Andima Ibinagabeitia. Gutunak 3

1

ANDIMA IBINAGABEITIA. GUTUNAK eta (III) Politikariak, lagunak, ahaideak.

2

Lan hau Creative Commons Aitortu-Ezkomertziala-PartekatuBerdin 3.0. bertsioan lizentziapean dago

3

AURKIBIDEA 0. HITZAURREA 1. JOSEBA REZOLA 2. ANDONI URRESTARAZU 3. ANTON ZUGADI-MARI ZAITEGI 4. PERIKO BEITIA 5. PEPE MITXELENA 6. GONTZALO NARDIZ 7. LUIS IBARRA ITARKO 8. ZEFERINO XEMEIN 9. JOSE ANTONIO AGIRRE 10.JON BEIZTEGI 11. MARK FORKADA 12. JON URRESTI 13. MERCEDES CONTRERAS MAMEME 14.EUFEMIA IDOIAGA-HILTRU IBINAGABEITIA

4 HITZAURREA

Hirugarren gutun liburu honek ixten du trilogia hau. Lehenbizikoan, Nemesio Etxanizekin trukatuak eman ditugu argitara; aipatu dugu lehen liburuari egindako sarrera luzean, gutunez ehunduriko euskal idazleen sare sozialik gabe ezinezkoa dela A. Ibinagabeitia ulertzea, eta haren gutunak argitaratzearekin, beraren gainean ez ezik, gerraondo latz horretan euskara baztertu ez zuten idazle eta euskaltzaleen berri ematen genuela, hartara, guztiei, ongi merezitako gorazarretxoa eginez.

Nemesio Etxanizekin trukaturikoetan, bereziki 1936ko Espainiako gerraren ondorio fisiko –erbesteratze handia- eta espiritualen ildoan, bi kontzientzia erne eta biziren arteko harreman espiritual bikaina segitzeko modua eskaini dugu. Kidetasun ideologikoak eta izaera aldetikoak elkartu zituen bi euskal idazleak, eta gai batzuen gaineko iritzi ezberdintasunen ondorioz gertaturiko tirabiratxoek hautsi ez baizik sendotu egin zuten harremana, harik eta hamabost urteko harreman jarraitu eta usuaren buruan, bien arteko adiskidetasuna gorenean zela, eten beharra gertatu arte, Ibinagabeitia hiltzean, Etxanizen atsekaberako, haretxen gutunak baitzituen maiteenak.

Bigarrengoan, luzeenean, hemeretzi euskal idazlerekin gurutzatuak plazaratu ditugu. Sarreran aditzera eman dugu Andima gutunaren generoa ongi menderatzera heldu zela. Gutunon funtzio nagusia ez da estetikoa; funtsean, baliatzen ditu euskal kulturgintzan ari direnak txalotzeko eta adoretzeko, zahar eta gazte nahiz erdi bitarteko, Euzko-Gogoan edo Gernikan idatzi zein Egan edo Euskeran edo Jakin edo Anaitasunan edota Igelan; haatik, gutun-sarreretan, hots, agur esateko orduan, eta adio eta hurren arte esaterakoan, eta tonu orokorrean ere bai, fina agertzen da maneretan, oso fina, abegitsu eta gizalegetsu; begiramen handiz, diplomazia handiz ere, ohiz kanpokoa edo ezustekoa behinik behin, gurean.

Hirugarren eta azken gutun liburu honetan, politikan garrantzi gehiago edo gutxiago izan zuten hamar gizonekin izandako gutun-trukea jaso dugu lehenbizi, eta ondotik lagun izandakoekin, eta ama Eufemia eta arreba Hiltrudarekin gurutzaturiko gutun banaka batzuk samurtasunez bete-beteak.

Hitzaurre honetan informazio zerbait emango dugu bakoitzarekin izandako gutun-trukeaz, zertzelada gutxi batzuk baina adierazgarriak, eta amaieran, tamalez, bizi dugun krisi ekonomiko honek bazter uztera behartu gaituen gutunez nondik norako gutxi batzuk, taulan emanak, Andimaren gutuneria osoaren ideia orokor bat eskaintzearren.

Merezi zuen garai ezin latzagoetan bere bizia euskarari eta Euskal Herri euskaldun askeari eskaini dion Andima Ibinagabeitiari letrazko omenaldi xume hau egitea.

Hernanin, 2012ko ekainaren 9an.

Pako Sudupe Elortza

5 Joseba Rezola. Eusko Jaurlaritzako Defentsa kontseilari izandakoarekin 1950etik 1954ra trukatuetatik mordoxka gordetzen dira eta horiek guztiak dituzue hemen irakurgai. Lehendabizi, Baiona ondoko Mugerretik aritzen zen Euzkadi Irratirako lanak galdegiten zizkion Rezolak Andimari, euskal bazka ezin inguraturik ibiltzen baitzen. Andimak maiz Euzko-Gogoa-rako, laburrak baziren, edo Pariseko Euzko-Deya-rako prestatuak, edota B.B.C.-rako prestatuak igortzen zizkion, tiro batez bi txori harrapatuz. Bien arteko harreman usuena Andima Parisen eta Rezola Donibane Lohizunen zen artean jazo zen, baina Andima Guatemalaratuagatik ez zen berehala eten bien arteko harremana, eta azken gutunak dira luzeenak eta mamitsuenak.

Ibinagabeitiak agertu zuen Euzko-Gogoa-ren atariko batean, Euzko Ikaskuntzaren VIII. Biltzarra egitear zela, direlako biltzar horiek euskaraz egiten ez zireino ez zirela etekintsuak gertatuko euskal kulturarentzat. Rezolak berriz, garrantzi handia izan zuen Eusko Ikaskuntzaren VIII. Biltzarrean, 1954an, Uztaritze-MiarritzeBaionan eginikoan; hala aitortu zuen behinik behin Rezolak berak: Euzko Ikaskuntza´ko Batzar Nagusia aitatzen duzu. Barne-barnean ibilli naiz eta alegindu ere bai asmo batzuek aurrera eraman arazten.

Euskerari buruz egin dan mezua, nik eskatuta egin da ta bertako gogai batzuek nereak dira. Ez dut ordea nik egin eta neronek arkitzen diot apaiz usai geyegi eta piper gutxigi. Orain euskeldunen biotz-buruetan sartzen saiatu bear dugu ta lan ontan zuen laguntza izango al dugu.

Emen dijoakizu mezu ori euskeraz ta gazteleraz. Euskerazkoa Lafitte abak egiña da, ta gaztelerazkoa Sota´tar Imanol jaunak. Egin dezayokezuen arrerarik onena zuen aldizkarian iruzkin batzuekin argitaratzea izango da. (60. gutuna).

Hona “Eusko-Ikaskuntza´ren deia”-ren zati batzuk: Munduan diren 3.500 mintzaireak emeretzi motetan emaiten baitira, euskera «bakar-bakarrik ezarria dute» seigarren motan; bainan, ez balitz ere jakintsunek dioten bezain balios, aberats eta berezi, gurea delakotz, behar genuke maitatu: ez dea gure jitearen seinale edo ezaugarri nagusia? ez dea gure arbasoen eta gu heien ondokoen arteko zubi edo lokarri bakarra? Ez dea bi muga aldetako euskaldun anaien arteko zubi edo lokarri bakarra?

Bai eta berekin baderamazka, menderen-mende, ain maite ditugun gogo, oitura eta sendimendu garbi girixtino geienak. Begira zer leku hitsak bilakatu diran arroztu diren toki batzu: doain hoiek galdu dituzte! (...) 3) Artha (ardura) ar gure aurrez: segur euskerazko katitximak (dotriñak) behar baituzte. Ziberoan ere, bainan halaber bertze liburu asko, unkigarri ala jostagarri, sainduz eta itxuraz apainduak. Ez ote liteke asma heientzat zerbait agerkari berezi, edo bederen egunkari edo astekarietan euskerazko gazte txoko bat. (“Eusko-Ikaskuntza´ren deia. Euskaldunak atzar!” in Euzko-Gogoa 1954, 5-8.).

Rezolak ere Nemesio Etxanizek eta A.M. Labayenek eta beste hainbatek bezala oso maiteak zituen Andimaren gutunak: Bereala erantzutera nijoakizu zure ille onen 20´ko eskutitzari. Zuri atsegin ba-zaizkitzu nereak, neri atsegin t´erdi zuk idazten dizkidatzunak. Guk, emen gaudenok ere, ba-degu mundu zear dabiltzan euzkotarren miña, danok senide geralako ta alde guzietan Aberria´ren alde egin litekelako. Gañera zure gutunak ederrak ta unkigarriak zaizkit; on egiten didate eta sari bat bezela artzen ditut (60. gutuna).

Andoni Urrestarazurekin trukatuen bitartez, 1954tik 1967ra, batak zein besteak euskal kulturgintzan eta kultur politikan egindakoaren berri jasotzen dugu, eta horrekin

6 batean, arlo horietan euskaldungoak urte haietan urratutako bideak labur-zurrean jasotzeko bideak eskaintzen dizkigute laburbildurik: Euzko-Gogoa aurrera ateratzeko Guatemalara joandako Andimak eta Zaitegik izan zituzten arazoak kazeta ateratzeko eta hartaz gain, euskal idaztien argitaletxea abian ezartzeko; beren aldizkari famatu hori aberrian sartzeko; aurrerago, Zaitegi aberriratu bitarteko bidaiarena (Parisera heldu zen lehenbizi) eta gero aberrian izandako ibilien berri; Urrestarazuk berriz, euskal gramatika –Gramática Vasca- argitaratzeko bizi izan zituen xehetasunen berri ematen zion, Gasteizen nola ari ziren euskal ikastaroak zabaltzen –besteak beste, bere arreba Miren Tereseren arrimuan-, eta Iruñean, Bilbon eta Donostian; 60ko hamarkadan berriz, euskal mezak dituzte aipagai, besteak beste, Vatikanoko II. Kontzilioak liturgia berriaz arautuaren ildotik.

Hurrengo Ibinagabeitiak Irrintzi aldizkariaren xedeak xehetuko dizkio xehe-xehe Urrestarazuri: Dakiodan beraz zure gutuneko auzi latzenari, “Irrintzi”ren auziari alegia.

Garbi mintzatuko natzaizu, bat ere kuxelu ta estalkiz nere itzak illuntzeke.

Aspaldikoa genuen “Irrintzi” egiteko asmoa, baiña ezin izan dugu lenago asmo ori gatzatu errialde ontako politika-giroak ez zigulako laketzen. Ez noski giro orri arpegi emateko kemenik ez geneukalako, -okerragoetan oituta gaude-, gure lana erabat alperrekoa gerta zitekelako baizik. Lokarriak pixkat lasatu diranean, buru-belarri sartu gera gure lan aberkoian. Eta orra “Irrintzi” aragituta! ¿Eta zerk bultzatu gindun alako aldizkari bat egitera? Gure iendeak lo-zorro ilkor batean etzanda ikusteak naigabe aundiena ematen zigun: euskotarrak konformismu eroenean goxo eginda begiratzeak, biotza ersten zigun. Abertzaleen egokera negargarria biotzetik españetara zetorkigun bakoitzean, sutan iartzen giñan.

Euskera zapuztuta, Aberria aztuta, abertzaleak oztuta, gure aldizkariak betiko lelo aspergarriz ta txepelkeriz gainezka, bide iatorretik aldenduta...Zerbait egin bear zan Euzkadi betiko ilgo ezpazaigu. Ilgo bada, ez dakigula beintzat geure begien aurrean igartu ezo ta izerdirik eman ez diogulako. Ez dugu nai alako lotsaririk lepogaineratu.

Gure erruz ez dezala iñork esan beintzat arako ERRI BAT IZAN ZAN...

Nai ta nai ez, euskotarrak iñarrosi ta lo ilgarritik esnatuko ba´genitun, latza izan bear zuan gure oiuak. Euzkadi geneukan biotzean, Euzkadi buruan, ez beste ezer.

Ondo baiño obeto genekigun abertzaletzako askoren belarrietan burni-salda goria baiño kixkalgarriago eroriko zala gure karraxi mingotsa. Ez zigun aiolarik. Gu ez gentozen iñoren belarriak amen-amenka goxatzera, Euzkadiren egia osoa naaskillo gabe, lauso gabe ta BELDUR GABE, Euzkadiren ASKATASUN OSOA alegia, aitortzera baizik, ertun ta ertainkeritan ibiltzeke. Eta lan ortan nekatzeke iarraitzeko uste betea daukagu.

“Aurkezpenean” esan gendunez, -berriro irakur ezazu-, gure asmoa JelAlderdiaren bideetatik ibiltzekoa da bide oberik ez dugulako gaurdaño arkitu.

Alderdiari zor gatzaizkio ta Alderdiari iarraitu nai genioke. Ala ere Alderdia ikusi nai genuke pizkor, indartsu ta ibilkor. Eta auxe ez dugu ikusten zoritxarrez. Ez da arrigarri!

Munduan sakabanatuta, barnean ixilpean ibili bear izan du gure Alderdiak eta nai-ta nai-ezko iokabide ortatik kalte izugarriak etorri zaizkio. ¿Iñork ukatu al dezake? ¿Zeorrek ukatuko al zenuke egia ori? Banan banan erakutsiko nizkitzuke Alderdiak ukan dituen kalteok, baiña ez dut gutun au neurriz goitik luzatu nai. lengo Partidu zaarrak goxoki bizi ziran egonean...oraingoak ordea, atergabeko ekiñean bizi bear dute suntsituko ezpadira.(81. gutuna).

7 Hirurogeiko hamarkadan Vatikanoko Kontzilioaren oihartzunekin batean, euskarazko irakaskuntzaren axola handia nabarmentzen da gutunez gutun. Aldizkari bat atera zuen kostata Urrestarazuk Irazkintza izenekoa, ale banaka batzuk; Ibinagabeitiak Eman zeritzan literatur aldizkaria bere bizitzako azken urtean. Gai horien inguruan eta elkarrenganako harmonian eta adiskidetasunean hariltzen da gutunon mataza.

Urrestarazu euskal kultur militanteaz gain, Pariseko Eusko Jaurlaritzaren ordezkaritzan egon zen urte mordoxka batez, eta gero Baionan. Ordezkaritzan bazituen Andimak aspaldiko lagunak: Anton Zugadi, Periko Beitia eta Pepe Mitxelena besteak beste.

Anton Zugadirekin batean ibiltzen zen Andima erbesteko Eusko Jaurlaritzarentzat informazio sekretua biltzen, Pepe Mitxelenaren zuzendaritzapean.

Biak 1947ko martxoan erori ziren, beren ustez, komunisten salaketa tarteko. Biek lortu zuten, ordea, ihes egitea eta Parisen Ordezkaritzaren inguruan elkartu ziren. Gutunotan, ordea, gisa denez, ez dugu 40ko hamarkadan espioitzan egin zituzten ibilien berri handirik, zerbait agertzen den arren Luis Ibarra Itarkorekiko korrespondentzian -artean ezin bada plazaratu espioitza garaiko berri artean aski berriak-.

Hemen kontaketa hasten da Zugadi Guatemalan Espainiako Errepublikaren kontsulorde dela, eta Andima Parisen estu eta larri dabilela lehengo ordezkaritzatik Frantziako gobernuak Francoren gobernuak hertsaturik haizatu egin dituztela eta, etorkizuna batere garbi ez dakusala. Zugadik nahi du Andima Guatemalara joan dadin eta Zaitegirekin batean, hori gerta dadin lagundu nahian dabil; Zugadiren emaztea Mari Zaitegi, Jokin Zaitegiren iloba zen, eta gutunen erdiak harekin trukatu zituen Andimak.

Besteak beste, balio dute ikasteko –Andimak Orixeri bidalitako gutun batek ere argitasunak ematen ditu horretaz. Ikus bigarren liburuan- Zaitegiren eta Ibinagabeitiaren arteko hogei hilabete inguruko bizikidetza Guatemalan ez zela atsegina gertatu elantxobetarrarentzat: Zuek or istilluak eta nik emen istillu andiagoak. Benetan diñotzut, lur-iota gelditu nintzan lenegotan, baiña egia esan azken aldi ontan biotza zerbait arindu iat. Egia da diñotzudana; apaizaren [Zaitegi] ikuspena aztun egiten iatan, eta orain ioan danetik, askoz be adoretsuago nabil lanerako be. Nik uste apaiza urruneko adiskidetzat obea dala urrekotzat baiño . Paris´tik idatzi eustan idazki luze bat.

Ogeitairuan zan Arrasateratzeko Gabonak igaroteko. Beraz an izango da noski. Alan da be, ez dot uste luzaro an iraungo dabenik. Urte bete baiño len, emen izango da barriro be. Posture baietz.(108. gutuna).

Mari Zugadik ez zuen literatur ikasketarik izango, eta literatur baliabide ugaririk ez, baina bazuen sena; ikus Ibinagabeitiari ama hiltzean zein modu hunkigarri eta trebean adierazi zion dolumina: Agur Andima: egon da egon, azkenian be zeure zoritxarra jakin arte egon.

Ardura izan, da ardura ez baligu lez. “Euzko-Gogoan” irakurrita jakin dogu ama barik garala zeure ama barik. Danori etorri biar jakuna da, bai, baña norbera urrin, da ama ill, gogorra biotzandako, gogorrik ba-da. Bakardadia ta illuntazuna zeure barrenlagun izango dituzu, baña, nik uste, adizkidien maitasunak ta zeuri lagun eiñ naiak, izpitxoren bat ixotuko dabela zure barruan, ta ama galdu ba-dozu, gure aiskidetasunak sendi biurtu naitzakizula gaurgero esan gura deutsugu geuk. Lagun ez, emendik aurrera zenide zaitugula guk. Ainbat denporan egon naiz gero, idatzi biar dizudala ta ointxe biiru illabete aldatu giñala, ta nasai nasai zeu etxian artzeko bezela gaudela, juan dan iru egunetik piano alemandar polit bat ba-dodala, auzo baketsu baten bizi garala, da emen

8 zakustagunian, zabal zabal, norberen bat datorrenian artzen dan poz sakonagaz besarkatuko zaitugula. Auxe ezatia bakarrik bixkor-bixkor gaur. Agur ba Andima. Mari (109. gutuna).

Periko Beitia. Hau ere informazio-zerbitzuetako kidea. Poliomielitisa pasaturik bi hanketatik elbarri, halere, lan asko egin zuen, Washingtonen erbesteko Eusko Jaurlaritzaren ordezkari, eta Andimak lagun handia izan zuen gutunon arabera.

Lehenbizi, erbestean bizitzera beharturiko lagun arteko kontuak ageri dira. Aurrerago, Sabin Barrenaren patuaz mintzo dira gutunok –informazio zerbitzuetako beste gizon garrantzizko bat-, Espainian sartzen saiatu orduko atxilotu, espetxeratu eta urteak kartzelan egin ondotik askatu artekoak. Badira gutun-truke honetan ere esaldi batzuk gogoangarriak: Recibí tu carta post-periplo y veo que te has entrevistado con todos los viejos de la vieja Euzkadi. Creia que Dolfus estaba retirado de la circulación, pero por la tuya veo que está en actividad, pero siempre incólume, como acontece a ciertos mandatarios . Está visto que la resistencia entre los nuestros es verdaderamente activa y perenne, aunque Euzkadi se mantenga encadenada y aniquilada, cada vez más decaída. Gracias a que la juventud viene pegando, que si no estabamos arreglados. Lo milagroso es como esos jóvenes hayan podido ver la verdad de Euzkadi entre tanta tiniebla y tanta pasividad. Cuando nos vamos a convencer de que los viejos ya no servimos para nada?

Es hora ya de dar paso a la juventud y dejarles la via libre sin ponerles obstáculos de ninguna especie. El nacionalismo actual solamente puede coincidir con el historico en que Euzkadi es la única Patria de los vascos y el euskera su única lengua. Sobre este cimiento los matices tienen que ser diferentes ya que la época también es muy diferente a la del 36. Pero erre que erre, quieren mantenerse en aquella época, transida y requete pasada, soñando todavía con estatutos imbéciles y republicanos españoles caducos y democracias traidoras. No ahora es hora de actuar decididamente y con todas nuestras, pues luego será tarde. Los jóvenes dirán, y no los viejos (124. gutuna).

Pepe Mitxelena. Erbesteko Eusko Jaurlaritzaren mendeko informazio zerbitzuen burua. Gutunen arabera, Andimak konfiantza handia zuen berarengan, eta badira lerro artean letra etzanez azpimarratu beharrekoak –idazten dihardudan honen iritzian, jakina, beste irakurle batek beste lerro batzuk azpimarratuko ditu-: Lendakariaren inguruan, Caracas´en, abarrots pizka bat izan da gure aldizkaria [Euzko-Gogoa] dala-ta. Berri iaki[n]garrienak artu ditut andik ontaz eta an bildu duen diruatzaz. Ala ere Lendakariak gure lana goraipatu omen zuen eta guri ere lagundu bear zitzaigula esan omen zuen. Aipatu abarrotsa nere adiskide batek sortu zuen.

Mirande´n uste bakanak dirala-ta ere, eskandalu txiki bat sortu dute Caracas´ko EuzkoGaztedikoak, eta gure Lendakari iaunak itz batzu esan ditu aipatu olerkariaren aurka, bearturik. Aitatu eskandalua, Mirande´k “Gernika” aldizkarian argitaratu idaz-lan batek sortu , idaz-lan [ori] Euzko-Gaztedikoek beren aldizkarian ere argitara zutelako.(128) Jon Mirandek “Abertzaletasunaren inguruan” argitaratu zuen Gernika-ren 25. alean -EAJri autokritikara bideratu nahi zuen, eta ordurainoko politika aldatzera-, eta ale horretxekin amaitu zen aldizkaria.

Andima Guatemalaratu 1954an eta laster estatu-kolpe eskuindar bat gertatu zen han AEBetako CIAk gidatua. Espainiar errepublikar erbesteratuak eta jeltzaleak eta

9 larritu egin ziren ohilduko ote zituzten; Andima joan berria, begira zer ziotson behiala buru izandako Pepe Mitxelenari: Aurrenekoan ipui ikaragarriak barreiatu ziran emen agintari berriek españar guziak erruki gabe garbituko zitutela-ta. Asko beldurturik, atzerri ordezkaritza zenbaitetan babestu ziran, eta oraindik an daude zer gertatuko zai. Nere ustez geienak ez zeukaten ori eginbearrik. Bañan une larri aietan edozer gerta zitekean izan ere.

Erkalarekiko artu-emanak bereala urratu zituten eta gaiñera ango ordezkaria ezatsegintzat io. Orra, mohamed bere sendiarekin ogoñopen errira aldatu zan bost edo sei egun dala . Egia esan, gure lagunak, azken orduraño bere eskubideei gogorki eutsi zien eta guztiz azkarki iokatu zun.

Nere etorkizuna zer izango ote dan? Oraindik ez dira asi atzerrituekiko erabakiak artzen. Bertokotuta daudenei, nere adiskide apaiza bezala , ez omen die ukituko. Besteak ordea zeatz meatz aztertuko omen gaitute, eta onenean etorri geran tokietara bialiko gaitute. Beaz nere bide-zorroak erdi gerturik daduzkat zer gerta ere.

Gaiñera laster erazagutuko dute emengo agintariek gure etsairik gorriena, patxi alegia.

Ez dut uste gure euskal lanak aurrera eraman al izango ditugunik, eztare gure aldizkaria. Erdi irarririk geneukan azken banakoa, bertan bera utzi dugu etorkizunaren zai. Nik egia esan, euskal arloan ez iarraitzekotan ez daukat bat ere gogorik emen gelditzeko, oraingo egokera ontan batez ere. Ez daukat gaiñera emengo lurralde geiago ikusteko gogorik; ez dut besterik nai europe edo euskalerria baiño nere azken urteak euskal arloan bukatzeko. Zer derizkiozu? Zure aolkua iakingarri zait beti ere erabaki sendoenak artzeko . Bañan emen gelditzeak, ez du merezi.(129) Gontzalo Nardiz. EAE-ANVko kidea alderdi horren sorrera beretik, eta Eusko Jaurlaritzan Nekazaritza sailburu berrogei urtez, lehengusua zuen. Egia esateko, ez da oso aberatsa gertatzen bien arteko korrespondentzia baina badira letra etzanez edo lodiz azpimarratzekoak. 1954an Eusko Ikaskuntzaren VIII. Biltzarra Baiona-MiarritzeUztaritzen. Nardizek Andimari: Ayer tuvo lugar el acto inaugural del Congreso de Estudios Vascos. Hubo asistencia considerable y revistió alguna solemnidad. En cambio los discursos se me antojaron bastante flojos. Sobre todo el del alcalde quien parecia preocupado por el error en que pudieramos incurrir los vascos al creer que Bayona era Euzkadi. No falto la cortesía (banal) ni estuvieron ausentes las formulas habituales de hospitalidad, pero a mi juicio tenían el sello de concesiones graciosas hechas al extranjero. El del Obispo de Dax estuvo mejor: desarrolló el tema referente a las vicisitudes por las que atravesaba el euskera, particularmente en relacion a la amenaza de la era industrial que con sus nuevas tecnicas, servidas por idiomas de prestigio y de uso universal, invitaban al abandono del euskera. La solución arbitrada para hacer frente a tal amenaza, es lo que el llama la euskerofilia, consistente en hacer uso del euskera. El discurso, ameno y finamente matizado por un humor alegre, padecia a mi modo de ver de una omision vital: la que se refiere a la accion pedagogica y a la correspondiente reclamacion a los poderes publicos, de cuya animosidad e inhibicion era ineludible hablar. El que pronunció el conde Villalonga fué mas feliz, ya que, al hacer la historia de los Congresos celebrados hasta la fecha, puso de manifiesto el motor patriotico que los originó y sostuvo.(140) Eta Andimaren erantzuna: Enago erabat Dax´ko gotzaiaren itzaldiarekin. Euskeraren amilbear au, oraingo teknika berriak baiño askoz lenagotik dator. Orain eun urte, adibidez, etzegon orrelako teknika ikaragarririk aipatu zitun bi izkera aundi ta arro aietan ere, alare euskera

10 maldazbera zioan. Gaiñera izkerak gizonen asmakizunak dira, gizonak eutsi, zabaldu, apaindu ta aberastu oi dituten tresnak. Gure euskerak ordea, ez du ortarako gizonik ukan, eta aren galbearra gizonek ola nai izan dutelako da, iñoiz ere euskaldunok aintzakotzat artu ez dutelako. Beste izkerak bezela, gurea ere edozein teknika bidean aberastu ta egokitu zitekean euskaldunak orrela nai izan ba´lute. Beraz ez teknikari egotzi euskeraren eriotza, euskaldunai baizik. Gaiñera, orko euskaldunen euskerafilia ori, itz utsal eta txoro bat besterik ez da. Maitasuna ez da aski ekiñean gatzatzen ez dan bitartean. Eta ekintza aundi bat sortzen ezpadugu, gure euskera ilko da orkoen euskerafilia ergela gorabera. Ikastola-ekintza, irrati-ekintza, kinema-ekintza, elizekintza, irakurle-ekintza, teknika-ekintza...Orrek, orrek euskera gaizkatuko digu.(141) Luis Ibarra Itarko.

Luis Ibarra Itarko euskal erresistentzia jeltzaleari buruzko liburua lantzen ari zen 60ko hamarkada hasieratik –azkenean argitaratu zuen: El nacionalismo vasco en la paz y en la guerra, Ediciones Alderdi, Bayonne, 1968- eta Andimari lankidetza eskatu zion.

Baina Itarkok berak aitortzen duen bezala, Andimak ez zion asko lagundu, beharbada, artean esperantza zuelako aberrira itzultzeko eta horretarako erresistentzian egindako gauzak salatzeak oztopoa besterik ekarriko ez ziolakoan. Gutunok, horregatik, ez dute asko argitzen, nahiz jakin-mina bai pizten duten, eta konbentzimendu bat ere bai: orduko euskal erresistentziako gauzak ez daudela behar bezala ikertuak eta Andima Ibinagabeitiarenak ere ez. Interesa lukeeunak baleukake hor zer aztertua!

Zeferino Xemein.

Gutun bakan hauetan ohargarriena Andimak darabilen idazkera gertatzen zait.

Abandotar sabindarrarekin idazkera aski sabindarra darabil Andimak, bizkaiera hipergarbitik gertu. Esan beharra dago, halaber, Andima bera ere Sabino Aranaren miresle handia zela, nahiz zorionez euskal idazkera aldetik ez zion jarraitu.

Aberkide ta aizkide zintzua: Ontxe berton eskuratu yat azkenengo GURE HERRIA eta bertan “Quelques réflexions sur le purisme et le néologisme en basque” deritxon idazlanean urrengo itzak irakurri dodaz: “Cela rappelle la bévue de Sabin Arana qui, dégoûte d´entendre outremonts le maître d´école du titre de maestu (sic), avait cru faire une trouvaille dans le labourdin errienta, dans son ignorance du gascon rigent et du français régent que l´on trouve très employé dans les anciens textes, dans les fables de La Fontaine par exemple.”.

Itz oneik odola irakiten ezarri dauste. Guzur bat beintzat arkitu [dot] itz orrei artean: Sabin´ek “outre-montes”en ez eban maestu´rik entzun, maisu edo maxu baizik. Errienta euzkel-itz-tzat artu ete eban Irakasleak? Ori be, biar-ba, guzurra ixango da. Baña batin enaukazu. Zuk jakingo dozu noski. Orixe argitu gura neuke idazle arin orri erantzun baño len.

Itz barrietaz, azpaldijon, gejegitxu eta ariñegi diñardue prantsez-idazle kaxkarin batzuk.

Agur aizkide. Zure, beti be, Jel-baitan (148).

Jose Antonio Agirre. Oso gutxi dira baina bat badago ezin utzizkoa, 1951koa.

Honela hasten da: Lendakari maite:

11 Ez al zakidaz arrituko itzez bearrean idatziz natorkizulako. Aspaldi zurekin itz-aspertu bat egiteko gurariz nindagokizun, bañan ez dut nere gurari ori betetzeko mugonik izan beti ere lanpetu eta inguratuta arkitzen zeralako oraingo etxe berri ortan. Dana dala, nere ausardikeri auxe barkatuko al didazu, gaiztoz ezpainatorkizu, onez baizik.

Norbaitek, gaur, urrutizkiñez esan du ni “Ordezkaritzan ez-ezaguna naizela eta ez daukadala zer ikusirik ere”. Eta norbait ori nor ete litekean billa ibilli ez zaitezen, orra argi ta garbi: Alberro yauna.

Ez dut aren esanik gaitzesten lendik ere ondo nekialako “Ordezkaritzan ez-ezagun ta utsa nintzala” ez bakarrik aipatu yaun orrentzako, beste zenbaitentzako ere bai, naiz-ta oiek mintzoz olakorik aitortu ez. Yainkoak ez nindun zozo ta tentel sortu, argitasun aundirik eman ezpazidan ere, baña nere ingurukoak ikusteko beste bai noski.(154).

Bere barru samindua arintzeko idatzitako gutun honek Andima Ibinagabeitiak Jose Antonio Agirrerekin izandako harremana jartzen digu agerian, batetik; bestetik, Pariseko Eusko Jaurlaritzaren Ordezkaritzan 1951eko abenduan nola sentitzen zen ematen digu aditzera. Ordezkaritza horretan lankide mordoxka ibiltzen zen Jose Antonio Durañonak, J-A. Agirre lehendakariaren idazkari izandakoak, bere oroitzapenak idaztera jartzean adierazi zigunez. J.A. Agirre lehendakariaz gain, besteak beste: lehendakari orde, J.M. Leizaola; X. Landaburu; A. Alberro, administrazio zerbitzuen arduradun; F. Urkola, Euzko Deya-ko zuzendaria; G. Errazti, Euzko Deya-ko administratzailea; Pedro Beitia, OPEko erredaktore-burua; G. Agesta, Pedroren laguntzailea OPEn; Pepe Mitxelena, zerbitzuen burua...

A. Durañonak berak emandako ikuspegiarekin jarraituz, Pariseko Ordezkaritzan urteak zeramatzatenek, 1947ko martxoan Anton Zugadi eta Andima Ibinagabeitia, biak ere Espainiako poliziatik ihesi hara heltzean, eta gero han bizitzean utzitako oroitzapena edo inpresioa honela kontatzen du laburki: “Y así llegaron: Antón Zugadi (con su huida rocambolesca en la Plaza Nueva de Bilbao cuando era conducido a pie a Maria Muñoz), viejo amigo con quien estrechamos antiguos lazos de amistad en nuestros paseos parisinos. Con él llegó Andima de Ibinagabeitia, polifacético patriota de vasta cultura, exquisita educación, euskerólogo de talla, y con el que pronto hice entrañable amistad, también asiduo de nuestros paseos domingueros a gastar suelas..., pues no teníamos otra cosa que gastar. Al bueno de Andima le llamábamos entre nosotros, y a él mismo, Paleodoncel, por ser mucho mayor que nosotros...y birrotxo”.

Pariseko Ordezkaritza honetako talderik ugariena edo itzal gehien zuena behinik behin, segur aski, botxotarra zen, bilbotarra, Durañona hau berau, J.A. Agirre..., eta beren hizkuntza ere gaztelania botxotarra zen, “mutilzahar” esateko, “birrotxo”, “paleodoncel”. Jesuitetan hezia zen Andima, gizalege bikainekoa, eta dirudienez, oro har, ongi heltzen zen gutxiz gehienekin, baina, bere barneko lerak eta joerak bestelakoak zituen, euskara jantzi nahi zuen kulturaz –eta Mirande eta Peillen bi anaiak eta Krutwig eta elkartzen zen- eta botxotarren artean ezin bada nahigaberik edo saminik gabe bizi.

Oro har, ematen du estimatzen zutela, eta Agustin Alberrori buruz salatzen duena gorabehera –Diruzaina ere ba omen zen Alberro jauna, diru kontuak ere egon zitezkeen tarteko; gordeak daude Alberrori Andimak 1956an egindako bi gutun, eta haien arabera ez du ematen batere ezinikusirik zionik, alderantziz baizik-, ez zela

12 baztertua izan baizik eta aski estimatua. Lankide askotxo, eta ziur denen artean banatzeko diru gutxi...Kontua da 1951ko abenduan gaizki sentitzen zela Andima; batetik, Guatemalarako bidea itxia ikusten zuen –han Zaitegirekin elkartu eta EuzkoGogoa aurrera ateratzen ahalegintzeko biak-, eta bestetik, Ordezkaritzan ez zuen gogoko lanik eta lekurik; lekuz kanpo sentitzen zen. Eta lehendakariarengana jo zuen babes eske moduan. Hark, hurrengo gutun zatiak erakusten duenez –beste lekukotasun batzuk ere badaude; 1951ko Agirreren gabon-gutunaren euskarazko zatia Andimak idatzi zuen (ikus 95. gutuna)-, konfiantza osoa zuen Andimaren euskarazko idazgintzaren kalitatean eta trebezian; bere esku uzten zuen hainbat testu idaztea.

