, habitat naturalen galera, biodibertsitatearen galera eta espezieak iraungitzea.

Atmosferan: airearen kutsadura, zarata, klimaren aldaketa, euri azidoa, ozono-zuloa.

Uretan: ur kontinentalen kutsadura (azalekoak eta lurpekoak), itsasoen kutsadura (adibidez, marea beltzak), lur azaleko eta lur azpiko akuiferoak gehiegi ustiatzea), lurpeko akuiferoak gazitzea itsas ura irazi delako.

Aldaketak ez du zertan kaltegarria izan; beraz, inpaktua positiboa edo negatiboa izan daiteke.

Inpaktua, oro har, baliabideen erauzketaren eta erabileraren ondorioa da, eta kasu gehienetan, negatiboa izaten da. Honako hauek dira inpaktu orokor eta larrienak: baliabideak agortzea, hondakinak metatzea eta kutsadura.

16

Ingurumena

3. Garapen iraunkorra

Garapen iraunkorra Sustatu

Lagundu

Osasuna

Osasuna

Hobetu

Bultzatu

Azken hamarraldietan, gero eta gehiago zabaldu da garapen iraunkorraren kontzeptua.

Kontzeptu horren bitartez, ingurumena eta giza jarduerak bateragarri bihurtzeko helburua adierazten da. 1987an azaldu zen lehenengo aldiz, eta honela definitu zen: “Hurrengo belaunaldien beharrak asetzeko aukerak arriskuan jarri gabe, oraingo belaunaldien beharrak asetzen dituen garapen ekonomiko eta soziala”.

Balioak

Garapen iraunkorra http://carmenvidal.wordpress.com/2008/01/22/

Garapen iraunkorraren kontzeptua, ingurumenari begirunea dionaren zentzuan, nekez batera daiteke gizadiaren historia modernoan nagusi diren teoria eta ideologia merkantilistekin, hazkunde ekonomikoa eta produktibitatea bilatzen baitute kosta ahala kosta, eta, halaber, ez baitute kontuan hartzen eta bazterrean uzten baitute ingurumenaren babesa, oharkabean lehenbizi, baina guztiz jakitun gaur egun. Ikuspegi horren ondorioak zorigaiztokoak izan dira eta izaten jarraitzen dute: tokiko zein eskualdeetako ekosistema ugari oso hondatuta daude, eta baita Lurreko ekosistema orokorra ere, eta poliki-poliki larritzen ari da gainera, halako eran non klimaren aldaketa bizkortzen ari den, eta gaur egun zalantzan jartzen den planetaren biodibertsitateak, gure espeziea barne, ingurune naturalaren aldaketa eta hondatze bizkor horretara egokitu ahal izango ote den. Ekonomiaren eta produktibitatearen hazkundea planetaren baliabideak agortzen dituzten eta oso kutsagarriak diren jardueretan oinarritu da, natura eta naturaren baliabideak mugagabeak direla pentsatuta. Gainera, era horretara izugarri ari dira handitzen pobrezia eta ekonomien eta gizakien arteko desberdintasunak, gero eta pribilegio gehiago dituzten eta axolagabeagoak diren eliteen mesedetan.

Garapen hori iraunkorra izango litzateke, baldin eta erabaki ekonomikoak ongizate sozial eta ekologikoarekin uztartuko balira, hau da, uztartuko balira bizi-kalitatea eta ingurumenaren kalitatea, alegia, arrazionaltasun ekonomikoa eta ongizate soziala. Beste era batera esanda, garapena iraunkorra

izango da, baldin eta gizakien bizi-maila eta bizi-kalitatea hobetzen baditu eta, aldi berean, planetako baliabide naturalak bermatzen eta gordetzen baditu. Horretarako, ezinbestekoa da ekonomiaren kontularitzan kostu ekologikoak ere kontuan hartzea, hau da, kontsumitutako baliabide naturalak berriro ezartzeak eta berritzeak dakartzan kostu errealak ahal den neurrian islatuko dituzten prezioak ezartzea. Baina horrek ez du esan nahi “ordaintzeak” kutsatzeko eskubidea ematen duenik, ezin lehengoratu daitezkeen baliabide naturalak ez hondatzea baita helburua. Ildo horretatik, gaur egun neurri gabe xahutzeko dagoen joera, bereziki herrialde industrializatuenena, amaiaraziko duten ekoizpen-moduak, kontsumo-ereduak eta bizitza-generoak ezarri behar dira.

Horretarako, naturatik ez da berritu daitekeena baino gehiago hartu behar, gizakien bidezko premiak asetzeko beharrezkoa den baliabide naturalen ustiaketa iraunkorra izan dadin eta etorkizuna izan dezan. Printzipio hori, lehenik, herrialde industrializatuenei zuzendu behar zaie, horiek baitira baliabide natural gehien kontsumitzen dituztenak eta gai kutsagarri gehien igortzen dituztenak: Nazio Batuen Erakundearen arabera, Iparraldeko edo Erdialdeko pertsona batek Hegoaldeko edo Periferiako pertsona batek baino 14–115 aldiz paper gehiago kontsumitzen du, 6–52 aldiz haragi gehiago eta 10–35 aldiz energia gehiago.

Naturarekin dugun harremanak beste norabide bat hartu behar du, nahitaez: ekosferaren hondatze-prozesua geldiarazteak zerikusi handia du pobrezia murriztearekin eta ongizate eta bizi-kalitate duinak lortzeare-

kin, eta baita gure bizi-iraupenarekin eta planetaren biodibertsitatearekin ere. Garapenak oreka bilatu behar du lotura estua duten helburuei erantzuteko orduan, hala nola ekoizpen- eta kontsumo-ereduak aldatu, pobrezia murriztu eta ekonomiaren hazkundea eta ekoizpenarena gutxitu, baliabide natural erabilgarrien eta berriro sortzeko eta berriro ezartzeko gaitasunaren arabera. Horretarako, ezinbestekoa da aldaketa handiak egitea mundu osoan, baina modu berezian industrian eta nazioarteko merkataritzan, hau da, herrialde guztietako ekonomietan egin behar dira aldaketak, batez ere industrializatuenetan, eta halaber, lankidetza handiagoa behar da nazioartean, halako eran non ekonomia ez den ingurumenaren kontrako erasoa zuritzeko faktore edo argumentua izango.

Gobernuak, enpresak eta, nagusiki, estatu aberatsenen eta industrializatuenen gobernuak eta nazioz haraindiko enpresa handiak dira gaur egungo gizartearen eta ingurumenaren hondamendiaren erantzule nagusiak, eta bereziki, gero eta gizaki gehiago pobrezian bizitzearen eta biodibertsitatearen etengabeko galeraren erantzule, ezartzen dizkiguten ekoizpen- eta kontsumo-ereduen ondorioz. Oinarrizko premiak gaur eta etorkizunean ase ahal izango direla bermatzeko eta ingurumena denok hartaz gozatzeko moduan, osasuntsu, gordeko dela bermatzeko, alegia, denontzat bizi- eta ongizate-kalitate edo maila duinak bermatzeko, beste era bateko politikak bideratu behar dira.

6. Testua irakurri ondoren, erantzun iezaiezu galdera hauei:

a) Bateragarriak al dira gaur egungo ekonomia-sistema eta garapen iraunkorra?

Arrazoitu ezazu erantzuna. b) Zer ezaugarri ditu garapen iraunkorrak? c) Zer egin behar du gure ekonomia-sistemak garapen iraunkorrera hurbiltzeko? Eta guk, zer egin behar dugu?

17

4

Ingurumena gizakien historian zehar Giza espeziea planetan agertu zenetik (orain dela 1,8 milioi urte), bizirik irautea izan da gainditu behar izan duen arazo nagusia.

1. Harraparialdia (K.a. 10000-8000 → Paleolitoa) Gizaki harrapariak bi beharrizan nagusi zituen: baldintza klimatiko gogorretatik babestea eta materia eta energia lortzea. Giza taldeak batetik bestera ibiltzen ziren elikagai eta babes bila, beste bizidunekin batera eta haiekin lehian.

Honako baliabide hauek erabiltzen zituen: Ingurumen-inpaktuari dagokionez, ez zegoen alde handirik gizakiaren eta beste animalien artean, gizakiak ez zuen aparteko eraginik ingurunean. Eta nomada izanik, leku batetik bestera joaten zenez, tokian tokiko inpaktua minimizatu egiten zen.

Garai horretan gizakiak sortzen zuen zaborra, hildako animalien, fruituen eta landareen hondakinez eta bere gorotzez osatuta zegoen; beraz, zabor guztia biodegradagarria zen.

Baldintza klimatikoetatik babesteko

Materia eta energia lortzeko

• Kobazuloetan bizi.

• Ehiza eta arrantzarako harrizko tresnak erabili.

• Animalien larruz jantzi…

• Elikadura osatzeko aurkitzen zituen landare-elikagaiak (fruituak…).

• Jantziak, tresnak… egiteko landareak erabili (lianak…)

• Energia lortzeko eguzkiaz eta egurra erretzeaz baliatzen zen.

2. Nekazarialdia (K.a. 8000 - K.o. 1800 → Neolitoa, Antzinaroa, Erdi Aroa eta Aro Modernoa) Denborarekin, gizakiak bizimodu nomada utzi eta leku jakin batean hartu zuen bizilekua: lurra lantzen eta animaliak etxekotzen hasi; era horretara, hobeto ziurtatzen zen mantenua.

Aldaketa horiek eragin nabarmena izan zuten bizi-baldintzetan: • Lehenengo asentamendu edo kokaguneak sortu ziren, ibaiertzetan, itsas bazterrean, aintzira inguruetan…

• Ur ondoan bizi zirenek baltsak edo almadiak erabiltzen zituzten garraiorako.

• Elikagai-baliabide gehiago zituztenez, dieta hobea eta erregularragoa zuten. Gainera, sobera zituzten elikagaiak trukatzen hasi ziren.

• Hainbat lanbide agertu ziren (ehungintza, zeramika, egurgintza…).

Honako baliabide hauek erabiltzen zituzten:

Baldintza klimatikoetatik babesteko • Ingurutik hartutako materialekin etxeak egin (egurra, buztina…)

• Etxeetan sua mantentzeko eta abereak babesteko lekuak jarri.

• Larruz eta landarez egindako jantziak eta oinetakoak erabili.

18

Materia eta energia lortzeko • Tresnak egiteko egurra, harria, burdina, brontzea… erabili.

• Ehizaz eta arrantzaz gainera, nekazaritza eta abeltzaintzatik elikagaiak lortu.

• Energia lortzeko eguzkia eta egurra erabiltzeaz gain, haizearen eta uraren energia aprobetxatu.

Ingurumena Ingurumen-inpaktua asko handitu zen lurra nekazaritzarako, abeltzaintzarako, eraikuntzak egiteko (etxeak, akueduktuak, errotak, elizak, bideak…) erabiltzen hasi zenean.

Antzinako denbora haietan, oso zibilizazio garrantzitsuak sortu ziren (Egipto, Grezia, Erroma…). Zibilizazio haietan biztanleria hirietan pilatzen hasi zen, eta etxebizitzetarako lurrak lortzeko, baso gehiago moztu behar izan zituzten.

Abeltzaintza eta nekazaritza, hortaz, hirietatik bazterturik geratu ziren. Laborantzako lurrak lortu nahian, baso gehiago bota ziren, eta ondorioz, bertako landaretza gutxitu egin zen, klima lehortu egin zen, eta horrek guztiak lurzoruaren higadura ekarri zuen (esate baterako, erromatarrak, greziarrak… Mediterraneoan).

Beste aldetik, hiritarrek ez zutenez lekurik hondakinak lurrera bueltatzeko (biodegradatzeko), bazterretan pilatzen ziren, eta horrek kalte handiak eragiten zituen osasunean, eta baita kiratsa ere.

Garai horretako giroa oso ondo erakutsi zuen Patrick Süskind idazleak “Perfumea” izeneko idazlanaren hurrengo zatian:

Hizpide dugun garai hartan, gizon-emakume modernook nekez imajina genezakeen kirats bat izaten zen hirietan. Simaur kiratsa zuten kaleek, txiza kiratsa ezkaratzek; egur ustel eta arratoi gorotzen kiratsa zuten eskailera-zuloek, eta aza usteldu eta ahari gantzarena sukaldeek; hauts lizunduaren kiratsa zuten haizebiderik gabeko gelek, eta maindire koipetsuen, lumatxa hezeen, eta pixontzien kirats gozo sarkorra logelek. Sufre kiratsa zerien tximiniei, lixiba kaustikoarena zurrategiei, eta odol gatzatuarena hiltegiei. (…) Kiratsa zerien ibaiei, kiratsa azokei, kiratsa elizei; kiratsa zegoen zubipeetan nahiz jauregietan. Kiratsa zerien baserritarrei, elizgizonei bezalaxe; kiratsa, ikastunei, beren maisuen emazteei bezalaxe; kiratsa, aristokrazia guztiari.