Ildo beretik, Andimak nahiz 1958an Irrintzi aldizkariaren bitartez J.A. Agirreren politika kritikatu, lehendakaria hiltzean, inork ez zion galarazi ahal izan, lehendakari maite zendu berriraren gorazarrez artikulua idaztea, azkenean Irrintzi aldizkari independentista uztea erakarri ziona.

Ion Beiztegi. Mexikora erbesteratutako jeltzale honen bitartez ikus liteke Caracasen Andimak eta Matxari-k atera izan zuten Irrintzi aldizkariak zer-nolako erreakzio bortitz-suminduak sortu zituen zenbait jeltzale erbesteraturengan. Honela hasten da Beiztegiren gutuna, Irrintzikoei zuzendua: Amalautsu orreik, ioan zadize epetara , Iguinez beterik irakurri dodaz zuen aldizkari orretako ainbat astakeri.

Umekeritzat neukazen orain artean; asti larregi alperrik galtzeko dauken barregarri batzuen urteerak ziralakoan, baina aski da, eta “Mintzen dana, siñale ez abertzale ez euzkeltzale eztana” ori dala-eta, zuek ete-zarie ba orrein iabe eta euren banakatzaileak?.

Euzkadi maitearen arazoetan, BATASUNA, Euzko Alderdi Jeltzalearen pean, da nausi, eta urrengo Euzko Iaurlaritza da. Gure artean, bide edo egikera alderik ba-daukagu, alkarri argitaratu eta erabakitzekoak dira, eta ez baztar guztietara aizetu eta benetako gizonak mindu. Pariseoak lez, inoren egikerak txartzat eta orruez autortzen dauezenak, EBB.´ko burukide zintzo eta Agirre´lakoen oinazpiak miaztatuteko lain ere ez dira, eta barriz iskilorik artzerik ba-litz, obe gendukez besteen aldetik.(157).

Mark Forkada. Zein adiskidetasun bizia eta sentitua izan bide zuten Andimak eta Mark Forkadak. Marken hitz idatziak dituzue hauek: Zuri biotzeko barrotazunak arkituaz , orain, zuk, urrengo kartan, emaidatzu konsejo edo zure iritzeko azmoak. Bañan, azkar.

Badakit pizkabat sentitu eguintzenduala , nik, Paris, lagatziakin –elkarren laguntasuna jarraitua-, baña, nik ere bai, bi aldiz: Bat, Paris´ek daukan atseguintasuna laga, eta, bestea, gure, elkarrekin eman ditugun “ordu goxoen” adizkidetasun gertamena, oraiñ, denborak eta urrutiak, gutxiago zamindukogulako . Bañan...!(159) Eta hauek berriz, Andimak Forkadari zuzenduak: Jon [Mirande] nere adiskide aundia da, naizta biok gogoz eta pentsamentuz ere, berdiñak izan ez, Euskerak alkartu gaitu eta urte askoan gure adiskidetasunean jarraitu degu . Ondo diozu zuk, ez dala errexa benetako adiskideak billatzea. Ez orixe.Bañan nik adizkide on bat nere bidean arkitzen dedanean zintzotasunez eta maitasunez gordetzen det. Eta ori gertatu zait Jon Mirande´kin ere. Oso adiskide gutxi dauzkat, nere biotza edonori ez diodalako zabaltzen, are gutxiago ematen. Bañan zu Mark, nere benetako adiskideetakoa izango zera, eta ez zaitut iñoiz aztuko naiz ta munduaren bazterrenean egon. Ezin aztu izaten ditut gure izketa ederrak eta gure ibillera politak.(164)

13 Jon Urresti. Ahaidetasun harremanen bat bazuten biek; Jon Urresti izatez ondarrutarra zen, baina harreman handiena Caracasen izan zuten. Caracasetik Londresera joan zen Jon Urresti ingelesa ikaste aldera, eta Andimak Caracaseko Euskal Etxearen inguruko politika-albisteak adierazten zizkion senitartekoen berriez gain: Zer dagoen Paradisu´ko trabena zuloan? Egia esan, ni ez naiz zulo artan gutxitan baiño sartzen, ala ere zerbait esango dizut. Oraintxe apari aundi bat ospatu dute gazte-espetxetuei laguntzeko. Irureundaz bildu ziran, eta entzun dudanez, diru pillatxu polita bildu zuten. Apari ortarako danak alkartu ziran, eta iñoiz etxe artan egon gabeko asko ere egun ortan agertu ziran. Entzun dudanez, “Eusko-Gastedi”koak asi ziran apari ori antolatzen eta gero ETA eta FRENTE NACIONAL´ekoak ere apari bat egin zuten, baiña txepel xamarra atera zalakoan nago asmo erabakirik ez zuen bada.

Alderdiko poltza gizentzeko edo egin zuten or nunbait. Dakusunez ian-gogoa ez da gure artean beingoan amaituko. Sabeletik dantza, esan oi dute erdaldunek, ez dut ordea aberri-dantza zoro bat gure artean ikusten gorputzak astindu eta kateak urratzeko.

Oillotuta gaude: artalea bear errontzeko, id est, arrautza ipintzeko. Eta guk ere sabela bete bear, txanpon xistrin batzuk emateko. Oraintxe ari dira Alderdia, Acción, eta Solikoak orritxo bat zabaltzen “egun-saria” “día de haber” eskatuz espetxekoei laguntzeko, biltzen dana eusko-iaurlaritzan bitartez bialduko dutela ozen aldarrikatuz, “iaurlaritza ori baita euskotarron batasun-ikurra” Symbolum unitatis. Beti belu ordea, eta ondo dakizunez “sero venientibus ...mokordo”. Esan bearrik ez paperok erdera dotorez idatzita daudenik, Cervantes´en marka io ta paso egiteko. Eta gu ari gera gero franco´ri euskeraren eskubideak eskatzen. Lotsatu ere ez egitea...Geu euskera ondatzen, eta geure etsaiei euskera zaitzeko eskatzen. Nun ikusi da olakorik?

Gazte buru-bero batzuk aldizkari berri bat argitaratu dute AZKATUTA izenarekin, azalez apain, mamiz ez da ainbestekoa. Zoratu eragingo ezpazidaten, artikulu bat euskeraz idatzi bear izan nuen aldizkari ortarako, eta an agertu zan.

Beltzen azkatasuna artu nuen gaitzat, zuriok kolonialismu zital baten azpian menperatuta gauden bitartean. Gure orain arteko diplomazi eta politika bideak gogor astintzen ditut. Politika badakizu zer dan, erriak iaurri eta erabiltzeko bidea: “Abertzaletasuna” ez da politika, ama bat maitatzea ez dan lez. Nerea ez beste artikulu guztiak erderaz datoz, Arozena ta Sandalio´k izenpetuta. Sandali eliza konpondu naiez, beti bezela “Catolicismo Criminal” edo orrelako zerbait darama izenburutzat bere idaz-lanak. Erderaz karraxika il zan “Irrintzi” ere agertu da barrien barri, ixillaldi luze baten ondoren, erderaz au ere. Betiko paperak or ari dira atertu gabe erderaz, esan bearrik ez, kastillako mauru beltzak baiño okerrago.(167) Eta Urrestik, besteak beste, Ondarruan ikusi eta bizitakoak: Euzkadi´ko gora-berarik ez dakit. Gabonak igarotzen egon nintzan Ondarruan eta biotz mindurik etorri nintzan barriro Londres´era.

Eleizan eta ia elizkizun guztietan, apurka apurka “erdera” sartzen ari dira. Oso bildur aundia dago, Eleiza Amak erabakitzen badau, erri-izkuntza erabiltzeko, erdera artuko duen gure euzkera alde batera utzirik. Itxaropen bakarra eta tamala aitatu bearra, Katalandarrak lortzen badute eurena erabiltzea, euzkaldunai ezin izango digula galerazi (Madrillen) gurea erabiltzea. Eskerrak ondiño badegula apaiz jatorrik eta batez ere gazteak, bestela gureak egingo zun! Askenengo urte asko auetan gure nortasuna agertu barik, gaztediak ez daki gauza asko Aberri gaietan.

Bertsolarien Txapelketa Nagusian ere izan nintzan. Ikus eta entzungarria benetan. Maiburuaren erabagia ez zait bate egoki iruditu, ba neure iritxian Basarri dogu beste guztien gañetik. Ezta ere Azpillaga´ri egin ziotena. Irigoyen “kirten” orrek

14 ditu erro aundiak, eta txarren txarrena arek erabiltzen dun euzkera makala ez da jai oietako aukeratuena.(169).

Mercedes Contreras Mameme. Jokin Zaitegirekin erdibana, “Landibar” ikastetxeko akzioduna. Pena da gordeak dauden gutunak norabide bakarrekoak izatea, Andimarengandik Mamemerengana. Iduri duenez, Mamemek Zaitegirekin etorri nahi zuen Euskal Herrira, baina Zaitegik ezezkoa eman, eta erabat haserretu zen Mameme Zaitegirekin, besteak beste, dirua ostu ziola leporatu zion. Gero, tirabira horien berri jakin zutenean Nemesio Etxaniz, A.M. Labayen eta Orixek eta, batzuek Mamemeren alde egin zuten, eta azkenean Andimak babestu zuen Zaitegi. Kontua J.A. Agirrerenganaino heldu zen. Ikusiko duzuen bezala, konfiantza handiz idazten zion Andimak Mamemeri, hitz amultsuz eta barrukotasunez: Nada me extraña el que la presencia de ciertas personas se le haga intolerable, después de todo lo que ha llovido. Lo extraño es que su frescura llegue a los límites de la inmutabilidad . Naturalmente tendrá que tomar usted sus precauciones para que ese estado de cosas no se prolongue, pues no harían más que quebrantarle su salud que ahora más que nunca requiere reposo y tranquilidad. Le decía yo en en el aeropuerto que las cosas hay que tomarlas con filosofía. Pero es tan díficil. No sé por qué, pero a mi mismo me cuesta cada vez más el contemplar y tomar las cosas de esta vida con filosofía. Parece como que los años van reduciendo nuestro mundillo y en la apretura del mismo nos sentimos punzados por todas partes con grave detrimento de nuestra paciencia. Esto por lo menos me sucede a mi y por eso mismo se me hace cada vez más dificultoso el tomar las cosas con esa filosofía que sin ser fría es serena y tranquilizadora. En fin Mameme, haga usted todo lo posible para conservar la calma de espíritu, aunque no sea más que por su bienestar corporal. Y procure olvidar, olvidar lo más posible. No debía yo darle consejos a usted que no los necesita, y menos los míos; lo hago sencillamente porque quiero verla buena y saudosa como dicen en portugués.(172).

Eufemia Idoiaga ama eta Hiltruda arreba. Gutun mordoxka idatzi zioten elkarri ama-semeak eta halaber, Hiltruda eta Andima anai-arrebak. Halere, gutxi dira kontaketa jarraitu bat osatzen dutenak, tartean hutsune handiak daude, eta horregatik, lagin bat traskribatu dugu. Aski ohartzeko zer-nolako samurtasunez idatziak diren. Hona zatitxo batzuk, amarengandik hasita: Semetxu maite maitiori: Ordua da oneskero zeure idazkijari erantzuteko baña atsotxuoni asketsi biar jako otzak erdibi eginda dagolako. Eguraldi benetan otzak daukagus. Egun gustijan sua eukiteko ikatza karu eta poltsikue danok ariñe. Ler egingo dogu ba! dana da erostie eta negarra. Nire aldije olan amaituko da eta laster alanbe.

Gueroko zorijona estakidala galdu eta beste gustije utza da guk goserik es daukogu oie ona etxe ederra eta bijotz aundije alkarrentzako. Gaur berton artu dot Andimatxun idaskije Chiletik eta diño eskontzeko asmua daukola Miren Edurne de Isasi Ibarra deritxon emakume bategas abertzale sintzua baña bost urte sarrague! Egundo olakorik; obe isan balliteke bera baño orrek urtiok gastiague. Dana dala ondo isan daitasala. Koldo ogeta bostian elduko da Barcelonara.

Isebak atzo eguin eustan berba urrutiskiñetik ondo dago Bermion. Iradan gaubetan orko orkesta entzu garrijak entzuten dogus eta esan be bai ¿gure Andima entzuten ete dago? Beti zeure gomutiagas. Gure neskatillok Irune eta Eli joskille aundi eginda daukagus. Etxekuen soiñekuek ederto eguin be joskillien etxien ikasi eta etxerako josi Jesuitak Javier isena daben toki bat edegi dabe ikasteko jatekuek

15 guertaten. Juaten dira ara be. Gabonetan loterija bajatorkou; Guk bai jan biar dogus tartak eta txopetak! (179) Eta semeak amari: Erregiak ondo portau diriala diñostazu. Ori ondo. Nire erregiak ez dakit nundik nora dabizen, bada aspalditxutik agertu be ez yataz egiten. Aztu edo nabe! Gabonak polito igaro nebazan, emengo euskaldun batzuen etxean. Ederto apaldu gendun eta apal-ostian gaberdiko mezatara yoan giñan. Gabon-zar be ederto egin neban: sekulako aparia yan genduan: azorio, labatz-saltsa, indi-oilo (pavua), gabon-madari-konpot, pastel eder bat (Ste. Therese), turroiak, gaztainak eta abar. Baña sabela beteteak ez dau ezer be esan gura, bada ni gau guztijan zuen pentsamentuaz egon nintzan. Egun oneitan bestetan baño zorrotzago zaukoedaz gogoan, eta ezin aztu izaten zaituedaz. Tira aurtengo yayek yun dira. Datozenak alkarregaz igaroko al doguz. Aspalditxu da ori esaten dogula, alan da be, noiz edo noiz etorriko da, egun pozgarri ori be.

Ondo amatxu. Ez goizegi yagi, zure adiña ez da otz oneikaz etxetik kanpora urteteko-ta. Emen iñoiz ez lako otzak egiten ditu. Egunotan iru, lau eta bost malla euki doguz zero-petik. Urte asko da uri onetan orrelako otzik ezagutu ez dala.

Ganera gripe edo marranta eurrez ei dabil, izurri bat lez. Ni neu ondiño ondo nago baña ori loterija baño lenago urreratuko yat kontixu. Gaur goixien, yagikeran, doministikuka asi naz ta gripe ori or or ibilliko dala deritxot.

Aspaldi ontan yo ta ke nabil euskel-lanetan murgilduta. Iru liburu aundi, euskerazkoak, gertuta daukodaz egunen baten argitaratzeko. Orain gramatikatxu bat egiten nago, euskera errez-errez ikisteko, beste izkuntzetan egin dituen antzekoa, dana irudiz apaindua, eta dan-dana euskeraz. Venezuela´ko neure adiskide batek eskatu daust biar ori alik ariñen egiteko, eta emen nabil ekiñalean len-bai-len amaituteko.

Idaztiño ederra izango da eta asko lagunduko dautse euskera ikasi gura dabenai.

Geituko al dira, liburutxo orregaz, euskaldunak eta gure izkera ederraren maitatzalleak. Ba´dauka biarrixena.(182).

16

ANDIMAREN GUTUNERIA 1. Francisco Abrisqueta

2. Jose Agerre

3-4. Erramun Agesta

5. J. Antonio Agirre

6. Andolin Alberdi

7. Ernesto Alberdi 8. Augustin Alberro

9. Sebero Altube

3. gutun gaztelaniaz. Andimak 1 eta bes. 2.

Euzko-Gogoaren ale guztiak nahi. Bogotatik Abrisquetak. Andima desenkusatzen gaztelaniaz aritzeagatik. 1963-1964.

Bakarra Andimak Agerreri 1955ko abenduan.

Agerrek Zaitegiri Euzko-Gogoaren aleak eskatu, eta Zaitegi jada Europara bidean zenez, Andimak erantzun. Eta bi Agerrek Orixe eta Zaitegiri; eta bat Zaitegiri. Garbi dago Iruñean EuzkoGogoaren jasotzailea eta banatzailea Jose Agerre zela. Kolaboratu ere egin zuen.

Parisen Euzko-Gogoaren harpidetza-sariak berak kudeatzen zituen. Gutun batean aipatzen dio berak gauza sakonak lantzeko jaioak direla, eta gai sakonak euskaraz. Gutun hauek ez dute interes berezirik, baina Andolin Alberdirekin trukatuak osatzen dituzte. Bi hauek Erramun eta batez ere Andolin gogaide zituen Parisko Ordezkaritzan.

Alberro jaunak Ordezkaritzan ezezaguna zela esan zuelako kexu, gutun niretzat ezagun batean.

Beste batean Andimak esaten dio Imanol Ortuzar jauparia, abertzale algortarra zoriontzeko bere eztegu-jaietan. Beste zati bat badago, lehendakariak Andima zertarako erabiltzen zuen salatzen duena: euskarazko gutunak idazteko.

Erramunekin batean Andimaren Pariseko Ordezkaritzako sostengatzaileak. Batez ere hau.

Euzko-Gogoa behar-beharrezkoa; zentsuragatik ezin pasaturik geratzen diren zenbakiak EAJk harro asko gorde beharko lituzkeela esaten zion.

Xarriton apezak zer-nolako lanak ibili zituen Parisko Euskal-Etxea-rako behar zituen 20 milioi libera lortzeko. Aberats batek 4.000 eman, eta beraren mirabeak 10.000. Xarritonek eskertu ez.

Gutun bakarra. LAIAKETAn aldizkariko laialari batek eskerrak emanik, Andimak hartzen zuelako. Urretxu, pasionistek.

Parisko ordezkaritzakoa.

Beragatik Ordezkaritzan arrotza zela esan zuena. Bi gutunak irakurrita ez dirudi hala denik: estimatzen duen laguna dirudi.

“La función del dolor” liburua dela eta laguntza eske Altube Pauetik Parisera. Azken gutuna Guatemalatik. Euskara askatasuna lortu arte ezin dela landu, bazterrera botatzearekin ados.

Altuberen praktika besterik!

17 10. Nikolas Altzola. Balendin Berriotxoa. Irungo Andimak gutun batean bere datu biografiko salletarra. batzuk ematen ditu: 11 urterekin aldegin Elantxobetik; 8 urte Portugalen bizitzen. Bestela pertsona-izenez dihardute: Oyane, eta abar.

Euskara aldetik Kirikiñori jarraitzen diola diotso Altzolak; besteak, ez du kritikatzen, nahiz berak atzerrian egonik herri kutsurik ezin eman idatziei.

11. Bingen Ametzaga Jada argitaratuak. Ez dut egiaztatu hemen dauden denak argitaratu zituzten...

12. Markox Amundarain Lazkaoko beneditarra (Dionisioren anaia ote?).

JAUNAREN DEIA eskatzen, harpide-saria, Aita Baztarrika aipatzen du. Estibalitz. Azken urteetakoa.1965-67.

Bestela, informaziorik apenas.

13. Gerardo Arana Andimak gutun bakarra, eta gaztelaniaz.

Guatemalara joateko paper-jirak.

14. Iñaki Aranaga Gutun bakarra Landasetara. Euzko-Gogoarentzat harpide berrien bila.

15. Joxe Mari Aranalde Gutun bakarra Orixe hiltzean egina. Boligrafoz idatzia. Badu munta.

16. Gabriel Aresti Ezagunak niretzat. Olerkiak ez baztertzeagatik goxo-goxo; eta bitxikeria, Bilbon, aberatsek inude euskaldunak hartzen zituztela, euren haurrek euskaraz ikas zezaten. Burges edo aberatsa apeta beraz, euskara.

17. Kepa Aretxabala Erdaraz. Txileko Santiagora gutuna. EuskoJakintza. Harpidetza.

18. Jose Aretxalde Erdaraz.

19. Erramun Argarate Bakarra Filipinetara. Aurrez elkar ikusi zuten jesuitetan ikaskide izandakoak. Iraganaz informaziorik ez; Euskadi aske euskaldun baten gurari bizia agertzen du, Frantzia eta Espainiaren oinpetik askatu behar horretarako.

20. Mikel Argiñarena ARNAS. Billaro-Areatzako sakramentinoen aldizkaria. Apaiz erdaltzaleen aurka gogor; bat Aretaga-Gautegizeko apaiza, meza erdaraz urteetan, nahiz inguru hori baserri hutsa izan.

Liturgia berriarekin ere era horretako apaizek kalte egin dezakete. Haragikeria ahuleriatik datorrenez barkagarriago hizkuntza ez errespetatzea baino, hori Espiritu Santuaren, Goteunaren aurkako bekatu ezin barkatuzkoa.

21. Maritxu eta Julio Aristondo?

1954-05-13an egina.

Besteak beste, Guatemalarako bidea kontatzen. 24 egun.

Eskalak: Craçao, Martinika, Panama; Panamako kanaletik Ozeano Barera; 12 barkuan; Guatemalan ere inditar beltzaran begi-urratu ederrak bai, baina eibartarrak hobeak. Zaitegiketa egin zioten harrera Guatemalara heltzean.

18 22. Koldobika Aristondo.

Hau ere eibartarra aurrekoa bezala. Mexikon Euzko-Gogoa zabaldu nahi zuena. Lehenbizi karta Zaitegiri egin zion, eta Andimak erantzun zion.

23. ARNAS Billaroko sakramentinoen kazeta Ale guztiak eskatu eta dolarrak bidali Andimak eta Patxi Uriartek.

24. Errupin Arregi 8 orriko ipuina, “trikua eta marta ar-emeak”.

25. Joxe Mari Arregi “Euskera irudi bidez” Parisetik alde egindakoan liburuak non geratu ziren; horretaz dihardu. Juan Jose Rekondo eta Joxe Mari Arregi-renean.

26. Martin Arrizubieta 1965eko otsailekoa. Argentinako Kordobara.

ETAkoak hasi direla euskara lantzen eta zabaltzen. Borroka beharrezkoa izango dela Euskadi askatzeko.

27. Arruabarrena “Agur Andima” Euzkadi Irratiak Andima lankideari eskainitako testua, Paristik Guatemalara joatean. Sabino Arana Irakaslearen hitz batzuk aipatzen ditu: Euzkadi ez da lur puska bat baizik Euskadiren maitetasunean bizi diren bihotz batzuk. Guatemalan Euskadiren zati bat egongo da. Baina Guatemala, Guatemala.

28. Arteaga, Laurenti Perun karmeldar oinutsa. Santi Onaindiari olerkiak biltzen lagundu ziona. Euzko-Gogoarako lankidetza eske.

29. Arteaga, Laurenti Zaitegiri egindako gutun bat. Garrantzigabea, ez bada Euzko-Gogoa-ren harpideen gaineko lana egin behar izanez gero.

30. Artetxe, Joseba Zeruko Argia-n Andimaren eta Onaindiaren itzulpen lana goratu zuelako eskerrak emateko.

Eta anekdota bat: zer da alproja? Fina ez dena.

31. Artzallus, Joseba Miren Azkoitiar lekaidea. Lehenbizi Zarautzen NORA lasalletarrek ateratzen zuten orritxoa euskaraz.

Gero Txilen. Euskaltzaletasunagatik hara bidalia.

N. Etxaniz, Forkada, ahotan.

32. Angel Artze, Catalina, Sonia. Guatemalako Gutunak erdaraz, Guatemalako modismoz. Talde lagunak txikia Guatemalan baina batua: Soledad, Liber, Sonia...Igandean txangoak...

33. Auñamendi argitaletxea Editorial Auñamendik erdaraz fitxa bat betetzeko, eta Andimak euskaraz.

34. Anton Aurre Gutun bakarra. Gernikatik harpidetza EuzkoGogoarako 1955ean.

35-36 Balendin Aurre-Apraiz Lehen gutuna Balendinek Zaitegiri egina, eta bigarrena Andimari Ajangizetik. Aberriegunaren berri (1965. Bergara), bera han izan zen; Gernikan nahiko bakarrik sentitzen, euskaltzalerik ez topetan, baina Caracasera bihurtzeko gogorik ez. Goraintziak Egañari, “Kirru”-ri eta familiari (Lore, Andoni...)

37. Axpe ALDERDI aldizkarirako 1952an “Kultur-lan, buru-lan” artikulua bidaltzeko.

Solaun-i

19 goraintziak.

38. Iñaki Azpiazuk Zaitegiri 1954ko martxoan Argentinako Kordoba-n EUSKALDUNAK izeneko aldizkaria atera behar zutela-eta, lankidetza eske.

39. Joxe Azurmendi.

Joxek gutun labur bat eskuz idatzia, ELORRI bidaltzeko, eta Aristotelesi buruzko lanaz galdezka, eta Andimak ELORRIri buruzko iritzi bat-batekoa.

40. Pantzeska Badiola Caracaseko Eusko- Eskerrak emateko idazten dio Andimak.

Gastedikoa 41. Bingen Balantzategi.

Inghan-North-Queensland. Australia. 1952-03.

Munduko euskotar guztien batasunaren deia, gure aberria txikia baina bihotz handikoa, bere ohiturei denbora askoan eutsi diena, sinestuz jarraitu behar.

42. Banco de Vizcaya Gutun bakarra, eskerrak emateko Euskaldunak buletina bidaltzeagatik.

43. Joxe Migel Barandiaran Eusko-Jakintzaren administrazio lana, eta “Mitologia”-ren euskarapena. Henri Breueil arkeologoaz mintzatu eta Francoren aldekoa zelako kutsua hartu.

44.Juan Jose Bardezi Gutun bakarra erdaraz. IRRINTZIko Matxari eta Andimari zuzendua. Informazio gutxi.

45. Josep Maria Batista i Roca Kataluniako PENeko idazkariari 1953ko maiatzean, Cambridgera, urte horretako ekainean Dublinen egitekoa zen batzarrera joan ezin zirenez, ea ordezkatuko zituzten eskatzeko, Manuel Irujoren gomendioz. Beste gutun bat PENen historian sartzekoa.

46.Nikola Batiz.

2 gutun euskaraz Andimari. Aita Karmeldarra.

Kolonbiako Tumaco eta Barbacoas-etik. Aita karmeldar euskaldun asko zeudela, gotzaina barne; Euzko-Gogoa-n argitaratzeagatik kritikak jasotzen zituela.

47. Iñaki Bastarrika frantziskotarra YAKIN-en 4 gutun Andimak eta 5 Iñakik. Interesgarriak. sortzailea Andimak diruz –Caracasko euskotar dirudunen helbideak eman, haiek zirikatu, animatu dirua ematera-, eta moralki lagundu zion YAKINi. 1946an Aste Santuan Andima Arantzazun izan zen. BENEDICTA bat kantatzeko eskatu Bastarrikari 1958ko pazko-igandez. 1958ko abenduan Japoniara doala diotso eta Andimak gutun hunkigarria egiten dio, adio-gutuna.

Zaitegik dituen oztopoak, GARAko idazleak, Txillardegi-Bastarrika eztabaidari erreferentziak.

Bastarrikak aitortzen du berak asmatu zuela YAKIN, eta bera izan zela lehen eragile.

48. Isidro Baztarrika Estibalizko beneditarra Hiruna karta.

EUSKAL-MEZA, Liturgi batasunaren premia euskaraz. Lekuonak liturgiarako batasunaren premiarik ez zegoela; bi

20 horiek baietz. Testuak, Beloke –Iratzeder- , Orixe, eta Kerexeta elorrioarra nahasiz egina.

Azken egunak euskal lekaretxe batean egiteko gogoa agertzen dio.

49. BBC. Bina gutun. PENeko idazkari gisa, XVI. mendeko euskal literaturaz, Etxepareren poema batzuk, grabatuak Parisen. 1953koak.

50. Periko Beitia Gutun mordoxka, bat izan ezik erdaraz. Oso lagunak Andima eta Periko ordiziarra. Oker ez banago, erresistentzia garaitik.

51. Jon Beiztegi Mexikotik. Sekulako kritika IRRINTZIkoei, eta Andimak erantzuna (biak argitaratu ziren IRRINTZIn). Azken gutuna lekuz kanpo dago, Andimak Imanol Berriatuari egina 1952-03-31n.

52. Francisco Belaustegogoitia Mexiko. Berak bat erdaraz, Andimak bi euskaraz. Euzko-Gogoaren laguntzaile bat.

53. Sabin Berasaluze (frantziskotarra) 1957an Andimak Sabinek lortutako sariaren berri ematen dio, eta Sabinek eskertzen, eta gustura irakurtzen dituela haren idazlanak aitortzen.

54. Imanol Berriatua Gutun bana elkarri 1952an, bi herrikideen artean; lehenbizi Andimak eta gero Imanolek.

Villasantek Cantabria Franciscan eraiki zuen eztabaidaren zantzuak eta Izaro uhartea noiz irekitzekotan diren, eta hara erretiratzeko guraria adierazten, euskaraz lan egitera.

55. Douglas Botero Boshell Bogotako “Ministerio de comunicaciones”-en lan egiten zuen norbait. Mintzagaia: Andimaren osasuna. 1967ko ekain-uztailean.

56. Andrés Brizuela Guatemalan egindako beste lagun bat. Zaitegiri buruz “tozudo” eta hola, nahiko hotz, distantziaz, eta aferari buruzko aipamen disimulatua; bera atera zela okerren.

57. Joxe Mari Burgaina Gutun bakarra: Itsasoko lexikoaz.

58. Jean Cassou Altubek laguntza eskatu zion Andimari, “La función del dolor” liburua argitaratzeko, eta Andimak Manuel Irujoren bitartez Jean Cassourengana jo zuen. Gutun gehiago ARTEAn Altuberen lanarekin batean.

59. Victor Castells Txileko Santiagotik katalanez 1958ko urrian, IRRINTZIren aleak Andimak bidali ondoan.

Biak bat Katalunia eta Euskadiren askatasuna galdegiteko orduan.

60. Conchi lankideari Laneko gorabehera batzuk. Erdaraz.

61. Mercedes Contreras de Huyshondt Emakume famatua. Sekulakoa izan zuen (Mameme) Zaitegirekin. Andimak lau gutun gaztelaniaz.

Tonu oso samurrean. Lau gutun hauen arabera, asko estimatzen zuen andre hori, eta Zaitegiri buruz nahiko distantziaz eta ironiaz mintzo da “Reverendo” gehienetan, batzuetan “padrecito”

21

62. Louis Dassance 63. Deyrolle establezimenduak 64. Jose Antonio Durañona 65. Gotzon Egaña. 2. karpetako aurrena. Eta karpetetatik kanpo, azken aurreko dokumentuan gehienak. Guztira Egañarenak 10, eta Andimarenak 24. Beraz, 34 gutun.

66. Andima Egiluz (Sendia. Karpetan) 67. Joseba Egiluz-Edurne Torrealdai (Sendia) 68. Koldo Egiluz, Begoña Gaubeka (Sendia) 69. Teresio Elorrieta 70. Guatemalako enbaxadatik.

71. Kepa Enbeita. Arantzazukoa.

72. Joseba Errazti 73. Enrique (Paris) 74.Erein aldizkaria 75. Eusebio Erkiagak F. Krutwigi Parisa

76. Jule Errenteria 77.

Eskualzaleen

Biltzarreko

Pariseko

deitzen diola. Zaitegik Miarritzera joateko gomita ere egin zion nonbait Andimari, baina honek ezezkoa eman zion; Guatemalarekin nahikoa izan zuen.

Bozas Urrutia jaunak HERRIA hartu nahi lukeela eta bidaltzeko eskatzeko gutun bakarra 1951ko irailean.

Irakaskuntza materiala eta altzariak Parisen.

Ohar batzuk; Andimak handik bidali zizkion zenbait material Zaitegiri bere ikastetxerako.

Gutun bakarra 1950eko abuztuan Hendaiara, gaztelaniaz. Orixe zein handi esten zuten garbi ikusten da.

Eragile ikaragarritzat zeukan Gotzon Egañak Andima. Salbatore Mitxelena, Miranderen olerkiak, bere Ars Amandi; euskararen noraezekotasuna. Gutun batzuk baditut, hemen ageri ez direnak. Bat, gaizki dago. (Guatemalatik 1955 izan beharrean Caracasetik 1956ko uztailaren 3an egina, bi orrikoa); nik osorik dut.

Txilen bizi zen. Ohiko informazioa. Artikulu bat idatzi zuen Euzko-Gogoarako “Nere aberriko arrantzaleak”.

Bermeoko iloba. Erdaraz. Horregatik idatzi ez aurretik.

Familiakoko kontuak: euskaldun gehienak analfabetoak.

Perutik Euzko-Gogoa-ko harpide izan nahi duela-eta.

Balio handirik gabekoa.

Joseba Intxaustik Isaias Atxari egindakoarekin batera, osatu egiten dira. Beldur ziren Andimari soilik bidaliz gero, bidean atzeman eta iritsiko ez ote ziren, eta horregatik, besteak beste, Isaias Atxari eta Andimari.

Bilbora liburu batzuen gorabehera. Ez dira interesgarriak.

Paristik 1955eko urtarrilean. Lagun askoren berri ematen dio. Pariseko lagunak. Gaztelaniaz.

Oñatiko laterandarrek EREIN ateratzen zutela jakin zuen Bedita Larrakoetxearen bitartez, eta aldizkari esker, harpide egiteko.

Andimarekin desenkusan, harekin bat eginez, politika gutxiago eta euskara gehiago; Orixerekin desados, eta beste batzuekin ere bai; goraintziak Andima, Mirande eta gainerakoei.

Gutun bakarra Andimak. Eta Juleren gutun bat Emakume Abertzale Batzari zuzendua, euskararen gorazarrea.

Datarik gabea, baina merezi du argitaratzea;

22 buruzagiari

kexu euskarari batere garrantzirik ematen ez ziolako, Euskararen Eguna antolatzen batere saiatzen ez zelako.

78. Jon Etxaide Karta mordoxka, merezi dute argitaratzea. 1955loreilla 11 (35): hor dio euskaltzaletasuna ez duela Jainkoaren graziazkoa soilik, latz landua baizik. A zer euskaltzale pare!

79.Cristiane Etchaluz 1966-11. Gutun bakarra; kartzelatik atera ondoan miresmenez idatzia. Argitaratzekoa.

80. Nemesio Etxaniz Andimak Nemesiori eginak P. Urkizuk argitaratuak 42; argitaratu gabeak 69.

81. Nemesio Etxaniz 82 argitaragabeak.

82. Juan Anjel Etxebarria Santurtziar elizgizon euskaldun berri euskaltzale idazlea. Santi Onaindiak jasotzen ditu haren lanak. “Derioko seminarioa euskararen urkamendia� idatzi zuen, eta hortik Andimaren mirespena eta gutun-trukea; gutun gehienak Andimak eginak.

83. Patxi Etxeberria Andoaindarra. Olabidezalea Andima bezala.

Besteak beste, gai minbera hori iruzkingai.

Badute beren interesa.

84. Eusebio (Guayaquil) Andima hiltzean doluminak Lore Mentxaka eta Andoni Arregiri.

85. Caracaseko Eusko Etxea Bazkide kuota murriztuaren eskaria. Arruzak diotsa lanean ari dela eta osoa dagokiola. Gutun batean dio uztera doala. Hurrengo berriz, 1959ko San Inazio jaien ondoren berriz ere bazkide egiten da.

86. Agirre sarirako deia, eta diru eskaria Ez du Andimarekin zerikusi zuzenik.

87. EGAN Harpide-saria bi urtetakoa 1959-60 Koldo Mitxelenaren bitartez.

88. Alfontso Irigoien Gutun mordoxka. Interesgarria. Mercedes Contreras-ekin eta Zaitegirekin erlazionatua.

89. Eusko Ikaskuntzako VIII. Batzarrerako Leizaolak sinatua, frantsesez egina. 1954 gonbidapena.

90. Eusko-Jakintza J.M. Barandiaranek administrazio lanetarako hartu zuen Andima. Horrekin lotuta 91. Euzko-Gaztedi IRRINTZIren aldekoak, eta barruan banatzeko gomita. 1958koak 92. Euzko Alderdi Jeltzalea. Solaunek sinatua Euzko-Gaztedi prest dagoela Euzko-Gogoa Baionatik zabaltzeko. 1955-09-30. Gutun bakarra.

93.

Euzko-Gogoa-ren administrazioarekin zerikusia duten gutunak.

94. Isidoro Fagoaga GERNIKA. Garbi ikusten da gorrotoak baretzearen aldeko zela. Fagoagak Krutwigen aurka sekulakoak eta Andimak Krutwig ere beharrezkoa zela esaka. Oroitarazten du Mamemeri ziotsona Zaitegi eta Irigoienen arteko aferaz; pertsona mailako atxikimendu parametrotan ez baizik aberri-hizkuntza

23 parametrotan balioesten zituela aferak.

95. Josette Fagoaga. R. Agesta Harpidetza-sariak 96. Mark Forkada Adiskidetasun handi baten kontaketa berezia.

97. Imanol Gabarain doktore donostiar Gabarainek Zaitegiri eta erantzuna Andimak, euskalduna San Isidro de El General-en (Costa beraren anaia Parisen –Iberia hegazkinen Rica) gerentea- ezagutu zuela eta. Euzko-Gogoa bidaliko diola.

98. Alberto Galartza Erkiaga Aita Plazido Muxikaren hiztegirako dirubilketaren arduradun bat. El Pensamiento Navarro-k Muxikari egindako elkarrizketa ere bai.

99. Jesus Galindez Bina gutun erdaraz. Eusko-Jakintza; EuzkoGogoa, Euskal PEN. Badu bere interestxoa; gainera, Galindez.

100. Errufiñe Gallastegi. J. Kerexeta 1961ekoa. Kerexetaren BITARGI poema liburuaren salmentaz Caracasen.

101. Justo Garate Mediku eruditoak erudiziozko gutunak. Batzuk ezin irakurriak.

102. Justo Garatek Zaitegiri gutun bat Ez da ondo irakurtzen.

103. Martin Garcia Urteaga Erdaraz gutun bat. 25 dolar Euzko-Gogoarentzat, eta alabei Parisen Andimak euskarazko eskolak eman zizkiela.

104. Luciano Garin Guatemalako lagun bati bi gutun; lan kontuak eta familia kontuak.

105. Luis Garmendia Sao Paulora idazten dio Matxari-ri zuzenean idazteko esateko,bien arteko harremanak txarrak direla eta. Gutun bakarra.

106. Juan Garmendia “Zeleta” Gutun sortatxo bat.

107. Juan Garmendia “Zeleta” Gutun bat Zeletak Zaitegiri egina.

108. Gabino Garriga Gutun batean Andimak Lauaxetaren eta Aita Estefaniak erakusten zizkien olerkarien zerrenda.

109. Iñaki Goiri Bilbotik Olabideren Idazteuna bidali diola eta, guztiz eskerturik idazten dio, gehiena erdaraz.

110. Andoni Goiria karmeldar galdakaotarra Gutun bat; berak egindako euskarazko idazti batzuek bidaltzen dizkio; euskararen egoera tamalgarrian zerbait egin beharra haren alde.

111. Jose Antonio Gomez Txekeagatik eskerrak emanez ohartxo bat besterik ez.

112. Jose Maria Gogeaskoetxea Liburuen salmenta kontuak.

113. Graficas Valverederi Arantzazuko erti-lanen berri dakarren aldizkari eske.

114. La Gran Enciclopedia Vasca Harpidetza, eta argitalpenak bidaltzeko.

115. Thomas Günther Bi gutunak frantsesez, Andimarena ere bai.

Eskuz idatziak, eta irakurtzeko zailak.

116. Jean Haritxelhar Oxobiren liburu eske, eta gero txekea bidaltzen dio.

117. Xabier Harreguy Gutun bakarra Hendaiatik. Eusko-Gastedia abertzale mantentzeko argitalpen eske.

118. HERRIAko zuzendaritzara (P: Lafitte) Bi gutun; batean Frantziako Gobernuak 1951n

24

119. Hilario (Los Angeles) 120. Hilckman (Londres) 121. Anton Hilckman

122. Hiltruda Ibinagabeitia (arreba) 123. Jone Mentxaka (sendia) 124. Familiakoenak.

125. Sor Maria Isabel de Santa Teresa 126. IGELA aldizkariko Peillen eta Miranderi 127. Joseba Intxaustik Isaias Atxari 128. Jose Intxusagarri

129. Andoni IpiĂąa

130. Iratzeder 131. Bitor Iriarte

132. Aingeru Irigarai 133. Peli Irizar 134. Manuel Irujo

Avenue Marceau-tik bidalitakoan aldizkarian agertu zuten elkartasunagatik eskerrak emanez, eta bestean J-Saint-Pierre-ren gaineko liburua Parisen Ordezkaritzan jaso nahi zutenen zerrenda: J.A. Agirre...

Kanadako euskaldunei buruzko informazio orri bat, eskuz idatzia. Bitxia baino ez.

Anekdotikoa. Eusko-Jakintza kobratzeko hango harpidedun bakarrari.

Berbera izango da. Oraingoan Alemaniatik Mainz-eko Gutenberg unibertsitatetik.

Gaztelaniaz, euskaraz ez egiteagatik desenkusaturik.

Andimak egindako azkenaurrenean, 1966an egindakoan, Salbatore Mitxelenaren heriotza kontatzen du, oso era hunkigarrian.

Eskuz idatzitako bi gutun. Apenas ezer ulertzen den.

Amarenak, eta azkena amaren seme bakar Andimarena. Amaren bat erakusgarri moduan, eta Andimaren beste bat, beharbada.

Izeko mojatxoari oso karta gisakoa. Moja karmeldarra Badajozen. Gutun samurra oso, gaztelaniaz.

Gutun bakarra. Ironiko samarra.

Berez ez da Andimari zuzendua, nahiz gutunean Andima aipatzen duen. Gutun bakarra, JAKINek zer-nolako arazoak izan zituen jakiteko oso ona.

Gutun batzuk eskuz; oso nekeza zer jartzen duen ulertzeko. Bat makinaz jota. Horko 2. eta 3. orriak Euzko-Gogoa-n argitaratu zituen “...Euskera urkatzen� artikuluan, 1954, 11-12.

Eliz-Amaren kritika gogorra; egun hain gogorra egiten ez dena. Ez dakit merezi duen eskuzkoak arakatzea?

Itxura guztien arabera, Zaitegik Guatemalatik Ibinagabeitiari egina 1949-10-29an EuzkoGogoa ateratzen hasteko artikulu eske. Ezizenez.

Badu interesa, nahiz gutun kaxkartxio bat izan.

Banaka batzuk nahikoa, beharbada. 1952an elkarrekin eta Salbatore Mitxelenarekin egon Beloken eta harrezkero beti adiskide.

Caracasen aita jesuita horri 1956ra arteko lanbizitza kontatzen dio, eta lanen bat topatzeko galdegiten. Interesgarria nahiz gutun bakarra izan.

Aingerurenak eskuz idatziak. Aingerurekin ere lagun.

Andimak 5 makinaz, eta Pelik 1 eskuz.

Manuelek bat eskuz idatzia (zaila ulertzeko), eta

25 Andimak makinaz. Gutun gogorra Pariseko eta diasporako euskaldunen aurka.

135. Irrintzi-ren aleak aberriko gazte azkarrei Gutun bat. Diasporako euskaldunekin jai; barneko gazte independentzialeengan fedea.

136. Luis de Ibarra Enciondo ITARKO Hark 3 gutun, eta Andimak 2. Gaia: erresistentzia. Informazio gutxi: Euskal Armada berrantolatua; nazioarteko pertsonalitateen bisita; Parisen jarraitu zuela...Zugadirekin lotu 137. Karmelo Iturria frantziskotarra Karta mordoxka. JAKINi laudorioak. Krutwigen Vasconiaz eta Txillardegiren Huntaz eta Hartaz liburuaz iritzi-trukea; Txillardegi ezkertiarregia; Krutwig harroegia bere iritzietan...Karmelo Arantzazun eta Bolivian Copacabanan.

138. Antonio Iturriotz eibartarra Mexikon.

Ez dira oso interesgarriak, baina EuzkoGogoaren Mexikoko kontaktua.

139. Martin Itziar Azkoitiarra. “Gure txoriak” liburuaz. Bi gutun 140. Pello Zabaleta Gutun gutxi; bat interesgarria, 20. zenbakian.

141. Isidor Mari Jauregi Billaroko sakramentinoa harpidetza eske berarentzat eta beste lagun batentzat. 1955ean 142. Julio Jauregi Gutun bakarra erdaraz, Baionatik, beste artikulu bat bidaltzen diola esateko “La democracia y la lengua en Noruega” izenekoa. Beharbada edo segur aski artikulu hau baliatu zuen Andimak euskaraz Norvegiako hizkuntza arazoaz artikulua egiteko.

143. Loren Jauregi 1954ko abenduan urte berri ona opatuz, lagun baten agur samurra. Gutun bakarra.

144. Jean Jauregiberriri Andimak J.A. Agirreren “Basaburian” liburua eskaini izanagatik esker on izenean gisa idatzia Andimak lehendakariak hala egiteko galdeginik. Iparraldeko euskaran. Ikus Santi Onaindia Euskal Literatura IV, informazio gehiago biltzeko idazle zuberotarraz.

145. Justo Jimeno Urzainki Logroñotik harpidetza eske.

Erlijiosoa, Bidankozeko azken euskaldunaren iloba, eta Faustino Zerioren laguna. Bientzat E.Gogoaren harpidetza eske, 1954-3.

146. Jesus Juaristi Bere anaia Jose Maria Juaristiren “El sacerdote profesor” liburua argitaratzeko laguntza eske. N. Etxanizek gauzak nahastu pixka bat.

147. Julen Yurre (Igorrekoa) kaputxinoa Guztira 22 gutun edo. Batean Andimak Israelek Weizman-ek eta emandako etsenplua adierazten dio. Loramendiren olerkiak argitaratzeagatik zorionak eta gero gutun samurrak. Buruñurdun Altsasun.

148. John Kenedy-ri euskarazko gutuna EAJren izenean gutuna. Bitxitasunagatik merezi du argitaratzea.

149. Jaime Kerexeta Gutun mordoxka (120 bat orri guztira) nahiz informazio aldetik hain interesgarria ere ez izan 150. Jaime Kerexetak Zaitegiri 3 gutun soilik.

151. Xabier Kintana Eskuz idatzitako zirriborroa Olabidez Kintanak

26 esandakoak zalantzan jartzeko (“Euskal Biblia noiz?” idatzi zuen Kintanak Zeruko Argia-n).

Juan Luis Sudupe eta Andimaren artekoa ikusi (5. karpetan 216). Dio ez zuela bidali; beste artikulu kritiko batzuek bidali omen zituen Z. Argiara baina ez zizkioten argitaratu.

152. Koldok Elantxobetik Eskuz idatzitako ohartxo bat.

153. F. Krutwig PENekin hasten da. 52ko udazkenean ia hiru urte zituen Euskal PENak, eta lehen idazkari Manu Sota, 1949 amaieran. Gutun bat eskuz Krutwigek. Zaila ulertzeko.

154. A.M. Labaien.

82 gutun 41na. Labaienen gehienak eskuz.

Azken gutunean aipatzen du Xabier Kintanarentzat prestatutako erantzuna. Oro har, interesgarriak, bereziki Andimarenak.

155. P. Lafitte.

Gutun bakarra. Erantzunik ez.

156. J. Iraola. Laiaketan. Urretxuko pasionistak Andimak 6 eta Iraolak 2. Izadi legearen aurka ari diren gotzain eta elizgizonen aurka, eta euskaltzaleen alde.

157. Lamikiz sendia Gutun bakar xamur-xamurra.

158. Bedita Larrakotxea 34 orri. Euskaltzaindiaren erabakia. EuzkoGogoa. Shakespeare-n itzulpenak. Irrintzi.

159 Eladio Larrañaga 3 Andimak, 1 Larrañagak. Idatzi eske. EuzkoGogoaren lehen aldiko egoera ikusten da argi: euskara mintzatuaren gainbehera, eta inoizko ahaleginik handiena atzerritik idatziz, EuzkoGogoak bulkaturik.

160. Koldobika Larrarte Gutun bakarra Gabiriko aba pasionistari; EuzkoGogoari laguntzeko deia, eta berak ere zerbait idazteko.

161. Maria Jesus Lartitegi. Sendia Dolumin-gutuna.

162. Aingeru Lsarteri Donibane Lohizunera Eusko-Jakintzaren diruak direla-eta kontu ematen.

163. Paul Legarralde. Parisko Eskualtzaleen Gutuntxo bat, Madame Andima Ibinagabeitia Biltzarrekolehendakariari jarri zuela-eta.

164. J.M. Leizaola Bina gutun; Andima zorrotz, VIII Eusko Ikaskuntza Batzarra, euskara aldetik ezer ez egitera, hutsa izango dela eta; Leizaola otzan, eta asmo onez. Andima harro-antzean egiten ari ziren lanaz euskararen alde, eta zirika bezala.

165. J.M.Leizaolak Zaitegiri Ibinagabeitiari bidalitako gutun berbera.

166. Lizeo Landibar 3 gutun, ikasleen gurasoei zorra kita zezaten eskatzeko.

167.Judith Listowel. Countess of Listowel. “East Europe and Soviet Russia” aldizkariko British PEN club-eko kide, hungariar kazetari baterako editorea. Harpidetzak lortu nahian, antikomunista, 1903-2003; nazien eta hungariar bidaliko zietela aldizkaria Euskal PEN komunisten zerrenda beltzean egondakoa. bilerakoei.

168. Ixaka Mendizabal Ixakak 2 eta Andimak 5. 13 orri euskaraz.

169. I.M. Mantzisidor jesuita. Gure Petroi Andimak 1, eta jesuita azkoitiarrak 2 eskuz

27 Aundia. Santuen bizitzak 170. Imanol Mendiola Paristik 1955ean 171. Lore Mentxakari 172. Pako Miangolarra

173. Jose Mitxelena

174. Koldo Mitxelena 175. Salbatore Mitxelena 176. T. Monzon

177. Jesu eta Mark Muñoa 178. Joseba Muñoz 179. Joseba Murua 180. Plazido Mujika 181. Gontzal Nardiz 182. Miren Natxitube 183. Neguri. Pariseko Ordezkaritzatik 184. NORA aldizkaria. Irun 185. Alejandro Oiartzabal 186. Juan J. Olaberria. Arantzazu

idatziak. 9 orri.

1966-X. Lore eta Andoni Euskal Herrian eta haiei egindako gutuna. Polita. Merezi du. Beste bat erdaraz Lorek egina.

9 gutun denak erdaraz. “Euskera irudi bidez” metodoaren argitalpen kontuak; 1954ko uztailekoan dirurik gabe, Guatemalan izandako gerra laburragatik zain, zer gertatuko.

Mitxelenak 2, Andimak 5. Parisko Lagunak: Gregori, Iñaki, Uzturre senar-emazteak, Arregi senar-emazteak, Cuesta, Ramon, Angel, eta Basurde eta emaztea eta alabak. “Euzko-Gogoa argitaldaria” osatu nahi euskal idaztiak argitaratzeko. Matxinadaren berri zehatzak ematen dizkio 1954ko uztaileko gutunean; beldurrak eta gero nola bostekoa eman behar izan zion Francoren ordezkariari. Mohamed misteriotsu bat ere agertzen da; Anton Zugadi da, Egipton enbaxadore, hortik Mohamed.

17 Mitxelenak eta 28 Andimak. Guztira 67 orri.

Begiratu egin behar zenbat dauden argitaratuak.

11 Salbatorek eta 9 Andimak. Eta Euskadi Irratiaren galderei Mitxelenak emandako erantzunak.

3 Monzonek, 1 Andimak. Eskuz Monzonek. 8 orri baina argitaratzekoak. Jaurlaritzak EuzkoGogoaren ale batzuk; antzerkia behar Ipar Euskal Herrian, baserritar gazteentzat hango euskaran.

Euzko-Gogoa harpidetza eske. Gurasoen euskaltzaletasuna aipatzen.

Hendaian bizi zen laguna. Bi gutun Andimak, bat erdaraz eta bestea euskaraz.

Gutun bat. Euzko-Gogoako harpidetza batzuk.

Gabiriako pasionistek dirurik ez daukaten E-G. hartzeko. Argitaldaria.

Gutun bakarra euskaraz idatzia.

ANVkoa lehengusua zuen. 10 gutunetatik 2k merezi dute, 54ko uztaileko biak, bat Nardizena erdaraz eta bestea Andimarena euskaraz.

Bi gutun, bakoitzaren amaren heriotzan elkarri eginak. Neguri.

Gutun bakarra erdaraz. Orixeren Euskaldunak Biblioteka Nazionalari eman ziola-eta.

1964. Ale eske eta harpidetza eskainka.

Aristoteles ezin egin; Alejandrok aitortzen dio EGn gustukoena bera zuela; Olabideri buruz iritziak berezi.

Gutun bakarra 1966. JAKINen harpidetza kontuak. Dirua bidaltzen dio.

28 187. Josu Olaizola 188. Kepa Olariaga 189. Javier Olaso 190. Santi Onaindia 191. Orixe

192. Imanol Ortuzar.

193. Jokin Palacios 194. Basurde (Faustino Pastor) eta Lutxi.

195. Txomin Peillen 196. PEN Euskal Bilera.

197. Josep Pineda Fargas katalanari Kubara 198. Isaias Rebolleda. Mexikora 199. REDENCIÓN aldizkaria Bilbon 200. Juan Joxe Rekondo 201. Iñaki Renteria laguna 202. Juan Apeztegia 203. Joseba Rezola.

204. Antonio Ruiz de Azua “Ogoñope”

205. Victor Saez kapitaina

Mexikotik E-G goraipamenak eta harpide izan nahi duela. Eskuz, oso irakurgaitza.

D. Lohizunetik. Laguna. 2 eta Andimak 1. 8 orri bakarrik. 1964ko aberri-egunaren kontuak Itsasun. Iratzeder, bazkari goxoa 700-800.

Gutun bakarra erdaraz. Negozio kontuak. Ez du merezi.

Santik 2, eta Andimak 3. 13 orri. Gauza gutxi baina...

7 Orixek 6 Andimak. Azkenengoan kexak Andimak: Zaitegi harroputza, banakoa prestaturik baina Zaitegik goitik behera begiratu behar duela. E-G. Hartzen ari zen indarragatik inbidiaz ote zegoen Zaitegi; agintari txarra zela.

Jaupari/apaiz meza-emaile erkide eta adiskidea diamantezko ezteguetan. Argitaratzeko ez.

Elantxobeko adiskidea.

Parisko lagun euskaldunak.

6 eta Andimak 11. Txominenak luzeak; guztira 33 orri. Baimena eskatu behar Txomini argitaratzeko. Emango ote?

Parisen 1951eko martxoaren 24an eratu zen Zuzendaritza Batzordea. Eta ingelesez iruzkinak nolakoa behar zuen izan, eta iruzkindu beharreko liburuak nolakoak.

1958-9. Irrintzi goraipatu katalanak, eta Andimak eskertu. Errepublinoide katalan eta euskaldunen aurka baturik.

Lagunak. Isaias eta Rosa. Euzko-Gogoaren harpidedunak.

Harpide izan nahi zuela eta, gutun bat.

Bi Andimak euskaraz, eta bat Juan Joxek erdaraz. Ez dute interesik.

Bi gutun. Ez du merezi.

Gutun bakarra, GERNIKA aldizkarira harpidetzeko.

21 eta And. 45. 82 orri. Euzkadi Irratiaren arduradun Ziburun. Merezi dute. Euzkadi Irratirako ere lan handia egin zuen. Gutun batzuk oso interesgarriak, eta bata bestearen segidan jarrita onak.

3 Andimak 1 Ogoñopek. Herritarra zuen.

Interesgarria; politikaren aurretik euskara; eta Agirreren estatutismoa salatu bai IRRINTZIn baina alde horretatik zalantzak ere bai. AGIRRE hil ondoan gertatu zitzaionaren iragarle.

Andimaren lagun “politikoa”. Kritiko Eusko Jaurlaritzarekin. Kenedyrengana jo behar zela, Ameriketan hariak mugitu behar zirela Euskal Herriak Gobernu “estatikoa” zuela eta.

29

206. Dulce Salazar adiskideari Miamira 207. Victor Salazar 208. Victor Salazar 209. Joseba Salutregi. Amaia Mentxaka 210. Joan San Martin 211. Francisco Sarobe.

212. Jesus Solaun 213. Sabin Sorozabal, eta Maite.

214. Juan Luis Sudupe.

215. Norbert Tauer 216. Sandalio de Tejadari 217. Jesus Mari Toñari Gernikara 218. Txillardegi 219. Martin Ugalde

220. Martin Ugalde 221. Iñaki Untzeta

222. Iñaki Untzeta.

223. Polentzi Uriarte Txilera 224. D. Felipe Urkola.

Argitaratzeko ez dakit, merezi duen.

Lankide izandakoa edo adiskidea besterik gabe.

Gutun bakarra. Emakume bati.

Sistema takigrafiko moderno bat munduko hizkuntza zaharrenarentzat, Lehendakariari eskainia.

Sistema takigrafikoa. Interesik ez.

Pare bat gutun. Interes “familiarra”.

Bi gutun, Andimaren bat eta San Martinek Andimari egina, oso interesgarriak garbizalemordoilozale aferararako.

Zaitegirena argitaratua, oker ez banago; besteak argitara beharrekoak.

Ez du interes handirik, baina tokitxo bat. Orri gutxi dira, 6.

Lagunak, euskara ikasleak. Ez Urretxuko Pasionistak.

LAIAKETAn. Unamunori buruzko artikulu bat argitaratu Sudupek eta Andimak kontrako artikulua bidalia.

Andimak Z. Argiara ere bidali zituen nonbait artikulu batzuk, kritikoak, argitaratu ez zizkiotenak. Bi gutun dira, baina merezi merezi dute.

3 eta 4. 11 orri. Norbert Tauer eredugarria.

Don. Lohizunera gutun bat erdaraz 1963an.

Enbata-k irabazi duela-eta pozik.

Elantxobeko San Pedro Atxarrekoren ermitatxoaz argitaratutako lanagatik eskerrak emoteko.

2 eta 3. Nahiko bat datoz. BRANKAren goraipamenak, oro har, Krutwigek bihotz gehiegi jartzen duela (komunismoa arazo).

1 Evanston-etik (Illinois, USA), eta Andimak 2.

Txillardegiren gutuna tarteko. Gutxi baina politak. “Iltzalleak” liburua; Caracaseko Eusko Etxeko EKA (Euskal Kultur Alkartasuna izango zen) Zaitegiri gutun bat, 1955ean egina. Goxoa.

EAJkoa Solaun bezala. 1 eta Andimak 4. 5. gutuna beste Iñaki idazleren batean, olerki idazlea? ALDERDI aldizkariaren arduraduna.

Politikariei eginikoetan sartzekoa. Rezola; Solaun.

Zaitegiri egindako gutun bat, Sabino Aranaren olerki batzuk tarteko.

Esker onez. Sendiarekin zerikusia. Baina ez du merezi.

Parisko E.J.ko delegaziokoa. Idazkera ironikoa.

Dena erdaraz. Politikaria hau ere. Ikus: Iñaki

30 Anasagasti: “Nos faltó Jose´Antonio” Interneten.

Ez du Andima aipatzen, baina hura ere han ibili zen.

225. Andoni Urrestarazu Gutun mordoxka. 52 orri guztira.

226. Urrestarazuk Ametzagari Caracasera EKAren bi bilera agiri 1959koak. Batean, lehendakariak dio YAKIN gero eta txartoago ateratzen dela.

227. Jon Urresti.

2 eta 3. Ondarrotarra Caracasen egon zena. 16 orri. Caracaseko laguna. Han zeuden alderdiak eta aipatzen dira. Merezi luke.

228. Joseba Urresti apaiza Thorenc, Probentzan, 1 eta 1. Interes gutxi.

Cannes-en ondoan.

229. Karmele Urresti Bilbora gutun bakarra Andimak.

230. Estanislao Urruzola Uxolari Andimak Interesik ez.

231. Estanislao Urruzolak Zaitegiri Interesik ez.

232. Jose Felix Verdes Bilboko liburu-denda famatura, liburu eske. 2 gutun, biak erdaraz.

233. L. Villasante 4 eta 6 Andimak. 20 orri.

234. Alma Wittlin. P.E.N. 1 gaztelaniaz, eta Andimak 2 frantsesez, 195111-25 eta 1951-12-06.

235. XEMEIN, Keperin.

2, bat euskara sabindarrean, eta bestea erdaraz Manu Sotari. Andimak 5 euskaraz. Artikulu bat Irakaslearena ala Azkuerena zen eztabaidan.

236. Antonio Zabala 3na gutun. Lehena Andimarena 1960-V. Auspoa liburu sortari zoragarria zeritzon Andimak.

Denak jaso zituen, eta dolarrak bidaltzen zizkion Zabalari harpide saritan.

237. Errupin Zabala Gutun bat IRRINTZIn argitaratzeko. Puerto de Santa Mariako espetxetik edo. Ez dakit merezi duen. Andimarekin ez dauka zuzenean zerikusirik, beste jeltzale baten jokabidea salatzen baitu.

238. Teodoro de Zabalak Zaitegiri Mexikotik Euzko-Gogoa harpidetza 239. Andimak Zaitegiri 88 gutun 240. Zaitegik Andimari 71 gutun.

241. Zaitegik Monseñor Arellano Guatemalako artzapezpikuari 242. Zeruko Argia 243. Jon Zubieta Arantzazukoari.

244. Peli Zubikarairi gutun bakar bat.

245. Kandiko Zubizarreta Arantzazukoa 246. Anton Zugadi 246. Joseba Zurutuzari. Arantzazura

2 gutun. Harpidedun zerrenda S. Mitxelenaren heriotzagatik doluminak.

Ez du merezi.

2 gutun. Batean dirua JAKINerako eta bestean aldizkari gordin baten berri.

7 eta 13. Erresistentziako laguna.

Gutun bakarra, 1957an Centro Vasco de Caracasek antolatu sariketa batean irabazle gertaturik.

31 Karpetetatik kanpo ere badira gutunak. Jon Miranderi eta Jokin Zaitegiri eginak, ama Eufemiari eta Hiltru arrebari, eta Gotzon EgaĂąaren funtsa.

32

Joseba Rezola-Andima

1 Paris´tik 1950-g. Uzta´k 11 Rezola´tar Joseba Yaunari Joseba adiskide maite: Larunbatean zure itzñoak jaso nitun eta astelenean lanera jarri nintzan zure guraria bete-bearrez. Ez dakit iritxi ote dedan, baña or dio[a]kizu irratizkiñerako EUSKALDUNAK buruzki idatzi dizudan lantxoa, exkax xamarra, biotz andiz idatzia alaz ere. Poema izugarria dezu eta idazlan ederrak osatu ditezke liburu arrigarri ortaz.

EUZKO-GOGOA´ren zenbaki berezi bat egitekotan gabiltza EUSKALDUNAK gaitzat artuta: lanak onelatsu edo sailkatuko genituzke: EUSKALDUNAK eta Eusko-Folk-lore; EUSKALDUNAK eta Atzerri-poemak, Mistral, Verdaguer, Camôes eta abar.

EUSKALDUNAK Homer eta Horati; EUSKALDUNAK eta neurtizkera, EUSKALDUNAK eta Euskal-arima, EUSKALDUNAK´en euskera eta abar. Poema zoragarri onek euskaldunak beren lozorrotik betiko esnatzeko indar eta almen izango al ditu1.

Aurrerantzean orain arte baiño maizago lantxoren batzu bialiko dizkitzut ongi dakit bada guzion laguntasuna bear duzula.

Mila goraintzi zure emazterentzako eta zuk adiskide onen bostekoa orizu

2 Ziburutik, 1950´garren Garrilak 14 Ibiñagabeitia´tar Andima jaunari Andima adiskide maite: Poz pozik artu genduen “Euskaldunak” buru dala biali diguzun irakurgai ederra.

Milla ta milla ezker.

Aurrerantz lan geiago ta maizago bialiko dizkiguzula diozu. Jainkoak onetzi ta egi biur ditzala asmo on oiek.

Beti gaude adi noiz orrelako idazkiak artuko, batez ere udalde ontan. Beroak jendea nagitzen du ta ori bera gertatzen zaie gure laguntzalle batzuei. Gañera bizkaitar idazle gutxi gogoratzen dira guretzaz, naiz eta gaur gaurkoz, “Euzkadi Irratia” izan, euzkera´ren alde geiena egiten duena2. Ez dut uzte beste iñun orrenbeste, euskeraz egiten danik. Gu oraiñ arte egunero eta eten gabe gabiltz, gure ele zar onekin. Ba-dakigu beste aldera, euzkeldun askok entzuten digutela Euzkadi guzira ziar ta Euzkadi´tik kanpo.

Ari oni eutsi bear diogu ta baita ere indartu gure izkuntzaren alde egiteko okasio geiegi ez ditugulako.

Nere emazteari oso atsegin izan zaizkio zure gorantziak.

1

Oso garai txarrean argitaratu zen. 1935ean amaitu eta 1950ean argitaratu. Denok dakigu urte-bitarte horretan zer gertatu zen. Euzko-Gogoak ez zuen ale berezi bat atera Euskaldunak-i eskainia, artikuluak bai, Zaitegik eta.

2 1946ko abenduan hasi zen emititzen irratia, eta 1954ko abuztura arte iraun zuen, Frantziako barne ministro F. Miterrand zela, debekatu zuten arte. Zuzendaria Joseba Rezola zen. Ander Arzeluz Luzear-ek, Leonardo Salazarrek eta Iñaki Durañonak osatzen zuten erredakzioa, Leyre Arrieta La historia de Radio Euskadi liburuaren egilearen arabera.

33 Milla esker berriz zure laguntz eta asmo onak gaitik ta agindu zure benetako lagun oni [sinadura eskuz: Errezola´tar Joseba].

3 Paris´en 27-IX-50 Joseba maite: Or bialtzen dizut lantxo bat, alper-gorostzat ez nazazun artu. Gaia arañegun eskuratu zitzaidan EUZKO-GOGOAK eman dit, beraz oraindik prexko-prexkua.

Iñoizko zenbakirik eder eta aberatsena duzu, lan sakon eta bikañez ongi ornitua. Basamortu elkorrenaren erdian ari gaituzu, bainan ez dugu amor emango, ez orixe; asnasak eta biziak iraungo digun bitartean ekingo diogu, abertzale ta euskotar txepelak gureganatu arte. Mingarria da, bañan egunen baten inguruak astindu bearko ditugu eta zenbaiten izen ta izanak lotsagarriro eguzkitaratu, aalkez ito ditezen.

Orrako ustez nengon, bainan agiri danez, nere amari igaro-biderik ez diote eman nai, edo beintzat luzatzen ari zaizkio, nere egiteko gaiztoak dirala bide. Txatxuok oraindik ez dituzu nerekin aztu3. Alaz ere, itxaropen moteltxo bat badut, eta zurekin eta orko beste euskaldunekin itzegiteko unea izango dedala uste dut.

Bitartean zuk eta zere emazteak nere goraintziak yaso itzatzute.

Agur adiskide maite

4 1951´gn. Epailla´k 22 Ibinagabeitia´tar Andima jaunari Paris´en.

Adiskide maite: Oraintxe artu det zure 21´eko eskutitza eta berakin Lendakaria´ren mezua eta Muxika´ren idazti berriari buruz egin dezun irakurgaia.

Denbora faltaz ez dizut ez au eta ez mezua oraindik irakurri, baña ez dut ezpairik biyak gure neurria aixa pasako dutela.

Ba´nekien Labayen jauna gure entzule sarrirokoa gendula. Ala ere, poztu egin nau zure bidez berriz ori bera jakiteak.

Onekin batera bialtzen dizkitzut bi irakurgai “El Correo Español”-en argitaratuak euskel izenari buruz. Biurri izenpetzen dun ori, Seminario de Rojas dala iruditzen zait. Ba-dakizu jaun au Euskeltzaindi´an Komisario politiko jarri zutela gaurko sasi-agintariok. Orain gutxi dala izandu det Seminario eta bere adiskideen arteko asmoaren berri. Euskerea ez dala gai goi-malleko arazoetan ibiltzeko eta euskelzaletasuna abertzaletasunaren aurka eramaten saiatu bear dutela.

Biurri´k egin ditun idazki oietan iruditzen zait Riestra´k euskel-izenen aurka egin duan zitalkeriari buruz egiñak daudela4. Nunbait jendea gogotik asarratu da eta

3

Erresistentzian egindako ekintzak, espioitza lana eta. 1947ko martxoan joan zitzaion polizia espainiarra bila Deustuko etxera, eta etxearen atzetik ihes egitea lortu zuen, eta Parisera erbesteratzea.

4 G. Riestra Bizkaiko gobernadore zibilaren aginduak jarraituz bidali zizkien Gernikako alkateak gutunak herritarrei honako agindu honekin: hilerriko hilobietan idazkunak euskaraz zituztenak, haiek kendu eta haien ordez, gaztelaniazkoak jartzeko. Ikus J.M. Torrealdairen El libro negro del euskera, Ttarttalo, Donostia, 1998, 164 or. Gobernadore berak jarri zuen F. Krutwig legez kanpo, eta erbesteratzera behartu

34 asarre au bigundu nai dute. Orain arte ez dute euskel izen bat ontzat artu baña orain asi dira batzuek artu ditezkela esanaz.

Ez naiz ezere arritu españeran alde egiten duen indarketakin. Etzait iruditzen izkuntza ori ofiziala dalako euskera lurperatu bear danik. Gu euskotarrak espanarrak bagera bere baitan gure izkuntzak gastelarrak ainbat begirapen bear lituzke.