Eta kiratsa zerion erregeari berari, lehoi atsituaren kiratsa; eta ahuntz zaharrarena, berriz, erreginari, hala udan nola neguan. Izan ere, hemezortzigarren mendean, ez zegoen bakterioen jarduera suntsitzailea eragozteko gaitasuna zuen ezertxo ere; eta ez zegoen kiratsik gabeko giza jarduera bakar bat, ez sortzailea ez suntsitzailea, ez kiratsik gabeko bizitza arrastorik txikiena, ez bizitzaren hasieran ez bizitzaren gainbeheran.

Perfumea, PATRIK SÜSKIND, Alberdania (2007). Itzul. Miren Arratibel

3. Industrialdia (1800 - Gaur egun arte → Aro Garaikidea) XVIII. mendearen bukaeran energia-iturri berri bat aurkitu zenean, ikatza alegia, historiaren aldi berri bat hasi zen: Industria Iraultza.

Lurrun-makinaren asmakuntzarekin batera, izugarrizko aldaketak gertatu ziren industrian eta ekonomian, baina ez soilik eremu horietan, baita bizimoduan eta gizarte-egituretan ere.

Ehungintza, labe garaiak eta trena izan ziren asmakizun horren lehenengo aplikazioak. Gero, beste energia motak aurkitu zirenean, argindarra eta petrolioa, alegia, industria berriak sortu ziren; industria kimikoa, esaterako.

Aldaketa horiekin batera gizakiaren bizitzaren luzapena etorri zen.

Industriak hirietan kokatu ziren, eta bertara hurbildu ziren gizon eta emakumeak lan bila. Horri “gizartearen hiritartzea” esaten zaio.

19

Ingurumena Ingurumen-inpaktuari dagokionez, honako hauek aipa daitezke: • Populazioa hirietan biltzen denez, nekazari-herrietatik janari ugari esportatu behar da, eta eskari horri erantzuteko gero eta lur sail handiagoak behar dituzte nekazariek; ondorioz, basoak botatzen dituzte, soro berriak lortzeko, eta suntsitu egiten dira bertako ekosistema naturalak.

• Era berean, ahalik eta etekin handienak lortzearren, lursail ongarri artifizialekin aberasten dira. Horiek neurriz kanpo erabiltzen dira, eta horrek ondorio guztiz kaltegarriak izan ditu epe luzean.

• Uzta mota bakarrean eta laborantza uniforme eta zabaletan izurrite arrisku handia dago, eta horri aurre egiteko, gero eta gehiago erabiltzen dira intsektizidak, herbizidak eta horrelako gai kaltegarriak.

• Gaur egun gero eta energia gehiago kontsumitzen dugu, era guztietako energiak gainera.

Errekuntzen hondakinak, produktu erradioaktiboak eta, oro har, giza jardueraren ondorioz sortzen diren produktu asko eta asko kutsatzaileak dira; horiek naturan pilatzen dira, eta naturaren oreka apurtu eta bizia arriskuan jartzen dute.

5

Arriskuak Gizakien eta naturaren arteko erlazio horretan garrantzi handia dute arriskuek, naturan gertatzen diren gorabeherek, gizakiaren bizitzan edo bizimoduan bat-batean izugarrizko eragina dutenek. Hori dela eta, garrantzi handikoa da arriskua zer den, zer arrisku mota dauden eta horien eragina nola murritz daitekeen jakitea, prebentzioa eta neurri zuzentzaileak hartzeko.

Arrisku kontzeptuak alderdi asko hartzen ditu bere baitan, eta guk kontzeptua egokien mugatzen duen definizioa hautatu dugu: “Gizakiei zauriak, gaixotasunak eta galera ekonomikoak ekar diezazkiokeen edo bestelako izaki bizidunei edo ingurumenari eraso edo kalteak eragin diezazkiokeen egoerari” esaten diogu arrisku.

1. Arrisku-faktoreak Gertaera batek ekar dezakeen arriskua balioesteko faktore hauek hartzen dira kontuan: a) Arriskugarritasuna: larritasunak kaltegarri bihur dezakeen fenomeno jakin bat denbora tarte eta toki jakin batean gertatzeko probabilitatea.

Definizioaren arabera, hiru dira kontuan hartu beharrekoak: • Larritasuna: fenomenoaren handitasuna edo magnitudea eta sor ditzakeen kalteak balioesteko erabiltzen da. Balioespen hori egiteko, fenomeno horrek toki horretan historian zehar izan duen magnitudea eta aldizkakotasuna kontuan hartzen dira; adibidez, herrialde batean izandako uholderik larriena eta denbora tarte batean maizen errepikatu denaren magnitudea.

UTM (km) 3160 3150 3140

• Berragertze-denbora: denboran zehar toki horretan fenomenoak izan duen maiztasuna hartzen da kontuan; esate baterako, uholdea 100 urtetik behin bada → 1/100.

3130

• Banaketa geografikoa: historian zehar lurralde batean fenomeno batek zer inguru hartu dituen zehazten da: aldea zenbat eta handiagoa izan, hainbat eta kaltetu gehiago.

3120 3110 3100 UTM (km) 310

320

330

340

350

360

370

380

390

Tenerife sumendiaren errautsez estalirik gelditzeko arriskugarritasun-mapa.

20

Arriskugarritasuna hainbat eratara adieraz daiteke: • Zenbakien bidez.

• Handia, ertaina edo txikia terminoen bidez.

• Arriskugarritasun-mapen bidez.

Ingurumena b) Esposizioa: arriskupean dauden pertsona eta ondasunen kantitatea; adibidez, zonalde bateko biztanleria-dentsitatea handia bada, esposizioa handia dela esaten da. Garrantzi handikoa da, esposizio handiak arriskugarritasunak berak baino eragin handiagoa izan baitezake kalteetan.

San Francisco.

Basamortua, Namibia.

c) Zaurgarritasuna: gertaera batek esposizioan egondakoengan eragin dituen heriotzen edo kalte materialen ehunekoa, bateko zenbatean adierazita; 1 balioaren –erabateko galera– eta 0 balioaren –kalterik eza– artean egoten da. Horretan zerikusi handia dute herrialde batean arriskuaren aurrean duten kontzientzia-mailak, azpiegiturek, informazioak eta ebakuazioplana aurrera eramateko baliabideek. Argi dago, beraz, guztiz lotuta dagoela herrialdearen garapen-mailarekin.

Lurrikaren kontrako eraikinek edo osasun-sare modernoek esate baterako, asko gutxitzen dute lurrikaretan edo infekzio-epidemietan zaurgarritasuna. Era berean, segurtasun pasiboko mekanismoak dituzten autoek (ABS balazta-sistema, airbag-a, ezin deforma daitezkeen eserlekuak, etab.) asko jaisten dute bidaiarien zaurgarritasuna istripu-arriskuei dagokienez, edota, istripua izanez gero, lesio larriei dagokienez.

Yamabeko zubia, Japonia.

Txinako Herri Errepublika.

21

Ingurumena

2. Arrisku motak Orokorrean arriskuak hiru talde nagusitan sailkatzen dira: teknologikoak edo kulturalak, naturalak eta mistoak. a) Teknologikoak edo kulturalak. Giza akatsak zein bizimodu arriskutsuak direla eta gertatzen direnak. Esate baterako: • Makinak erabiltzeagatik, segurtasun-neurriak ez aplikatzeagatik.

• Produktu kimikoen erabilera, gas-isurketak, ihes erradiaktiboak, marea beltzak, negligentziz sortutako suteak…

• Drogak, bortxakeria, alkoholismoak, elikatzeko ohitura txarrak, gidatzeko era arriskutsuak, tabako-kontsumoa… b) Naturalak. Faktore naturalek eragindako arriskuak dira, adibidez: • Biologikoak: izaki bizidunek eragindako gaixotasunak (izurriak, malaria, HIESa, A gripea…)

• Kimikoak: elikagaietan, uretan, lurzoruan… berez ager daitezkeen substantzia toxikoak, esate baterako ostra kutsatuak jatea, sumendi batean askaturiko gasak arnastea…

• Klimatikoak edo atmosferikoak: tornadoak, urakanak, zikloiak, tanta hotza, tximistak, ekaitzak, txingorra, idortea…

• Geologikoak: barne-prozesuek zein kanpo-prozesuek eragindakoak; esate baterako, erupzioak, lurrikarak, lubiziak, harri-jausiak… c) Mistoak. Gizakiaren jardunek eragindako edo indartutako arrisku naturalak dira.

• Gehiegizko ustiaketaren ondorioz gertatzen ari diren akuiferoen gazitzeak, inguruaren lehortzeak…

• Deforestazioak eragindako desertizazioa.

• Ura edo lurraren kutsadura isurketak direla eta.

Gehiegizko ustiaketak eragindako lehortea.

Horren ondorioz, zohikatza erre eginda (arrisku mistoa), Daimieleko Taulak (Ciudad Real).

• Antibiotikoak gaizki erabiltzeagatik berrindartutako gaixotasunak, tuberkulosia esate baterako.

3. Arriskuen aurreikuspena eta prebentzioa Herrialde guztien helburua izaten da arriskuak murriztea, eta horretarako, ezinbestekoa da plangintza: arrisku-faktoreak aztertu ondoren, eta arriskua oro har kontuan hartu ondoren, neurriak hartu behar dira arriskuari aurre egiteko: a) Aurreikuspena eta iragarpena: hots, denboraz iragartzea. Horretarako, lurraldean fenomeno horrek izan duen historia eta ingurua bera kontuan hartuta, arriskumapak osatzea izaten da neurririk erabiliena.

Arriskua Oso handia Handia Ertaina Txikia Arriskuan dagoen eremua

Basamortutzearen arrisku–mapa.

22

Batzuetan, arriskugarritasun-mapa, zaurgarritasunarena eta esposizioarena egiten dira, eta horien ondorio izaten da arrisku-mapa.

Ingurumena b) Prebentzioa (neurri zuzentzaileak): arrisku baten aurrean kalteak saihesteko edo murrizteko aurretik zenbait neurri hartzea. Neurri horiek egiturazkoak edo ez-egiturazkoak izan daitezke: ❑ Egiturazkoak edo espezifikoak: zaurgarritasuna murrizteko erabiltzen dira gehienbat, eta espezifikoak dira, hau da, arriskuaren araberakoak; esate baterako, egitura geologikoetan aldaketak egitea (maldak murriztea…), lurrikarei aurre egiteko moduko eraikuntzak egitea, txertoak… ❑ Egiturazkoak ez direnak edo orokorrak: • Lurraldearen antolamendua: esposizioa arintzeko, lurzoruaren erabilera murrizten duten legeak. Sarritan ez da oso eraginkorra izaten, emankortasun handiko lurrak (uholde–lautadak, sumendien magaletako lurrak...) izaten baitira edo azpiegiturak (trenbidea, errepideak...) egiteko egokiak.

• Babes zibila: prebentzioarekin eta babesarekin lotutako neurriak, alde batetik kalteak murrizteko eta bestetik normaltasunera itzultzeko. Hiru dira aztergaiak: arriskuaren behaketa sistematikoa (aldaketak nozitzeko), alerta-sistemak (larrialdi-oharra biztanleen artean zabaltzeko) eta ebakuazio-planak (nola egin eta nondik, azpiegitura egokiak behar dira ahalik eta azkarren betetzeko).

• Aseguruak: zenbait arriskuri ezin zaie aurre hartu, esate baterako lehorteak, txingorraren eragina landa-eremuetan, erupzioak… Gero eta ohikoagoak dira kasu horietarako aseguruak, eta zenbait tokitan derrigorrezkoa da halako asegurua edukitzea; garapen bidean diren herrialdeetan, ordea, herritarrek ez dute halakorik ordaintzeko dirurik izaten.

6

Ingurumenaren kudeaketa: ekokudeaketa Ingurumenaren kudeaketaren helburua garapen iraunkorra lortzea da. Kudeaketa iraunkor horren bitartez baliabideen aprobetxamendu arrazionalaren araberako garapen ekonomikoa bultzatu behar da, datozen belaunaldien erabilera ziurtatu eta, aldi berean, baliabideen erabileraren eta eraldaketaren ondoriozko inpaktuak minimizatu behar dira. Ingurumenaren kudeaketa iraunkorrerako tresnak, besteak beste, honako hauek dira:

Ingurumen-kudeaketa

I+G+B Ikerketa, garapen teknologiko eta berrikuntza-plana

Legedia

Ingurumen-heziketa

Lurraldearen antolamendua

IIE Ingurumen Inpaktuaren Ebaluazioa

Ekoefizientzia

23

Ingurumena

1. I+G+B: ikerketa, garapen teknologikoa eta berrikuntza Europar Batasunak garrantzi handia ematen dio ingurumena errespetatzen duten teknologia berrien garapenari eta ikerketari, ingurumena babesteaz gainera, etorkizunean askoz ere lehiakorrago izateko aukera ematen baitute. Hori dela eta, Ekintza Planak bultzatzen ditu, hala nola I+G+B. Azken horretan aztertzen diren arlo nagusiak honako hauek dira: ekosistema globalaren funtzionamendua, aldaketa klimatikoa, ekonomiaren eta ingurumenaren arteko erlazioak, energia berriztagarriak, teknologia garbien garapena, isurketa-sistemen kontrola eta satelite bidezko behaketak.

2. Legedia EKOTASA

Estatu eta hiri batzuk, Australia, Irlanda eta Londres esate baterako, plastikozko poltsen kontsumoa murrizteko eta horien berrerabilpena sustatzeko neurriak hartzen ari dira. Irlanda izan da plastikozko poltsa bakoitzeko ekotasa (zerga ekologikoa) bat ezarri duen Europako lehengoetako: 2002 urtean poltsa bakoitzeko 0,15 euroko tasa bezeroei. Neurri horren plastikozko poltsen kontsumoa % 90 murriztu da eta urtero ingurumen proiektuetarako 23 milloi euro lortu dira.

Europar Batasuneko estatuek, ingurumenari dagokionez, zeinek bere legedia badu ere, legedi hori betetzen ez badute, horren erantzule dira Batasunaren aurrean. 1978ko Espainiako konstituzioak 45. artikuluan zehazten ditu ingurumenaren kudeaketarako oinarrizko printzipioak: a) Guztion eskubidea da gizabanakoaren garapenerako egokia den ingurumena izatea, eta guztion eginbeharra ere bada hori zaintzea. b) Botere publikoek zainduko dute baliabide natural guztien erabilera arrazionala, bizitza-kalitatea babesteko eta hobetzeko, eta ingurumena defendatu eta berriztatzeko, behar-beharrezkoa den elkartasun kolektiboan oinarri hartuta. c) Norbaitek aurreko paragrafoak xedatua hausten badu, zehapen penalak edo administraziozehapenak ezarriko zaizkio, baita eragindako kaltea konpontzeko betebeharra ere.

Era berean, 148. eta 149. artikuluetan Autonomia Erkidegoek ingurumenaren kudeaketari dagokionez zer aginpide duten zehazten da.

3. Ingurumen Heziketa 1977ko urrian UNESCOk Tbilisi-n (Georgia) antolatutako konferentzian, 66 estatu-kideren ordezkariak egon ziren, baita kide ez diren beste batzuen begiraleak ere. Konferentziaren amaieran egindako txostenean, Ingurumen Heziketaren edukia zehaztu eta nazioartean gomendatzen diren estrategiak eta politikak aipatu ziren. Emandako gomendioen artean, Ingurumen Heziketari buruzko garrantzizko puntu bat dago: ingurumen-arazoak konpontzeko, herritarrek modu aktiboan parte hartu behar dute, maila guztietan.

Ingurumen-arazoak ekiditera eta konpontzera bideratutako heziketa horrek hiru oinarri ditu: a) Ingurumena hezkuntza-plan guztietan txertatzea. b) Komunikabideen erabilera egokiaren bidez herritar guztien heziketa bultzatzea. c) Ingurumen-arazoen konponketa ezagutza-arlo guztiak kontuan hartuta bilatzea.

4. Lurraldearen antolamendua Lurraldearen antolamenduaren helburu nagusia honako hau da: ingurunearen ezaugarriak ezagututa eta baliabideak kontuan hartuta, lehentasunak edo murrizketak zehaztea eta ingurune horrek izan ditzakeen erabilerak finkatzea; era horretara lurraldearen ezaugarrien arabera erabilera egokia egin eta baliabideak zainduko direla ziurtatzen da.

Horretarako, ingurune-unitateak finkatu behar dira, ezaugarri bereizleetatik abiatuta, hala nola geomorfologia, landaretza, lurzoruaren erabilera‌ Hori guztia lortzeko, hainbat arlo kontuan hartzen dituzten ikerketa teknikoetan oinarritutako plangintza egin behar da.

24

Ingurumena Lurralde-antolaketa bi kontzeptu hauetan oinarritzen da: a) Lurraldeak erabilera jakin baterako duen gaitasuna; horren balorazioa egiteko tresnatako bat harrera-matrizea dugu, zeinetan lurraldearen elementuak eta egin litezkeen jarduerak erkatzen diren. b) Erabilerak eragin dezakeen inpaktua, hots, ingurumen-kalitatearen aldaketa erabileraren ostean.

Gomez Orearen harrera-matrizearen laburpena Hondakin-isurketa

Azpiegiturak

Industria

Dentsitate apaleko urbanizazioa Dentsitate altuko urbanizazioa

Banakako etxebizitza

Nekazaritza

Abeltzaintza

Basogintza

Arrantza

Ehiza

Aisialdia harreraazpiegiturarik gabe Aisialdi kontzentratua, azpiegiturekin

Lurraldeak

Jarduera zientifiko-kulturalak

Kontserbazioa

Berreskuratzea

Giza jarduerak

Ekosistema osoa (hezeguneak,…)

Nekazaritza intentsiboko eremuak Higa daitezkeen eremuak Jarduera erraztua

Mugarik gabe onartutako jarduera

Jarduera onartua, baina baimen berezien edo kontrol zorrotzaren mende

Jarduera bateragarria eta onartua, IIE egin ondoren

Jarduera bateraezina, debekatua

5. Ingurumen Inpaktuaren Ebaluazioa (IIE) Gizakiaren edozein proiektuk edo jarduerak, esate baterako errepideek, urtegiek, aisialdirako guneek, industriak… eragina dute ingurumenean, hura aldatzen baitute. Hori dela eta, edozein proiektu, publiko zein pribatu, martxan jarri aurretik, legeak Ingurumen Inpaktuaren Ebaluazioa (IIE) egitera behartzen du.

Ingurumen Inpaktuaren Ebaluazioari buruzko 1986ko uztailaren 28ko 1302/1986 Legegintzako Errege Dekretuaren eta urriaren 6ko 9/2000 Errege Dekretu Legearen (ekainaren 28ko 1302/1986 Errege Legegintza Dekretua aldatzen duena) arabera, honako jarduera hauetan egin behar da, besteak beste, IIE bat:

• Petrolio-findegiak • Zentral termiko eta nuklearrak • Hondakin toxiko eta erradioaktiboen biltegiak • Planta siderurgiko eta kimiko integralak • Amiantoa erauzteko, erabiltzeko eta eraldatzeko instalazioak • Autopista eta autobideak • Ibilbide luzeko trenbideak • Aireportuak • Merkataritza-portuak eta kirol-portuak • Urtegi handiak

• Lehenbiziko birpopulaketak (aldaketa ekologiko negatibo larrien arriskua dagoenean) • Aire zabaleko mineral-erauzketak • Abeltzaintzako eta akuikulturako instalazio handiak • Hondakin-uren tratamendurako instalazioak • Kanpinak eta eski-pistak • Ongarri kimikoen, pestiziden, botiken zein lehergailuen ekoizpena • Baso-mozketa handiak •…

Aretxabaleta.

25

Ingurumena Ingurumen Inpaktuaren Ebaluazioa (IIE) prozedura administratibo bat da. Administrazio eskudunak agiri guztiak (proiektu-egileak egin beharreko ingurumen-azterketa, alegazioak, kontsultak, txostenak,…) aztertzeko azterketa-prozesu bat jartzen du martxan, ingurumeninpaktuaren adierazpenarekin bukatzen dena. Ebaluazioaren helburua honako hau da: planak eta proiektuak egiten direnean, ingurumenean sor daitezkeen eraginak identifikatzea, neurtzea eta zuzentzea.

IIE bat egiteko bete behar diren urrats nagusiak honako hauek dira: • Ingurumen Inpaktuaren Azterketa (IIAzt): proiektu batek ingurumenean izan ditzakeen eraginak aztertzeko eta baloratzeko aukera ematen duten lan teknikoen multzoa. Proiektuaren sustatzaileari loturiko profesionalek egiten dute azterketa, sustatzailea publikoa nahiz pribatua izan.

• Ingurumen Inpaktuaren Adierazpena (IIA): ingurumenaren arloko erakunde edo agintaritza eskudunak igorritako irizpena, ingurumen-inpaktuaren azterketa eta kontsultako erakundeek erantsitako alegazioak, eragozpenak eta oharrak kontuan hartuta osatzen dena, eta ebaluatutako proiektua onartzen edo baztertzen duena. Proiektua onartzen bada, ingurumenaren babesa ziurtatzeko zer baldintza bete behar diren zehaztuko du.

Ingurumen-inpaktuaren ebaluazioaren urratsak P R O I E K T U S U S T A T Z A I L E A

Egiten du

Proiektua azazaltzeko laburpena

aurkezten du

Aktibitatearen Agintaritza Ingurumen Agintaritza

kontsulta Pertsona/Erakunde interesdunak Igortzen da

Egiten du

IIE egiteko iradokizunagiria

20 egunean aurkeztu

Ingurmen Inpaktuaren Azterketa

EHAA

Kontsulta publikoa (30 egun) Ingurumen Inpaktuaren Adierazpena Proiektuaren ebazpena eta onespena Jarduera gauzatzea

bidali 30 egunean

Ingurmen Agintaritza

bidali

Aktibitatearen Agintaritza

EHAA

Kontrolatzen du

Aktibitatearen Agintaritza

Ingurumen Inpaktuaren Azterketak bildu behar duen informazioa puntu hauetan laburtzen da: a) Proiektuarekin zerikusia duen informazioa: ❑ Proiektuaren eta jardueren deskribapena ❑ Alderdi teknikotik bideragarriak diren alternatiben azterketa

26

Ingurumena b) Ingurumenaren azterketa: proiektua gauzatuko den ingurunearen deskribapena. Proiektuan biltzen diren ekintzen eragina jasan dezaketen ingurumen-faktore guztiak aztertzen dira: faunaren edo geologiaren azterketatik hasi eta, ingurune sozial edo ondare artistikoraino. Horiek hiru mailatan banatu ohi dira: faktore biotikoak (landaredia, fauna, habitatak…), faktore fisiko-kimikoak (geologia, hidrologia, klima, edafologia…) eta faktore antropikoak edo soziokulturalak (ekonomia, demografia, ondarea…). c) Inpaktuekin zerikusia duten agiriak: ❑ Inpaktuak identifikatzea: proiektuaren bitartez egingo diren jardueren edo ekintzen balizko ondorioen zerrenda egiten da, eta horiek aurreko puntuan zehaztutako ingurumen-faktoreekin erlazionatzen dira. ❑ Inpaktuak baloratzea: identifikatutako inpaktuen azterketa zehatza egiten da, parametro hauek kontuan hartuta: • Inpaktuaren izaera: positiboa edo negatiboa.

• Inpaktuaren magnitudea: inpaktuaren dimentsioa adierazten du. Horretarako, ezinbestekoa da inpaktu bakoitzaren adierazleak definitzea, baita, ingurumen-kalitatearen helburuak xedetzat hartuta, eraginari dagozkion adierazle horien muga onargarriak finkatzea ere. Adierazleek informazio kuantitatiboa ematen badute ere, zaila izaten da hori lortzea eta balorazio kualitatiboa egiten da, esate baterako, ona, txarra…

• Inpaktuen kuantifikazioa: izaera eta magnitudea lotuta lortzen da: → Inpakturik ez edo inpaktu positiboa.

• Bateragarria→ • Neurritsua → Neurri zuzentzaileak beharrezkoak dira ingurumena berreskuratzeko.

• Larria

→ Neurri zuzentzaileak beharrezkoak dira eta ingurumena berreskuratzeko denbora-tarte luzea behar da.

• Kritikoa

→ Ingurumen-kalitatearen galera iraunkorra da, berreskuraezina.

• Bestelako balorazio-parametroak erabiliz, inpaktu-maila hauek definitu daitezke: – berreskuragarriak edo berreskuraezinak – zuzenak edo zeharkakoak – sinpleak, metagarriak edo sinergikoak – epe labur, ertain edo luzekoak – iraunkorrak edo behin-behinekoak – itzulgarriak edo itzulezinak – jarraituak edo ez-jarraituak ❑ Erabilitako metodologia: ingurumen-inpaktuaren azterketa hainbat eratara egin daiteke: zio-ondorio matrizeak (adibidez Leopold matrizea), sistema kartografikoak, aplikazio informatikoak…

Matrizeak sarrera bikoitza duten koadroak dira. Leopold matrizearen (1971) kasuan, hauek dira sarrerak: • Zutabeetan adierazten da proiektuko zer ekimenek izan dezaketen eragina ingurumenean.