Ba-derizkiotzu egin eiguzu zerbait euskeraz, gai onetzaz. Nere baitan gure artean zuk beziñ ongi ezin dezake beste iñork5.

Artu nere agur eta eskerrak. [sinadura eskuz].

5 Paris, 1951´gko Loraillak 5 Errezola´tar Joseba j.´ri Ziburu´n Adiskide, Ikusi ditut, irratuak6, azkenengoz igorri dizkitzudan bi lanttoak. Egun beste bat igortzen dizut “Gaindegitik” ene paperen artean aldendua arkitu dudana zuri bialtzeko asmoz aspaldi idatzia. Zerbait orraztu dut eta or dioakizu. Gainera ba´dut bestetxo bat ere “Sukar-amets” orain atera dan E.Deiarako idatzia, bainan ez didate argitaratu, erderak, oi bezela gure orrialdetik ere erdi bat ian digulako. Orixe da gure euskeraren patua: alde guztietatik eta alde guztietan zapuztua eta erdeñatua. Urkamendirik aski ba dugu euskalzaleok eta ez naiz bat ere arritzen euskal idazle asko etsita ikustean, euskera ta Euskalerriari ere ostikada aundi bat ipurdi-ipurdian emateko gertu.

London´go B.B.C. zenbait iardunaldi eskatu dizkit amaseigarreneko euskalliteraturari buruz. Antolatu ditut bi edo iru, bata Detchepare´z eta bestea “Reforma eta Euskera”, ots Leizarragari buruz. Ementxe bertan dizkuak irarriko ditudala adierazten didate, egokiera baldin badago beintzat. Naiago ditut nere lanak neone[k] irakurri, gure artean oso irakurle gutxi daukagulako euskeraz. Gainera, nere idazlanak neonek irakurtzen ditudanean, askoz ere obeki ulertzen dizkidate entzuleak. Ez dakit zergatik dan, bainan egi-egia da. Saio ori maiz egin dut. Geroago beste sail batzuk ere zaratuko ditut. Ez dugu B.B.C´k ematen digun egokiera au galdu bear iñola ere.

Azkenengo E.Deian berri pozgarriak ere irakurri al izango dituzu euskerari buruz, “Gero” Axular zenaren liburu bikaina ber-argitaltzera dioaztela batik bat.

Aurreneko edizinoaren ariora egingo dute, itz bat ere aldatu gabe, orthografi berriz ordea. B[e]arrezkoa genuen auxe euskal idazleak batez ere.

Eta bukatzera noa. Laster burutuko ditut zuk eskatuak, bada egun auetan Isrraelgo Enbasadan agertu bat egin bear dut7. Itzemanda nago beintzat.

Agur adiskide eta ene besarka[d]a sendo bat.

zuen 1952an, Luis Villasanteren Euskaltzaindiko sarrera-hitzaldiari erantzuterakoan, Eliza katolikoa gogor salatzeagatik hark euskararen aldera zuen jokabideagatik.

5 Beste aitortza bat, Ibinagabeitiak euskaraz idazteko zuen trebeziarena.

6 “Irratiz emanak” izango da!

7 Israelek bere hizkuntza aurrera ateratzeko eta aberria “askatzeko” ere egin zuen borrokaren miresle sutsua izan zen Ibinagabeitia. Baditu artikulu bat baino gehiago Israelen alde idatziak. Hil zen arte Israelen alde agertu zen, miresle sutsu, eta palestinarren aurka, beste euskal intelligentsiako asko bezala, 50eko eta 60ko hamarkadetan. Garbi dago Israelek Parisen zuen enbaxadan ere sartu-irtenak egin zituela.

Eta Joseba Rezolak zerbait eskatu ere ziola han egiteko, ez dakigu erbesteko Jaurlaritzaren aginduz edo ez, baina segur aski bai.

35

6 Paris, 1951´gko Loreillak 17 Errezola´tar Joseba iaunari Ziburu´n Agur Joseba: Orra beste lantxo [sic], oraingo Pen Euskal Bilkuraz. Batez ere barneko idazleei zuzendua. Emengoak, nolarebait, gure berri iakin dute, entzun-gor egin badiote ere. Ori betiko leloa duzu gure artean, eta ez du merezi aipatzerik ere. Noiz utziko ote ditugu elkarren arteko txatxarkeri ta txikikeriak. Gure erriak gaitz ortatik sendatzen ez geran bitartean, ez du noski onik izango.

Ikus dezakezunez, artu asmoa aurrera daramakit. Zerbait astero onduko dut, eguratsa zear barreia dezazun. Gure izkuntza, begiz baino belarriz obeki biotzeratzen zaie, noski baino noskiago, euskaldunei. Beaz euskeraren ona billatzen ari geranok, bide ortara io bear.

Mila esker, azkenengo nere eskutitzean bialtzen zenizkidan itz adoregarriak gatik. Iñungo ziri gabe, bakarrean aritzeak, auldu eta iñuldu8 egiten gaitu. Zurea bezelako itzak beti biotz altxagarriak izaten dituzu. Aunitz esker bada.

Ene goraintzi eta onginaiak artu itzatzu.

7 Paris, 1951´gko Garagarrila´k 1.

Errezola´tar Joseba Jaunari Ziburu´n Agur adiskide: Onatx berriz ere beste lantxo bat: gaurkoa Euzko-Gogoa buruz. Ez dizut lan luzerik egiteko asmorik, lenago esan nizunez, gure arteko idazleon izenak eta lanakin irratentzuleak nekatu beldurrez. Gaur gero, norbait edo zerbait berri azaltzen zaigunean, aren berri emango det, eta bidenabar, aldizkari osoarena gain-gainetik. Aski dala derizkiot. Ez dakit ikusi badituzu, bainan irratitik E.G.az eman zenituten lanak Zaitegik oro argitarazi dizkit. Ez nizkion argitaratzeko biali, atsegin emateko baino. Ala ere agergarri etsi ditu. Ori yakitekotan zerbait geiago orraztuko nitun. Euzko gogoaren azken zenbakia emen dizut, Azil-lotazilei dagozkiona, alegia. Oso zenbaki mardula, eta lan yakingarriz gainezka. Irurogeitamaika orrialde. Etxaide´n lan eder bi dakarzki, bata gazte orrek ondu duen “AMAYUR” antzerkiaren aurreneko ekitaldia. Beste idazle berri batzu, lengo zarren gainera, ageri dira. Benetan, ale ederra azkenekoa. Alaz ere ez dute irarkolaz argitaratu, Barytiper edo era ortaz baizik. Zaitegi´k zer diruditan adierazteko di...[?], len bai len. Argi ta garbi esango diot lenago atsegiñago zitzaidala. Zure eritxia yakin gogo nizuke, eta bialiko al didazu azken banako ori ikusten duzuneko. Gainera, irarkolaz baino gareztiago atera omen zaio.

Zure euskerarekiko asmoak, aurrera eraman bear ditugu. Ez dugu deus onik egingo eskuak antxumatuta diraugun bitartean. Zerbait bear dugu egin. Oinarri mugatuagoak bialiko al dizkidazu. Gogoan dut “Alderdi”n argitara zenun lantxoa euskera buruzki. Arekin erdia gutxienik egiña daukagula dirudit. Batzarra bildu edo dana dalakoa, egin bear dugu. Bainan euskeraren onerako gero, eta ez bestetarako.

8

Ergeldu.

36 Amabost eguneko ixilaldia egitera zoazela zenion azken Makiña txatxu onek orria urratu dit) azken eskutitzean. Ala ere nik astero bialiko dizkitzut nere txorakeritxoak, itzean iraun dezadan.

Agur Joseba eta mila goraintzi [sinadura eskuz].

8 1951´gko Garagarrilak 2 Errezola´tar Joseba Jaunari Ziburu´n Adiskide: Lantxoa zuri igorri ondoren nere paperen artean bere aurreneko orrialdea arkitu nuen. Ez dakit nola itzuri zitzaidan. Beaz ar ezazu, besteai eratxiki dezaiezun.

Barkatu eta milesker.

9 Paris´tik, 1951´gko Garagarrilak 25.

Errezola´tar Joseba Jaunari ZIBURU´n Aspaldiko Joseba: Emen natorkizu lantxo birekin. Bear bada, luzeegitzat artuko dituzu. Oldartu naiz, orratio, labur egiteko, bainan ezin, batez ere, aurrenekoz ari naizen idazleetaz.

Merezi zuten kritiku obe ta iakintsuagorik, Etxaide´k batik bat. Aren antzerki ta euskellanak, benetan bikainak. Idazle aundi izatera elduko zaigu gazte auxe.

Ez dakit orain nola egiten dituzuten bidaietako artu-emanak, orregatik txuzen [sic] bialtzen dizut eskutitz au. Emen izan ditugun aldaketak aundiak izan dira. Eta gainera, beti urduri eta erpai, lepo gainera noiz eroriko ote zaigun Damokel´en ezpata zorrotza. Ene ustez laister aria etengo da eta orduan anka bearko dugu. Ez duzu ez noski, gure emengo egokera lanerako lasaiena. Ontara ere iritxi bearrak izan gaituzu.

Obe ixiltzea9.

Nere Guatemalako adiskideek, emengo goraberen berri iakin dutenian, beren etxe ta ondasunak eskiñi dizkite. Zaitegik, batik bat, aruntz i[o]ateko esaten dit, etzaidala ez jakirik ez tegirik paltako, gainera paperak, an sartzeko, berak atonduko dizkidala errex aski. Ez dakit zer egingo dudan; tinko irautea zan nere asmoa, azkenerarte, bainan laister paperak gertatzen asiko naiz, zer gerta ere. Min ematen dit Euzkadi´tik aldendu bearrak, zer egin ordea, inguruak ortaratzen banaute? Iñork ezingo dit saldukeritzat burura egotzi, eta egotziko lidakenari erantzun ederra ere laister emango nioke.

Agur Joseba maitea, beste bat arte.

9

1951ko ekainean Frantziako gobernuak konfiskatu zituen Eusko Jaurlaritzaren bulegoak (Parisko Marceau etorbidean) eta Francoren diktadurako agintariei eman zizkien. Lehen kolpe latza: Frantziako gobernua Francoren gobernuarekin bat, Eusko Jaurlaritza kolpatua. Dezepzio politiko izugarria; politika birplanteatu beharra. Andima Ibinagabeitiak garbi zuen egoera hartan, politikarik garrantzizkoena euskara indartzea zela. Joseba Rezola jeltzaleen artean euskaltzaleenetarik.

37

10 Paris´tik Uztailak 5 - 1951 Errezola´tar Joseba Jaunari Ziburu´n Adiskide laztana: Atzo iaso nizun zure eskutitxoa. Berbertan makiñan iarri ninduzun, eta egun bialtzen dizudan biozkada atera zitzaidan. Ez nion nere biotzari mugarik iarri nai izan, eta andik iaulki bezelatsu igortzen dizut. Gogorxko, bearba, arkituko duzu. Bainan egiak egi, beti ere, naiz mingarriak izan.

Zoritxar igarle nauzula? Aspalditik ikusia neukan gertatu zaiguna. Diaspora ez zaigula oraindik bearrezko. Ni gertu nago azkeneraño gereari eusteko, eta eutsiko diot noski. Bainan argi ikusi bear euskal-zuzia nun pizkorren iaso dezakegun. Izkuntzaren ondoan, beste zuziak oro neretzat beintzat, utsalak dituzu. Barnea bear genuke aurrenekoz argitu, eta ondoren inguruak euzkal-zuzi pizkorra esku iasoetan erabilki.

Ez ditizut ântziak zure asmoak. Ekaitzaldi ontan ez dugu amor eman bearrik, asmo oiek tinko aurrera eraman baizik.

Agur adiskide maite, eta Iauna lagun etorriko al zaigu zoritxar auen erdian lagun. Beste bat arte [sinadura euskaraz].

11 Paris´tik 1951´gko Uztailak 11 Errezola´tar Joseba Jaunari Ziburu´n Adiskide min: Egun zure eskutitz maitagarria artu dut. Mila esker. Ageri da euskal lanartean igeri ez zabiltzala. Bereala iarri naiz zerbait idaztera, eta emen dioakizun lantxoa atera zait. Gogorxkoa, bear bada, bainan egi garratzak iaurtitzeko eretirik ezin dezakegu bertanbera utzi. Eta gaurko gaiak eman didana, egoki egokia irudi zait gure eliz gizonei buruzki biotzean nitun zenbait atsekabeei aizemateko. Or ikusiko duzu, eta ondoren derizkiozuna egingo duzu.

Atsegiñez irakurri dut Giltzu iaunari buruz idatzi didazuna. Petain miriku, Molier´erenetik itzulia, Gure Herria´n irakurri nun, an argitara zatiak alegia. Lan apain eta taiuz itzulia. Euskeraz ondua iruditu zitzaidan, ain baitago euskaltasunez ongi iantzia. Orrelako itzultzaleak gutxi ta bakanak ditugu gure artean. Pozik zurekin jungo naiz apaiz gartsu ori ikustera Donibaneratzen naizenean10.

Ain zuzen, laister izango dut orrako aldi. Nere amaren abisuaren zai nago, Paris, egun batzuetarako bederik, uzteko. Egotaldi laburra egingo dut, nere txanpon exkaxak luzerik laketzen ez didatelako.

Irakurriko zenun, nunbait, azken Eusko-Yakintzak Euzko-Gogoaz diona. Ageri danez, Barandiaran iaunari ere atsegin izan zaio gure aldizkaria. Ikusia dukezu azken 10

P. Larzabal eta T. Monzon baino lehenagoko antzerki itzultzailea eta idazlea. Haren obrarik antzeztuenak izan ziren Molière-ren Le Médecin malgré lui komedia-fartsaren moldapen Pettan Mihiku eta Nesken aldi Txekhov-en La cerisaie-tik moldatua, eta P. Larzabalek gehien goresten zuena Paul Guilsou (Pol Giltzu) beraren Gizona zeritzana, guk dakigula antzeztu ez zena. Ikus nire 50eko hamarkadako euskal literatura. III. Antzerkia eta hamarkadaren ikuspegi orokorra, Utriusque Vasconiae, Donostia, 2011, 63-67 orr.

38 zenbakia. Itxuraz, arlote xamar, bainan mamiz, bete-betea. Orixe´ren lanak, batik bat, zoragarriak dituzu. Zure iritzia ezagutu nai nuke banako ortaz, Zaitegi adizkideari adirazteko. Gerturik dauzka beste bi zenbaki eta laister etorriko dira onuntza. Nere botanikatxoa argitaratzen asiko dira, gure ikastoletarako ondu dudan liburutxoa.

Geologi ta Tzoologia [sic] ere egiñik neuzkan, bainan aldendu egin zitzaidan Euzkadi´ko guda garaian11.

Ikastoletarako liburugintzan sartu nai genuke Euzko-Gogoakoek, betarik ez ordea, buru-belarri lan orri ekiteko. Nik emen bildu ditut zenbait prantses ikastol liburu, nolarebait lan orri euskeraz ekiteko.

Nere lengusu Nardiz´eri12 emango al diozu emen bialtzen dizudan eskutitxoa.

Etxez aldatua omen, eta ez dakitzut aren zuzenbiderik. Eskerrak aurretiyez, nere errian esaten duten lez.

Mila goraintzi, eta laister elkar ikusteko zoria izango al dugu.

12 Paris´tik, 1951´gko. Uztak 17 Errezola´tar Joseba jaunari Ziburu´n Adiskide ona: Dakutsunez, enauzu alperkerian ari, naizta garai onek ortara zirika. Or dioakizu beste lantxo, azkenengo Euzko-Gogoaren zenbakiak errun-erazi didana. Ikusia dukezu nunbait, 1951´gko Ilbeltz-otsalei dagokien banakoa. Ageri danez, ontzat edo artu ditute gure onuak, eta berriz ere irarkolan argiratu dute aldizkari ederra. Zuek irratiz irakurritako ene lantxoak ere argitarazi ditu Zaitegi´k. Beaz, ark ere, egoki edo arkitzen ditu.

Gaurkoan, Zaitegi ta Orixen lanak artu ditut irra-gai, benetan iakingarriak diralako. Euskaltzaindi berriarekikoa, erbestekoa alegia, neri beintzat bear bearrezko derizkit. Zuri zer deritzaizu? Pozik zure erantzuna ere iasoko genuke Euzko-Gogoan gai larri ortaz. Saiatuko al zera zerbait erantzuten.

Laguntzalle gutxi ditu gure aldizkariak, erosle ta baita ere idazleen artean.

Euskal idazle talde [sic] ugaritu nai genuke. Ni nerez lerrenak egiten ari naiz biltzeko; bainan euskotarren lumak, erderaz aritzeko ebakiak bide dituzu, ez euskeraz. Noiz iabetuko ote dira gure izkuntzak bere sabel sakon eta oparoan izkutatzen ditun ondasunetaz kanpora jali-azteko13?

Mila esker Nardiz´i nere eskutitxoa eman diozulako. Artu dut aren erantzuna, beaz laister nauzu Donibane´n. Orra baño len beste lantxoren batzu igorriko dizkitzut, idatziz ta mintzoz euskera euskeldunei burmuñean sartzeko.

Agur adiskide, eta ene biotz-agiri zabalean artu ezazu.

13 Paris´tik 1951´gko Uztak 23 11

Jesuita izateko ikasten eman zuen garaian egindako lanak, gutxi gorabehera 1923tik 1935era, Azpeitiko Loiolan, Burgosko Oñan, Belgikako Marneffen; batzuk aldenduak edo galduak nonbait.

12 Gonzalo Nardiz (Bermeo 1905, Bilbo 2003). EAE-ANVekoa, alderdiaren sorreraz geroztik. Bermeoko zinegotzi izana eta erbesteko Eusko Jaurlaritzako Nekazaritza sailburua (1936-1952). Andimaren lehengusua, Frantziara erbesteratua.

13 Gure elearen metafora ederra: ama, sabel sakon eta oparoduna, ondasunez betea!

39 Errezola´tar Joseba jaunari Ziburu´n Adiskide on: Gaur izan dizut zurearen aldi. Mila esker damazkidatzun arnas eta berri atseginagatik. Yainkoak onez, datorren ostegun goizean or izango nazu, 26´n alegia, eta itz aspertu bat egiteko ereti ere izango dugu. Nerez beintzat, egun zenbait igaro gabe ez dut ortik aldegingo.

Or dioakizu, artean, beste lantxo bat. AUZI-MAUZI, Urkixo yaunari Goratsarre izeneko liburua irakurri ondoren ondua. Euskal gaiz beti ere. Utzi bearko diot, noizpait ere, lelo orri, bestela irratentzuleak aspertuko zaizkit, dagoneko asperturik ezpadaude.

Azkenaldi ontan, nere lantxoak idazterakoan, asmo bi izan ditut begien aurrean: bata zuek, ots irratia, eta bestea Euzko-Gogoa, gure aldizkaria. Orregatik, bearba, nere lanak txukunegiak edo ditezke euskerari buruz, aldizkarian ere argitara garri ditezen. Txori bi atzeman nai erabatera.

Zuen artean ere izango dut atsarte zenbait euskal lantxo idazteko. Ori nai nuke beintzat astereko [sic] nere egitekoari ukorik ez egiteko. Gainera, bear ba, emen baino gai ugariago izanen ditut nunbait orti gaindi.

Agur, bada Joseba, eta laister arte.

14 Paris´tik 1951-gko Irailak 29 Errezola´tar Joseba´ri Ziburu´n Aspaldiko adiskide maitea: Zor aundiak egiñik nago zurekin, eta nolarebait, guziak garbitu nai nituke gaurkoan, bein betiko nere kexkaldi´tik irtetzeko. Naigabe ugari izan dituzute ni ortik atera nintzan ezkero. Beaz nere lenengo samin-agurra zure emazte ta zuretzako bedi, zuen amatxoren eriotzea dala-ta. Iaunak bere baitan izango al du zorionez eta atsegiñez inguraturik. Zorionekoak Iaunaren besoetan il direnak, zuen amatxo bezela.

Baita ere atsekabe aundia artu nizun zuri gerta-berriarekin. Zer geiago ikusi bear ote duzu oraindik? Orixe palta zitzaizun zeure soinean era guzietako ebakuntza ta osagille ibilketak ezagutzeko. Laister sendatuko al zera ta eroriko ori azkena izango al zaizu, oraindik palta egiten diguzu bada, aberriaren onez darabilkigun burruka gorri ontan.

Mila esker biali zenidan “Urte guziko Mez-bezperak” gatik. Ain zuzen ere egun aietan Zaitegi adiskideak idatzi zidan zerbait liburu ortaz Eusko-Gogoara´ko eskatuz.

Idaztia artu-ala, idaztera iarri ninduzun eta emen bialtzen dizudan kritikatxoa atera zitzaidan. Ez du deus balio, bainan zeorrek nai duzuna egingo duzu, bada ez derizkiot ain egoki irratiz aizemateko14. Ordain saria ere ementxe igortzen dizut, 2.400 libera zorrak oro garbi geldi ditezen.

Aspaldi ontan alper, elkor ta nagi arkitzen naiz. Lan aundi bat burutu dizut “Olabide´n aurretiko Itun Berriaren Itzulpenak” deritzana, gure aldizkariak idazle aundi orri eskeiniko dion zenbaki berezirako. Bestela ez dut ezertxo ere ondu. Ba´dizut gogo irratirako zerbait idazteko, bainan goi-argia neregandik saiestuta edo dabil, beinipein argitasunik ez dit eman nai. Gaiak ugari bai, bainan idazkortza mutiri.

14

Ikus helbide elektroniko honetan: http://kritikak.armiarma.com/?p=3676.

40 Berriz ere ene atsekabeak agertuz, besarkada sendo bat artu ezazu eta len-bai-len osasun osoa opa dizut. Goraintzi niketz zure emazteari.

15 Paris´tik 1951´gko Urrilak 10 Errezola´tar Joseba Jaunari Ziburu´n Adiskide maitea: Pozik irakurri ditut zure lerrotxoak. Enuen uste idazteko gai ere izango ziñanik, oean etzanda, beaz ez duzu zerta[n] barkapenik eskatu. Pozten naiz, baitare, zure ankautsia obeki dioalako. Laister aurresku eder bat egin izango al duzu erri ortako zeian15.

Arrazoi duzu meza bezperatazko ene eritxiaz diozuna. Etzerate noski, gortzarreak [sic] irratiz irakurtzen asiko. Beaz, nai dituzun mozketak egin, ondoren egokien deritzakezun eran irakurri zenezake: nere baimen zabal-zabala duzu ortarako.

Gaurkoan Mitxelena´ren liburu berri “Ama-Semeak Arantzazu´ko Kondairan” deritzanaz idatzi dudan kritikatxua bialtzen dizut. Au ere Euzko-Gogoa´rako ondu dut16.

Egileak berak igorri [dit] ale bat, eta arri ere biali diot nere iritxiaren ieki bat. Zer esanik ez, nai duzuna egingo duzunik. Egia esan ederki idatzia dago Mitxelena´ren lana: liburu ederra duzu eta gainera bikainki argitaratua.

Ba ditut oraindik Euzko-Gogoaren iru zenbaki irizgai. Azkeneko zenbakian nere “Landareetaz Atsapenak” irartzen asi dira. Egunen baten irurak batera artu eta irratirako lantxo bat idatziko dut. Asi egin bear orde, eta ortarako ere aldarte edo umore bear, eta...egia esan aspaldi ontan burmuñak elkortzen ari zaizkit.

Ikusi al duzu GERNIKA´ren azken zenbakia? Buenos Aires´en argitaldu da eta euskal lan ugari dakarzki gañera irratiz irakurgarriak geienak. Ua ere, idazlan eske ari zait.

Gaurkoz aski. Orizu ene besarkadarik sendoena.

Beitian berriak izan ditut Genebe´tik17. Pozik daude, bainan aurregunetan lan gogorra eragin omen diote UNO´ko jauntxoak. Onez aterako da noski arrago ortatik eta betiko bere tokian kokatuko. Ala bedi.

16 Paris´tik 1951´gko Azillak 23 Errezola´tar Joseba Jaunari Ziburu´n Adiskide ona: Aspaldion buruauste ugari baitare lan ugari izan dizut nere Guatemala´rako ibillaldia gertatu bearrez, eta oraindik IRO´n erantzunaren zai naukazu, eta gainera berri txarrak, bidai ordaña ukatuko didalazkoa edo. Orrela izatekotan, Yainkoak ez dula nai ni ara juterik, esango nuke. Dana dala, Zaitegi beñipein deiez ari zait len bai len joateko 15

Plazan.

Ikus helbide elektoniko honetan: http://kritikak.armiarma.com/?p=3739 17 Pedro Beitia, Andimaren laguna. Joseba Rezolaren idazkari izana Eusko Jaurlaritzaren Defentsa sailean.

Hona Auñamendi entziklopediak berataz ematen duen informazioa: http://www.euskomedia.org/aunamendi/25751.

16

41 esanaz. Egia esan naspillaldi ontan ez dizut batere gogorik izan euskal-lanetara jarteko, eta ezertxo ere ez dut ondu.

Or dioakizu Azkue zenaren oroitzapenetan idatzi dudan lantxoa. Zeorrek ikusi ta irakurgarri ba´deritzazu, or konpon. Beste sakonago bat idazten ari naiz EuzkoGogoarako, merezi baizun arkaitza bezalako euskaltzale aundi ark. Adiskide min nizun gañera.

Orain eskaritxo bat. Nere adiskide Norbert Tauer´ek Urte Guziko MezaBezperak eskatzen dizkit18. Ez dakit zuek oraindik izango ote dezuten aleren bat.

Izatekotan biali ezaidazu, arren, eta neonek ordainduko dizut balio lukena.

Pozten naiz, igeltsua gora-bera, ibiltzen asi zeralako. Laister sendatuko al zera.

Ori nere goraintzi ta agurrik gartsuenak.

17 Paris, 1951´gko Lotazillak 17 Errezola´tar Joseba J´ri Ziburu´n Adiskide: Zure [sic] jaso nizun. Meza-bezperarik ez orratio. Ikusi nituen Gregori´ri zure emazteak igorri zizkionak. Oro saldu ditu, beraz gure adiskide Tauer kamuz gelditu zaigu. Merketxoetarikoak bialiko dizkiozunean erosiko dut, artean ez, nere diruak, ondo dakizu, eskaxak dira-ta.

Azkenean, Guatemalarako ostera, betiko ito zait. IRO´k uko biribillena eman dit, bi ilabete itxaron ondoren, eta eztakit zenbat dolar gaztatuta gero, telegrama, Bisa eta milla matrikuletan19. Aurrenetik esan ba zidaten, tira...bañan bete-beteko itxaropenak eman ondoren...Neri gertatu ere egiten zait bakoitza...”Ez omen dute erbesteturik lurralde ayetara biali nai, ango gobernuarekin eztabaida ta buruauste aundiak izan ditutelako, ara joan diran batzuek dirala-ta”. Eta ona ni emen, lapur aundi biren erdian gurutziltzatua! Zer egingo? Aurrera mutillak, eta kito.

Politena, Zaitegi´k iriki dizu bere ikastetxe berria “Liceo Landibar” eta likeu ortarako nai nindun ni an. Ua ere antolatuko da noski. Gaur ain zuzen ere bere eskutitza yaso dizut ainbat gauza eskatuz ikastetxe ortarako, mikroskopio, mapak, anatomi-gizairudiak, meatz-bildumak eta eztakit nik zenbat gauza pisi ta kimi eskoletarako.

Atonduko dizkiot, dolar ederrak bialiko ditu-ta.

Or dioakizu irratirako lantxo bat, Etxaniz´en KANTA-KANTARI´ren inguruan ondua. Gure mandakoentzako20 egi-sorta, noizpait esnatzen diran ikusteko.

Montzon´en berriak eskutitz-norlenkarenak alegia, artu ditut. Bi soilik aurkeztu omen gera, orain-arte, emengo euskaldunetatik! Lotsa garriagorik...Orrelakoak ikusita, lokarri bana artuta Turripeletik21 gere buruak esegitzea dagokigu euskaldun alper, gorotz zikiñoi. Odola irakitzen jarten zait alkearen alkez. Zertan ari gera mundu ontan?

Gere gogo bakarra, euskera itotzen? Ortarako, obe izango litzake lurrak irentsiko ba´ginduz euskotar guziak.

18

Txekiar euskaltzale fin-fina. Gutun piloa idatzi zuen euskaraz eta bere garaiko euskaltzale gehienekin izan zuen gutun-harremana.

19 International Refugee Organization (IRO). Andimaren lehen ahalegin serioa Amerikaratzeko, huts egina. 1954ko otsailean abiatu zen Guatemalara delako Liceo Landibar horretan latina eman eta batez ere Zaitegiri Euzko-Gogoa kazeta aurrera ateratzen laguntzeko.

20 Gure banda edo taldekoentzat, oker ez banago, zentzu gaitzesgarri xorta batez hornitua.

21 Tour Eiffel-etik.

42 Agur adiskide, eta aurrerantzean saiatuko zerbait geiago zuri bialtzeko. Ba´ditut, lantxo ugari, azken aldi auetan erneak, bainan ez dira irratirako egokiak, aldizkarirako baizik.

Ene goraintzi oroi.

18 Paris´tik, 1952´gko. Epaillak 4 Errezola´tar Joseba Yaunari Ziburu´n Adiskide, Orratx lantxo bat! Geroago bialiko dizkitzut, Euzko-Gogoaz, ondu ditudan beste batzu. Gogorxkoa duzu gaurkoa, bainan noiztanka egiak barreiatu bearrean arkitzen gaituzu. Txorakeri litzake, euskotarron zintzotasun eta beste tasunak aoan erabilki jardutzea, amets txoro ta gezur uts diralarik.

Onik al zaude? Orixe beintzat, biotzez, opa dizut.

Agur adiskide, eta beste bat arte.

19 Paris´tik, 1952´gko Epaillak 21 Errezola´tar Joseba´ri Ziburu´n Adiskide, Zurea artu eta pozik irakurri ere nun. Antxiñako igarleen ariora mintzatzeko toki onean nago egon ere “nemo propheta in terra sua” beaz ni nere erritik kanpo nagon ezkero, profeta antzo mintzo nindeke. Bainan ez dizut zoritxar profeta izaterik nai, eta damurik, zoritxarrak baizik ezin iragarri. Igarle edo beste era batera, mintzatuko naiz beintzat, ori atsegin ba zaizu.

Emen igortzen dizut gaur burutu dudan lantxo bat argitara berri den liburutxo “Noni eta Mani” buruz. Ene adiskide batek idatzia da. Oraingo lantxoa ere oso beltza eta odei goibelez inguratua22. Noiz idatzi al izango ote ditugu argi goxo urdiñez inguratuak. Or ikusiko duzu eta deritzakezuna egingo. Baita ere igortzen dizut Lendakariak Eusko-Ikasleei oraintsu izan duten urte batzarrerako egin itzalditxoa ere23.

Ez zizun nunbait iñork ere bialiko. Neonena duzu euskeralpena, erderazkorik ez daukat.

Oraintxe artu dut Labayen´en kartatxo bat Donostia´tik. Ara zer dion: “Bitartean Euskalerri – Mando-Erri radioz entzun det. Egiaren garratza ta aundia! Guziok irakurtzea merezi du”.

Zoritxarrez lantxo oiek ere gutxien ber dutenak entzun oi ditute, benetako euskaltzaleak. Mando-belarri aundiak ez! Zer egingo diogu?

Agur adiskide beste bat arte.

20 22

Hona John Stefan Svensson-en “Noni eta Mani” (Plazido Muxikak itzulia)-ri buruz Andimak idatzitako iruzkinaren esteka: http://kritikak.armiarma.com/?p=3737.

23 Gabon-mezu bat edo beste ere itzuli zizkion Andimak Jose Antonio Agirre lehendakariari.

43 Paris´en, 1952´gko Epaillak 28 Errezola´tar Joseba I´ri Ziburu´n Adiskide, artu nitun zure eskutitza eta bialtzen zenizkidan Biurri´ren artikuluak ere. Irakurri nitun, eta ondoren aiei erantzuteko idazten asi naiz. Arek aipatu guziei erantzuteko, lan aundi ta zabal antola bearko nizun, ain dira ugariak ark yaulki astakeriak, ondo dakizunez. Iru edo lau, garaienak, iaso ditut eta aiei erantzun diet, labur eta ez nik gogo nuen bizkortasunarekin. Alare bestetan baño euskera errexagoa dala derizkiot oraingo, txiro eta urriagoa ere bai, aitortu bear dut. Or dioazkitzu BIURRIKERIAK nai zenukenez iardun dezazun24.

Maiz min ere ematen dit prankotarrei gai auetan erantzun bearrak, gutarrak euskerarekiko ain soraio eta alper ikusirik. Zer egingo digute prankotarrak? Euskal ikastola Euzkadi guzian ezarri? Eta gu bitartean euskera lardaxkatzen, euskera ondatzen, gure auzi garratzenari arpegi emateko txito batek baño adore gutxiagorekin? Gu ere ergelen artean ondo geundekela deritzait. Prankotarrak ederki ari dira berena aurrera eramaten, ots Euskalerria ondatzen. Ori dute jo-muga eta ederki egiten dute. Gu ordea, Euskera ta Euzkadi jasotzekoak jayo gerala erdera eta Españari indarrak ematen ari gera. Ez ote ori negargarria? Bañan agerian olakorik ezin esan, mundua ez lotsatzeko, euskotarrak lotsa aspaldi galdu bai zuten.

Gure aldizkari Euzko-Gogoa aurrera dabil. Atzo izan nun Zaitegi´ren eskutitza, eta laister irugarren urtean sartuko gera. Lan sakon eta jakingarriak bialdu dizkiot nik emetik, nere ta beste zenbait idazle azkarrenak. Ondo dakizu euskaldunak gure aldizkariari egiten dieten arrera ederra...

Astero zerbait bialtzeko alegiñak egingo ditut. Beaz, laister arte. Eta iñoiz orlako yakingarririk ba´zenu, igorri ezadazu oraingoan bezela.

Agindu beti ere euskeraren onerako

21 Paris´en, 1952´gko Jorraillak 24 Errezola´tar Joseba jaunari Ziburu´n Adiskide ona,

24

Delako “Biurri” hori Seminario Rojas zen, faxista, Riestra Bizkaiko gobernadore zibilaren adiskidea.

F. Krutwigek zioenez, Euskaltzaindia berregituratzeko 1949an, beharrezko gertatu zen ezkutua (Ikus Imanol Murua kazetariak F. Krutwigi egindako elkarrizketa: Jakin 101, 1997). Hona Ixaka Mendizabali zer ziotson Andimak gai horretaz 1952-III-31n egindako gutunean: “Euskel izenen inguru sekulako ixtilua sortu da Bilbaon. Biurri deritzan norbaitek (Rojas Seminario da Biurri ori) bost artikulu argitara ditu El Correo Españolen euskerazko izenetaz. Kirtenkeriz gainezka. Erantzun garratz bat eman diot "Euskadi Irratia"ren bitartez. Etxe bazterrean eta lagun artean bakarrik erabili ditezkela euskel izenak esaten dizu.

Gainera lizun, parregarri eta fabulazko dirala. Nere kontura artu dut idazle zantzail ori eta ederki bizkarra berotu diot.”

44 Emen igortzen dizut “Irazusta´tar Jon Andoni´ren Oroitzapenetan” deritzaion lantxoa25. Lenago bukatua bear nukean, bainan azken egun auetan bear baño bisita geiago izan ditut eta ia iru aste lenago asi nuen idazlan au zokoratuta euki dut egundaño.

Irratirako baño aldizkarirako egokiagoa da noski, lantxo au, bañan zenbait atal irratutik [sic] irakurgarri dira. Zeorrek ikusiko duzu bidezkoen zer dan.

Untzeta´k idatzi zidan nere “Biurrikeriak” Alderdi´n argitaratzeko baimena eskatuz26. Eman nion, ez orde oartu gabe idazlan ori lau-aizetara zabaltzeko obeago zala aldizkariaren magalean yasotzeko baño. Ori yakitekotan borobillago ta apaiñagoa idatziko nuen.

Atzo artu nuen Euzko-Gogoaren azken zenbakia, 11-12 garrena, igaro urteari dagokiona. Aurtengo lenengoa ere irartzen ari dira, beaz laister emen izango dut.

Oraingo onek ba´dakar lan ernegarririk, yakintza saillean batez ere.

Ene agurrik xamurrenak orizkizu

22 Paris´tik, 1952´ko Loraillak 7 Errezola´tar Joseba yaunari Zibourü´n Adiskide maite, Aspaldion zure berririk gabe nagoen arren, gaur nereak ematera natorkizu.

Azken aldi oetan igorri dizkitzudan lanak ez zitzaizkizun, nonbait, deus aundirako izango. Ikusi dut Muxika´ri buruz idatzi nuenatik asiera ta amaia baizik ez dituzula onartu. Gogorxkoak ote erdikoak? Oiek ere esan bearrak dirala nik uste, kalterik aski egin bai die yesulagunek gure erri ta izkuntzari azken amabost urte auetan. Lenago ere ba´dakit zerbait idatzi nuala, bainan iraizean (bidenabar), ordun esanari gutxi-etsita, oraingo ontan borobillagoak esan nai izan ditut, oro egiak, gezurrik iñoiz ere ez bai´diot iñortxori egotzi. Ain zuzen Ibalan´i (Labayen´i) idatzi nion Muxika´tzaz idatzi nuenaren berri emanaz eta bere aburua eskatuz, nerea gogorregia zitekean beldurrez. Ara zer erantzun zidan: “Josulagunei berriz iñarrausi on bat; ederto! Ekin, merezi bait dute.

Maltzur alenak ez bestenak!”. Eta barnekoak, geienak beintzat, orrela uste dute. Baña dagoneko beranduegi da gaiok irratiz aizetaratzeko. Ala biz. Dana dala, gure aldizkari Euzko-gogoak nere lantxoa oso-osorik argitaratuko du, J. lagun.

Gaurkoan ez duzu iñausketa aundirik egin al izango. Alik laburren eta beteen idaztera saiatu naiz. Ain zuzen egun auetan Euzko-Gogoaren azken bi urteetako arkibidea egiten ari izan naiz, eta arkibide orrek eman lantxo ortarako gaia. Nik ez dut iñoiz ikusi ain aldizkari beterik.

Ikusi ditut “Alderdi”n zure ta Jadarka´ren idazlanak Biurri buruzki. Ederki zeatzen duzute, bear bezela.

Eta bukatzera noa, beste bat arte. Nola zabiltza osasunez? Nere gorantzi atsegiñenak orizkitzu.

23 1952´gn. Loraillak 12 25

Izenburu horrekintxe argitaratu zen Euzko-Gogoa, 1952, 3-4, alean. Artikulu luzea, lehenik, eleberriaren historia laburra, gauza bera Euskal Herriari zegokionez, eta azkenik Irazustaren bi eleberriak, Joañixio eta Bizia garratza da.

26 Iñaki Untzeta Alderdi EAJren aldizkariaren arduraduna.

45 Ibinagabeitia´tar Andima jaunari PARIS´en Adiskide maitea: Artu nuen zure Lorailla´ren 7´ko eskutitza.

Muxika´ri buruz idatzi zendun lana-gaitik argitasun bat zor dizut. Ez genuen iñaustu lan ori, baizik bi puzketan jarri, bi alditan emateko. Ori egitera beartu giñan zetorren bezela luze xamarra irtetzen zitzaigulako egun aietan. Nola bi arazo erabiltzen zenduzen, batari ta besteari zegokienak puzka bakoitzean jarri ginduzen. Batean Muxika´tar Plagida´ri zegokiona eta bestean Josulagunatzaz ziozuna.

Egia da azkeneko au gogor xamarra iritzi nuela. Ez neregatik baizik entzule batzueri zer irudituko zitzaien oldoztuaz. Ba-dakizu auen arten danetakoak dirala ta Josulagunen gaia kontuz ibili bearrekoa dala. Jaun oien kontra asko daude eta asarre orri indar geio emate[a]k ere zerbait keskatzen nindun. Alaz guztiz ere gertu neuken lenengo zatiaren ondoren emateko, baña bitartean beste gai batzuek sortu ziran eta zure bigarren puzka ori atzeratuta gelditu zan. Gordeta daukat une egoki baten argitaratzeko. Ez nuke nai ordea otzean eman, baizik zerbaitek bidea eta egokitasuna ematen digunean.

Gure laguntzalleen lanari etzait atsegiñ aldaketarik egiten, baña batzutan gertatzen naiz toki-bearrean lan guziak emateko eta ordun egiñ oi det lan batzuek zatitu gure araudi edo programan neurrian ipintzeko. Ori egin nuen zure irakurgaiakin eta ori bera egin det Irazusta´tar Jon Andoni´ren oroitzapenetan idatzitakoekin.

Ez det uste gaizki artuko didazunik, buru ariñez egindako gauza ez dan aldetik, baizik bearrak eginarazten diguna.

Esan bezela Irazusta zanari buruz idatzi zenduena argitaratu degu eta oraiñ eskuartean daukagu Euzko Gogoa´tzaz biali diguzuna. Laister emateko asmotan.

Etzaitez guretzaz aztu. Zure lanak gure entzuleen artean oso gogoz artzen direlako.

Ez nuen nik idatzi “Alderdi”k argitaratu duna “Biurri (el retorcido)” idazburuakin. Oso ederki iruditu zait neri ere lan ori.

Osasunez iñoiz ez bezela nabil.

Artu besarkada estu bat. [sinadura eskuz].

23 1952´gn. Garagarrila´k 18 Ibinagabeitia´tar Andima jaunari PARIS´en Adiskide maitea: Emen bialtzen dizut arpidedun txartel bat “Euzko-Gogoa” aldizkariari buruz.

Bertan esaten du Irizar´tar Peli´ri biali bear zaiola, baño au uste dut lan abetan jarraitzeko eztala egongo une onetan. Bosteun libera datorren astean bialiko dizkitzut Juan Jose´ren bitartez, baldin zuk beste zerbait esaten ez ba-diazu.

Irizar jauna ba-dijoakigu eta aurrera ezin genezake itxaron bere laguntasunik Euzkadi irratirako. Bere utsune betetzen zail izango zaigula deritzat. Orregaitik eskatzen dizut al dezun maiz idatzi daiguzala zuk zerbait. Aspaldian ez degu zure eskuetatik ezer artu eta burubelarri gabiltz gure eginkizunak betetzeko.

Barrendik ere aldi onetan ezer gutxi bialtzen didate; aste ontan ez dut ezer artu.

Beaz, zurekin kontatzen det eta zerbait bial al ba-zenezake gure entzuleak pozik entzungo dizute.

46 Al dutenean ba-dut asmo txindi zerbait “Euzko-Gogoa”-ri iritxi erazteko, baña bolara ontan larri nabil. Nere emaztea klinikan izandu dut eta naiz eta orain obeki egon txanpon batzuek kosta zaigu eta gure poltsa auldua zegon baño geyo.

Artu nere agurrik xamurrenak [sinadura eskuz].

24 Paris´tik, 1952´gko Uztak 1 Errezola´tar Joseba´ri Cibour´en Adiskide maite, Yaso nuen zure eskutitza eta pozik irakurri ere bai. Ezin izan dizut lenago erantzun, aspaldi ontan guziz lanpeturik ibili naizelako kanpoaldetik etorri zaizkidan zenbait bizitaz gainera, aiek eman dizkidaten lanekin. Orain barealdian sartu naizela esan diteke, eta zerbait zuretzako idaztera oldartu naiz. Emen bialtzen dizkitzu[t] iru lantxo: “Leku Euskerari!”, “Euskal-idazleak Arantzazu´ra”, zuretzako idatziak eta irugarrentxoa “Kultur-bidean” Gernika aldizkarirako ondua eta igorria. Aurreneko biak labur xamarrak, irugarrena luxeagoa. Nik uste emendik aurrera zerbait geitxoago idatziko dizudala irratirako gai arin xamarrak erabilki. Asmoak beintzat onezkoak ditut, or ikusiko egiña[k] ere nere asmoak egiztatzen dituten.

Euzko-Gogoa´ko arpide txartela ere artu nuen.Ikusten duzunez ondo merke ipiñi digu Zaitegi´k aldizkari ori. Gaurgero euskaldunek ez dukete aitzakirik gareztiegi zalata lenago egiten zutena egiteko: arpidetu ez. Ez dut uste sari ori, gure aldizkariari ukatu dezaioken euskaldunik izango danik. Ala egiten ba´dute, gure artean ez euskaltasunik ez gizontasunik ez dagola agiri agirian yarriko dute. Aldizkariaren ardura, Peli Irizar ba´dioakigun ezkero, Errazti jaunari eman diot. Beaz ua izango da Prantzian EuzkoGogoaren arduradun. Nik ez dut neretzako artu nai izan egingo ori, dakizunez, ni ere ainka bat yasota nagolako itsas-bestaldera pausoa noiz emango. Etsi-etsita nago beintzat ainka egiteko: zilarrezko egoak palta, bañan oiek etorriko zaizkit Yainkoak ones.

Ba datorkigu udara bere sargori ta beroakin atseden eskeinka. Aurten atseden laburra artzekotan nago, Euskalerrian, bañan zuengandik urruti. Zuberorako ustea daukat an bakardade osoan egun batzu igarotzeko. Orrela askoz ere obekiago nere euskal-gogoa sendotu al izango dut. Beaz ez dut uste aurten ikusiko zaitudanik.

Agur adiskide eta beste bat arte.

25 1952´garren Uztak 2.

Ibinagabeitia´tar Andima jaunari PARIS´en Adiskide maitea: Zure atzoko eskutitzarekin artu ditut iru irakurgai zein baño zein ederragoak.

Gañera une onetan atsegintasun berezi bat ematen didazu, irakurgai bearrean larri-larri gabiltzalako. Idazle batzuek alde eta beste batzuek pot, emen naukazu nere eginbearrak nola bete asmatu eziñik. Eta orain esaten didazu zu ere bazuazela. Penaz artzen det berri au baña iruditzen zait zure alde egite onekin gure alkarrikako lokarriak ez dirala etengo eta bear bada len baño sendoagoak biurtuko dirala.

47 Buenos Aires´ko “Euzko-Deya”-n bitartez jakin det euskel eskutitz norkgeyagoketan lenengo saria eman dizutela eta besten gañetik oso goitik izan zerala. Asko poztu nau berri onek eta nere zorion ugariak bialtzen dizkitzut.

Atzo zure izenean eta Juan Jose´n bitartez biali nizkitzun 500 libera “EuzkoGogoa”-ren arpide alderako. Geroztikan zure eskutitza irakurri ondoren jakiten det diru oiek Errasti´ri biali bear nizkiola. Arren eskatzen dizut artzen dituzunean Errasti jaunari pasatzeko.

Ez daukat girorik geio jarraitzeko. Emaztea gaxo daukat eta kezka bizian gaude zer gertako. Osagilleak esaten digu iru edo lau egunean ikusiko dala gaxotasun onen garrantzia eta bitarten edozein gauza gerta leikela. Larri-larri gaude eta uste dut barkatuko diazula emen karta au mozten ba-det.

Artu nere agur eskertsu eta beroenak. [sinadura ezkuz].

26 Paris´tik, 1952-gko Uztak 27 Errezola´tar Joseba iaunari Ziburu´n Adiskide, agur: Zure gutuntxoa eta inkesta artu nituen. Oraindik ez dut bear bezala erantzuteko betarik izan. Alare erantzun bete bat idazteko asmotan naukazu. Mitxelena Aitari ere biali diot, ark ere bere bulkoak gai orren inguruan irauli ditzan. Or ikusiko bialtzen ote dituen. Gauza iakingarri dala nik uste eta ardura aundikoa euskararen arazoa, piskortzen ari dala dirudian garai onetan batik bat. Ba dirudi gure errian gazte yendea, gazteak gure ondoan, urduritzen asiak dirala euskeraren auzia dala-ta. Gaur goizean, ain zuzen, Labayen´en eskutitz bat iaso dut, eta angoek argitara nai luketen aldizkari baten oñarri edo programa igortzen dit. Ez dakit egingarri izango ote dan, bañan erakusten duten ardura beintzat ernegarria da.

Azken Euzko gogoa ere iritsiko zitzaizun, or nunbait. Lan sakonak dakarzki, beti bezala. Gaur “Herri Miña”, Belokeko beneditanoek argitara liburutxoaz lantxo bat igortzen dizut. Merezi dute bai euskaltzale kartsu oiek beren inguruan egiten dugun baino zabalkunde aundiagoa egitea. Tama[la] irarkola eder bat aiek ez izatea, euskal lan eder ta merkeak emango lizkigukete bada. Zuek ez al daukazute or zokondoren bet edo bat usteltzen? Lenago ba zala uste dut. Bearba, Axpe´k27 yakingo du. Orrez gainera, “Buru-lan, Kultur-lan” “Alderdi”n argitaratzen ari naizen lanaren bigarren partea ere or dioakizu. Lehen partea ez daki[t] bialdu ba´nizu, dana dala datorren “Alderdi”n argitaratua ikusiko duzu. Gauzak diran bezala, egia larru-gorrian aitortuko dut aldizkari ortan, naiz baten batzu mindu edo naigabetu. Ez daukagu eskubiderik beraka dioakigun izkerarekin txantxetan ibiltzeko. Egia ikusiko al dugu guzi-guziok.

Biok, emaztea eta zu, onik eta ederrik arkituko zeratela nik uste. Orixe biotzbiotzez opa dizutet beintzat.

Agur adiskide, eta laister lan pilla bat bialiko dizut, iñoiz baño gogorrago ekitekotan nabilkizu bada.

Ara emen Labayen´ek zer diostan bere gutunean: “Ez dakit adirazi dizuten, Bilboko aldean euskel aldizkari berri bat sortu naiean dabiltzana. Au da erantzun diotena, iritzia 27

Juan Ajuriagerrak erabili zituen ezizenetako bat, oker ez banago.

48 eskatu bait didate, orrelako aldizkari baten buru ta zuzendari Ibinagabeitia Andima litzakela egokiena. Zurikerik bage ala da. ¿Litekena al da zu berriz Bilbora etortzea?

Bear bada eragozpena kentzea ez litzake ain gaitza. Euskaltzake guzioi pozgarri litzaiguke gureartean zu bezarkatzea”. Zer derizkiozu?

27 Paris´tik, 1952´gko Dagonillak 5 Errezola´tar Joseba´ri Ziburu´n Adiskide on, Atzo zure eskutitza eta gaur Mitxelena Aitarena yaso ditut. Ez da ez gure olerkari gaztea lo egon. Ementxe bidaltzen dit “Euzkadi Irratiaren Iru Galderai Erantzunak” deritzaion lan ederra. Nik zure eskuetan uzten dut. Ara berak zer dion: “Parrastan idatzi ditut, lumara etorri-ala askatuz eta yaulkiz, izen-ordeak adoretuta.

Irakurtzean, batenbatzuk kolkoan sentiko ditute, bearbada, arkakusoak eta asunak, atzamarka. Ori bear dugu, ain zuzen: kolkoa bero, euskeraganako. Nai ba´duzu, ondo ba´derizkiozu, argitara dezakezu “Euzko-Gogoan”. Yakiña, izen-ordez. Izen-ordez ere odei trumoitsuak ingura bait-ditezke.” Beraz badakizu izenordepean aizetara bear dituzula gure adiskidearen erantzunak, eta al izan ezkero beintzat ixilpean gorde, aruzkoan naigaberik izan ez dezan. Oso erantzun tayuzkoa derizkiot, naizta, berak dion lez, batenbatzui axkura emango ba´die ere28.

Orrez gainera beste nere lantxo bat ere bialtzen dizut argitara berri dan “AndreMari Euskalerriko Mendietan” liburuari buruz. Nere erantzunak ere ia antolatuta dauzkat; zerbait zuzendu edo orraztuko ditut Mitxelenarenak irakurri ondoren, alare, laister eskuartean izango dituzu. Erantzun guziekin bildumatxo bat egin bear zenuke, gere iritxiak eman ditugunen artean bederik zabaltzeko. Uzturreri eman nion zure inkesta.

Asko poztu nau zure emaztea osasun bidean ondo dijoala yakiteak. Yarraituko al dio, osasun betea iritxi arte. Zuk ere adiskide, ardura guziak artu gure aberastasunik bikañena dan osasuna zaitzeko.

Ene agurrik pizkorrenak orizkitzu Axpe´ri bialdu dizkiot Euzko-Gogoaren zenbakiak, emen ditudanak beintzat, Agerre yaunari bialtzeko. Artuko zitun nonbait.

28 Paris´tik 1952´gko Dagonillak 22 Errezola´tar Joseba yaunari Ziburu´n Adiskide maite: Emen dioakizu zuen galderari nere erantzuna. Luze xamarra, eta garratza gainera. Zuk biali ez arren, zenbait erantzun irakurtzeko aukera izan dut. Geienak txepel 28

Ikus bigarren liburuan Salbatore Mitxelenak euskarari buruzko hiru galdera horiei emandako erantzunak. Jakingarriak dira.

49 arkitu ditut. Geienak ez dira ausartu bear ziran egiak garratzki ta gizonki aitortzen.

Naiago izan dute gramatika, euskera errez ta orlako betiko leloen inguruan ibilli. Nik zaurian bertan biatza yarri nai izan dut, batik bat euskeraren etsairik aundienetaz aritzekoan. Egiak nik dizkiodanak dituzu, naizta geienok kopetik izan ez deadartzeko.

Nik bai, ta nere izenarekin gainera. Orregatik, nere lana irakurgarri arkitzen ba´duzu, dagoen bezela irakurtzeko eskatzen dizut, ezertxore aldatu gabe, elizaz ari naizen atalean batez ere. Zerbait kendu edo aldatu nai bazenuke, obe dukezu bat ere ez irakurtzea, bada erren ta ertun geldituko litzake, ta nere asmoa elitzateke bear bezala adieraziko. Ezin gindezke txepelkeritan ari euskararen il edo biziko auzi ontan. Ez da txantxetako iolasa, garaia da bakoitzaren erruak kanpora larrugorri ateratzeko. Elizak egiten digun kaltea orrexegatik nabarmendu dut: ikus eta entzun dezatela elizgizonok bein betiko egi garratza, beren bide makurrak noizbait ere alda ditzaten.

Gaurgero ez nuke nai geiago nere idazlanetan euskerari buruz ari. Zozokeriak besterik ez ditugu idazten ortaz, betiko lelo aspergarriari eragiñez. Naiago euskeraz edozertaz idatzi, euskerari buruz baño. Orregatik yo ta ke ari izan naiz, Ovidiuren “maita-bidea” euskeratzen. Bukatu dut, eta lan bikaña atera zait. Mitxelena praileari eman nion irakurtzeko; arriturik zegon ain itzulpen bikaña burutu dudalako. Gure kristau bildurtiak lotsatuko ba´dira ere, argitara aterako dut, liburu batean, eta len-baitlen. Arripetik edo dan tokitik ortarako dirua ere aterako dut.

Beitia´k eman dizkit zuen berri pozgarriak. Ez dakizu zer nolako poza artu nuen zure emaztea osasun bidean sartuta dagoela yakin nuenean. Nere atsegin pizkorrenak ar itzatzute adiskide maite ok.

Agindu beti ere euskeraren baitan [sinadura eskuz].

29 Paris´tik 1952´gko Iraillak 3 Errezola´tar Joseba yaunari Ziburu´n Adiskide ona: Ikusi dut nere lantxoa oso-osorik irratian irakurri duzula. Yarri diozun itzaurretxoa, egokia benetan, bakoitzaren ustekizunen kide Irratia ere ager ez zedin entzuleen aurrean. Nik ez daukat lotsarik nere bizkar-gainean idatzi ditudan guzien erresponsabilidadea iasotzeko. Ez orixe, eta lekarzkin ondore guziakin gañera. Ez gera bizi erdipurdika ibiltzeko garaietan, oro ari zaizkigu errukigabe gogorrean, gu ere iñungo kupida samurkeri gabe ari gaitezen gogorrea[n]. Indarrari indarrez. Elizgizonok asarratzen ba´dira ere, aserre bitez eta nik esanak gezurta ditzatela, ortarako arpegirik baldin ba´dute29.

29

Orain 60 urte Euzkadi Irratiak egin zituen galdera haiek zerbaiten seinale eta adierazgarri izan ziren, Andima Ibinagabeitiak Pariseko Euzko-Deya-n zioen bezala (“Euskeraren etorkizuna ta Euzkadi-Irratia”; 1952, urria, 352. alea): “Aspaldi ontan ba´dirudi aize oxkirri batek gure izkera zaarraren biriki nekatuak puztu eta arnas berri batez gaztetu nai litukela. Euskeraren auzia beintzat zabal dabil Euskalerri ta aberritik landa ere. Gure artean ageri dan igikun osasungarri oni nolarebait erantzun naiez, eta are indar berriagoak emateko ustez, Euzkadi´ko Irratiak inkesta bat antola eta zabaldu du, euskaltzale ta euskaldun guziei, euskeraren oraingo egokerari eta geroko etorkizunari buruz, iru galdera egiñaz.”

Orduan hasi zen, orain hirurogei urte euskara irakaskuntzara eta hedabideetara eraman beharraren kontzientzia, orduan hasi ziren euskara ikasteko metodoak eta gramatikak prestatzen Nemesio Etxaniz, Andima Ibinagabeitia, Andoni Urrestarazu (Ikus honen “Euskeltzaleak: yakintzaleak eta ekintzaleak”, “Gasteizatarrak” ezizenpean, Euzko-Gogoa, 1952, 9-10, irail-urrilla), besteak beste, eta hitz batean egungo euskararen aldeko mugimenduak han ditu egun ere bizi dugun aroaren erroak, nahiz Franco hil

50 Egun Mirande´ren erantzuna igortzen dizut. Nere lana irakurri duela esan diteke, eta ez du ezagutzen ere. Zenbait puntutan ustekide gaituzu. Lantxo au oso ederki idatzia, Mirande´k egin oi duenez, eta gainera irakatsiz ta dotrinaz betea. Ez da gazte auxe edonor. Ogeitasei urte baño ez ditu, bañan irurogeita sei urteko batzuek baño burutsu ta zentsundunago. Onek ere ez du mingañean oztoporik egi biribillenak yalgitzeko. Eta berriz ere emen gauzkazu, norbaitzu ez ote diran aserretuko aiek aditzean. Ez dut uste, bada zuen euskal atala radiotik entzuten dutenak, benetako euskaltzaleak dituzu eta oiek ez dira ikaratzen euskeraren onerako egi biribillenak iaurtitzen ditugunean. Besterik ez dute nai ere, egi oriek entzun, eta gezur-iduriak ankazgora botatzea baizik.

Nere “Buru-lan, Kultur-lan”en inguruan eta azkeneko zatia ere igortzen dizut.

Ba dakizu “Alderdi”rako egiña dala idaz-lan ori eta illabete ontako zenbakian argitaratua izango dala. Nai dukezuna egin zenezake.

Beste gabe, agur urren artio

30 Paris´tik 1952´gko Urrillak 7 Errezola´tar Joseba´ri Ciboure´n Adixkide: Gutun onen aldamenean igortzen dizut atzo eskuetara zitzaidan Tauer´tar Norberta jaunaren zuen itaunketari erantzuna. Neonek igorri nion itaunketa ori eta euskaltzale gartsuak laster erantzun dio. Agiri danez, oraindik ez dira atertu erantzunak.

Azkenengoz aizetara dituzun zenbait irakurri ditut, eta atsegin izan zaizkit, “Ixenbarik”ena batez ere. Lenago ere esan nizun nere ustez erantzun guziak bear bezala bildu ondoren, liburuxka baten argitara bear zenituke Euskadi guzian barreiatzeko. Zuen ozkak ez bai dira alderdi guzietara iristen. Bearrezko litzake ozkaz iritzi ez dana idatziz edo liburuz beintzat iritxi dadin. Ikusiko zenun nonbait, nik Euzko-Deian egin dudan laburpena eskuartean nitun erantzunak oñarritzat artuta. Zer derizkiozu? Bainan ori ez da aski. Banaka emango nitun erantzun ok, bainan ondo dakizu, Euzko-Deian toki gutzi [sic] baizik ez daukagu.

Nere “Maita-bideari” azken ukituak ematen ari naiz. Itzulpen guzia bukatu nun, eta orain itzaurrea ta oarrak antolatzen ari naiz. Lan zaila, bañan atsegiña ere bidenabar.

Argitara ba´neza, gogoz irakurriko dute euskaldunek nere lantxo au, orainarte orrelako ondoan gauzak aldatu ziren nabarmen, baina 60ko hamarkadako susperraldia baino lehen 50ekoa dago, eta galdera hauek mugarri bat izan ziren. Orduan esaten zen euskarak atzera egiten zuela kalean, baina inoiz baino hobeto idazten zela; egun ere inoiz baino hobeki idazten da euskaraz, baina euskararen erabilerak apenas gora egiten duen, erdarak, gure erdarak ez baitu batere galtzen, irabazten baizik. Orain 60 urteko inkesta hari honako hauek erantzun zioten beren izenez: Paul Guilsou (“Paul Giltzu” antzerkiidazlea), Jon Mirande, Gontzal Nardiz eta Andima Ibinagabeitiak, eta izengoitiz: Axa, Abandotarra (C. Xemein), Gurpegi, Baratz, Emakume Bat (Karmele Errazti Saratxo. Emakume Abertzale Batzako lehen burua; Xemeinen emaztea), Euskal Maitatzalle Bat, eta Ezagun Batek (Salbatore Mitxelena). Andima Ibinagabeitiari dagokionez, bere jarrera gogortzeko balio izan zuen. Delako Pariseko Euzko-Deya-ko artikulu horretan, gorago aldatu dugun horretan, etsaien artean Eliza aipatzen zuen, beste zenbaitek bezala, baina hitz biribil hauekin: “Puntu ontan Andima beste guziak baño gogorrago datorkigu: <<Eliza eliza danez, ots, Ecclesia ut Ecclesia, ez dala euskeraz ezta Euskalerriaz ere den gutienik ere arduratu argumentu pisuz sendotzen du. Apaizak bakanka ari izan dira, berezko euskal-maitasunak eraginda, Eliza seminario ta ingurumari guzietan, Estatuaren besotik, gure arima, gure izatea, euskera itotzen ari bitartean. Mojatxoak gure izkerari egin dioten kaltea neurtu-eziña omen: oienaren ondoan Egito´ko plagak aize prexkua besterik ez dituzute.>>”. Hurrengo hilean argitaratu zuen Andimak, 1952ko azaroan, aldizkari berean, “Euskera ta liburu lizunak” artikulua, euskara eta erotismoaren polemika eraiki zuena.

51 gordinkeririk gure izkeraz idatzi ez dalako. Garaia zan euskera ere sail berezietan sartzeko.

Ba ditut zenbait lantxo zuri igortzeko, noiz garbitan yarriko zai. Laister egingo dut ori ere. Artean, ene adiskide ona, gora[in]tzik minenak ar itzatzu.

Betiere zure euskera baitan.

31 1952´gn. Azaroak 7.

Ibinagabeitia´tar Andima jaunari PARIS´en Nere adixkide maitea: Aspaldi ontan ez dut zure berri.

Egun abetan lan bearrean gabiltz, ta orregaitik gaur eldu zaidan “Euzko Deya”tik, Munita Apaiz jaunaren liburu berritzaz diozuna, “arrapatzen” dizut biarko irratsayoan sartzeko.

Ba-dakit Arama´ko erretorea guri jarraitzen digula, ta pozik entzungo duala zure irakurgai ori; ongi idatzia ta zurea dalako.

Baita ere dut asmo aldizkari ortan bertan azaltzen diran beste bi irakurgaiak irradatzeko. Guri zuk bialik [sic] bezela argitarako ditugu ta uste osoan naiz, etzerala asarratuko. Zuzen ez ba-negoke adierazi egiazu adixkidetasun osoan.

Beste arazo bat: Naparrotik eskatzen diate euskel erakusketak eman bear ginduzkela, jendeak gure izkuntza ikasi dezan. Asko omen dira jakin-gura.

Eskaera bidezkoa deritzat, baña aurrera eramateko, akatz batekin arkitzen naiz: metodo edo ikas-biderik ez daukagula.

Nik astean bi sayo eman nai nituzke bata bizkayeraz ta bestea gipuzkeraz, baldin ikasbide oyek sortuko ba-nituzke.

Ez dakit ordea nun edo nola ta orregaitik zuregana jotzen dut estutasun ontatik ateratzen ote nazun. Zerbait egin al ba´genezake pozik egingo genduke; ta bearrezkoa degu nere baitan, jendearen egarria asetzeko.

Tamalez irakurri det orain dala gutxi artu detan zenbakian “Euzko-Gogoa”-koak antolatu duten norgeigokoa olerki ta itz lauzko liburu berritzaz.

Garaiz jakin izandu banu, zabalkunde zerbait egin al izango gendula deritzat, baño orain egiteko berandu da.

Adierazi egiozu au Zaitegi jauna´ri beste noizbaiterako.

Ta bide batez, esayozu, zai nagola noiz gure itaunketari erantzungo dion. Agindu zidan baño etzait oraindik eskuratu. Ba-dakit lanpeturik izango dala baña lanpetuengandik izaten ditugu laguntzak, ez bestetandik.

“Euzko-Gogoa” ortan ikusi det argitaratzen dutela Insausti´tar Josu´ren lan apain bat. Amaika bider idatzi diot lagun oni guretzaz ere ez astutzeko, baña ez dit ez erantzuten ez ezer bialtzen.

Gure itaunketa ori amaitzera dijoa ta multikopistaz artu ditugun erantzunakin liburutxo bat egitekotan naiz. Bialiko dizut ale bat erantzule guziei bezela.

Artu besarkada estu bat [sinadura eskuz].

32

52 Paris´tik 1952´gko Azillak 12 Errezola´tar Joseba´ri Ziburu´n Adiskide maitea: Erañegun zure 7´koa eman zidaten. Berandu xamar ikusten duzunez. Ongi yabetzen naiz zer nolako istilluak izango dituzun eguneroko euskal programak betetzeko. Ondo dakit bai zer kostatzen dan ori. Eta ni aspaldi ontan, elkor-aldi batek yota arkitzen naiz. Burmuñak igartu egin zaizkidala dirudit, ez zait beintzat deus onik ateratzen, eta luma ere geldi, mugitu ere gabe gelditzen zait paperaren gainean. Astindu nai aldi zakar auxe, eta ezin astin. Parkatuko al didazu lantxo batzu biali ez dizkitzudalako. Zor nizun ori baino ardura geitxoago.

Ongi egin duzu azken Euzko-Deiatik artu ta irakurri. Uts batzu agertu dira lan aietan, bañan ala ere irakurtzeko ez ziran ain kaltegarriak. Zere asmo berrietaz ez dakit zer laguntasun eman nezaizuken. Euskal-irakasketok nola egin gogo dituzu; erderaz ala euskeraz? Ondo dakit bearrezko litzakela orlako zerbait irrati bidez egitea. BBC antzeko zerbait antola dezakegula nik uste. Gogoan ditut oraindik, Arzelus zanak egiten zitun lezio aiek. Politak ziran. Esaidazu beaz, zer gogo zenuken eta nola, eta dagonetik yakin ezazu gertu naukazula zerbait egiteko.

“Euzko-Gogoak” antolatu norgeiagoka oraindik aldarrikatu zenezake irratiz, eta egin bear zenukela nik uste. 1953´ko abenduan aurkeztu bear bait dira eskatzen dituten lanak. Beaz, garaia da oraindik. Neonek ere ez dut oraintxe arte ezer ere yakin. Alare esango diot Zaitegi´ri idazten diodanean, urrengoan garaiz bialtzeko berri ok irratiz aizetara ditzazun. Bidenabar esango ere diot zure itaunketari erantzunaren zai zaudela.

Pozik ikusiko erantzun guziekin egitera zoazen liburutxoa. Onik aski egingo du barnean zabaltzen baldin ba´da. Aien reakzioak ezagun bear genituke, bainan gure yendea alperregia da reakzioen berri iñori emateko.

Arrese´k orain lau bost egun argitara duen olerki liburu berriaren kritikatxoa bialtzen dizut. Kosta zait egitea, eta ez zait nik nai nun bezin oso ta egoki atera.

Geitxoago merezi du gure olerkari zaarrak. Dana dala iñor bestek begiratuko ez dion zirrikitutik epaitu dut olerkari apain au30.

Agur adiskide maite. Zure emazteari nere agurrak agertuko al dizkiozu eta osasun oparik beteenak ere bai. Sendo iraun.

33 1952´gn. Azaroak 12.

Ibinagabeitia´tar Andima jaunari PARIS´en Nere adiskide maitea: Jemein zapuztuta dago zurekin nik biali nizun “Emakume bat”-en idazkia “Euzko-Deya”-n argitaratu ez dezulako. Ba-dakizu noski “Emakume” au bere emaztea dala.

Orain biali dit Keperiñek beste idazki bat zure eskuetan jartzeko otoiakin eta “Euzko-Deya”-n bertan argitaratzeko, ongi ba-deritzazu.

30

Oso kritika polita atera zitzaion. Ikus “Olerki berrizte” (Arrese) in Euzko-Gogoa 1952, 7-8.

53 Ikusiko dezun bezela “Norbaitek” egin zuan irakurgaiaren erantzuna da.

Nere aldetik erantzun onen ale bat bialtzen diot “Norbait” orri, jakiñen gañean egon dedin eta nai ba-du bere aldetik beste idazki bat egin dezan.

Onenian ez dezu jakingo “Norbaitek” izenordea31 neronek sumatua dala, Bilbo´tik izen gaberik eta izen-orde gaberik etorri zitzaidalako. Beraz, ez dakit neronek zeñek idatzia dan.