• Errenkadetan adierazten da ekimenen horiek uki ditzaketen ingurumeneko zer elementuak (fisikoak, biologikoak, ondasun kulturalak zein sozialak).

Bi horien arteko zio-ondorio erlazioa aztertzen da, eta laukitxoetan zehazten da, kuantitatiboki (zenbakiak erabiliz) zein kualitatiboki (ikurren bidez, ona/txarra…).

27

Ingurumena Leopold matrizea kuantitatiboa da, hau da, zenbakiekin betetzen da. Errenkada bakoitzaren batuketak dagokion ingurumen-elementuaren hauskortasuna adierazten du, eta zutabeen batuketak, berriz, dagokion ekintzaren oldarkortasuna.

Leopolden (zio-ondorio matrizearen) sinplifikazioa dentsitate txikiko urbanizazio baterako

1 10

1

1

Aparteko faktore fisikoak Ezaugarri fisiko/ kimikoak

1 10

5

Lurra

10

3 1

Azaleko uraren kalitatea

7 7

1 2

10

1

6 1

6 1 3

3

Higadura

2 1 10

4 3

1

3

Zuhaixkak

4 7

6 2

1 10

3 5

1

3

Belar-geruza Ezaugarri biologikoak

8

Hegaztiak

1 1

5 1

8 3

Lehorreko espezieak

1 4

7

3

1 4

2 7

Fauna

2

1 2

2 3 1

2 1

3 1

3 1

1 6

Uretako espezieak

8 3

Arriskuan dauden espezieak

Faktore kulturalak

Lurzoruaren erabilerak

43

4

2

Zuhaitzak Flora

18 8

Lurpeko uraren kalitatea Prozesuak

Hobi septikoen eraikuntza

Zapaltzearen ondorio mekanikoak Zaratak eta ibilgailuen igorpenak

Efluente likidoen deskarga

Isurketak

1

1

Ura

Aldaketak

Lur-erauzketa eta lubetak

Eraikin-eraikuntza

2

3

Lurzoruak

Zolaztea

Ingurumenaren ezaugarriak eta elementuak

Mozta eta garbitzea

Ingurumen-inpaktua izan dezaketen ekintzak

Komunikazioelektrizitate-lineak

Lurzoruaren eraldaketa

Erregimen-aldaketa

1 10

1 1

2

Lehorreko nekazaritza

10

4 7

3 3

1 10

5

Gizakiarentzako interesak eta Paisaia estetika

1

5

8 3

10 3 7

5 5

2

1 10

2

1

5 3

3

2

29 73

Ekintzaren inpaktuaren magnitudea (1-10)

→

M G

→ Ekintzaren inpaktuak proiektuan duen garrantzia (1-10)

d) Neurri babesle eta zuzentzaileen proposamena: proiektua gauzatzeak izan ditzakeen inpaktu negatiboak zuzentzeko, murrizteko edo ezabatzeko proposaturiko neurriak dira: ❑ Lehengoratzeko neurriak: lurraldeak proiektuaren aurretik zituen baldintzak berreskuratzen ditu. ❑ Berreskuratzeko eta birgaitzeko neurriak: lurraldeak jatorriz ez zituen baldintzak lortzen ditu. e) Zaintze- eta kontrol-plana f) Sintesi-txostena, laburra eta jende xeheak ulertzeko moduan idatzia.

28

Ingurumena

6. Ekoeraginkortasuna Industria-sektoreko eta beste enpresa mota askotako jarduerek eragina dute ingurumenean.

Enpresek, hala ere, gero eta neurri gehiago hartzen dituzte ingurumena babesteko, alde batetik, gizartearen sentsibilizazio-maila igo egin delako, eta beste alde batetik, ingurumenaren egoera dela-eta.

Gizakien beharrizanak asetzeko eta interes ekonomiko eta ekologikoak bateratzeko zenbait enpresatan erabiltzen diren ekoizpen- eta kontsumo-mekanismoen multzoari ekoeraginkortasuna esaten zaio.

Ekoeraginkortasunak garapen iraunkorra sustatzen du, izan ere, horren alde egiten duten enpresek baliabide gutxiago erabiltzen dituzte, inpaktu txikiko teknologiez baliatzen dira eta merkatuan lehiakorrak diren produktu garbiak ekoizteko konpromisoa hartzen dute. Horrez gainera, birziklatzea, energia berriztagarriak erabiltzea eta hondakinak murriztea ere bultzatzen da era horretara.

Europar Batasunak bi mekanismo ditu ekoeraginkortasunari dagokionez: ekoikuskaritzak eta ekoetiketak, enpresek euren borondatez eskatu eta onartu behar dituztenak. • Ekoikuskaritzak: enpresek beren prozesuek, teknologiek eta jarduerek ingurumenarekin duten elkarreragina aztertzeko egiten dituzten borondatezko eta aldizkako ebaluazioak.

Ikuskari izeneko teknikoak egiten ditu, eta enpresek ebaluazioan adierazitako jarduera kaltegarriak zuzentzeko konpromisoa hartzen dute. Ikuskaritza gainditu duen enpresa Europar Batasuneko agiri ofizial batean agertzen da, eta logotipo bat jasotzen du, merkataritzaren alorreko helburuetarako erabili ahal izango duena. Sistema horri EMAS sistema edo Ekokudeaketa eta Ekoikuskaritzarako Europar Sistema deritzo. • Ekoetiketak: produktuak ingurumena errespetatzen duela adierazten duen etiketa da, eta merkataritzaren alorreko helburuetarako erabili ahal izango da. Ekoetiketa lortzeko, produktuaren bizi-zikloaren analisia egin behar da, fase guztien (lehengaien lorpena, produktuaren ekoizpena, banaketa, erabilera eta hondakinen ezabatzea) ingurumen-inpaktua ebaluatu ahal izateko.

7

Ingurumena ikertzeko teknologiak Teknologiak laguntza handikoak dira ingurumen-arazoak detektatzeko eta neurtzeko. Gaur egun erabiltzen diren teknologia garrantzitsuenen artean aipagarriak dira: ingurumen-simulaziorako sistema informatikoak (MIDAS/PRIMES eredua berotegi efektua aztertzeko, RAINS eredua euri azidoa aztertzeko‌), teledetekzioa eta GPSa.

1. Teledetekzioa Objektuei buruzko informazioa urrunetik lortzeko teknika, objektu horiek igortzen edo islatzen duten energiaren detekzioan oinarritzen dena. Ingurumenari dagokionez, teledetekzioaren bitartez, lurrazala urrunetik aztertu eta irudiak hartzen dira, hegazkin edo satelite artifizialetan dauden sentsoreei esker.

29

Ingurumena Nahiz eta harreman zuzenik egon ez, interakzioa egon behar du objektuaren eta sentsorearen artean, hau da, objektuetatik sentsoreetara doan erradiazio-fluxua.

Hona hemen teledetekzioaren bidezko sistemaren osagaiak: ❑ Sentsorea: hegazkin edo satelite batean (plataformak) dagoen kamera moduko Igorri

Isla tu

Igor ri

tu Isla

bat da. Kamera horrek lurrazalak igortzen edo islatzen duen energia hartzen du, eta lurraren irudiak igortzen ditu.

Jasotako energiaren jatorriaren arabera, era honetara sailkatzen dira sentsoreak: • Pasiboak: lurrazalak islatutako eguzki-erradiazioa edo lurrak igorritako erradiazioa jasotzen dutenak.

Sentsoreen funtzionamendua.

• Aktiboak: sentsoreek (radarrak) igorritako energia lurrazalean islatu ondoren jasotzen dutenak.

❑ Sentsoreek jaso dezaketen energia-fluxua. Atmosfera dela-eta, uhin elektromagnetiko guztiak ez dira lurrazalera iristen; hortaz, sentsoreek atmosferak xurgatu ez dituen uhinak baino ezin dituzte erabili. Era honetako uhinak jasotzen

X izpiak 1 nm

dituzte: • Argi ikusgaia: Lurraren argazki arruntak egiteko erabiltzen dena.

UV

100 nm

Argi ikusgaia 10 µm

Espektro anitzeko sentsoreak

Erradiazio infragorria

• Infragorriak: horiei esker izaki bizidunak edo bestelako bero-iturriak (suteak) detekta daitezke.

• Mikrouhinak: sentsore aktiboek igorriak. Horiei esker, gauez zein hodeiak daudela egin litezke lurrazalaren mapak.

1 mm

Mikrouhinak

Radarra

10 cm

❑ Hartzeko zentroa: sentsoreak informazio digitala bidaltzen du, eta zentro ho-

10 m

rrek, Lurrean dagoen antena baten bidez, jaso, prozesatu, zuzendu eta banatzeko Irrati-uhinak

prest jartzen du.

Teledetekzioan erabilitako uhin elektromagnetikoak.

❑ Banaketa-sistema: informazioa erabiltzaileei zabaltzeko sistema. Telematikoa izaten da gehienetan.

Energia-iturria

Sentsoresistema

36.000 km

Atmosfera

Meteosat satelitea 1.000 km

Lurrazala Spot satelitea Landsat

200 km 20 km

Espazioko jaurtigailua

Atmosferaren muga

Radarsat satelitea

Nazioarteko espaziok estazioa

Ikonos

Hartzeko sistema

Tratamendu bisuala

Altitude handiko aire–teledetekzioa Aire–teledetekzioa Azaleko erradiometroa

Teledetekziorako plataformak.

30

Tratamendu digitala Teledetekzio prozesuaren eskema.

Erabiltzailea

Ingurumena Teledetekzioaren hasierako helburua militarra izan bazen ere, gaur egun hainbat arlotan erabiltzen da, eta baita ingurumenarekin lotuta ere: • Glaziarren atzera egitea • Basamortuen aurreratzea • Ozono-zuloaren aldaketak • Baliabide hidrikoen inbentarioa • Hodeien ikerketa, eguraldia iragartzeko http://www.euskalmet.euskadi.net/s07-5853x/eu/meteorologia/home.apl?e=8 http://www.aemet.es/es/eltiempo/observacion/satelite/global Sutea Kanariar uharteetan, satelitez ikusita.

• Petrolio eta mineralen kartografia geologikoa • Itsas gainazalaren bero-kartografia • Itsas korronteen jarraipena • Landare-estalduraren kartografia • Izozmendien mugimenduen azterketa • Suteen kontrola • Arrisku-mapak egiteko Spot sistema: http://www.spotimage.fr/web/es/292-gestion-de-riesgos.php http://www.spotimage.fr/web/es/1655-vigilancia-del-volcan-de-lodo-de-java.php • … http://earth.google.es Era berean simulazio-ereduen bidez argazkiak alda daitezke egoera zehatz batean zer aldaketa gerta daitezkeen ikusteko. Baliabide hori garrantzi handikoa da prebentzioaren arloan.

GPSak, distantzia kalkulatzeko, seinaleak Lurrera iristeko zenbat denbora behar duen neurtzen du

Sateliteek oso erloju zehatzak behar izaten dituzte, seinaleak lurrazalera iristen zenbat denbora igarotzen duen neurtzeko

2. GPSa (Global Positioning System) GPSa Estatu Batuetako Defentsa Sailak orbitan dauzkan sateliteen multzoa da. Jabetza pribatukoa izan arren, GPS seinaleak jaso ditzakeen tresna duen edonork erabil dezake, doan, satelite horien zerbitzua.

GPS sateliteek etengabe bidaltzen dituzten seinaleei esker, GPS sistemak lurrazalean

Seinaleak behar duen denbora jakiteaz gainera, satelitea espazioan non kokatuta dagoen jakin behar da

Seinaleak Lurrera egiten duen bidaia atzeratu egiten da ionosferaren eta atmosferaren eraginez

dagoen edozeren edo edonoren kokalekua erakusten du. Seinale horiez baliatuta, eta triangelaketa bidez –hortaz hiru seinale beharko dira, hiru satelitetatik datozenak–, kokalekuari buruzko datu zehatzak lor daitezke.

7. Bila ezazu Interneten GPSari

buruzko bideoren bat.

Ingurumenari dagokionez, oso erabilgarria da suteak itzaltzeko lanak koordinatzeko, basoen kokalekua zehazteko, salbamendu-lanak egiteko, arriskuan dauden espezieen jarraipena egiteko…

3. SIGa (Informazio Geografikorako Sistema) Komunikazio-bideak Herriguneak Lurraren erabilera Ibai-sarea Altitudeak

SIGak lurralde baten informazioa biltzeko, kudeatzeko, manipulatzeko, grafiko bidez adierazteko… programa informatikoak dira. Datuak geografikoki antolatuta daude, hau da, hidrografia, aldapak, arroka motak, landare motak, azpiegiturak, etab. dituzten geruza gainjarrien bitartez adierazita.