Poztuko nitzake Jemein´ekin dituzun gora-bera oiek adiskidetasunean zuzenduko ba´lira. Euzkotarren arteko asarreak, beti mingarri izandu zaizkit eta batez ere euskeltzale ta abertzaleen artekoak.

Ikusiko zendun bezela azkeneko “Euzko-Deya”-tik “Oianak” liburutzaz diozuna irradatu degu. Ez beste biak, lenago emanak genituela ikusi degulako.

Artu nere aldetik besarkada estu-estu bat [sinadura eskuz].

34 Paris´tik 1952´gko Azillak 14 Errezola´tar Joseba´ri Ziburu´n Adiskide maite: Oraintxe zure eskutitza yaso dut, eta ezin egon izan naiz bereala erantzun gabe.

Ez nuen lenagoko zenbakian argitara “Emakume baten” idazlana, batetik tokirik ez neukalako, orduko antolatuta neukan E.D., eta bestetik exkaxegi irudi niolako lantxo orri. Ez zetorren eraikitzera, porrokatzera, ondatzera baizik. Eta euskaldunok ez gaude oraingo ontan ondabideetatik ibiltzeko. Egi nabariegiak ziran nere lantxoan, irratikoak artuta, agertu nituenak ain errezki “Emakume Baten”32 oinpean puxkatzeko. Aundi da gero, irratirako idatzi du[t]enen arrazoi bat ere ontzat ez artzea: ez Estatua, ez Eleiza, ez euskaldun zabarrak ez omen euskeraren etsai. Durango´ko tronpa! Beaz ez dut argitaratuko ere. Bego bertan eztabaida.

Gaur igorri didazuna bai, argitaratuko dut, bainan ondoren bialtzen dizudan oartxoarekin. Parregarria benetan, negargarria ezbalitz, gure yendea euskera ukatzeko gertu ikustea baldin euskeraz idazti lizunik egingo ba´litz. Eta santu aundi oiek ez dute bat ere kexkarik beren baitan erdera lizunenak beti ere aotan erabiltzeko. Nun da emen logika? Nun da burua?33 Ni ez naiz iñoiz ere Keperin´ekin aserre izan. Al izan dudan guzietan aren izena goraipatu besterik ez dut egin nere idazlanetan eta nere gutunetan ere. Esker txarrerako.

Bera azi duzu ni zirikatzen. “Gipuzkera osotuaren eragiña bere idazlanetan ageri dala” esan edo idatzi nuelako beste gabe aserretuko zait bada. Azkeneko “Alderdi”n nitzaz idatzi duena irakurri ondoren “Elentxuaren Opilla” deritzan idazlantxo bat idatzi nuen 31

Andima Ibinagabeitiaren izengoitietako bat. Lehenago ere aipatu dugun “Euzkerea ta liburu lizunak” polemikaz.

32 Karmele Urrezti Saratxo.

33 Besteak beste, honela zioen Xemeinek (Abandotarra ezizenez: “Euzkerea ta liburu lizunak” in Pariseko Euzko-Deya 1952-12-1): “Euzkeldunak beti ixan dira ekandu edo oitura on eta garbikuak. Orregatik euzkerea beti garbiya izan da lizunkeribakua. Euzkeraz eztago biraurik eta birau-egiten daben euzkeldunak erderaz egiten dabe. Eta ori obe da euzkerara erdel-birauak bigurtu, birauak euzkeraldutia baño (...) Beraz, euzkerea edozein gauza txarraren aldez erabiltzia gaiztakeriya da. Naiko abesti zikiñak dagoz euzkeraz, eta larri zoritxarrez, españarrzaliak eginak. Eta espanarr-abestiak, tangos, pasodobles y malagueñas euzkeraz jarrtzia gauza ezin ulertzekua da. (...) Españarrtuten ba-gara euzkotarrok endakatuten gara (...) Ixan gaitezen, ba, euzkeldun garbiyak eta aberrtzale zintzuak. Eta gauza guztiyen gañian kistarr onak. Euzkerea, bai, baña ez lizunkeri-bide”.

54 Keperin´i erantzuteko. Ez dut ordea igorri, eztabaidarik eta aserrerik ez dudalako nai.

Ondo dakizu “nere opillari su ematen diodala” dio artikulu artan. Besten opillei, Keperinenak barna- nik baino su geiago eman dionik euskal baratzean baldin ba´da, yaso beza eskua eta amar milla duro emango dizkiot. Beti ari izan naiz nere idazlanetan euskal idazle guziak goraipatu eta adoretzen, itz ederrak eta maiz merezi ez ditutenak idatziz. Eta nere opillari ekiten nabillela esango ote dit. Ez dakit zer dala Keperin´ek begitan artuta naukan. Utziko nau, nai baldin ba´du. Nik alegin guziak egingo ditut engoitik nere idazlanetan aren izenik ez erabiltzeko, ez onerako eztare gaiztorako. Or konpon!

Artuko zenitun nonbait erañegun igorri nizun lantxo ta gutuna. Aztu egin zitzaidan eztabaida ixil auetaz zerbait esatea.

Agur adiskide, sarri artio.

35 1952´gn. Azillak 21.

Ibinagabeitia´tar Andima jaunari PARIS´en Adiskide maitea: Zure ille onen 14´ko eskutitzari erantzuten diot. Bera artu bezin laister idatzi nion Jemein´i esanaz zergaitik “Emakume Bat”-en idaz-lana argitara etzan “EuzkoDeya”-an. Baita ere adierazten nion berea datorren zenbakian azalduko zala, baña ez nion ezer esaten zuk erantsitzeko asmoa dezun oar orretzaz.

Keperin orain baretua arkitzen det eta nere bildurra da oar orrekin berriz zapuztuko ez ote zazun.

Ezin al zenezake oar ori zerbait gozatu edo arindu? Zure arrazoiak alde batera utzi gabe, iruditzen zait leuntxeago ipini dezazketzula eta orrela zuen arteko gora-bera oiek adiskidetasunaren neurrian eraman ditzakezuela. Au litzake nere gogorik aundiena, baldin al-bada.

Artu ditut barrendik orri batzuek, euskel ikas-gaiekin. Artzeluz´ek egiñak dira, baña alde batetik osatu gabe daude eta beste batetik ez dira irratirako egiñak. Makinara pasatzeko asmoa dut eta au egiten dedanean bialiko dizut iyeki bat irratirako antolatzeko eta bizkaieraz jartzeko. Ba-dakizu gure asmoa dala asten bein gipuzkeraz eta beste bein bizkaieraz ikas-gai abek ematea.

Artu itzazu nere agur xamurrenak [sinadura eskuz].

36 Paris´tik 1952´gko Azillak 22 Errezola´tar Joseba´ri Ziburu´n Adiskide maite: Datorren asteartean Sabin´en urteurrenean irakurri bear dudan itzalditxoaren kopia igortzen dizut. Ez dakit ezertarako bali[o]ko ba´dizu. Nik, yakiña, nere betiko leloari daragoiot, gogor-xamar gainera. Abertzale geienak, edo asko beintzat, ez dira nere aburuko, bainan aien esamesak ez didate euskerari buruz egiña daukadan abururik alda-eraziko. Ez noski.

55 Ikusi dut Arrese´n liburuari buruz egin nuen lantxoa irakurri duzutela. Oraindik ez naiz nere elkorralditik atera. Baina gandu matasa noizbait nere burutik yoango al zait lanera oso-osorik yartzeko. Orduan bialiko dizkitzut irakurgai geio.

Agur adiskide eta mila goraintzi zure emazteari.

37 Paris´tik 1952´gko Azillak 27 Errezola´tar Joseba´ri Ziburu´n Adiskide maite: EUSKERAREN EGUNA gain gainean daukagu eta zerbait egitera saia bear dugula nik uste egun ori andikiro ta apainkiro Euskadi guzian eta mundu guzian ere ospatu dedin. Francopeko Euskadi´n ez dute iñoiz ere egun ori ospatu irasi zanetik. Nere ustez, aiek ere prestatu bear lukete Euskeraren Eguna. Ortara zirikatzeko, nere esanak bat ere indarrik eukiko ez dutela yakin arren, lantxo bi idatzi ditut irratitik aizetara ditzazun. Aurrenekoan bearrezkoa dala an ere euskeraren eguna zelebratzea esaten diet.

Bigarrenean egun ori nola ospatu erakusten diet. Irugarren lantxo bat, euskeraren egunerako igorriko dizut. Bainan dagoneko lan biok len bait len zabaldu bear zenituke, euskeraren egunaz francopeko gure euskaldunak yabetu ditezen.

Xemein´en lantxoa biali nizun oarrik gabe agertuko da. Geroago astiro pentsatu nuen, eta oar ori kentzea erabaki. Besterik merezi zuen, bainan tira, oraindik gorroto gabeko ta gizon eztiak ere ba gerala erakutsi bear dugu. Alare ez dezala uste yaun orrek berak yaulki edo esanak siniskaiak diranik. Ez orixe. Aburu ertsiegia erakusten [du] euskal auzian, eta Jemeinen aburu ertsiarekin ez gera pausu bat ere ibiliko kultura eta literatura bidetik ere. Gañera nik ezin dut ulertu nola abertzale dan batek euskera zapuztu lezaken lizunkeririk gure izkeraz idatziko ba´litz. Gure izkera ez ote da lizun ta garbien izkera? Edota Euskadi komentu bat ote. Ori uste izatea, Yainkoaren erlijioaren aurka ibiltzea litzake, bada eliza yustu ta bekatari[z] antolatua dago, eta bekatariak gora bera eliza eliza da, lizunkeriak gorabera euskera euskera izango litzaken bezala, naiz Jemeinek besterik uste34.

Axpeik ikusi ba zeneza milla gorantzi niketz.

Agur eta urren arte.

38 Paris´tik 1952´gko Abenduak 16 Errezola´tar Joseba´ri Ziburu´n Adiskide maite:

34

Borroka egin behar izan zuen gaur hain zentzudunak iruditzen zaizkigun ikuspegiok bidea egin zezaten, jeltzale askok nahiago baitzuten euskara sinboliko orbangabea, beste hizkera guztiak bezala, denek, lizun eta garbiek, erabilia eta nork bere joeren kutsatua baino.

56 Gaur yaso dut Etxaniz´tar Nemesi Apaizaren eskutitz bat Askoitia´tik, eta zuri dagozkitzun zenbait lerro aldatzera nioakizu irakur ditzazun: “Zuen irrati ori, ez da beti ondo aditzen: baña lengo baten zerbait jaso nizun Xemein´ek idatzia. Zerbait idazteko asmotan nago “integrista” orren arira. Euskera galtze onetan, neretzat negargarriena, auxe dezu: abertzaleak ere, ez dutela gure izkuntza maite. Banaka batzuek, kendu ezkero, beste guztiak dirua ta jan-poza besterik ez dute agertzen. Bergara ta Deba, bi erri abertzale oso-osoak giñuzen. Erri euskaldun osoak guda-aurrez: ta ala ere, erri oietan guraso abertzaleak, kaikukeri aundiena erakutsiaz, beren aurrei euskera galtzen utzi die. Abertzale oiek, mitiñetarako ta erromerietarako bakarrik ziran abertzale. Aizea zegon aldera, aixa zebilzkigun. Euskera gordetzeak lan pixkat eskatu dienean, ez dute ezertxo ere egin nai izan.”

“Prantzin oraintsu izandako euskaltzale batek, beste au esan zidan: Euskera baño beren alderdia maiteago dute.”

“Irrati orretan ere ezin al-diteke euskera geiago sartu?. Lau aldiz lelo bera botatzen ari zaizkigu. Lau irratsaio oietatik bat, euskeraz ezin al-diteke egin?. Atsaldeko ordubatekoa bai pozik euskeraz entzungo genukela. Gipuzkoa´ko Aldundiak eratutako irratsaio oien zai-zai egoten dira gure baserritar gizajoak. Eztakizu nolako pozik entzuten duten, ematen dien euskera apurra. Zuek or, zuen esku bizi zeratenok, euskerari garrantzi aundiagorik ematen ezpadiozue, erriak bereala esaten du: Euskera´rekin iñora ezin joan ditekela.”

Beste gauza asko ere ba dizkio ene adiskideak, oietxek dira batez ere, irratiari buruz darabilzkianak. Ondo dakizu, euskalzale gartsua “Amillaitz” –Etxaniz alegia- eta euskeraren alde lanik asko egin duen apaiza. Beste liburu berri bat argitara du antzerkiduna. Ez dit oraindik igorri, bainan laister bialiko didala esaten dit.

Zer derizkiozun erantzungo didazu Etxaniz´ek idatziari. Gero nik erantzungo diot nerez bailitzan.

Agur adiskide. Euskal-orriya gertutzen ari naiz. Bi erantzun jaso ditut dagoneko “Abandotarra”ren artikuluari erantzunez. Bi-biak argitaratuko ditu[t] oraingo zenbaki ontan, eta gainera oartxo bat jarriko dut ementxen bukatzen dugula eztabaida esanaz.

Bestela ez didate lorik egiten ere utziko “Abandotar” eta besteak ere.

Nola zaudete osasunez? Nere agurrik maitekorrenak ar itzatzute Agindu nai zenukenez

39 Paris´tik 1952´gko Abenduak 29 Errezola´tar Joseba´ri Ziburu´n Adiskide maite: Or dioakizu Etxaniz´en liburu berriaz idatzi dudan lantxoa. Pozik entzungo du noski, Azkoitiatik, euskalzale gartsu orrek. Zure idatzia ez diot oraindik biali, esan nai dut, zure erantzunaren zatiak irratiari buruz. Nik zerbait aurreratu nion ez zala ain errexa ordu erdi bat egunero euskeraz betetzea. Ba dakit zer nolako istilluak darabilzkizuen egunero lantxoa ere ornitzeko. Esango diot, ea beaiek zerbait bialtzen ote duten euskerari irratiaren bitartez indar emateko.

Onik igaroko zenituten noski jai ok. Nik emen proma gabe egin ditut beti bezala erdi aspertuta. Gabon zarrez, egun aurrez oeratuko naiz eta kitu, orrela askoz ere obekiago egingo ditut.

57 Datorren urterako onginairik osoenak opa dizkitzutet. Guziok ere zori obeagorik izango al dugu aurten baño.

Zure adiskide [sinadura eskuz].

40 Ziburu´tik, 1952´gn. Abenduak 27.

Ibinagabeitia´tar Andima jaunari PARIS´en Adiskide maitea: Emen bialtzen dizkitzut 1.500 libera. 500 libera Amunarriz´tar Xabier arpidedun berriaren ordaña dezu “Euzko-Gogoa”-ren urtebetekoa. Arpidedun berri oni aldizkaria biali dezaiokezu zuzenbide onetara: Maison Anai-Arreba, route du Golf, Ciboure.

(B.P.).

Beste milla liberak Agote´tar Kepa Pasai´ko apaiz jaunenak dira, ta bi urteko “Euzko-Gogoa”-n arpide saria ordaintzeko. Billetekin batera dijoazkizu txeetasun geiago.

Jakin det Bordari minberatuta dagola zuk biali zituzun idazlanagaitik Donosti´ko aizkor-apostua aitatuaz. Nik au jakin baño len iyeki edo kopi bat biali nion, baldin erantzutea on ba-zerizkion. Ez dakit iyeki ori artuko ote zuan. Esaten nion euskeraz erantzuteko eta nai ba-zuan beste izen-orde batekin. Ikusiko degu zer egiten dun eta zerbait ikasten ba-det jakiñen gañean eukiko zaitut.

Aspaldian ez degu zure lanik artu.

Besarkada estu-estu bat. [sinadura eskuz].

41 Paris´tik 1953´gko Ilbeltzak 5 Errezola´tar Joseba´ri Ziburu´n Adiskide maite: Zure idazkia eta arekin batera milla ta bosteun peseta jaso nituen J. Jose´ren bitartez. Eman nizkion Errazti jaunari zuk ageri gurariak bete ditzan, ua baita EuzkoGogoaren arduradun Prantzi-erreinu abetan. Beraz, laster yasoko ditutela nik uste, arpidedun biek, eskatzen ditutenak. Ba´dakizu, oso atzeratua dabilkigula E. Gogoa eta iragan urteko bi zenbaki baizik ez dirala argitaratu. Oso lanpetua omen dabilkigu Zaitegi gizajoa, eta ezin guzira iritxi. Berriz ere erasoaldi bat egin dit, ara yoateko esanaz. Propozizio onargarria egiten dit gainera, bainan gogor egiten emengo lurralde eta Euskalerrik ain urrutiratutzea. Ni ara joango ba´nintza E. Gogoari indar berriak are [sic] emango genizkiola diost. Ez dakit ba...

Gabonak eta jaiak joan zaizkigu. Bijoaz ondo...Ni neu beintzat ez naute asko alaitu. Tira beste asko alaitzen dira eta...

Emen igortzen dizut BIZI...liburu berriaz idatzi dudana irakur dezazun35.

Negargarria benetan ni bakarrik aritzea argitaratzen diran liburuetaz. Zer nolakoak 35

“Bizi”, M.M. Arami. Domingo http://kritikak.armiarma.com/?p=3732.

Irigoien.

Hona

horri

buruzko

iruzkinaren

esteka:

58 gaituzu euskal idazleak? Auxe ezin dizut iñola ere entelega. Nik beintzat, ikusten duzunez gure idazle gizajoak goratzen alegin guziak egiten ditut. Maiz esker-txarrerako, bainan euskeraren onerako ba´da bego.

Agur adiskide maite, eta laster arte. Milla gorantzi zure emazteari, eta zuk besarkadarik sendoena artu ezazu.

Ementxe daukat Aita Galdos´ek argitara duen euskal liburutxo bat, txiki-txikia. Ontaz ere zerbait idatziko dut eta igorriko36.

42 Ziburu´tik, 1953´gn. Ilbeltzak 14.

Ibinagabeitia´tar Andima jaunari PARIS´en Adiskide maitea: Bi eskutitz dauzkat zureak nere erantzunaren zai, bata ille onen 5´koa eta beste 6´koa. Barkatu lenago erantzun ez ba-dizut. Ez da alperkeriz izan baizik lanpetuta nabillelako.

Eskutitz oiekin artu ditut zure bi iritziak azkenengo liburuetzaz. Irigoyen Urretxu´ko apaizenari zegokiona juan zan azkenengo igandean; Aita Galdos´enari buruz idatzi duzuna, datorren igandean sartuko degu. Zure lanak igandetako irratsaioetan jarri oi ditut, egun oietan entzule geiago izaten ditugula iruditzen zaidalako.

Bolara ontan Donosti aldetik, Gipuzkoa´ko Goierri´tik eta Markina´tik jakin detanez, gogoz entzuten emen digute eta entzuleak geiotzen ari omen dira.

Etzait batere arritzen Goatemala aldetik zure lagunak deitzearek[in], baño nik pena galanta izango nuke baldin emendik irtengo ba´ziñake. Ezpai gabe an obeki biziko ziñake eta ez naiz ni nor iñori sakrifizioak bizkarrera botatzeko. Ala ere esan nai dizut nere iritzira emen bear-bearrezko zaitugula. Ez dakit zu gabe nola “Euzko-Deya” irtengo litzaken eta nik, edo obeto esateko guk, kalte izugarria izango genduke. Erabaki bada zeorrek zer egin, baña ez aztu emen utziko zenduken utsune galantarekin.

Mingarria da “Euzko-Gogoa”-kin gertatzen dana. Jendea zai dago noiz azalduko dan eta euskeltzaleok bearra degula deritzat gure jakin egarria asetzeko.

Aurten Sabin´en eriotzaren 50´gn. urte-betetzea degu. Okasio ederra nere baitan euskeltzale ta abertzaleok Euskera´ren alde bultzada bat egiteko eta euskotar erdeltzaleak astintzeko. Ari ontatik aurten eten gabe ibili bear gendukela deritzat.

Egia diozu, zu besterik ez dagola euskel liburu berrietzaz itz egiteko. Nere baitan zu bezelakorik ez dago emen inguruan lan orretako eta zu ixilduko ba-ziña milla bider okerrago izango litzake.

Joan dan astelenean B.B.C.´tik aritu zaigu Aita Urrutia “Hamlet” euskelitzulpenetzaz. Gustatu zitzaidan bere saioa, baño ala ere esateko asmoa diot, lenago esan nion bezela, saiatu dedilla adarrak aterarte argi itz-egiten. Irrat-lanetako au bearbearrezkoa da irratentzuleak zerbait ulertzen ez dutenean irakurgaiari jaramon egiten ez dielako.

36

Aita Galdos: Jesus Aurtxoaren lenengo itzaldia. Ikus esteka honetan horri buruzko iruzkina: http://kritikak.armiarma.com/?p=3731. Garbi dago zein zen Andimaren burubidea: euskaraz argitaratzen den oro irakur ezazue, nahiz liburu halamoduzkoa izan, irakur ezazue, beti aurkituko baituzue ozpinarekin nahasian eztia ere.

59 Ikusiko zendun Euzkadi Irratian euskel idazle berri bat degula. Urrun-ots gaitzizenarekin bialtzen dizkigu bere lanak. Urrena idazten diazunean esaidazu arren zer deritzazun. Nik idatzi diot, beste askori bezela, saiatzeko argi idazten eta patxaran artzeko bere asmoak pixkanaka eta denboran indarrez jendeari arrerazteko. Ba-dakizu idazle onen iritziz euskera zarrera eta iturri-iturrira jo bear gendukela gure izkuntza garbitu, geitu eta indartzeko.

Artu itzazu nere esker aundienakin agur beroenak. [sinadura eskuz] P.S. Bordari37 ez da ausartu zuri erantzutea eska zitzaion bezela. Zure irakurgaia entzun zunean, gogorregi iruditu omen zitzaion, baña gero irakurri ondoren egoki arkitu omen zun. Ez dakit liburu lizunetaz idatzi ziguna nor dan, baña zerbait biali nai ba-diozu zuzenduko det nik Bilbo´ra lenago zure idaz-lanekin egin nuen bezela.

43 1953´gn. Otsailla´k 10.

Ibinagabeitia´tar Andima jaunari PARIS´en Adiskide maitea: Eztakit zergaitik Jemein´ek bitarteko artu nauen, baño gauza da emen dijoakizun irakurgai au bialdu ditela zure eskuetan jartzeko. Berak esaten didanez Euzko Deya´n azaltzea nai luke eta eskatzen dit alegindu nadilla ori lortzeko.

Egia esateko pake bidez poztuko nitzake baldin aldizkari ortan argitaratuko baziozuke lan au, baldin zure asmoaren aurka ez ba dago, Jemein berak esaten didan bezela. Iruditzen zait naiko zuzenki eta zitaltasunerik gabe idatzia dagola.

Etzaitez guretzaz aztu baldin zerbait egiteko eran arkitzen zeranean. Zuk bialduak aspaldi irradatu ginduzen.

Artu gure agur xamurrak. [sinadura eskuz].

44 Paris´tik 1953´gko Otsaillak 12 Errezola´tar Joseba J. Ziburu´n Adiskide maite: Aspaldi ontan ixil-aldi luzeegian nagokizula derizkiot, eta nere ixilaldi ori gaurko onekin urratu nai nizuke. Zuretzako, berariz, ondu dudan idazlan bat igortzen dizut. Au ere luxexko arkituko duzu. Zeorrek asma nundik moztu.

Lenagoko baten zer ote nerizkion “Urrun-ots”en lanari galdetzen zenidan. Ez nuke lan aundirik izango izenorde orren azpian estaltzen dan apaizaren benetako izena asmatzeko. Bein bakarrik arekin mintzatu naiz –ementxe Paris´en dago- eta orduntxe bere euskerari buruzko ustekizunak azaldu zizkidan. Apaiz maitagarria benetan eta euskaldun yatorra, bainan euskera muinetik aldatu bear orrek urrutitxoegi daramala nik uste. Gaurko aldaketa gogorregiak dituzu “Urrun-ots”enak. Ez dut uste errekan bera doan urik atzera ditekenik. Ortarako pompa aunditxoegiak bearko litukete mendi 37

Fernando Artola Bordari euskal olerkaria.

60 garbietara urok berriz jasotzeko. Orra labur nere iritxia. Gainera irratentzuleak adituko ote ditute aren lanak? Nereak illunak dira, eta ozta aditzen ditute, bainan arenak are nekezago aituko ditutela nik uste (au zuretzako bakarrik) Zer derizkiozu irakurgai-lizunen inguruan “Euzko-Deyan” eraiki dudan eztabaidari. Orra nik ere zuri galde. Esaidazu argi ta garbi. Gogorxko ari gera, bainan zerbait bear dugu gure euskaldun-asto-lokartuak iratzartzeko. Aitagureaz ezin ba da dana dalakoaz beintzat jaso bear dugu gure euskera au.

Ene goraintzi zure emazteari. Agur adiskide beste bat arte.

45 1953´gn. Otsailla´k 17.

Ibinagabeitia´tar Andima jaunari PARIS´en Adiskide maitea: Artu nituen zure ille onen 12´ko idazkia eta irratirako bialtzen zidazun idazlana.

Au polita da guretzat eta bi zatitan emateko asmoa det. Agian datorren igande ta astelenean joango dira. Bi zati egin ditut Mirande´kin izan dezun itzaldi onekin, batean emateko luzetxoegia zalako zerorrek igarri diozun bezela, baña lan ederra izanik ez nion nundik puskarik kendu zezaioken ikusten.

Ikusten dut igarri diozula Urrun-Ots zein dan. Arrazoi dezu irakurgai abek illun xamarrak direla eta Urrun-Ots´en asmoak urrutiegi dijoaztela. Ni ere iritzi ontakoa naiz.

Alare iruditzen zait gauza jakingarri batzuek esaten ditula eta beregandik zerbait probetxu euskeraren alde atera leikela. Puntu batzuetan biziki “original” arkitzen dut.

Egia da irratentzuleentzat ez dirala benetan egokiak baña esan bezela noizik bein gauza jakingarri batzuek esaten ditu eta eskuartean ditugun elementuekin bizi bearren gera.

Zere aldetik eskatzen didazu nere iritzia emateko Euzko Deyan iriki dezuten eztabaidakin, idazki lizunetzaz. Ara nere iritzia: Ondo deritzat Euzko Deya´k alamoduzko gai batzuek ibiltzea, orrela, euskeraz irakurtzeko gogoa esnatzen dalako.

Euskaldunen batek lizun idazten badu, mingarri zait, baña mingarriago baldin euskeldun orrek lizunkeri orretzaz erderaz idazten badu. Egia da euskeraz geldokeri asko ibiltzen ditugula, eta maizegi nobela rosa antzera ibiltzen gerala; nere baitan euskerak zabaltasun osoa bear du beste edozein izkuntzak bezelaxe eta agian geixego dagon egokeratik irtetzeko bear badu. Katoliko ez dan edo beste zerbaitetan gurekide eztan norbaitek euskeraz idazten badu, neri ez dit miñik ematen naiz eta gure gisa ez idatzi; baña orrelakoak gure artean etxekoak bezela artzea geiegizkeria iruditzen zait. Bere etxean bere gisa zaiatu ditezela baña ez dezatela euskera aitzekitzat artu gure artean bere asmoak zabaltzeko. Etzat batere ongi iruditzen norbaitek esan duena, au da, euskeraz izkuntza lizuna egingo ba´litz, euskerari uko egingo liokela. Euskera ezta berez lizuna ta ez bestelakoa; euskera istrumento edo birtarteko bat degu eta ongi ebaltzea edo gaizki ebaltzea gure erru izango da eta ez izkuntzena. Orrelako gauzak euskaratzaz esaten diranean, iruditzen zait ez direla ondo pentsatzen edo maitetasun gutxiakin idazten direla.

Uste dut artuko zendula nik askenengo idatzi nizun idazkia Jemein jaunaren irakurgaiakin.

Emen gripe ondarrakin gabiltz oraindik, baña len baño askoz obekio.

Artu besarkada estu bat. [sinadura eskuz].

61

46 1953´ko Otsaillak 25 Errezola´tar Joseba´ri Ziburu´n Adiskide maite: Eskuartean daukat zure 17´koa. Zure lenagoko idazkia ere emen dago, Abandotarraren lantxoarekin eldu zitzaidana. Zoritxarrez oraingo Euzko-Deyan ez daukat tokirik lantxo orrentzako, eta gerokoan ere,...ikusteko. Auzi ori lengo zenbakian bukatu nai izan nuen, aski mintzorik egiñak bai gaituzu...Bainan “Amillaitz”ek beste lantxo bat igorri dit, bere burua Lafitte´n zirikadatik zuritzeko. Eta bidezko zan oni toki ematea Abandotarrarena beste baterako utziz, Iainkoak daki noizko. Gainera neke da gauz berririk gai onen inguruan esatea: danak beren aburuak erasi ditute, Abandotar, Mirande, Amillaitz eta Lafitte´k ere, eta berririk ez digute ekarriko noski, Jemein´en azkeneko artikuluak ez dakarren bezala. Lenago ere esan zigun Zuberoan, birauak erderaz esaten dirala, eta maizegi ere entzunda dauzkagu orrelakoak...Ori bai, beste eztabaida sortu nai nuke, gure asto-lokartu alperrak pizkortzeko zertaz ez iakin ordea...

Zure idazkitik ageri danez, Mirande´k idatziak ez zaizkitzu ain atsegin izan.

Asko tartetu dira eztabaida ortan, eta egoki zan iaun orren artikulua argitara ateratzea ere. Ez duela guk bezela pentsatzen? Egia. Nik ere ez dut Abandotarrak bezala pentsatzen, bainan aren artikulua argitarazi nuen. Euzko-Deia, gainera, ez da alderdiko aldizkari: Euzkadi´ko iaurlaritzan, kristau eta iainkogabeak ere nasita ikusi ditugu iñoiz, eta orain ere orrela bizi dirala deritzat. Beaz ez da arrigarri erlijioa ukatzen duen bateri toki ematea gobernuko izparkarian. Gañera euskeraz egin du, gure arteko beste ateistak ez bezala, eta euskeraz ari dan oro goraipagarri da neretzat, naizta Luziper Deabrua izan. Maiteago ditut euskeraz ari diran idazle gaizto ta gordiñok, gure artean xeru-xeru erderaz ari zaizkigun aingerutxoak baino. Eta nik, al dudan guztietan, adiskidetsuki lagunduko diet euskal-idazle guziei, eta nere etxean artuko ere ditut. Besteak egin dezatela nai dutena. Bakoitzak ontan ere, bere asmo ta usteak. Nik ez nuke nai besterik, euskera suspertzeko, Mirande bezelako berreun euskal idazle gartsu ta argi baizik.

Ikusiko zenuke nola gure xantu ta obispuak ere mugituko litzaken euskeraren onerako...Ez orain bezala danak elkar artuta gere aberri izkera itotzen ari zaizkigu38.

BERRIZ-BERRI, Euzko Deyarako idatzi dudan berri-sailean, Eibar´ko mixioetaz ari naiz. Galantak botatzen ditut, lotsagarria izan bai zan...Radiotik berriok irakurriko ba zenituke obe litzake., Eusko-Deiarik aruntz ezpaita iristen.

Urrun-Ots´enak irakurri nai izaten ditut, bainan eskuartetik erortzen zaizkit: ezin dut egari orrelako euskerarik. Bestalde pozik nago, irratentzuleak orrelako artikuluetara oitutzen ba´dira nereak aisago ulertuko ditutelako...Gymnasi geiegitxo eskatzen dute Urrun-ots´en idaz-lanak...

Agur adiskide, eta ondo izan. Aztu zait...Bi lantxo igortzen dizkitzut. Beaz, lenagoko luzearekin iru dituzu eskuartean, oraingoz aski noski, irratentzuleak nere kalakaz aspertu ez ditezen...

Udaberri pixkat etorri zaigu emen gaindi, ez askorik...Txoriak asi dira kantari inguruetan.

Besarkada sendo bat artu ezazu adiskide, eta esanak barka izkidazu, gogorregiak baldin baderizkitzu..

38

Maiz irakurriak dizkiodan arren, beti geratzen zaizkit iltzatuta esanok, zer-pentsa emangarri bai baitira.

Berrehun Mirande nahi zituen, kristau euskaltzale batek!

62

47 1953´gn. Jorrailla´k 11.

Ibinagabeitia´tar Andima jaunari PARIS´en Adiskide maitea: Bilbo´ko lagun batek eskatu zidak39 juduen eralguntzaren berri ematen duen liburu bat. Eralguntza au Israel´darrok bere azkatasunaren alde burrukan ari ziran garaikoa izan bearko likek eta eralguntz ezkutukoa noski.

Jakiñik Israel´go Ordezkaritza´ren norbaitekin artu-emanak ditukela, asko eskertuko nikek baldin eskaera oni zerbait erantzuteko bidean ba´nindikek.

Jakingo dek onezkero berriz ekin diogula gure lanari, baña agian jakingo ez dekena dek irakurgaiez oso exkax gabiltzala. Beaz, eskuartean idazlanik ba-duk edo zerbait egiteko eran ba-ago biali eiguk arren gure larritasun ontatik irtetzeko.

Artuitzek nere agur xamurrenak eta agindu uste osoan [sinadura eskuz].

48 1953´gko Jorraillaren 23´an Errezola´tar Joseba j.ri Ziburu´n Adiskide maite: Nere ixillaldiaren luzeritxian izango zaitut nunbait. Ez da arrigarri. Amabost egunez, eri egon naiz, oe-zuluan etzanda. Ez dakit nundik norako sukarrak artu nindun, eta nereak eta bost ikusi ditut. Osagilleak iru agertu egin zizkidan. Anginak, err[e]uma zital bat edo beste izurri-erako gaixoaldi baten mende omen nengoan. Odol gernu eta inguru guztiak ikertu zizkidaten. Eza besterik etzan atera ikerpen guztietatik. Orain Yaunari eskerrak, ondo nago eta osasun bidean sarturik beti bezela gure arloari gogoz ekiteko.

Zure gutuntxoa artu nuen. Oraindik ez naiz urreratu ere Isrraelgo Enbasadara.

Eta bearr izana ba dut. Baina nik uste, Isrraelgo burrukari buruz an ez dudala arkituko libururik bat ere. Ala ere bi liburu bederik,[Arthur] Ko[e]stler´enak biak “La Tour d´Ezra” bata eta “L´Analiysee d´un Miracle” bestea, burruka artako goraberak ikasteko oso egokiak dira, bigarrena batez ere. Ementxe arkitu ditezke burruka artaz zeapen ugari. Gainera, ondo dakizunez, Isrraeldarrak oso urriak dituzu beren burruken inguruko berriak emateko, batez ere ixilpeko organizazio edo eralguntzei buruz. Gaur ere, erdi agerikoak izan arren burruka aiek, ez dizute zeapen aundirik emango. Bilbao´ko orrek, bi liburu oietan azki eta geiegi ere ikas dezake. Ikastea ordea ez da aski. Yarraibide ederra isrraeldarrek eman digutena. Aiek erabili bideetatik izan ezik Euskadi´rik iñoiz ere zorion biden ez dugula yarriko etsi-etsita nago40.

Idazlantxo bat igortzen dizut, bizkaieraz idatzia. Nire Bizkaiko ezagunek erdi aserre dagoz iñoiz ere bizkaieraz idazten ez dudalako. Batasun bidean sartu nitzanetik, 39

Lehen gutuna Joseba Rezolak Andimari hika idatzia. Adinez, Andima baino sei urte zaharragoa zen Joseba. Ematen du Joseba Rezola ohartu zela Andima ez zitzaiola haserretuko bere iritzia garbi agertuta ere –Euskara eta liburu lizunen gaian bezala-, eta konfiantzan hika hasi zitzaiola. Andimak ez zion jarraitu –hika idazten ez zelako eroso sentitzen, menturaz?-, eta aurrerantzean, zuka jarraitu zuten, honainokoan bezala.

40 Hil zen arte juduen eta israeldarren miresle sutsua izan zen Andima. 50eko hamarkadan euskaltzale gehienak hala ziren: Nemesio Etxaniz, Imanol Berriatua...

63 ezin dut euskera bakarrean baizik idatzi, naizta bizkaiera ere ondo ezagutu. Bidebatetik bein asi ezkero, bide orri yarraitu bear diogu il arte. Ni ortan nago eta ez dut uste bizkaieraz zer onik egingo dudan, beste euskeraz be txepel xamarrak baino ondu ez arren.

Udabetea esan diteke emen Paris´en. Beroak asiak dira. Or ikusiko noiz arte irauten duten. Or izango da orain giro.

Ene goraintziak onets itzatzu adiskide.

49 1953´gn. Jorrailla´k 27.

Ibinagabeitia´tar Andima jaunari PARIS´en Adiskide maitea: Zure irakurgaia artu bezin azkar, bereala sartu genduan gure egitarauan larunbat eguardikoetan eta igande goizean irakurtzeko. Idazlan au guztiz ona izan da guretzat eta agian obia bizkaieraz zegolako. Ezpaitegu euzkelgi ortan gauza onik edo bizio onik ematen. Gu berriz euskeldun guzien atsegintasuna egiteko gaude eta geok poz artzen degu besteen pozekin. Elentxutarrak eta ingurukoak oinbeste merezi dutela deritzat.

Ez nekien gaixo egon zeranik eta poztutzen naiz sendatu zerala jakitekin.

Zorionezko erreuma orretzaz ba-dakit nik ere zerbait eta bildur naiz aurrera ere zer bait geio ikusi bearren izango naizala. Esaten dute erreuma ori izurri iturburua izaten duela beti. Nik nereari ez diot iturbururik arkitu, baño zuk nunbait ba-dakizu anginetatik datorkizula.

Eskerrak ematen dizkitzut Israel´go burrukalarien gaiñ ematen dizkidatzun txeetasunegaitik. Emen erosiko dut “L´Analysse d´un Miracle”, baño alaz guztiz ere eta enbasada ortara joan bearrean zeralakoz, arren eskatzen dizut txeetasun geio jazo al badituzu adierazteko neri. Bilbotar batzuk zerbait egiñ naien daude eta gutxiñez egin bear dioguna al dugun neurrian laguntzea da. Etzazula uste au bakarrik esku-artean dabilkienik. Kultur arazoetan ere saiatzen dira eta nere baitan zerbait on egingo dute gazte ok41. Zoritxarrez iruditzen zait beste alde batzuetatik galtzalle gabiltzala. Bolara ontan esaten digute atzerritarrak burrundaran datozela gure errialdetara.

Emen gabiltz zerbait egin naiean euskel-eguna´ri buruz eta Sabin´en eunki-erdi betetzeari. Garaiz lanak asten ez badira, gero ezta astirik izaten.

Jakingo dezu noski Barandiaran´dar José Migel Apaiz jauna klinikan dagola oraindik. Aspertuta dago beti luzapidea ematen diotelako. Nunbait iriki zioten zuloa nekez ixten ari zaio.

Aridanez don Fortunato apaiza Bizkaierako asmotan dabill egun abetan. Gripea zala edo gaizki jarri zan eta gaitz orrek erabat autsita utzi dula esaten dute. Penagarri deritzat orrelako gizonak joatera bestaldera. Geienak joan bear lutekela esan izandu det beti eta orain ere orrela diot, baña ba-dira gizon señalatu batzuek, nere ustetan azkeneko une arte gelditu bearko luketenak. Batez ere baldin gelditu al ba-dute.

Artu nere esker beroenak [sinadura eskuz].

50 1953´gn. Orrilla´k 6 41

“Ekin”-ekoez agian; edo Eusko Gaztedikoez.

64 Ibinagabeitia´tar Andima jaunari PARIS´en Adiskide maite hori: Zuri ere, neri bezela, buruk aldegiten dizu noizik bein bizkar gañetik. Zure atzoko eskutitzarekin biali diguzu bere iyekia zuk gordetzeko egiña. Emen dijoakizu berriz.

Neri zuk bialtzen didazun guzia ongi etortzen zait. Orregatik aprobetxatuko dugu “Gaindegitik” izenakin artu duguna ta baita ere aprobetxatuko genduke “Sukar amets” izenburuakin Euzko-Deya´rako egin zenduna, baldin biali nai ba-diguzu; baña iruditzen zait au agian urrengo zenbakirako gorde naiko dezula.

Go[go]tik poztu nau B.B.C.´n itz-egiteko asmotan zerala jakite[a]k. Zure idazlan edo irakurgaiak, gogoz entzungo dituztela B.B.C.´ko irratentzuleak ziur nago. Gañera zure lanak euskaltzaleeri izen ona ematen direnetakoak izaki nere baitan. Aitatzen dizkidazun gaiak ere, benetan egokiak iruditzen zaizkit. Ez dago zer esanik zerorrek irakurtzen ba-dituzu, obeki irtengo dirala.

“Gero”ren ber-argitaltzea bereziki garrantzizkoa deritzat. Neronek oraindik ez dut irakurri ta orain izango dut erreztasuna irakurri eta aditaltzeko42.

Esaidazu arren zeñi zuzendu bear dan “Ekin” argitaldariak egiten dituan liburuak erosteko.

Etzaitez astu Israel´go Ordezkaritzara joaten zeranean nik eskatu nizun galdera egitea.

Eskutitz onekin batera bialtzen dizut nik egin duten irakurgaitxo bat. Ez dizut bialtzen bizio ona dalako baizik zure izena aitatzen dutelako eta baldin zerbait erantzutea on ba-derizkiotzu.

Besarkada estu bat [sinadura eskuz].

51 Paris Loraillak 12-1953 Errezola´tar Joseba j´ri Ziburu´n Adiskide maite: Zureak emen ditut. Aberatseri buruz idatzi duzun lantxoa benetan atsegina eta gainera egitia. Zerbait erantzungo dizut.

Bai euskal aberatsak, zurea baino astiñaldi garratzagoa merezi dute. Ain zuzen, berriz ere astiñaldian sartu naiz, neri ez dagokidan arloan, erdel-soroan alegia. Urak, norberen naitara erabil omen ditezke, nik ere ori egiten dut lantxo ortan. Gogorxkoa, eliz gizonekin ari naizelako, bainan oiek ere astiñaldiak bear ditute. Erdel-soroan du izena. Sukar-Amets ere igortzen dizut. Lantxo au datorren Euzko-Deian argitaratuko da.

Beste lan bat ere bialtzen dizut: Abertzaletasunaren inguruan. Ondo dakit zu ez zaudena adox lan orrekin, eta gainera, parte batzuetan gogorxkoa dala, Frantzia´ren aurka ari baita43. Bainan zatiren [bat] aprotxatu al ba duzu, irratiz eman zenezake. Jon Mirande´k 42

Estudiatzeko.

Gernika-ren azken alean argitaratu zen Miranderen artikulu hori (1953, urria-abendua, 25. alea), eta 23. alean argitaraturiko “Euskaldungoaren etsaiak”, 24.ean gaztelaniaz argitaratua “Los enemigos de la nacionalidad vasca” izenburupean, izan ziren besteak beste, kazeta horren azkentzea lastertu zutenak.

Hona “Abertzaletasunaren inguruan”-en zati batzuk: Ots, Frantziaren etsaigoa edo adiskidantza ez dagokio euskal-endari, bainan politikatik dijoa beti. Nola izan leike bestera? Frantzesek enda bat zer dan

43

65 idatzia, eta euskerari dagokionetik benetan lan ederra. Gai zailenak erabiltzeko ere ikusgarrizko trebetasuna ageri du mutiko orrek. Erderaz ere e luke orrelako lan batek argitaratzeko lotsarik.

Gaurko korriua arrapatu nai dut eta bukatzera noa.

Agur adiskide, eta besarkada sendo bat.

52 1953´gn. Orrilla´k 20 Ibinagabeitia´tar Andima jaunari PARIS´en Adiskide maite hori: Bere garaian artu nuen zure ille onen 12´ko eskutitza, eta berekin irakurgai batzuek: “Erdel-soroan”, “Sukar-amets” ta “Abertzaletasunaren inguruan”. Lenengoa argitaratua degu; bigarrena argitaratzeko, Euzko-Deya´ri itxoingo diogu zerorrek esaten dezunez an argitaltzeko asmoa dezulako; ta “Abertzaletasunaren inguruan”, zerorrek baimentzen gaituzun ezkeroz ebaki batzuekin zabalduko dugu. Ba-dakizu gure gogoz eta al degunean idazlanak datozten bezela irakurtzen ditugula, baña egilleak baimentzen digunean gure tajura konpontzen ditugu.

Aitatutako idazlan oien ondoren “Erdal-soroan (II)” eta “Gorasarreak” artu ditugu, lendakariaren mezu batekin.

Benetan pozik gaude oraingoan biali diguzun irakurgai saill ederrengaitik. Zuri esker salbako degu itxurazki une au. Aspaldian gure euskel idazleak antzututa daude eta emen gabiltz buru-belarri euskel irakurgaiak nundik artu edo sumatu.

Pozik eskuratuko nuke “English Though Pictures”en antzera euskera ikasteko egin duzun liburu ori. Esaidazu zer ordaindu bearko litzaken txindia biali dizaizuan. Lan ok izugarri ongarriak deritzaizkit gure euskeraren alde.

Emen “euskeraren egunari” buruz oraindik asi eta indar berri bat emateko asmoan gabiltz.

Gaurko egitarauan ikusiko duzun bezela, Urruña´n antzerti berri bat lenengoz eman dute Larzabal Apaiz jaunarena.

Herria´tik ebakita paper punta bat bialtzen dizut bertan esaten dana jakingarri izango zaizula iruditzen zaidalako.

Barandiaran jauna laister klinikatik irtetzeko da.

Datorren astelenean Aita Urrutia´k berriz B.B.C.´tik euskera ekiñaldi bat izango omen du.

Pozgarria da, zuk diozun bezela, Washington aldeko “Policultural” orren euskal zaletasuna.

Agindu uste oso-osoan. [sinadura eskuz]. ez dakite; jakin ere ez dute nai. Frantziako politika gizon guztientzat, "Frantzia Ekintzako" Maurrastarretatik asi-ta demokristar eta sozialisteraño, abertzaletasunea asmo uts bar baizik ez da: batzuentzat Frantzia Erromaren alaba geiena da; besteentzat, demokraziaren sorterria ... Bainan ez batzuek ez besteak odol-aragizko gizonaz, egizko gizonaz, enda bateko dan gizonaz batere ez dute ardurarik bere erriketan.(...) Ba dugu lan, egiteko ortan. Bainan ba dugu ordu, lanari lotzeko. Endaasmoaren arerioekin alkartuz ezer ez dugu irabaziko, endazale baikera gere Bakarrik egote ere ez zaigu balioko. Eusko-abertzaleak, berriz beinere gogaide ez ditukegun erri andietako politikeroekin flirtatzen ez dutenean, beren artean kokatuegirik egotera ekarriegi dira, nik ikusi dudanez. Txundigarri da beste abertzale igikunen aldera erakusten duten jakin-eza ...Esate baterako: 1951-gko Azilan oraindik, breiztar abertzale bat (Andrev Geffroy) eriotzara epaitu Frantzitar auzitegi militar batek; ez euskal aldizkari bakar baten ere, ez dut auzi orren aipurik irakurri ...

66 Euskel-izena.- Ille onen 18´garrenean Donibane Lohitzun´go Eleiz Nagusian batayatu dute Zubiarrain´dar Miren Koldobike ta Urkiza´tar Joseba´ren alabatxoa, Miren Maiteder, euskel-izen polita jarriaz. Aurra jaso zuten Goikoetxea´tar Aurore eta Errezola´tar Joseba. Berri au bialtzen dizut baldin egoki ba-deritzazu Euzko-Deya´rako.

53 Paris´en 1953´gko Lorailak 23 Errezola´tar Joseba J.´ri Ziburu´n Adiskide on, Atzo zureak eskuratu nituen. Irugarren erdel-soroan ari nintzen, eta egun bukatu dut. Emen dio[a]kizu. Euskal-eztena ziztaka ari zait barnean egun auetan, eta ziztaldi ori aprotxatu nai dut zuretzako al dudan lanik geien antolatzeko. Ez dakit noiz arte iraungo duen inspirazino onek. Artean beintzat ondo etorria bedi, zuretzat eta neretzat ere.

“Herria”ko txataltxoa, nik ere, garaiz iasota neukan, bada astero aldizkari ori artzen dut. Ez dakit oartu ba´zera, bainan Euzko-Deian argitaratu nuen Etxaniz´en “Zertan gera Euskal-idazleak”i erantzuna da. Datorren Euzko-Deian argitaraziko dut Lafittek erantzun duen artikulotxo ori. Gainera “Herria” orrek beste berri batzu ere gure izparringitik artu ditu, ala-nola “Axularr”en edizino berriaz dioena. Beraz, ez da lan alperra gure Euskal-orritxo ortan egiten dudana. Euskerazko aldizkari oso bat ba´genuke, emen Paris´en, inguru guztiak iñarrosiko genituke, bada oraindaño euskeraz erabili ez diran gaiak ere zaratuko genitueke [sic]. Ni etsi-etsita nago, eskandalu pitin bat euskeraren inguruan egiten ez dugun bitartean gure apaiz eta gizonak ere ez dirala iñoiz ere esnatuko euskal-bidetik asteko. Elizari beldurra sartu bear diogu, eta besteei irakur-naia gai egoki eta bereziak erabiliz. Gazteak, emengoak, gertu daude, eta gainera primera[ko] idazleak dira, gutxi bezalakoak. Barnean ere, gazteak orrelako zerbait egin gogo dute. Iñusentekeritan ibiltzeko garaiak ioan ziran. Eta ikusia dago, iñusentekeriok euskera total ondatu digute.

Nere euskal-bide berria ez dakit zertan dan. Oraindik ez da irarri. Caracas´ko mezenas batek eragin zidan lan aundi ori, berak bere bizkar argitaratzeko. Igorri nion, eta arrezkero ez daukat berririk. Mezenas ori Donostian dago eta orain etorriko da Paris´era. Ark ekarriko dizkigu berriak. Ez da saltzeko izango liburu ori, zabaltzeko baizik. Ia irureun orrialde izango ditu. Beraz zuri ere igorriko dizut, irartzen denean.

Bainan kondizio batekin, bigarren edizinoa iñoiz egingo ba da edizino ortarako oarr eta zuzengarriak esatekotan. Badakizu beaz.

Atseginez irakurri ditut “Manex” ek bere lantxoan ialkiak Biarritzeko Euskeraren Egunari buruz. “Basque-Eclair” en ere irakurri nuen komte rendu [sic] atsegin bat. Andik artu nituen nere lantxoan aipatzen ditudan Moulier´en itzak, apaiz eta gurasoei buruz.

Agur adiskide eta beste bat arte. Besarkada sendo bat ar ezazu.

54 1953´gn. Orrilla´k 28 Ibinagabeitia´tar Andima jaunari PARIS´en Adiskide maite orrei:

67 Artu dut “Erdel-soroan” deritzazun III´n idazlana. Goiko Jaunak iraun asi dezaiola zure etorri orreri. Ba-dakizu gu ez gerala iñoiz ere asetzen eta zure irakurgaiak bereziki pozik artzen ditugula.

Ikusi dut eta jabetu naiz “Herria”-k zuri jarraitzen dizula. Askotan gertatzen zaigu alperrik ari gerala uste arren, gure asmo eta naiak erortzen dirala lur onean.

Nere baitan gure erria bere zuzendarien gandik alargun bizi izandu da denbora luzean eta orregaitik kultura gaietan gelditu gera motz. Nere ustez gure eskoladunek eta politikoek izan dute errua. Erriak berari zegokion lanetan euskeldun eta euzkotar bezela garbi jokatu zuan. Gaitz au zarra izanik ezingo degu egun batean sendatu. Oituerak ez dira urte-betean aldatzen, baña ala ere iruditzen zait denon arten zerbait egingo degula eta zuk eta zu bezelako beste batzuek egiten dezuena ez dala alperrikakoa izango. Gauza batek kezkatzen nau: gure erria erdel-bidean geroz-da abiduri geiokin dabillela ikusteak.

Ez dakigu zenbat denbora daukagun gure lanerako ta ez jakite onek beartzen gaitu orduak eta minutuak aprobetxatzea.

Pentsatzen dut nor dan zure euskal-bide ori argitaratu nai duena. Iruditzen zait mezenas orrek Gernika´kin zerikusirik ba-duala. Bear bada Miangolarra du izena. Ez baitira euskal mezenas ugariak.

Artu nere esker beroenak. [sinadura eskuz] Etzaitez astu galdetzea Israel´go Embajada´ra joaten zeranean, ango mutillak askatasunaren alde ibili zuen burrukaren berri eman dezaken liburu edo agirin bat.

Berriz Bilbo aldetik eskatzen didate44.

55 1953´gn. Orrilla´k 29 Ibinagabeitia´tar Andima jaunari PARIS´en Adiskide maite orrei: Atzoko idazkian astu egin zitzaidan berri au sartzea: “Euskel izena”.Maiatza´ren 24´ean Bataiatu zuten Ziburu´ko Eleiz Nagusian, Maite Laskibar eta Robert Soubelet´en semetxo bat. Xabier Jon Kepa jarri zioten izenak eta aurra jaso zuten Laskibar´tar Jule, amaren izenak eta René Soubelet, aitaren anai zarrenak.

Berri au bialtzen dizut, baldin “Euzko-Deya”-an sartzea on ba-deritzazu.

Besarkada estu bat. [sinadura eskuz]

56 Paris´en 1954´gko Urtarrillak 15 Errezola´tar Joseba J.´ri Ziburu´n Adiskide maitea, 44

Mendebaldeko estatu demokratiko izenekoek utzi dute Euskadi bere kasa, bedeinkatzen hasi dira Francoren erregimena, kapitalismoa/komunismoa banaketan Franco komunismoaren aurka eta kapitalismoaren alde posizionatu dela eta; euskaldun edo euskotar gazteak herri txikien esperientzia irabazleei begira jarriak jada, jakin-nahia, imitatu-nahia ere...

68 Pozgarriak benetan zure berriak, batez ere gure barneko anaiei dagozkienak45.

Ala obe. Nik beintzat, zure anaiak bezin itxaropen onik ez dizut an egin gogo duten euskeraren alderako lanetaz. Nagiegi, alperregi arkitzen ditut gure barnekoak sail ontan, bildurraren aitzakipean beren alperkeria, -euskerarekiko erra ez danean-, estali guraz.

Bañan nere asmoak baleike ustelak izatea. Urte askotxo ere ba´dira andik alderatuta bizi naizela, beraz ez da arrigarri.

Bigarren berria ere guztiz atsegingarria, Eusko-Ikaskuntzaren batzarrari buruzkoa. Nik ere, egin gogo duten aurtengo batzar ori, euskerari eta euskal kulturari eskeñi bear lioketela dirudit. Ortarako zio asko arkitzen ditut. Lenik euskera, gure ondasun bakarra, etsi-aldirik gorrienean arkitzen dalako. Zuk diozun bezala, EuskoIkaskuntzakoek, aldarri bizi bat egin bear lieke gure barneko euskaldunai, eta mundu guztian barreiaturik bizi geranoi, aberri elearen alde gure onenak eman ditzagun, dagoen erorikotik betiko ateratzeko. Gañera, ondo dakizunez, atzerrietako iakintsuek, gure gauzez arduratzen diran iakintzuek alegia, euskerari buruz bereziki axolatzen dira, ala nola Bouda, Lafon, Tauer, etc. Berez egoki baño egokiago izango litzake Ikaskuntza Batzar ori euskerari bereziki eskeintzea.

Plazaola josulagunaz diostazuna betetzera saiatuko naiz. Bañan ez dakit zuk nai duzuna iritxiko dudanik. Rue Grenellen bizi ote. An galdetuko dut lenengoz, eta emen bizi bada itz aspertu bat egingo dut josulagun orrekin. Gañera Mikele´n senarra aspalditik ezagutzen dut.

Jakiñaren gainean zaude noski, Ametzaga´tar Bingen´ek euskerazko liburu berri bat argitara duela Montevideo´n, Juan Ramón Jimenez´en “Platero y yo” poesi-bilduma ezaguna. Oso ederki burutu du euskerapena. Ain zuzen ere, erañegun artu nuen liburutxo ori egilleak berak bialduta. Atxikita igortzen dizut Euzko Deyarako idatzi dudan kritikatxoa zuk ere aizetara dezazun orrela ba´deritzaizu. Kritika luzeago bat Guatemala´n idatziko dut, merezi du bada gure soroan ain gartsuki ari dan langille porrokatu orrek.

Datorren otsaillean, nunbait, ontzia artuko dut Le Havre´n, oraindik ordea zerbait bialiko dizut, gure irratentzuleei agur egiteko baño ezpada ere.

Gorantziak zure emazteari, eta zuk, adiskide, ene besarkada sendo bat ar ezazu.

57 Guatemala´n 1954´gko Orrillak 27 Errezola´tar Joseba j´ri Ziburu´n Ene adiskide maite, Luzeritxian zaudeke noski nere berrien zai. Ibillaldi eder baten ondoren, emen naukazu Zaitegi Abaren ondoan kokaturik, iñoiz baiño euskal lan geiago egiten. Ala ere ez uste, zuek, orko adiskide maiteok, aztu zaituedanik ez orixe. Iñoiz baiño gogoanago ta biotzenago zaitutet, batez ere zu gure erri ta izkeraren alde ainbeste lan egiten duzun ori. Lenago ezin izan dizut idatzi, nere indarrak oro gure aldizkariaren zabalkundeak artu dizkidalako, indarrak eta astia ere bai.

Asmo bikañenak ditugu Euzko-Gogoa´ri buruz. Aurrenekoz, berriz ere, zabalkunde aundi bat egiten ari gera emengo euskaldunen artean, noizbait beren lozorrotik esnatzen ote ditugun. Ez da auxe errexa izango, bada emengo euskotarrak zoritxarrez, emengotuegirik arkitzen dira. Ona etorri orduko etziran aiengan 45

Hemen, tamalez, gutun hutsune handi bat dago, zazpi hilabete inguruko gutunak falta dira.

69 euskotasuna ta euskalzaletasuna bear bezala erroturik. Ori dugu euskotarrok errutik nagosiena, eta ortik datorkigu gure ondamendia ere. Iakiña bein lurralde auetara, ain indar gutxiko zaletasun oiek, beriala aanzten ditute, eta erabat bertokotua geratzen dira.

Dana dala, txarragoa izango litza[ke] gure iendeak bezela, guk ere ikasiok eta landuok, Aberria eta euskera aztuko bagenitu. Norbait bear dugu emen ere, euskeraren maitasuna berpizteko, eta ortan ari gera Zaitegi ta ni soin ta gogo, gure kemen guziak erretzen.

Erantzuten ba digute, ala obe. Entzungor egiten ba digute, ordea, laidoa ez zaigu gure burugaineratuko, baizik euskaldun zabarren buruetara eroriko da.

Aldizkariaren inguruan “Euzko Gogoaren Idaztiak” deritzan liburu sailla antola nai dugu urtero bospasei argitaratzeko. Aurrenekoa, Zaitegi´ren “Bidalien Egiñak” alegia, Itxaropena irarkolan irartzen ari dira eta udarako ialiko da nonbait. Idazti bikaña, euskeraz bikañik ba´da! Bosteun orrialdeko liburu mardula izango da, iakintza arauz antolatua, euskera iori ta errexez idatzia. Beraz dakusunez zintzo ari gera emen gaindi.

Ni ere “Euskal Elertiaren Edesti” aundi bat antolatzen ari naiz, gure elerti txoko illunenak ere iñarrosteko. Garaia dugu euskaldunok ere gere elertiaren aberastasunez iabetu gaitezen. Beti ari izan dira ezer ez daukagula esaka, eta zoritxarrez euskalzale zenbaitek aoan erabilli izan dute arrotzek ezur muñetaraño sartu diguten lelo kaltegarri ori. Ez dugu geroztik lelo gezurtirik bear.

Artu ditugu VIII´gn. Eusko-Ikaskuntzara´ko deiak. Leizaolak zerbait eskatzen zidan bere saillerako. Lan aundi bat burutu dut, euskeraz iakiña, “Itun Berriaren Euskal Itzulariak” gaitzat arturik eta Zaitegi´ren “Bidalien Egiñak” gure aurretikoek ezarri oiñarrietan eraikitako iauregi ederra bezala agerturik. Beraz lan iakingarria izango da.

Euzko-Gogoaren 1952´gko azken zenbakia ta aurtengo lenengoa igorri nizkizun.

Bigarrena ta irugarrena ere irarkolan dauzkagu agerterrean. Zure irratsaioetarako lan ederrik upatuko46 duzu. Bañan laster bialiko dizkitzut zuretzako egiñik dauzkadan lantxo batzu, ez ditut iñola ere aantzi nai gure irratentzule maiteak. Arte geitxo daukadanean or ditukezu.

Zure emazteari goraintzi miñenak, eta zuk adiskide maite urrutiko onen besarkadarik ertsienak ar itzatzu.

Beitia´ren berriak izan ditut. Laster izango dira zuen artean, onuzkero iritxi ezpadira.

Emen zure erritarrak arkitu ditut Garindarrak alegia: Daniel, Lukian eta Leander. Zutzaz luzaro mintzatu gera. Erantzuten ba´didazu azte gabe bialdu gorantziak zure erritar oientzat. Asko poztuko dira.

58 Ziburu´tik, 1954gn. Dagonilla´k 16 Ibinagabeitia´tar Andima jaunari.

GUATEMALA´n Adiskide maite orri: “Luzeritxian zaudete noski nere berrien zai”. Orrela asten zenduen zuregandik artu nuen lenengo eskutitza Orrila´ren 27´koa. Orixe bera usten dut nik ere gertako zaizula zuri nere ixillaldi onekin. Bildur naiz aurrera orrelako zerbait gertako ote zaigun eta ori usteak miñ ematen dit nere barnean. Gaurko aurrerapenak ludia txikitu dutela egia da, baña nunbait buruak lengo lepotik dauzkagu eta ez gera oartzen lekurik urrutienetara ere eskutitz bat iru edo lau egun mugan iritxi ditekenik. Zenbat aldiz 46

Topatuko.

70 Ameriketa aldera joan direnak esan didaten maiz alkar idatziko gerala beti gerta oi da idazki oiek bakan bakan iritxi zaizkigula eta geroz eta bakanago. Bildur-bildur naiz zurekin ere orixe gertako ote zaigun.

Zurea artu nuenen nere asmoa bereala erantzutea izan zan, baña bitarten sortu zan or matxinada eta geroztik zer gerta jakiteko zai egon naiz, zureari erantzuteko. Egun gutxi direla Nardiz´ek ekarri dizkit zuen berri eziñ obeak ta emen naukazu zureakin.

Asko poztu nitzan “Euzko-Gogoa”-ri buruz dauzkazuten asmo kementsuak jakiteakin. “Euzko-Gogoa” dugu gaur euskeraren aldeko surik bizienetako eta beroenetakoak. Su au itzaltzea edo indargetzea oso kaltegarri litzake gure izkuntzarentzat. Baña ezta ori ikusten danez gertatuko. Areago “Euzko-Gogoa”-ren alboan idaztitegi bat egin nai dezute. Zorion beroenak zuei. Au ere bide zuzenetakoa euskerea suspertzeko.

Orain dala gutxi iritxi zitzaidan Otsailleko eta Ilbeltzeko “Euzko-Gogoa”-ren bi zenbakiak. Nere iritzirako aldizkari au gorabidean dijoa. Nik ba-dakit lan abek zer neke dituen eta berriz ere zorion beroenak eman bear dizkitzuet. Jarrai gogotik etsi gabe.

Entzun nuen Eusko Ikaskuntza´ko Batzar Nagusi´ra biali dituzuen lan sakonak, naiz zuk naiz Zaitegi´k, azkeneko au zure agertaldi edo komunikazio barneko zati bat ba-zan ere. Zurea eta Zaitegi´ña atsegintasun osoakin entzun ziran eta guzion iritziz ederrenetakoak izan ziran.

Ezta oraindik bukatu batzar nagusi au. Azkeneko batzarraldia datorren illen 12´an izango da. Oraindik ez dira bildu ez Lingüistika atala, ezta ere Etnografia´rena.

Itzaldi batzuek ere oraindik egitekotan dira. Ala ere dagoneko artu dira asmo egoki batzuek eta aben artean “Euskal Idazte-zale” bazkun bat sortzea urtero idazti edo liburu batzuek argitaratzeko. Bazkun onen elburua da milla bazkide inguratzea eta bakoitzari milla libera eman araztea. Onetarako Amerika aldean dauden euskeldunakin kontatzen dogu.

Bigarren erabaki garrantzienetakoa nere baitan izandu da artu dana euzkotar guzieri dei egiteko adieraziaz euskeraren egokera larria; gure izkuntzarekin zer galduko degun gaurko ibillera ontan jarraitzen ba-dugu eta euskera indartzeko; eta, sasoitzeko zer egin bearko dan. Dei onekin nai da euzkotar guzieri jakin arazi euskera iltzeko zorian dagola eta oraiñarte bezela jarraitzen ba-dugu ill egingo zaigula, gizaldi ontan ezbada, beste bi edo iru gizaldietan. Baita ere adierazi nai degu gure gizaldi onek arazo au zuzentzen ez ba-du geroko gizaldiak oso nekez zuzendu al izango dutela, Irlanda aldean gertatu dan bezelatsu. Dei orretan garrantzi aundia ematen zaio aurreri euskera erakusteak, ta orretako eskatzen zaie euzkotar aldizkari guzieri, euskera utsian osorik edo zatika azaltzen direnari, zenbaki bakoitzean ipui edo edesti bat gutxienez argitaratu dezatela irudi egoki batzuekin aurrak irakurri dezaten. Ba-dira gaur ogei ta geio aldizkari osorik edo erdizka euskeraz aritzen diranak. Abek guziek ipui edo edesti bat argitaratzen ba-dute, danen artean illero saill polit bat bildu liteke eta umien arten jarrai arazi. Au dirue edo zaletasuna dutenak danak biltzeko. Bestiak zaletasun gutxigo edo diru gutxigo dutenak ere, al izango dute aldizkari bat edo beste erostea bere aurrentzat edo adiskideen aurrentzat.

Irugarren erabaki garrantziskoa izan zan beste dei bat zuzentzea ikastetxe nagusi eta kultur bazkun nagusienetakoari euskerakin egiten dan erailketa salatzeko. Guda ondoren amaika aldiz “genocidio” itza entzun degu ta esan genezake Euzkadi´kin egiten ari direna genocidio espiritual eta zakarrenetakoa dala47.

Euzkotarrak esnatzeko izango da agian biderik egokienetakoa Labeguerie jaunak eskeñi zuena emen Laburdi aldean billera bat egin dedin, agiri-agirian eta alko dan 47

Gaur horrelakoak Joxe Manuel Odriozolari irakurri izan dizkiogu; 1954an, Joseba Rezolak pentsatzen eta idazten zituen gutun pribatuetan.

71 zarata geienakin, bertara deituaz politiko, ekonomista, pilosopo, teologo eta bestelako jaun altsu eta jakintsuenak. Jaun aberi galdetuko zaiete euskera iltzeko bidean ote dagon ala ez eta euskerea indar-berritu bear ote degun edo iltzen lagundu bear diogun. Ikusten dezunez erabaki au ausartsua izan liteke, baña aurrez ongi antolatzen ba-da uste degu ederki aterako dala eta bere elburua bereziki bete dezakela.

Beitia alde abetan izan zanean, itzegin genduen gootik zuretzat eta zuk bezela arek ere esan zidan or ba-dituzuela ordiziar batzuek. Etziran abek lenago oso euskeltzaleak eta ez agian bere erruz. Gurasoak ba-zekiten ongi asko gure mintzaera baña eurak etzuten ikasi. Gañera euren garayan Ordizia´ko kalean erdera barra-barra entzuten zan eta uste gabe sartzen zan buru-biotzetan.

Auxe bera gertatzen da gaur zenbait urietan. Eusko Ikaskuntza´ko batzarretan azaldu dan gauz kezkagarrienetako bat izan da uri gutxi daudela une onetan gure Euzkadi ontan, erderakin gutxi edo geio kutsatu gabekoak.

Alde guztitatik sortzen zait uste gabean lelo au eta bukatzera noa. Erantzuten didazunean esaidazu Zaitegi jaunak ongi jarraitzen duan eta itz egin zaidazu aspertu gabe Euzko Gogoa´tzaz eta gure euskeratzaz.

Aurora´k ematen dizkit agur beroak zuretzat. Emen asko dira zuetzaz galdetzen didatenak.

Besarkada estu batekiñ agur. [sinadura eskuz: goraintzi Garin´dar guzieri].

59 Guatemala´n 1954´gko Iraillak 20 Errezola´tar Joseba j´ri Ziburu´n Ene adiskide maitea, Zure gutun ederra pozez gañezka irakurri nuen. Aspaldion orko berririk gabe, nere adiskide zar guztiak aztu ninutela uste nun. Eta zuk, gure txoko eder ortan bizi zeran orrek ezin dezakezu asmatu ere urruti auetan nabaitzen dan Euskalerri miña, samiña benetan. Beraz, zure idazki okitua goizaldeko intza bezin gozaro ¿48 barne legor ontan ixuri zan.