SIGak asko erabiltzen dira arriskuen prebentzioa egiteko, lurraldea antolatzeko, baliabideak kudeatzeko eta inpaktuak detektatzek.

31

8 Ariketak 1.

a) Zer alde dago zientzien ikuspegi analitikoaren eta holistikoaren artean?

6.

b) Zer da sistema bat?

c) Ingurumena sistema bat al da? Zergatik? Eta zuhaitza?

Zergatik? d) Zein da ikuspegi egokiena ingurumena aztertzeko?

Azaldu zure erantzuna.

2.

3.

4.

5.

11.

Azal itzazu sistema itxiaren eta irekiaren arteko aldeak.

Jarri adibide bana.

Egin itzazu basoaren ekosistemaren kutxa beltzaren (sarrerak eta irteerak) eta zuriaren ereduak. Zer ondorio atera dezakezu?

8.

Osagai hauen laguntzaz egin ezazu diagrama kausal bat, populazioaren hazkundeak kliman izan dezakeen eragina azaltzeko: populazioa, janaria, nekazaritzarako lurrak, basoak, lurzoruaren higadura eta klima-aldaketa.

9.

10.

Taula honetan EAEko bilakaera demografikoa azaltzen da, 1975-2000 urteetakoa. Hiru urtetako erroldak erakusten dira, lurralde historikoaren arabera banatuta; halaber, hiri ertain eta handietako datuak (15.000 biztanletik gora dituztenak), eta, azkenik, hiriburuetako biztanlekopurua zehazten dira.

Araba

Bizkaia

Gipuzkoa

Guztira Hiri handiak Hiriburua Guztira Hiri handiak Hiriburua Guztira Hiri handiak Hiriburua

Zer da hiritartze-prozesua? Nola lotuko zenuke fenomeno hori basamortutzearekin?

Bila ezazu informazioa Interneten:

a) Bila ezazu hainbat sateliteri buruzko informazioa, eta esan ezazu zertarako erabiltzen diren.

b) Bila ezazu ingurumen-simulaziorako sistema informatiko bati buruzko informazioa.

Errepideak egiteak konpontzen al du auto-ilaren arazoa?

Bila ezazu konponbide egokiago bat.

Lurralde historikoak

32

7.

Azal ezazu zer baliabide erabili dituen gizakiak historiaren aldi bakoitzean. Halaber, adieraz ezazu zer inpaktu izan duten erabilera horiek.

1975. urtea Biztanleak Ehunekoak 237.473 %100 18.906 %7,96 173.061 %72,88 1.154.873 %100 535.537 %46,37 432.994 %37,49 679.754 %100 260.631 %38,34 166.250 %24,45

Defini itzazu hitz hauek: sistema irekia, sistema itxia, garapen iraunkorra, ingurumen-inpaktua edo ingurumeneragina, teledetekzioa, radarra, sentsore aktiboak, baliabide naturala, diagrama kausala, eredua, sistema, arriskua, esposizioa, zaurgarritasuna.

Bila ezazu 1986tik aurrerako legedian ingurumenarekin zerikusia duten legeak edo dekretuak eta adieraz ezazu zeri buruzkoak diren.

a) Hiru lurralde historikoetan berdina al da banaketa-eredua? Banaketa-ereduari dagokionez, azken 25 urte horietan izan al da aldaketarik lurralde historikoetan? b) Zer ingurumen-arazo sortzen ditu aurreko taulan adierazitako egoera demografikoak?

1986. urtea Biztanleak Ehunekoak 267.728 %100 21.283 %7,94 199.449 %74,50 1.179.148 %100 539.612 %45,76 381.506 %32,35 688.404 %100 282.342 %41,01 175.011 %25,42

2000. urtea Biztanleak Ehunekoak 286.497 %100 19,260 %6,72 217.358 %75,86 1.132.729 %100 532.300 %46,99 354.271 %31,27 679.370 %100 240.113 %35,34 180.277 %26,53

12.

Ingurumena Irudietan urtegi baten proiektua erakusten da. Adieraz ezazu taula honetan proiektu horrek izango dituen inpak-

Eraikitzeko fasean

tuak. Horretarako, erabili ezazu balorazio hau: eragin handia (H), eragin ertaina (E) edo eragin txikia (T).

Erabiltzeko fasean

Azalpena

Airearen kutsadura Kutsadura akustikoa Faktore geologiko, atmosferiko, hidrologiko, edafologikoak

Klima-aldaketa Ubideak desbideratzea Akuiferoen zama Lurzoruaren galera Landaretzaren galera Lehorreko animalien galera

Faktore biologikoak

Uretako animalien galera Habitaten galera Muga-efektua Nekazaritzan Paisaian

Faktore antropikoak Ondare kulturalean Populazioan

“PUNTAKO� ZENBAT TEKNOLOGIA BEHAR IZAN DEN HAU GUZTIA SORTZEKO!

AIZU, EGIA DA! NORK ESANGO LUKE HAIN ERRAZA DENIK!

33

2. gaia: Barne-geodinamika. Arriskuak Lurra etengabe ari da aldatzen, oso planeta dinamikoa baita. Aldaketa horietako batzuek Lurraren barrualdean dute jatorria; barne-prozesuen motorra Lurraren barruan dauden bi energia-iturrik osatzen dute: batetik, planeta eratu eta hoztu ondoren, Lurraren barruan geratu eta pixkanaka galduz doan energia-hondarra, eta bestetik, planetaren kontsolidazio-aldian barnean geratu diren elementu erradiaktiboen desintegrazioan askatzen den energia.

Barne-prozesu horien eraginez sorturiko aldaketei ez zaie zuzen-zuzenean behatzen, lurrazalean agertzen direnean izan ezik; esate baterako, lurrikarak, sumendiak, mendikateen eraketak…

Zer dakizu?

• Ezagutzen dituzun mendiak betidanik egon al dira hor?

Nola azal dezakezu zenbait menditan itsasoko fosilak agertzea?

• Zein kasutan askatzen du Lurrak energia modu bortitzean?

• Mugitzen al dira kontinenteak? Azaldu zure erantzuna.

• Atlantikoko arroka zaharrenek 200 milioi urte baino ez dituzte. Zer dela eta?

Non aurki daitezke arrokarik gazteenak?

• Bila ezazu Hawaii mapan. Non dago kokatuta? Nola azal dezakegu bere eraketa?

• Adituen arabera, 30 urtean Kalifornian lurrikara handi bat izateko probabilitatea % 98koa da. Zergatik Kalifornian eta zergatik hain probabilitate handia?

• Ezagutzen al duzu sumendiren bat? Non? • Non daude kokatuta sumendi gehienak? Azaldu al dezakezu kokalekuaren zergatia?

Aurkibidea: 1. Lurraren barne-egitura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 2. Plaken tektonikaren teoria globala. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 3. Plaken arteko higidurak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 4. Plaken barne-dinamika: puntu beroak . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 5. Barne-geodinamikak eragindako arriskuak . . . . . . . . . . . . . . 42 6. Ariketak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

1 Lurraren barne-egitura Geosfera ezagutzea funtsezkoa izan da Lurraren dinamika ulertzeko. Baina gure planetako eremu sakonetara iristea ezinezkoa da, eta zientzialariek ikerketa-metodo bereziak erabili behar izan dituzte. Lurraren barrualdea, oro har, bi metodoren bidez ikertzen da:

Epizentroa

Kanpoko nukleo likidoa Lurrazala

Barruko nukleo solidoa

a) Metodo zuzenak: zuzenean aztertzen dituzte Lurreko materialak (harriak, magmak…). Oso metodo mugatuak dira, zundaketarik sakonenak ere ez baitira manturaino heltzen. b) Metodo ez-zuzenak: hainbat ikerketatan oinarritzen dira, adibidez, magma azaleratu bezain pronto egindako azterketetan, meteoritoen analisietan eta, bereziki, metodo sismikoaren bitartez lortutako datuen analisian.

Azken hori lurrikaretan sortutako uhinen hedapen-abiaduraren ikerketan oinarritzen da.

103º

?

142º

Metodo sismikoa.

Gaur egun tomografia sismikoa deritzon teknika berria erabiltzen da: estazio sismiko ugaritatik iritsitako datuak informatizatu, eta horietan oinarrituta, Lurraren barrualdearen hiru dimentsioko irudiak eta ereduak osatzen dira; irudi horietan, konposizioa, tenperatura eta dentsitate bera ez duten eremuak bereizten dira.

Eredu dinamikoa

Eredu geokimikoa

Lurrazala

Litosfera Goiko mantua

Mohorovicic etenunea

Lortutako datuen arabera Lurraren barne-egiturari buruzko bi eredu osatzen dira: bata konposizio kimikoaren araberakoa, eta bestea, materialen portaeraren (zurruna edo plastikoa) araberakoa. Bien arteko alde nabarmenena lehenengo geruzan dago konposizioaren araberako ereduan lurrazala esaten zaionari, eredu dinamikoan litosfera esaten zaio, eta lurrazala baino lodiagoa da (mantuaren zati bat hartzen baitu). Konposizioaren araberako ereduan goiko geruza lurrazala da, eredu dinamikoan, berriz, litosfera da lehenengo geruza eta lurrazala eta mantuaren zati bat hartzen ditu.

1.

Alboko irudian barne-egitura irudikatzeko bi eredu bereizten dira: geokimikoa eta dinamikoa. a) Zer dira Mohorovicic eta Gutemberg izenez ezagutzen direnak? b) Sinonimoak al dira litosfera eta lurrazala? c) Zeri esaten zaio “D maila”?

Beheko mantua Barruko Kanpoko Mantua nukleoa nukleoa

D maila

2900 km

5100 km Lehman etenunea

Kanpoko nukleoa

Barruko nukleoa

Gutenberg etenunea

Lurraren barne-egitura

36

Lurraren barne–egituraren ereduak.

2 Plaken tektonikaren teoria orokorra Plaken tektonikaren teoria saiatzen da gure planetan gertatzen diren fenomeno, ekintza eta prozesu geologikoen azalpena ematen, bai eta horien dinamismoari buruzko azalpena ematen ere. Teoria horrek honakoa azpimarratzen du: alde batetik, mugitzen ari diren eta elkarri eragiten dioten plaka multzo batez osatuta dagoela litosfera, eta beste aldetik, plaka horien mugetan gertatzen direla jarduera sismiko, tektoniko eta magmatiko gehienak.

Geologiaren teoria orokorra dela esan dezakegu. Lehen, gertaera geologikoak zein bere aldetik aztertzen ziren, gaur egun, ordea, teoria horri esker elkarrekin aztertzen dira, eta hori da, hain zuzen ere, teoria horren ezaugarri nagusia. Teoria horri esker uler dezakegu zergatik gertatzen den kontinenteen jitoa, nola eratzen diren mendikateak, zergatik dauden toki batzuetan horrenbeste lurrikara eta beste batzuetan ez diren ia ezagutzen, zergatik dauden sumendi ugari eremu batzuetan eta beste batzuetan batere ez‌ Eta gainera, fenomeno eta prozesu horien guztien artean dagoen erlazio estua ulertzeko aukera ematen digu. Era horretara, planetaren ikuspegi sistemikoa sendotzen da.

Esan dugunez, plaken tektonikaren teoriaren lehenengo baieztapenaren arabera, litosfera ez da geruza jarraitu bat, plaka litosferikotan zatituta dagoen geruza baizik. Gaur egun, zortzi plaka handi daudela eta horien artean azpiplaka eta mikroplaka asko daudela onartzen da: plakak aztertuz gero, batzuk kontinentalak, beste batzuk ozeanikoak eta gehienak mistoak direla ikusten da.

Litosfera ozeanikoa

Subdukzio-eskualdea

Litosfera kontinentala

Kontinenteen talka-eskualdea

Dortsal ozeanikoa

Ziurrak ez diren edo gaizki definituta dauden plaka-ertzak

Transformazio-faila

Plaken higidura erlatiboa

Animazioa: http://www.bioygeo.info/ Animaciones/Pangaea.swf

2. Bila ezazu plaka bakoitzaren izena.

3. Mapan oinarri hartuta, eman ezazu plaka mota bakoitzeko adibide bat.

Plaken neurriak, kokalekua eta higidura erlatiboak aldatu egin dira azken 200 milioi urteotan, eta aldatuz joango dira etorkizunean ere. Horrela uler daiteke gaur egun erabat onartuta dagoen kontinenteen jitoaren teoria gaurkotua: kontinenteak ez dira beti gaur egun dauden lekuan egon, eta gaur egun duten kokalekua ere ez da behin betikoa, etengabe mugitzen baitira.

Plaka litosferikoak (batzuen gainazalean kontinenteak daude) zurrunagoak dira eta jokaera plastikoagoa duen geruza baten gainean daude, jitoan.

Mugimendu horren arrazoia zein den azaltzea ez da batere erraza, eta eztabaida ugari dago gaur egun oraindik ere horri buruz.

37

Barne-geodinamika Hipotesi ugari sortu dira. Garai batean, astenosferaren (lehengo zatiketa dinamikoan litosferaren azpian zegoen jokaera plastikoko geruza) konbekzio-korronteak aipatzen ziren plaken mugimenduaren erantzule gisa. Gaur egun, ordea, tomografia sismikoaren datuen arabera, konbekzio-korronteen kokalekua mantu osora zabaldu da, eta baztertu egin da astenosferaren kontzeptua. Gaur egun proposatzen den eredua puntu hauetan oinarritzen da: K Ertz suntsitzaileetan subdukzitutako plakek mantua hoztu eta konbekzioa eragiten duten tenperatura-aldeak sortzen dira. Subdukzio-plakak nukleoraino erori eta bertatik igotzen dira, barreiatuz, eta ez zutabe moduan.

K D maila izeneko mantuaren eta nukleoaren arteko ukipen-aldetik goranzko fluxu beroak irteten dira. Luma izeneko fluxu horiek litosfera zula dezakete eta jarduera bolkaniko handiko puntu beroak sortu.

K Plaka litosferikoak arrazoi hauen ondorioz higitzen dira: • Mantuko konbekzio-korronteak.

• Subdukzio-eskualdeak tira egiten duelako.

Litosfera

4.

5.

Ikus ezazu helbide honetan dagoen bideoa: (http://www.youtube.com/watch?v=XvE1ApWrS34). Nola sortzen dira konbekziokorronteak?

Bila ezazu galdera hauei erantzuteko informazioa: – Zer dira lumak?

– Zer dira puntu beroak?

– Zein da D geruzaren garrantzia?

– Mantua geruza solido eta zurruna al da? Azaldu zure erantzuna.

3 Plaken arteko higidurak 1. Bi plaken arteko hurbilketa edo talka: ertz konbergenteak Hiru egoera mota sor daitezke: Irla bolkanikoak

Hobia

Subdukzio-zona

Litosfera Magma

38

Bi ERTZ ozeanikoren arteko talka Bi plaka ozeanikoren edo bi plaka mistoren zati ozeanikoek talka egiten dutenean, bietako bat tolestu eta manturantz hondoratzen da.

Hondoratzen ari den gune horri subdukziozona edo azpiratze-aldea esaten zaio.

Barne-geodinamika Plaka tolestean eta hondoratzean bien arteko mugan itsaspeko sakonune nabarmena sortzen da, hobi ozeanikoa hain zuzen ere. Hor litosfera suntsitzen doa.

Plakak zurrunak direnez, talka egiten dutenean sortzen diren tentsio eta indar handien eraginez, deformatu eta zartatu egin daitezke, eta lurrikarak sortzen dira. Plaka hondoratzen ari den gunean zartadurak sor daitezkeenez, lurrikaren fokua ez da beti sakonera berekoa izaten (azalekoa, bitartekoa eta sakona ÂĄ Benioff planoa).

Plaka hondoratu ahala berotu egiten da, eta ondorioz, zati bat urtu eta magma sor daiteke.

Magma beroak gorantz jotzen du, goiko plakaren arrakaletatik irteten da eta uharte-arku bolkanikoak era ditzake. Adibidez: Kuril uharteak, Aleutiarrak, Japonia‌

ERTZ ozeanikoaren eta ERTZ kontinentalaren arteko talka Plaka ozeaniko batek (edo plaka mistoaren ertz ozeanikoak) beste plaka kontinental (edo plaka mistoaren ertz kontinental) batekin talka egiten duenean, ozeanikoa (meheagoa eta dentsitate handiagokoa) tolestu eta manturantz hondoratzen da.

Aurreko kasuan bezala, subdukzio-zonan, hobi ozeanikoan, lurrikarak eta sumendiak gertatzen dira.

Mendilerroa Hobia Sumendia Subdukzio-zona Litosfera Magma

Bestalde, plaka biak elkarren kontra jotzean sortzen den presioak litosfera kontinentalaren ertza konprimatu, tolestu eta altxatu egiten du; era horretara, ozeano inguruko mendikatea eratzen da. Prozesu horri orogenesia esaten zaio. Adibidez: Andeak.

Bi ERTZ kontinentalen arteko talka Bi plaka kontinentalek edo bi plaka mistoen ertz kontinentalek talka egiten dutenean, ez da aurreko bi kasuetan bezala subdukziorik gertatzen, bi plakak lodiak eta dentsitate gutxikoak baitira.

Plakak zurrunak direnez, talka egitean sortzen diren tentsio eta indar handien eraginez, deformatu eta zartatu egin daitezke, eta ondorioz, lurrikarak sor daitezke. Hala ere, mantuan ez denez ertzik hondoratzen, ez da sakoneko lurrikararik gertatzen.

Gainera, subdukzio sakonik gertatzen ez denez, magmen eraketa beste bi kasuetan baino nabarmen urriagoa izaten da, eta ondorioz, oro har ez da jarduera bolkanikorik, hau da, ez da sumendirik eratzen.

Mendilerroa

Bestalde, plaka biak elkarren kontra jotzean sortzen den presioak plaka bien ertzak konprimatu, tolestu eta altxatu egiten ditu, eta kontinente barruko mendikatea eratzen da. Beraz, kasu horretan ere, orogenesia gertatzen da. Adibidez: Himalaia.

Litosfera

Gaur egun onartzen da nolabaiteko subdukzioa gertatu dela orogeno horien harri askotan, oso sakonera handietan (90-100 km) eratutako mineralak aurkitu baitira.

39

Barne-geodinamika

2. Bi plaka elkarrengandik urruntzea edo bereiztea: ertz dibergenteak Urruntzen ari diren bi plaken arteko mugari dortsal ozeaniko esaten zaio. Dortsalak mantuko material urtua askatzen duten itsaspeko mendikate luzeak dira; 75.000 km luze eta 2.000 m altu izaten dira, eta lautada abisaletan daude kokatuta. Zeharkako ebakia eginez gero ondo ikusten da dortsala ehunka kilometroko zabalera duten bi mendilerrok osatzen dutela; horien erdian rifta edo hobi tektoniko izeneko sakana bereizten da.

Plataforma kontinentala

Ezponda Sedimentuak

Guyota

Lautada abisala

Dortsal ozeanikoa

Transformazio-faila

Pitoia

Irla bolkanikoa

Hondo ozeanikoaren erliebea

Bi plaken arteko zartaduratik etengabe irteten da magma, eta ondorioz, litosfera ozeaniko berria eratzen da; eratuz doan neurrian itsasoa zabaldu egiten da, eta ondorioz, plakak urrundu edo bereizi egiten dira. Prozesu osoan zehar lurrikara ugari gertatzen dira, litosfera, zurruna izanik, hautsi egiten delako. Baina subdukziorik ez dagoenez, ez da sakoneko lurrikararik gertatzen. Bestalde, mantuan dauden materialen igoerak jarduera bolkaniko handia sortzen du, eta sumendi asko eratzen dira.

Azken datuen arabera, subdukzio-aldeen tiraldiek eragiten dute dortsalen eboluzioa. Tiraldiek hausturak sortzen dituzte litosferan; horrela, presioa jaitsi egiten da, eta 60-80 km-ko sakoneran dauden harrien zati bat urtu egiten da; dentsitatea dela-eta gorantz egiten dute, eta magmak sortzen dira.

Dena den, badirudi tiraldiak ez direla nahikoak kontinenteen zatiketa eta dortsalaren sorrera azaltzeko; beraz, sistema konbektiboren bat egon behar du.

Gune beroa Plakaren subdukzioa mantuaren sakonerainokoa da, eta horrek azaleratuta duen zatitik tiratzen du

Dortsala

Goranzko luma Mantu osoak plastikotasuna du.

Ez dago astenosferarik

Nukleoa

Konbekzioa mantuan.

40

Barne-geodinamika

3. Bi ertzen arteko alboko lerradura: ertz neutroak Sarritan, dortsalak eten egiten dira, eta hainbat kilometro egiten dute eskuinera edo ezkerrera; horrela, dortsalaren ardatzarekiko haustura perpendikularrak sortzen dira. Zona horretan, bi plaka zati kontrako noranzkoan mugitzen dira. Transformazio-faila izeneko eremu horietan, azaleko lurrikara ugari sortzen dira plaken arteko marruskaduraren ondorioz.

Haustura-zona

Transformazio-faila

Litosfera

Animazioak:

Alboko lerradura duten guneen artean Kaliforniako San Andresko faila da adibiderik bikainenetakoa.

http://www.bioygeo.info/ Animaciones/ ConvectionTectonics.swf http://www.bioygeo.info/ Animaciones/ PlateBoundary.swf

Juan de Fucako itsas mendikatea

http://www.bioygeo.info/ Animaciones/ TransformFaultsV2.swf http://www.bioygeo.info/ Animaciones/ DivergentBoundary.swf

San Andresko faila

Ekialdeko Pazifikoko itsas mendikatea

San Andresko faila, Kalifornian.

4 Plaken barneko dinamika: puntu beroak Barne-prozesu geologiko gehienek dute zerikusia plaken arteko mugekin, baina badira plaken barruan gertatzen diren prozesuak ere, Galapago edo Hawaii uharteen eraketa-prozesua, esate baterako.

Plaken barneko jarduera geologikoaren azalpena mantuko lumetan bilatu behar da. D geruzatik litosferara heltzen diren goranzko fluxuek (lumak) litosfera zulatu eta uharte bolkanikoak sor ditzakete. Lumaren goiko guneari puntu beroa esaten zaio. Zenbait kasutan, puntu beroek dortsalarekin bat egin dezakete, hala nola Islandiaren kasua.

41

Barne-geodinamika Puntu beroa finkoa denez, plaka litosferikoa gainetik igarotzen zaion neurrian uharte bolkanikoak sortzen dira, bata bestearen atzetik, uharte-kateak eratuz.

Galapago uharteen eraketa: uharteak mendebal-ekialde norabidean mugitzen den Nazka plakan daude. Izatez, kontinentetik hurbilen dauden uharteak dira zaharrenak.

Islandia Yellowstone Azoreak

Artxipielago bolkaniko baten eraketa litosferaplaka puntu beroaren gainetik igarotzean.

Hawaii

Afar

Galapagoak

Puntu bero nagusien kokalekua.

1. Plaken muga dibergenteak. 2. Transformazio-failak. 3. Plaken muga konbergenteak. 4. Puntu beroak.

5 Barne-geodinamikak eragindako arriskuak 1. Lurrikarak

Seismoa edo lurrikara planetaren lurrazalaren dardara edo astinaldi bortitza da, lur barneko puntu batean gertatutako perturbazio baten ondorioz sortutako uhinak hedatzearen eraginez sortua. Urmael batean harri bat botatzen dugunean sortzen diren uhinen antzera zabaltzen dira dardarak lurrazalean. Lurrazaleko L uhinak dira kalteak eragiten dituztenak.

Uhin sismiko motak Konpresio-uhinak

Zeharkako uhinak

Rayleigh uhinak

Lehen mailako uhinak

Bigarren mailako uhinak

Azaleko uhinak

P

S

R, L

Luzapen-norabidea

42

Barne-geodinamika Mugimendu sismiko bat mugimendu tektonikoen, sumendien erupzioen, leherketa nuklearren, urtegi handien, meteoritoen talken eta abarren ondorioz sor daiteke; dena den, era horretako mugimendu gehienak jatorri tektonikokoak dira.

Gauza jakina da Euskal Herriak ez duela intentsitate handiko lurrikarak jasateko arrisku larririk. Lurralde horretan Pirinioen iparraldeko failaren jardunari lotuta dago lurrikaren arriskua, faila horrek bereizten baititu europar eta iberiar azpiplakak. Faila hori Pirinioen iparraldean dago, gertaturiko lurrikaren epizentroek adierazten dutenez. Hortaz, Euskal Herrian Pirinio aldean dago arrisku gehien, eta estatistiken arabera, hor gertatu dira lurrikara nabarmen gehienak.

Faila

P

S

Uhinak

Uhinak

P uhinen abiadura 8 km/seg

Azaleko uhinak

Epizentroa

S uhinen abiadura 4,5 km/seg Fokua edo epizentroa 20 km-ko sakontasunera

Uhin sismiko motak.

Iberiar penintsulan, ordea, hego-hegoekialdea (Granada, Almeria, Murtzia) hartzen da arrisku ertain edo altukotzat, euroasiar eta afrikar plaken arteko mugaren gainean baitago.

Animazioa: http://www.bioygeo.info/ AnimacionesGeo1.htm

Lizarrako faila Donostia

Failak

Hendaiako faila

Bilbo

Faila sekundarioak

Ur termalak Gasteiz

Bilboko faila

Leitzako faila IruĂąea Lizarra

Epizentroak

Euskal Herriko faila nagusiak.

Lurrikarak neurtzeko metodoa

Malgukia

Objektu astuna Arkatza

Danbor birakaria

Sismografoen bitartez behatzen zaie lurrikarei. Sismografoek uhin sismikoak erregistratzen dituzte (P, S uhinak). Horietatik abiatuta lortzen diren grafikoei sismograma esaten zaie, eta lurrikararen ezaugarriak zehazteko erabiltzen dira.

Lurrikara baten garrantzia bi parametro hauen arabera zehazten da: – Intentsitatea: 12 maila dituen eskala bat definitu da, Merkalli-ren eskala. Eskala horrek kalte materialak hartzen ditu kontuan.

Sismografoa.

– Magnitudea: 9 maila dituen Ritcher izeneko eskalaren bidez neurtzen da. Eskala hori lurrikaran askatutako energia kontuan hartuta osatua da.

43

Barne-geodinamika Arrisku-faktoreak Animaizoak: http://tanczos.nyugat.hu/cunami/ video/tsunami%20asia%202004.swf http://www.bioygeo.info/ Animaciones/Tsunami2.swf http://www.bioygeo.info/ Animaciones/Tsunami.swf

Arrisku batekiko esposizioa eskualde horretako populazio-dentsitatearen araberakoa da, eta asko handitzen da hiri-kontzentrazio handietan. Eskualde horietan, L uhinak gainazalean zabaltzen direnean, dilatatze-uzkurtze fenomenoa sortzen da, eta eraikinek ezin ohi diote eutsi gertaera horri. Arrisku mota horrekiko zaurgarritasun-maila eraikuntza motaren araberakoa da; izan ere, tentsio bertikalak jasateko diseinatuta egoten dira, gehienetan, eraikinak, ez dilatatze-uzkurtze prozesu horizontal bizkorrak jasateko. Gaur egun herrialde garatu batzuetan, hala nola Estatu Batuetan eta Japonian, lurrikara handietarako prestatuta egoten dira eraikin asko eta asko.

Lurrikarek hainbat arrisku eratorri dituzte. Nabarmenenak honako hauek dira: • kalteak eraikinetan, zartadurak agertzen dira edo behera etortzen dira • lehorreko komunikazio-bideak hausten dira (errepideak, trenbideak) • mendi-hegalak lerratu egiten dira • urtegiak eta ur- eta gas-hodiak hausten dira, eta ondorioz, uholdeak eta suteak sortzeko arriskua sortzen da • itsasertzean olatu erraldoiak sortzen dira (tsunamiak) • akuiferoak desagertzen dira, sare hidrografikoak aldatzen dira eta ibaiak desbideratu egiten dira • itsaspeko ezpondetan uhertasun-korronteak agertzen dira, eta ondorioz, komunikazio-kableak hausten dira, etab.

Tsunamien eraketa.

Eta 800 km/h abiadura Olatuek 20m-ko altuera ere izan dezakete

Tsunamia

Faila normala 10 m-ko olatua

1. Lurrikara batek batbateko higidura sortzen du itsas hondoan.

2. Lekualdatzen den urak hedapen-uhina sortzen du.

3. Olatuak perturbaziotik urruntzen dira.

Tsunamia

Faila alderantzikatua

Aurreikuspena eta iragarpena Seismoak bereziki plaken arteko muga-eskualdeetan sortu ohi dira, nahiz eta plaken barnean ere gerta daitezkeen, failekin lotuta. Hori jakinda argi dago oso zaila dela horiek aurreikustea. Horretarako datu hauek hartzen dira kontuan: • Ingurunearen historia sismikoa, arrisku-mapak egin ahal izateko • Inguruko geologia ezagutzea, faila aktiboen kokalekua zehazteko • Aurrekari sismikoak detektatzea: lurrikara izan aurretik arroken egituran gertatzen diren aldaketak; sismoen maiztasuna…

44

Barne-geodinamika Prebentzioa Lurrikara-arriskua handia izaten den eremuetan, esposizioa eta zaurgarritasuna murriztea izaten da oinarrizko legediaren helburua, eta horretarako, neurri hauek hartzen dira:

K Orokorrak: lurraldearen antolakuntza (erabileraren murrizketa), Babes Zibila (behaketa, alerta eta larrialdietarako prestakuntza).

K Espezifikoak: • Bertako topografia ahalik eta gutxien aldatuko duten eraikuntzak egitea • Populazio-pilaketak ekiditea (eraikuntzen artean tarte handiak utzita) • Eraikuntza sismoerresistenteak egitea Talkak xurgatzeko prestatuak

Ez erortzeko prestatuak

Horma-bularrak gurutzean, diagonalean

Altzairu malguko ingurua Zimendu isolatzaileak

Kalifornia dar-dar Bost milioi pertsonak parte hartuko dute gaur lurrikara-itxura batean.

Zientzialarien ustez, 30 urteko epean lurrikara bat izango da http://www.elcorreodigital.com/vizcaya/200 81113/gente/tiembla-california 20081113.html

Kaliforniak dar-dar egingo du gaur, bi minutuz. Baina saio bat baino ez da izango, Mendebaldeko estatubatuar estatuan historian izan den lurrikara-itxura handienetako bat egingo baita. Saioa baliagarria izango da bai larrialdiko taldeentzat bai herritarrak ‘Big One’ beldurgarriaren aurrean prestatzeko. Izen hori jarri zaio zientzialarien aurreikuspenen arabera 30 urteko epean Kaliforniako estatua suntsituko duen lurrikarari.

Saioa izugarria izango da. 5 milioi pertsona inguruk parte hartuko dutela aurreikusten da. Eta Richter eskalako 7,8 graduko dardara baten aurrean babestuko dira (12 graduaren eta gehienekoaren ondorioz Lurra erditik puskatuko litzateke).

Tamaina horretako seismo bat 1.200 tona TNTk eragingo lukeen eztandaren pare-

koa izango litzateke. Zientzialariek egindako kalkuluen arabera, 2.000 lagun hilko lirateke, 50.000 lagun zauritu eta 200.000 milioi dolarreko galera materialak izango lirateke estatu horretan.

Lurrikararen epizentroa, hau da, erdigunea, San Andresko faila ospetsuan egongo litzateke, kostaldearen paralelo. Faila hori ospetsu egin zen 1906an San Francisco hiria suntsitu zuen mugimendu telurikoaren jatorria izan zelako. 3.000 lagunetik gora hil ziren orduko hartan, eta 300.000 lagun gelditu ziren etxerik gabe.

«Kalifornian datozen 30 urteetan seismo bat gertatzeko probabilitatea ehuneko 98koa da. Beraz, ziurra da. Inguru horretan lurrikara handiak 150 urtez behin gertatzen dira, eta azkena 1857an izan zen», adierazi zuen Kaliforniako Institutu Teknologikoko Sismologiako irakasle Jean Paul Ampuerok.

Megadardara hurbil dela ikusirik, Earth-

quake Country Alliance osatzen duten erakunde publiko eta pribatuek erabaki zuten gaurko lurrikara-itxura abian jartzea. ‘Shakeout’ (Astinaldia) izenaz bataiatu dute saioa. Milaka eskola, enpresa, medikuntzako zentro, erakunde eta partikularrek eman zuten izena saioan parte hartzeko.

Goizeko 10etan hasiko da eta bi minutuko iraupena izango du.

«Saioari esker jakin ahal izango dugu zein diren gure ahulguneak eta zein gure indarguneak lurrikarari aurre egiteko orduan», esan zuen Ampuerok. «Horrela, jendearen arreta erakarriko dugu, jendeak arriskuaren kontzientzia hartuko du, eta lurrikara gertatuz gero zer prozedurari jarraitu behar zaion erakutsiko dugu: lurrean etzan, babestu (mahai baten azpian, esaterako) eta burua estali. Ez da, inolaz ere, kalera irten behar», adierazi zuen saioaren koordinatzaile den Mark Benthienek.

45

Barne-geodinamika

2. Arrisku bolkanikoak: sumendiak Animazioak: http://www.andaluciainvestiga.com /espanol/cienciaAnimada/ sites/volcanes.swf http://www.bioygeo.info/ http://www.bioygeo.info/ Animaciones/VolcanoTypes.swf

Sakoneko harriek gero eta presio eta tenperatura handiagoak izaten dituzte. Hori dela eta, aldatu egiten zaizkie propietateak, eta zirkulazio-mugimendu geldoak egiteko ezaugarri plastikoak hartzen dituzte. Asko berotutako harriak dilatatu eta arindu egiten dira, eta beraz, gorantz egiten dute, poliki-poliki, inguruko harri hotzagoen artetik; gainazalera iristen direnean, erupzio bolkanikoak gertatzen dira.

Sumendiak lur emankorren, baliabide mineralen eta energia geotermikoaren iturri izanik, gizakia betidanik kokatu da haien inguruan, eta horren ondorioz, berez naturala den prozesua (erupzioa) arriskutsu bihurtu da.

Arrisku bolkaniko garrantzitsuenak hiru dira: • Laba-koladak, eremu handiak estal ditzaketenak.

• Piroklastoak (bonbak, lapilliak..), kolpeak, eraikinen hondorapenak, uzten galera… eragin ditzaketenak.

• Hodei beroak edo piroklasto-fluxuak (errautsak).

Islandiako Eyjallajokull sumendiaren bi argazki, 210eko apirilaren gertaturiko erupzioa.

Arrisku-faktoreak Sumendien arriskua ebaluatzerakoan, arrisku-faktore hauek izan behar dira kontuan: a) Esposizioa: eskualdeko biztanle-kopurua. Emankortasuna dela eta, sumendi inguruak munduko eskualde jendeztatuenetan egoten dira. b) Arrizkugarritasuna: hau baloratzeko, kontuan hartu behar dira erupzio mota, maiztasuna, banaketa geografikoa eta kalteturiko azalera.

Erupzio mota: horrek intentsitatea (sumendi-kopurua), erupzioen maiztasuna eta lehergarritasuna baldintzatzen ditu. Kontuan izan behar da eskualde bateko sumendi bakoitzaren erupzio-maiztasuna: arreta gehiago jarri behar zaie denbora luzeenean aktibitaterik gabe daudenei, erupzio batetik gertu egon baitaitezke.

46

Barne-geodinamika c) Arrisku eratorriak: batzuetan, sumendi baten erupzioaren zeharkako ondorioak zuzenean erupzioaren beraren ondorioz datozenak baino larriagoak izan daitezke. Honako hauek dira nabarmenenak: • Erupzio freato-magmatikoak: goranzko magmak akuifero bat zeharkatzean edo ganbara magmatikoan itsasoko ura sartzean gertatzen diren erupzio bortitzak.

• Tsunamiak: itsaspeko erupzioen ondorioz sortzen dira. Ondorio latzak izan ditzakete, bereziki artxipelago txikietan eta itsasertzean. Krakatoa uhartea, adibidez, desagertu egin zen erupzio baten ondorioz; uhartearen esposizioa hutsala izanik, ez zen hildakorik izan, baina erupzioaren ondoriozko tsunamia Javara heldu zen, eta, han, 36.000 lagun inguru hil ziren.

• Laharrak: izotza edo elurra urtzean eratzen diren lokatz-urezko koladak dira, erupzioa mendi garai batean gertatzen denean (Andeetan), edo glaziar nahiz izotz-puska handi baten azpian (Islandian).

• Gas toxikoen igorpena: sulfuro-igorketak izan ohi dira.

Arriskugarritasuna

1 km

• Hutsala edo txikia • Arriskugarritasun-maila: 0-1

• Eztanda arinak • Arriskugarritasun-maila: 1-2

• Laba oso jariakorrak, kraterrean pilatzen dira gainezka egiten duten arte, eta orduan, kolada handiak sortzen dira.

• Ezkutu alderantzikatuaren formako konoa, malda leunekin eta gailur lauarekin. Labaren pilaketaren ondorioz sortzen da.

• Ez du eztanda egiten, edo oso eztanda arinak izaten dira.

• Maiztasuna: egunero.

• Erupzio-zutabea 100 m altu, gutxi gorabehera.

• Ekintza-eremua < 100 m

• Kono txikia (<300 m garai), simetrikoa, maldatsua eta piroklastoz osatua.

• Etengabeko erupzioak, laba-eztanda arinekin.

• Ez du laba-kolada eragiten.

• Erupzio-zutabea oso altua izan ohi da (< 1 km).

• Ekintza-eremua 0,1 eta 5 km bitarte.

• Mauna Loa eta Kilauea (Hawaii) • Timanfaya (Lanzarote), 1730

• Paracutín (Mexiko) • Stromboli (Italia) • Heimaey (Islandia), 1973 • Teneguia (La Palma)

Adibideak

Arriskugarritasuna

100 m

Stronboliarra

Ezaugarriak

Erupzio mota

Hawaiiarra

Vulkaniarra

1-20 km

• Eztanda ertainak • Arriskugarritasun-maila: 3-4 • Eztanda handiek tximinian eratutako tapoiak lehertzen dituzte.

• Piroklasto ugari igortzen ditu.

• Tarteko laba-koladak.

• Erupzio-zutabea 1-20 km altu.

• Ekintza-eremua 5 eta 1.000 km bitarte.

• Hodei sutsu bat sortzeko aukera gutxi.

• Erupzio freato-magmatiko sarriak.

• Vulkano (Italia) • Nevado del Ruiz (Kolonbia), 1985.

Pliniarra

>20 km

• Eztanda handiak (pliniarra) eta oso handiak (ultrapliniarra) • Arriskugarritasun-maila: 5-7 • Oso laba likatsuak.

• Piroklastoen eztanda gogorrak (batez ere errautsa eta pomizharria).

• Erupzio-zutabea estratosferara iristen da (> 20 km).

• Ekintza-eremua > 1.000 km.

• Erupzio freato-magmatiko oso sarriak.

• Galdarak eta hodei sutsuak sortzeko arrisku handia.

• Laharrak.

• Alboko eztandak eta elur-jauziak • 5. maila: – Sant Helens (AEB), 1980 • 6. maila: – Krakatoa (Indonesia), 1883) – Santorini (Grezia), K.a. 1650 – Vesubio (Italia), K.o. 79 – Pinatubo (Filipinak), 1991 • 7. maila: – Tambora, 1815

47

Barne-geodinamika Sumendiek eragindako hondamendirik handienak Sumendia

Urtea

Hildakoak

Arrisku eratorriak

Krakatoa (Indonesia)

1883

36.417

Awu (Indonesia)

1892

1.500

Mont Pelée (Antillak)

1902

28.000

Piroklasto-joaldia

Soufriére St. Vincent (Antillak)

1902

1.565

Pirokasto-joaldia

Kelud (Indonesia)

1919

5.000

Laharra

Lamington (Papua-Ginea Berria)

1951

3.000

Leherketa. Fluxu piroklastikoa

Agung (Indonesia)

1963

2.000

Piroklasto-joaldia

Nevado del Ruiz (Kolonbia)

1985

25.000

Lago Nyos (Kamerun)

1986

1.700

Gas-isurketa

Pinatubo (Filipinak)

1991

5.000

Laharra

Galdararen eraketak eragindako tsunamia Piroklasto-joaldia. Laharra.

Laharra

Aurreikuspena eta iragarpena Sumendi-fenomenoen ondorioz aztertu, data jarri eta interpretatu egin daitezkeen materialak (harriak) sortzen direnez, erupzioak errazago aurreikus daitezke. Edozelan ere, aurreikuspena honako datu hauetan oinarritzen da:

a) Sumendiaren historia ezagutu ¡ erupzioen maiztasuna, intentsitatea… b) Erupzioen aurrekariei behatu eta neurtu: lurrikara txikiak egoten dira, lurra goratu egiten da, harrien eroakortasun elektrikoa aldatu egiten da eta gasak igortzen dira.

Prebentzioa

K Orokorrak: arriskugarritasun-mapak egitea, lurraldearen antolakuntza (erabileraren Pillow-labak, Arratzu (Bizkaia).

murrizketa), Babes Zibila (behaketa, alerta eta larrialdietarako prestakuntza).

K Espezifikoak: • Laba-koladak biztanlerik gabeko eremuetara desbideratzea (baimenik balego) • Kraterretako ura husteko tunelak eraikitzea • Inklinazio handiko teilatuak edo erdiesferikoak, sumendiak askatutako materialen pilaketaren ondorioz ez dadin hondorapenik gertatu Euskal Herrian, gaur egun ez dago ia sumendi-leherketen arriskurik batere, eta horrelako fenomenoak agerpen bolkanikoen hondarrak besterik ez dira, hidrotermalak izenekoak, osasun-zerbitzuetarako erabiltzen direnak. Halaxe gertatzen da Zestoan (Gipuzkoa), Fiteron (Nafarroa) eta Karrantzan (Bizkaia). Tiermasen eta Betelun (Nafarroa) ere badira horrelako bolkanismo-hondarrak. Hala ere, euskal geografiak iragan geolo-

Basaltoko zutabeak, Fruiz (Bizkaia).

giko aktiboagoa izan zuela erakusten duten harri bolkaniko nabarmenak ditu (pillowlabak, ofitak, basaltoak…).

Pirinioetan gaur egun ia ez dago erupzio-arriskurik batere, orogeno hori tektonikoa baita.

48

6 Ariketak 1.

Irudi honetan Lurraren dinamikotasuna azaltzen da.

Izenda itzazu zenbakia duten atalak.

4. Honako irudi hauetan Indiak azken 200 milioi urteetan izan

duen migrazioa ikus daiteke. Begiratu, arretaz, irudiei, eta adierazi zein prozesu gertatu ziren India Eurasiara hurbildu eta biek elkar jo zuten arte.

2 1 3

Eurasia 5 6

India 4

Litosfera

2. Irudi hauetan Lurraren historia geologikoa azaltzen da. Datu hauek kontuan hartuta, ordena itzazu kronologikoki:

Eurasia Orain dela 225 milioi urte

Orain dela 180 milioi urte

Orain dela 135 milioi urte

Orain dela 65 milioi urte

Gaur egun

50 milioi urte barru

India Litosfera

1

4

Him

India 2

Eurasia ala

ia

5 Litosfera

3

6

5.

3. Bi webgune hauetan plaken mugimenduei buruzko ariketak aurkituko dituzu:

â&#x20AC;&#x201C; http://www.classzone.com/books/earth_science/terc/ content/investigations/ es0801/es0801page05.cfm?chapter_no=investigation

â&#x20AC;&#x201C; http://www.classzone.com/books/earth_science/ terc/content/investigations/ es1001/es1001page07.cfm?chapter_no=investigation

Beha iezaiezu lurrikarei buruzko datu hauei:

a) Kalkulatu bi herrialde horietako hildakoen ehunekoa.

b) Zergatik dago horrenbesteko aldea?

1960-1981 aldia

Japonia

Lurrikara kopurua

43

31

2.700

91.000

104 milioi

15 milioi

25.000

1.000

Biktima kopurua Biztanle kopurua (batez beste) Per capita errenta

Peru

49

Barne-geodinamika

6.

Konpara itzazu lurrikarei buruzko datu hauek:

a) Zergatik dago horrenbesteko aldea Japoniako bi lurrikaren ondorioen artean?

b) Guatemalako eta Ginea Berriko lurrikarak indar berekoak izan arren, ondorioak oso bestelakoak dira. Zergatik?

Data

Eremua

Magnitudea

Biktima kopurua

1923/9/1

Kwanto (Japonia)

8,2

143.000

1983/5/26

Honsshu (Japonia)

7,9

104

1962/9/1

Iran ipar-mendebala

7,3

14.000

1990/6/21

Iran ipar-mendebala

7,2

40.000

76/2/4

Guatemala

7,9

22.000

79/9/12

Ginea Berria

7,9

115

7.

8.

Testua arretaz irakurri ondoren, erantzun iezaiezu galdera hauei: a) Plaken zein zonaldetan dago kokatuta sumendi hau?

Zein bolkanismo motaren adierazle da deskribatutako erupzioa? Zertan oinarritu zara hori ziurtatzeko?

b) Aipa ezazu zer aurreikuspen- eta prebentzio-metodo erabili ziren. Egokiak izan al ziren? Zure ustez, ba al zegoen gertatutakoa saihesteko modurik?

1985eko azaroaren 13an Nevado del Ruiz sumendiak eztanda egin zuen (Kolonbiako Andeak). 25.000 hildako eta milioikako galera ekonomikoak izan ziren.

Hala ere, gertaeraren aurretik egindako arrisku-mapek aurreikusitakoa baino arinagoa izan zen.

Sumendi horrek oso kono altua du, ibaiek urratutako malda handiekin, eta gailurrean izotz-kasketa bat du.

Erupzioaren aurretik, sumendiaren jarduera fumarolikoa handitu egin zen, bertan jarritako sismografoek jarduera sismikoa handitu egin zela hauteman zuten, errauts-euriak izan ziren eta lokatz-ibaiak sortu ziren.

Adituek husteko neurriak hartzeko gomendioa egin zuten, baina ez zen halakorik egin, herritarrak kafearen uztan ari zirelako buru-belarri.

Paroxismoa hasi zenean eztanda freatikoak gertatu ziren, eta erupzio-zutabe izugarria sortu zen: fluxu piroklastikoak sortu ziren, izotza likidotu zen, eta laharrak sortu ziren, kopuru handian. Hustea agindu bazen ere, irratiak ez mugitzeko gomendatu zien biztanleei, eta oso gutxi irten ziren bizirik.

Beheko mapek Iberiar penintsulan 1993an izan zen sismizitatea erakusten dute. Lehenengoa magnitudearen arabera egina da, eta bigarrena, berriz, intentsitatearen arabera. a) Zergatik ez datoz bat urte bereko bi mapa horiek? Arrazoi ezazu zure erantzuna.

b) Zergatik da handiagoa magnitudeen mapan adierazitako lurrikara kopurua? c) Zergatik ez dira agertzen itsasikarak intentsitatearen araberako mapan?

d) Magnitude-mapari erreparatuta, zein dira arrisku handieneko eremuak? e) Azter ezazu helbide honetan Iberiar penintsulako sismizitateari dagokion mapa, eta azal ezazu ikusten duzuna tektonikarekin lotuta.

http://www.ign.es/ign/es/IGN/Sismologia10Espana.jsp

a) magnitudea (mb)

12º W

8º W

4º W

0º W

4º W

45º N

b) intentsitatea (% 100)

12º W

8º W

4º W

0º W

4º W

45º N

2,0 III 2,0 mn

3,0

3,0 mn

4,0

4,0 mn

5,0

5,0 mn

6,0

43º N

41º N

III

IV

IV

V

VII

VIII

43º N

41º N 39º N

39º N 37º N

37º N

35º N

14º W

33º N 12º W

8º W

4º W

0º W

Magnitudearen araberako sismizitatea.

50

4º W

35º N

14º W

33º N 12º W

8º W

4º W

0º W

Intentsitatearen araberako sismizitatea.

4º W

9.

Azter ezazu Saint Helens (AEB) sumendiaren erupzioak izan zituen eraginak, eta erantzun honako galdera hauei:

a) Zein dira azaltzen diren arriskuak, bolkanikoak edo eratorriak? Zer eremutan eragiten du horietako bakoitzak?

Zein dira banaketa bakoitzean eragin duten faktoreak?

b) Eman dezagun A eta B puntuetan hiriak daudela, eta C eta D puntuetan, aldiz, uztak, zein dira horien arriskuak eta zein neurri hartu beharko lirateke kasu bakoitzean?

·

11.

Barne-geodinamika Irudietan Iberiar penintsulan eta Afrikaren iparraldean gertatu diren lurrikaren epizentroak ikusten dira, baita ingurune horietan dauden faila edo haustura nagusiak ere.

Beheko bi eskemek mapan dauden bi herriak adierazten dituzte.

Lurrikarak kontuan hartuta, zein da herri bakoitzaren arrisku maila? Zer-nolako neurriak hartu beharko lirateke?

Larrabazterra

D

Ibaiak

· A

·· C

Saint Helens

B Ibaiak

Saint Helens-en erupzioa (1815-1980) Piroklastoen jauzia Hodei goria (piroklastoen fluxua) Alboko eztandaren eragin-eremua Elur-jauzia Laharrak

10.

Almuñecar

Sumendiaren erupzio mota eta, hortaz, horrek kalteak eragiteko duen ahalmena baldintzatzen duen faktoreetako bat magmaren likatasuna da. a) Arrisku geologikoen ikuspuntutik, zer ezaugarri dituzte likatasun txikiko magmen erupzio bolkanikoek?

b) Bi sumendi-magaletan herri bana dugu; sumendietako bat pelearra izanik, eta bestea, aldiz, hawaiiarra, zein herrik izango du arrisku handiagoa? Azaldu zure erantzuna.

Larrabazterra 50 m

Hondartza

Almuñecar Hondartza

15 m

c) Azal itzazu altuera handiko sumendietan pilatzen den elurrak izan ditzakeen arrisku eratorriak.

51