Etorri besterik ez dut egin irarkolatik; gure aldizkariaren azken banako berriari azken ikutua emanda. Zer nolako elorriuak dauzkatan emen E.G. irartzeko. Guduak atzeratu gindun eta nere alegiñ guziak egiten ibillia nauzu aurreak artzeko. Guk ez daukagu oraindik iltzeko asmorik eta gogor eutsiko diogu aldizkariari arik eta goitik eragozpen larriren bat ezartzen diguteño. Ori ere gertakizun da, Patxi´ren ordezkaria onuntz etortzen danean, oraindik ezpaita agertu. Biar edo etzi bialduko dizut zenbaki berria. Ez da lengoa bezin mardula orrialdez, bañan askoz ere lan sakonago ta luzeagoak dakarzki, izki txikiz irarri bait dugu. Atsegin izango zaizula derizkiot. Bi urrengoak ere gerturik dauzkat eta bereala sartuko ditut irarkolan lenbaitlen argitara ditzaten. Alare amaikatxo burruka egin bearko dut ori iristeko. Dana dala, euskeragatik Ameriketa ontan ere, lerrenak egiten ari gera.

Azken Euzko-Deya´n irakurriak ditut Eusko-Ikaskuntza batzarreko berriak.

Zureak ere etziran ain pozgarriak. Tamalgarria benetan gure jendeak bein betiko euskeraren alde saldoan ez ezartzea. Ain zuzen, edo ain oker ere, E.G. ´ren azken “Ataurrekoan” ikaskuntza batzar ortaz ari naiz. Ez dut uste nik aipatu batzar oiek iñola ere onik ekar lezaioketenik gure euskerari, orain arte bezela aurrerantz ere erderaz 48

Oso nekez eta gaizki irakurtzen da gutun hau, kopia eta originala bateratu zitzaizkiolako Andimari.

72 egiten baditute. Erdel ikaskuntzak ez dute iñoiz ere gure izkera suspertuko. Euskerak bear du batzar orietako izkera bakar eta garai; beste gauz guztiak txorakeri dira eta gure asmoen kaltegarri.

Ba al dakizu zenbat idazle bildu geran E.G. ren inguruan? Arritu zaitez: 64, irurogeitalau. Nun dago orrenbeste idazle aurkeztu ditzaken beste aldizkari bat. Ori gero idazle guztiak ez zaizkigula etorri. Oraindik badira asko, Ibar bezelakoak, zaillegi ari gerala gure aldizkarian, esaka. Gizon ori etzait bat ere atsegin, beti ere kritika zorrotzegia darabillelako, eta gaiñera erderaz. Zaillegi ari gerala? Betoz errez idazten dakitenak ere. Guk ez diogu oraindik aterik iñortxori itxi, eta E.G.[n] tankera guztietako idazleen lanak argitaratu ditugu bat ere zapuztu gabe. Orrelako kritika txoroetan dabiltzanek obe lukete euskeraz idatzi, ari geranok nola idatzi bear dugun ikasteko.

Errex da esatea erri izkera erabilli bear dugula. Nola ordea? Gu ez gera erriarekin bizi bazter ontan, eta naiko eta geiegi ere egiten dugula uste dut, euskera utsezko aldizkari bat ateratzeakin Euskadi´tik amar milla kilometru urruti. Eta guk baiño euskeraren alde lan geiago egiten dutenak, esan bezate. Gaiñera beste Euzko aldizkariak merkatari utsak dira: arpegia ere amorruz gorritzen zait Mexiko´ko Euzko-Deya ikusten dudan bakoitzean. Ori al da euskalzaletasuna? Ori abertzaletasuna? Guk Euzko-Gogoarekin galdu besterik ez dugu egiten, eta erderaz argitaratuko ba´genu, txanpon ederrak egingo genituke, bai orixe. Eta badakigu erderaz idazten ere: lenago il, ordea, orrelako merkataritza alkegarririk egin baiño len.

Ez dut uste Labeguerie iaunaren itaunketak onura aundirik ekarriko ote dion gure izkerari. Nere amak bizi ala il bear ote dun galdetuko dut bada? Bizi bear du eta etsai guzien gaiñetik bizi ere. Iakintsu ta gizon landuak euskeraz asten diran egunean, erri-xeak ere euskeraz egingo du, bai orixe. Alderdiak euskera bakarrik bere izkeratzat artuko dunean, erdera guztiak baztertuz, alderdikideak ere euskera erabilliko dute.

Garaia dugu galde iñul oiek aldebat utzita, euskeraren barnemuñetan sartzeko, euskera bakarrik erabilliz.

Ari dira iakintsu batzu euskerara makurtzen. Justo Garate, esate baterako, gogoz ari zaigu oraingo ontan euskera lantzen, naizta Mendozako ikastetxe nagusian Osakuntza irakasle izan. Aren gandik iaso ditugu emen eskutitzik adoregarrienak eta txoratuta dago guk egiten dugun euskel lanarekin. Berak ere laster bialduko dizkigu zenbait euskal idaz-lan. Ori da bidea, eta beste guzia uskeria. Aur literaturatzaz diozuna bearrezkoa dugu, bañan guk ezin dezakegu lan ori egin, egiteko ori errian bizi diran euskal idazleai dagokie. Gure aldizkaria ez da aurrentzakoa, ikasientzakoa baizik, eta ikasiok ere eskubidea daukagu orrelako zerbait euskeraz izateko. Euskaldunak lagunduko baliguteke, aurrentzako aldizkari bat ere argitaratuko genuke, baña gure lepotik ezin dezakegu orrelakorik egin; zama astunegia baita zama gaiñean daramaguna, iñoren laguntza gabe. Idatzi, irarri, bialdu, sariketak antolatu ta ordaindu. Geiegi aurren aldizkari berri bat egiten asteko.

Bere etxera iritxi dan ezkeroztik, ez dut Beitiaren berririk ukan. Lanpetuegi edo nunbait. Emengo giroa pixkat paketu dala esan diteke...ala ere Patxiren ordezkari berririk etzaigu agertu. Onek atera ditzake istilluk gure inguruan, bañan kostako zaio gu itotzea. Emen ezin bada, nun-nai argitaratzeko gerturik gaude. Emen oraintxe asiko ditugu oporraldiak; bi illabete auetan buru-belarri sartu bear dut nere euskal-elerti edestian. Urtea bukatu baiño len amaitu nai nuke.

“Ez al gaituzu emengo euskaldunok aztuko”. Untzeta´ri artikulutxo bat igorri nion “Alderdi”rako, bañan ez dit erantzun. Gaiñera, oker bat gertatzen zaigu aldizkari orrekin: laurenak ere ez ditugu iasotzen bear dan zuzenbidera igortzen ez ditutelako.

Esaiozu, arren, bial ditzala gure emengo zuzenbidera, eta iñola ere ez universidadera.

Arren bai, arren.

73 Orixe laster dioakigu El Salvador´tik Euskadi´ra. Bidaia antolatzen ari da beñipein. Orra nundik, gure idazle bikaiñena ba dioakigu, alare gure aldizkarian idazten iarraituko da orain arte bezala.

Kalaka aspergarri au etetzera noa, ez orregatio, zure emaztiari gorantzi pixkorrenak bialtzeke. Eta zuk adiskide, ar ezazu besarkada sendo bat. Euskera bedi gure gidari.

60 Ziburu´tik, 1954gn. Agorrak 27 Ibinagabeitia´tar Andima jaunari.

GUATEMALA´n Adiskide maite orrei: Bereala erantzutera nijoakizu zure ille onen 20´ko eskutitzari. Zuri atsegin bazaizkitzu nereak, neri atsegin t´erdi zuk idazten dizkidatzunak. Guk, emen gaudenok ere, ba-degu mundu zear dabiltzan euzkotarren miña, danok senide geralako ta alde guzietan Aberria´ren alde egin litekelako. Gañera zure gutunak ederrak ta unkigarriak zaizkit; on egiten didate eta sari bat bezela artzen ditut49.

Ikusten dut oraindik or etzaudetela ziur. Oartzen naiz Patxi´ren ordezkaria etorri bitartean ezingo zeratela lasai egon, baña emendik ikusirik ba-dirudi itxaron deza[ke]zutela. Nik ba dut beñipein itxaropena, baña ba-ezpada ere Goiko Jaunari eskatzen diot zuek or iraun dezazuela zeuren ona gaitik ta “Euzko-Gogoa”-rena gaitik.

Zai nago noiz etorriko zaidan “Euzko-Gogoa”-ren zenbaki berria. Aurrekoa baño obeagoa ba-da, zuk diozun bezela, bikaña izan bear nai ta nai-ta nai ez.

Euzko Ikaskuntza´ko Batzar Nagusia aitatzen duzu. Barne-barnean ibilli naiz eta alegindu ere bai asmo batzuek aurrera eraman arazten.

Euskerari buruz egin dan mezua, nik eskatuta egin da ta bertako gogai batzuek nereak dira. Ez dut ordea nik egin eta neronek arkitzen diot apaiz usai geyegi50 eta piper gutxigi. Orain euskeldunen biotz-buruetan sartzen saiatu bear dugu ta lan ontan zuen laguntza izango al dugu.

Emen dijoakizu mezu ori euskeraz ta gazteleraz. Euskerazkoa Lafitte abak egiña da, ta gaztelerazkoa Sota´tar Imanol jaunak. Egin dezayokezuen arrerarik onena zuen aldizkarian iruzkin batzuekin argitaratzea izango da51.

49

Andimaren gutunak maite zituen beste bat. Lore Mentxaka lobak berriki esan didanez, egunero idazten omen zuen gutunen bat. Eta bazekien gutunak idazten, bazekienez!

50 Hona “Eusko-Ikaskuntza´ren deia”-ren zati batzuk: Munduan diren 3.500 mintzaireak emeretzi motetan emaiten baitira, euskera «bakar-bakarrik ezarria dute» seigarren motan; bainan, ez balitz ere jakintsunek dioten bezain balios, aberats eta berezi, gurea delakotz, behar genuke maitatu: ez dea gure jitearen seinale edo ezaugarri nagusia? ez dea gure arbasoen eta gu heien ondokoen arteko zubi edo lokarri bakarra? Ez dea bi muga aldetako euskaldun anaien arteko zubi edo lokarri bakarra? Bai eta berekin baderamazka, menderen-mende, ain maite ditugun gogo, oitura eta sendimendu garbi girixtino geienak. Begira zer leku hitsak bilakatu diran arroztu diren toki batzu: doain hoiek galdu dituzte! (...) 3) Artha (ardura) ar gure aurrez: segur euskerazko katitximak (dotriñak) behar baituzte. Ziberoan ere, bainan halaber bertze liburu asko, unkigarri ala jostagarri, sainduz eta itxuraz apainduak. Ez ote liteke asma heientzat zerbait agerkari berezi, edo bederen egunkari edo astekarietan euskerazko gazte txoko bat. “Eusko-Ikaskuntza´ren deia. Euskaldunak atzar!” in Euzko-Gogoa 1954, 5-8.)

51 Hala egin ere zuten. Pierre Lafittek idatzitako dei hori osorik eman zuten, eta horren ondotik ohar bat kaleratu zuten. Ohar horretan honela zioten: Iakingarri litzate, gorago aldatu dugun DEI onen inguran, gure irakurleak beren asmo, ustekizun eta iritziak azalduko ba'lizkigute. Euskalerriko egungo auzirik garrantzitsuena EUSKERAREN BIZITZA dugu. Auzi onen aldean, politika, oikonomi, gizarte ta beste auziak oro, utsaren pare ditugu. Bearturik gaude euskaldun gustiok euskera iasotzera, pizkortzera

74

Mezu onen elburua euskeldunek bere lozorrotik ateratzea da ta zu beñepein eginbear onen aldekoa zeralarik ongi artuko dezula uste osoan nago. Aztertu beaz mezu ori ta zirikatu zuek ere euskeldun geldoak. Ta baldin zerbaitean mezu onekin ez bazaudete, azaldu bildur gabe zuen iritzi ta kritikak.

Eusko Ikaskuntza´ko batzar ortan, etzan jende askorik izan. Egia lan abetan ez dala iñoiz ere jendetza aundirik izaten, baña miñ izan zitzaidan neri beste aldetik lagun geyo etorriko zirala uste nuela eta nai nuelako. Ikusten da oraindik ere euzkotarrok kultura gayetan ez gerala zaletzen eta lan oyek bigarren mallan uzten ditugula. Dana esateko, ordea, adierazi bear da lan ugari artu zirala ta batzuek arrunt onak.

“Alderdi”-k azalduko du azalpen edo informe bat batzar aberi buruz, orain irarkolan dagon zenbakia, ta, Azaro´ko zenbakian berriz. “Gure Herria”-k argitarako ditu batzar ontako artu ziran lan guziak. Lan abek laburki azalduko dira noski ta ala ere danak artzeko “Gure Herria”-k oi dituan baño bi aldiz orrialde geyagokin azalduko da.

Baldin “Gure Herria” artzen ez ba-dezu nik bialduko dizut ale bat.

Labeguerie jaun medikuaren asmoa ez nizun nunbait ongi adierazi. Ez dugu uste iñor ausartuko danik esatera euskerari iltzen utzi bear diogula. Uste dugu danak ezezkoakin erantzungo dutela ta ordun politiko ta nagusi jendeari eskatuko zaye euskerari iltzen utzi bear ez ba-zayo, egin dezatela bere aldetik bizitza orri eusteko egin bear dana. Galdera au ain gordin eta arrigarri jarri ba-da, jendea esnatzeko izandu da.

Ondo dakizu zerorrek batzun-batzuek mugitzeko ongi astindu bear zayela.

Aurrentzako orrialde bat irudiz jantzitako edestitxo batekin argitaratzea, ezin dezakezuela diozu. Neri berriz deritzat ori egiten ba-dezute eta beste aldizkari batzuetan ori bera egiten ba-da, lan ederra egingo dala euskera indarberritzeko. Zuk eman didazun erantzuna eman didate beste alde batzuetatik ere.

Umientzat aldizkari berezi bat bear genduke baña ori ez degun bitartean beste aldizkari guzien artean bete bear utsune ori. Bestela aurrak irakurgairik gabe geldituko dira. Gaur umientzat naiz gazteleraz naiz frantzeraz argitaratzen diran aldizkariekin mendi bat egin leike ta euskeldunok gure aldetik ezer egiten ez ba-degu aurrak erdaldundu egingo zaizkigu. Ori gertatzen ba-zaigu berriz, gure euskerea ill egingo zaigu.

Esan didatenez ba dira etxeak irudi edo dibujoak merke saltzen dituztenak, batez ere Amerika aldean. Irudi oieri oña euskeraz jartzea lan erreza litzake. Aldizkari bakoitzak idaztitxo bat egiten ba-du zenbaki bakoitzean, urten azkenean edestitxo oiekin liburutxo bat egin dezake eta liburutxo onekin agian gastatu dituan diruak ordaindu.

Ba-al dakizu zenbat aldizkari euskera utsian edo ele-bitan azaltzen diran gaurko egunean? Ogeita sei guzien artean. Orain pentsa zazu oiek guziek edo geienak orrialde au argitaratzen ba-dute eta orrialde abek urte mugatan biltzen ba-dira, zer buelta (itzuliketa52) eman lezayoken euskeraren egokerari.

Esango diot zuk diozuna Untzeta jaunari “Alderdi”-ari buruz. Nolanai ere zure idazkia azaldu da azkeneko zenbakian.

Eskutitz au bukatu baño len eskatu nai nizuke “Euzko-Gogoa”-ren lenengo zenbakia. Zenbaki ori falta zait kolezioa osatzeko.

Emen udara kaxkarra izan degu. Egun geyenetan ebia eta udazaleak bereala alde egin dute. indartzera eta Euskalerri guztia barna edatzera. Ekarzkiguzute zuen argitasunak gure izkeraren osasunerako izango bai-dira! E-G.(“Eusko-Ikaskuntza´ren deia. Euskaldunak atzar!” in Euzko-Gogoa 1954, 5-8.)

52

Zuzenketa moduan, segur aski Andimak idatzia edo Rezolak berak.

75 Ba-dakit Nardiz jauna ongi dala eta nik ere ez dut Beitia´ren berri. Esaten zidan joan baño len lan asko izango zuela lenengo egunetan eta nunbait ez da oraindik lan oietatik irten.

Aurora´k ematen dizkit zuretzat goraintzi xamurrenak. Egun abetan ikusi degu emen Agesta´tar Gabirel. Ongi da au ere.

Artu besarkada estu bat [sinadura eskuz] Arritzen naiz Hartzaz53 diozunakin. Beste alde batetik entzuten dut lan ederrak antolatzen euskel izakera edo modismoak biltzen.

61 Guatemala´n 1954´gko Urrillak 28 Errezola´tar Joseba j´ri Ziburu´n Adiskide ona: Atsegin eztitan irakurri nun zure Agorraren 27´ko eskutitza, berri ederrak ezezen, Euskadiko giro atsegiñena zekarrelako. Ageri da ikaskuntza batzarrean zereak eta bost egin dituzula euskera maitearen alde. Orok orrela iokatuko balute, batzarrok diran baiño onurakorragoak izango lirake euskerarentzako. Arretaz irakurri genun batzar ortako deia ere. Ez dago gaizki, bañan ba´ditu zuk at[z]eman dizkiozun utsunetxoak, bada nik ere kartsuago nai izango nun dei ori. Alde batzuetan txepelegi irudi zait. Garai auetan, gogorki mintzatu bear gera gure mintzo nardatuaren alde; ez dugu au erdizka ibiltzeko garaia. Zuk diozunez, ageri da apaizak or ibilliak dirala ageri ori antolatzen.

Iakiña, ezin dezakegu ukatu, euskerak askotxo zor diela apaizei; ots, elizgizonak geienbat landu digutela gure aberri-izkera54. Ez ote dira eurak izan geien ondatu digutenak ere? Oraindik ez daukagu euskeraren edestirik, zer modutan eta nola galdu zitzaigun izkera Araba ta Naparroa´ko eremu zabaletan. Bai, eliz-gizon asko ari dira euskeraren alde, bai beste askotxo ere euskeraren aurka, Bizkai eta Gipuzkoa´ko baserri izkutuenetan erdera sartzen. Noren bidez sartu da ainbeste prantsez Lapurdiko elizetan?

Eta au egi borobilla: eliz-gizon ok, zerbait sakon, zerbait funtsezko idatzi bear dutenean, orok ioten dute erderara, euskalzale diruditenak ere. Jakiña, ondo dakit erri-gizonak ezertxo ere egin ez dutena euskeraren alde, eta oraindik ere ez dutela ezer egiten. Au aitortu bear da, bañan talde biok ezin detzakete beren bururik txuritu erruak alkarri egotziz. Danok gera errudun, eta danok euskel-berpizkundearen bidetik oldartu bear gera.

Dana dala, dei ori, gure datorren zenbakian agertuko da. Oartxo bat iarri diot, irakurleari aipatu deiak gogoraziko lizkiekenak bialtzeko eskatuz. Guk ez dugu izan iruzkiñik egiteko betarik, zenbakia irarkolan geneukalako. Uste dudanez datorren astean zabalduko dugu, eta guztiz mardula izango da, bikoitza alegia, galdu dugun astia nolarebait arrapatzeko. Idazlan ugari ta ederrak irakurri al izango dituzu. Amar euskalidazti berriren kritika ere ekarriko du.

53

Aita Mokoroaz ariko da hemen Rezola!

Horretaz honela zioen Eusko-Ikaskuntza Batzarraren deiak: “8) Eskergabeak gintezke ez baginu aitortzen, amaseigarren mendetik onat aphezek dutela eskuararen alde laguntzarik geina egin: agian jarraikiko dira diosesako legek erakusten dioten eginbideari, naiz geientsuek ez duten legerik behar, maite duten mintzaiaren begiratzeko.” (“Eusko-Ikaskuntza´ren deia. Euskaldunak atzar!” in Euzko-Gogoa 1954, 5-8.).

54

76 Aurren orrialdeaz diozuna, aurten ezingo dugu egin, baiñan datorren urtean baleike zerbait egitea. Guk, oroz gainetik bear genukena, euskal editorial bat litzake, irarkola ta guzi, edonolako euskal liburuak argitaratzeko, aur eta larrientzat. Ortarako euskal-aberatsek dirua eman dezakete, eman ezpada ere domuki edo akziñoak izenpetu ortara domua (kapitala) antolatzeko. Liburuok alik merkeen saldu, gastuak ordaintzeko lain. Guk emen orrelako zerbait egin nai dugu, bañan ez dugu laguntzarik iñundik iñora iristen, ala ere ez dugu etsi. Aipatu dizudan editorial orren zuzendariak benetako euskal zaleak izan bear dute euskera beste amesik ez daukatenak, bestela galdurik legoke erdelzale edo sasi euskalzale batzuen eskuetan eroriko balitz; nunaitik sortuko litukete oztopo eta akiakulak euskera baztertzeko.

Iakin dut irratia mututu dizutela. Berri auxe ez zait batere atsegin izan. Ageri da or ere bideak geroago ta ertsiagotzen ari zaizkigula; gero etorriko dira ope55 ta ondorengoak. Gure auzi au Euskalerrian barnean pizkortu bear dugu, eztago besterik, arrotzengandik deus edo ezer ez ezin genezake itxaron; iñoiz iabetuko ote dira ortaz gure agintariak? Gañera gure barruko burruka ori euskeraren gaiñean eraiki bear dugu; euskerak bear du izan etsaiak menperatzeko iskillu azkarra, eta euskaldun lozorroak esnatzekoa ere bai. Gaur egunean, nere ustez iskillu au baizik ez daukagu. Azken aldi ontan Euskadi´tik iñolako eskutitzak iaso ditugu gure lana goraipatuz; asko ta asko, euskeraren egarriz daude.

Eskatzen didazun zenbakia igorriko dizut zure bilduma osatu dezazun, bi edo iru baiño ez dauzkagun arren. Gorantziak Gonzalo´ri. Zure emazteari ene agurrik beroenak, eta zuk adiskide ar ezazu ene besarkarik sendoena. Euskera bedi gure goiburu.

62 Ziburu´tik, 1954gn. Lotazillak 21 Ibinagabeitia´tar Andima jaunari.

GUATEMALA´n Adiskide maite orrei: Ez dut arkitzen zuk azkena egin zidazun eskutitza, baña ala ere ez dizut alde batera utzi nai egun abetan, nere zorionak biali gabe. Zuri eta zure lagun, abertzale eta euskeltzale-on Zaitegi jaunari. Bioi opa dizkitzuet Eguerri onenak eta Urteberri girotsua Euskera´ren onerako. 55´gn. urte au izan dedilla Euskera´rentzat aurrekoak baño obia eta gure elburuak lortzeko eman deigula erreztasun guziak.

Orain direla egun batzuk artu nuen ortik Beitia´tar Kepa´ren gutuna eta an esaten zidan zer egun ederrak pasa zitun zuek biokin eta Garin ordiziarrekin. Pentsatzen dut berak eramango zizkitzuela emengo berri batzuek, oso berriak ez ba-ziran ere. Emen izan zan juan dan udaldian eta zuek egon zarragoak zeraten ezkeroz, pentsatzen dut zerbait jakingarri esango zizuela.

Bestela ez daude berri garrantzizkoak. Jakingo dezue agian Arrue´tar Antonio eta Lojendio´tar Joxe Mari, euskalzain egin dituztela. Orrela esaten dit Amillaitz´ek ta berak dionez bestaldekoak izan arren euskeltzale benetakoak omen dira. Ba-dakizue Arrue au Asteasu´ko legegizon bat dala eta karlisten arten buru ibili izandu dana. Uste dut Parma´tar Pantzeska Xabier´en idazkari izandu zala. Ba-dakizute gañera Parma au errege-nai oietakoa dala eta beste karlista askok, Franco´ren aldeko diranak ez dutela

55

OPE: Oficina de Prensa para Euzkadi-Euzko Izpar Banatzea. 1946an sortua, erbesteko Eusko Jaurlaritzak.

77 begi onez ikusten. Diotenez euskel-izlari ona da baña nik ez det jakin euskeraren alde itzaldi oietzaz gañera ezer egin duenik.

Lojendio jaunak berriz euskeraren aldeko izena izan du betikoz eta au ere izlari ona izan dala entzun izandu det. Ba-dakizute Lojendio´tarren kastakoa dala eta onekin jabetuko zerate gauza askotzaz. Ala ere, diotenez, Lojendiotarren artean jatorrena omen degu eta batzuk diotenez benetan jatorra.

Neri iruditzen zait bi gizon ok euskelzain egin ba-dituzte, eralguntza oni abertzaletasun usaia kentze-arren izango zala eta bide batez euskerarentzat erreztasun eta laguntasun geio arkitzen ote duten. Ala izan dedilla.

Amillaitz berak dionez, iritxi da Orixe Donosti aldera. Ibillaldi on bat egin ondoren. Osasuntsu arkitu dute eta len bezin gordiñ, erreuma arrasto bat kendu ezkero.

Jakingo dezue noski Lazkano´ko beneditinoen etxean, aldi batean bizitzeko asmoa zuela. Ez dakit ara jun dan dagoneko, baña laster jakingo detela iruditzen zait.

Eskuarten bi lan ditut, bata euskel aldizkingietzaz eta bestea euskel antzerkietzaz. Lenengo lan ortan aitatzen ditut gaur gaurkoz euskeraz osorik edo zatika argitaratzen diren aldizkariak eta bigarrenean jaso det Lartzabal Apaiz jaunak eman zigun itzaldi eder bat. Bi lan ok eskeintzen dizkitzuet “Euzko-Gogoa”-rako baldin egokiak iruditzen ba-zaizkizute. Nik ala uste56.

Labayen jaunak biali dizkit onera “Gero” berriro irarri duten ale batzuek emen edo mundu baztarrean saltzen ote dituten. Baita ere dauzkagu emen salgai “Arana Goiri´tar Sabin en la historia de Euzkadi” deritzayon liburuen ale batzuek. Ba-dakizue “Gero” nolakoa dan eta beste liburu orretzaz esan nai dizuet ba-dula atal bat Obra euzkerálógica izenekoa eta nere ustetan oso irakurgarri. Liburu abetatik ale batzuek nai ba-dituzue, bialiko dizkitzuet nik eta zuek esango diazute nola ordaintzeko moldatuko geran. Irakurri nuen “Euzko-Gogoa”-ren azken zenbakia eta arrunt gustatu zitzaidan.

Eguerri-on eta Urteberri-on berriz, besarkada estu batekin [sinadura eskuz].

“Gure Herria”-k ez du egin oraindik zenbaki berezia Eusko Ikaskuntzako Batzar Nagusiari buruz.

63 Guatemala´n 1954´gko Gabonillak 30 Errezola´tar Ioseba iaunari Ziburu´n Adiskide maite, Gabonzarrerako doi etorri zait zure azken eskutitza. Milesker opa dizkidazun zorion ugarien alde. Nik ere beste ainbeste opa dizkitzuet zuri ta Aurora´ri. Guk nai genuken bezin oparoa izango al da datorren urte ori gure asmo ta lanen onerako. Ala biz.

Beitiarekin lau-bost egun atsegiñak igaro genitun. Ni ortik atera ezkeroko zenbait berri eman zizkidan. Itz asperturik egin genun, eta zuek ere, iakiña, gure artean ziñaten aipatu egunetan. Berriz etortzekotan ioan zan, Jorraillean edo, garai ortan Mexiko´n ukanen baitute illebeteko batzarra; baiñan orduan Margaret eta alabatxoarekin etorriko omen da.

Beste berri batzuen artean Euskotarren Batzar Nagusi bat antolatzekotan zabiltzatela or gaindi esan zidan. Gaurdanik iakin nai nuke batzar orren asmoak zein 56

“Euzkel-antzertiari buruz” in Euzko-Gogoa 1954, 11-12.

78 ditezken. Esango didazu zerbait. Guk ere Sionistak bezela asi bearko dugu, ez dut ordea gure artean aien kemenik susmatzen eztare esku-zabaltasunik. Gero esango digute iudurrak lukur batzu dirala; iudarrak baiño lukurragorik ezagutzen ditugu, zoritxarrez, esku-zabal otsezko euskotar ergelen artean. Bai orixe. Baiñan batzarrok, erri bakoitzean batzorde eraginkorrak sortu ezik, antzu gertatzen dira. Eta nola sortu batzorde eraginkorrik euskotarren artean! Arte-ondoan udariak biltzea baiño zaillagoa dala uste dut nik ori. Gure atzerriko euskotarrak pipiak iota daude eta iñork ere ez du lanik egin nai euskeraren ezta euskotasunaren alde ere. Or ibilli gera gu Venezuela´n eta beste errialde batzuetan gure aldizkariarentzat ordezkari billa, eta porrot egin dugu.

Lotsagarriagorik? Geroago ta etsiago arkitzen naiz gure ientetxoekin.

Atzo ukan nun Mirande iaunaren gutun bat. Dakizunez, Eire´n izan zan illabetez, ango gobernuaren kontura, irlandera borobiltzeko, oso ederki baitaki. Orra zer diostan: “an ikusi omen du izkera bat nola iltzen dan”. Guri ere ez ote zaigu beste ainbeste gertatuko? Aiek bezin txepel izkera auzian iokatzen ba gera, noski eta damurik eztakust gure artean irlandarretan baiño berotasun aundiagorik izkerakiko.

Igor izkidatzu eskuartean dituzun idazlanok eta pozik argitaratuko dizkitzut bibiak, gure aldizkariaren mugartean bete-betean sartzen bait-dira. Baiñan ez beste iñun argitaratu, guk ez dugu bada beste aldizkarietan agertutakorik eman nai, euskera urri ta txiro agertu ez dedin.

Guk ere iaso dugu “Gero”, nik ordea ez dut oraindik ikusi. Baiñan berreundaz iraruts dakarzki. Mokoroak zortzireun uts arkitu omen ditu liburu ortan. Ez ote alkegarri? Ageri danez euskal linotipilaririk ere ez daukagu Euskalerrian. Benetan larrugorrian arkitzen gera euskaldunok edozein arlotan.

“Orixe”k idatzi digu eta gaiñera gurekin itunduta dago bere idazlanak gure aldizkarian soilik argitaratzeko. Gaiñera Zaitegi´k illero onenbeste dolar bialtzen dizkio lagungarritzat57. Orixe da benetako euskaltzale izatea. Bere urritasunetik, oraindik ere euskerari lagundu, lanez ta diruz. Zaitegi bezelako askotxo bear genituke...Borondate tinko ta sutsuak ezinkizunenak ere egi biurtzen ditu: Euzko-Gogoa argibidetzat. Atera dugu zenbaki mardul bat eta igorri dizut. esango didazu zer derizkiozun.

Aipatzen duzun beste liburua, Agesta´ri eskatu nion aspaldi. Ez dit oraindik bialdu, baiñan laster uste dut egingo dula.

Mila goraintzi urteberrirako bi-bioi.

57

Orixe aberriratu zenean, Egan-etik izan zuen kolaboratzeko gonbita, Koldo Mitxelenak egina, baina ezezkoa eman zuen, Zaitegik laguntzen baitzuen diruz, hemen garbi ageri denez.

79 Andima-Urrestarazu

64 Guatemala´n 1954´gko Orrillak 27 Urrestarazu´tar Andoni j´ri Paris´en Adiskide maite, Ez dezatela esan euskaldunak eskertxarrekoak geranik. Oraintxe iaso dut igaro Epaile´ko “Euzko-Deya” eta neri eskeintzen dizkidazun lerro beroak biotz dardaraz irakurri ditut. Egiz diotzut: ene txatxarkeri ontan ez nuen merezi ain aipamen garairik.

Egiñalak egin ditut orain arte euskeraren alde, zure lerroak irakurri ondoren, are gogotsuago ekingo diot. Or sugarretan banengon, emen labe gori batean sartu naizela, euskal-labe gori batean. Beraz, lanik eta nekerik ez diot ukatuko nere buruari gure euskera maitea gaindegietara iasotzeko. Iainkoak emango al dizkit ortarako kemen eta antze58.

Urkola iaunaren eskutitza lengo batean artu nuen, baita ere jorrailleko E.D. Milla esker. Oso ederki etorriko zait zuen izparkaria emengo E.G.´ren utsune zenbait betetzeko, batez ere berri kontuan. Esaiozu D. Felipe´ri laster erantzungo diodala.

Zaitegi´k diostanatik zu ezagutu edo egiten zaitu, bada dakizunez, Arrasateko seme da. Ez ote ziñan zu egon Arano irakaslearen etxean. Zeapen zenbait bialtzen badituzu, lazter lekutuko zaitu. Zuk niri buruz idatzi artikulua gure aldizkarian argitara nai luke, bañan geiegizko derizkiot, beldur naiz bada ainbeste lurrin goxoz puztuko ez ote nazen. Eta gizon puztuak, geienetan, ez dute aizea besterik ematen.

Ederki ari zera zere lan berri ortan, eta nik baiño obeki diarduzu. Ez du irabaz makala izan E.D. zurekin. Aurrera sendoki ta gogoz guzion artean iristen ote geran ames dugun euskal aginterrira.

Gure aldizkaria aurrera dioa. Igorri dizkizut aurtengo lenengoa ta igazko azkenengoa. Laster dira or. Tamalgarri egalontzi-bidaiak ain garezti izatea, bestela oraingo or zeneuzkan. Aurtengo bigarrena ta irugarrena ere irarkolan dauzkagu.

Gorantzi miñenak orori. Zuretzat adiskide besarkada sendo bat.

Agesta´ri eskatzen diot bañan zuri ere. Esaiozu, mesedez, Andolin iatorrari “EuskoYakintza” ren urte guztietako zenbakiak neri bialtzeko: urteari dagozkionak paketetxo banatan ezarri ditzake. Ordaintzekorik ba´da esan, eta pozik ordainduko dugu. Agur.

65 Paris´en 1.954-V-29´n.

“EUSKALDUNAK BAT” Agur Andima maite ori, Pozez beterik artu ditut zure berri guztiak, baña batez ere niri bialdutako gutuna.

Atzeratu gabe eldu zitzaidan eta berialaxe bete nuen bertan agertzen didazun gogoa.

58

Andimak Guatemalara heldu berritan zuen gogo-aldartea: euskal labe gori batean sartua zela, Zaitegiren ondoan, euskara gaindegietara jasotzeko. Laster hoztu zen labe gori hori, besteak beste, Zaitegirekin izandako harreman zailen ondorioz.

80 Zuk aipatzen dituzun aldizkariai bialdu nien “Euzko-Gogoa”ren “norlenka” orren berri; zuk esandakoai ta bai ta gure irratira ta “Basque-Eclair” egunerokoari, ongi irudituko zaizulakoan.

Onezkero, irratian irakurri dute ta “Basque-Eclair”´ek ere, emandako bezela, euskeraz, argitaratu du. Besteak ez dira ageri oindiño, baña danak argitaratuko dutela uste dut.

Artu al duzu aize-bidez bialdu genizun “Euzko-Deya”´ren ille onen igekia?

Onelaxe bialduko dizugu beti ea ongi eltzen zaizun emengo berrien jabe lenbailen izateko ta aldizkari berriko orrentzat ere onuragarri izan dedin.

Ez dut artu nik oraindik zuk igorritako aldizkaria; baña ez da arritzekoa, itsasoz beti dabil guzia astiroago. Irrikitzen nagokizu bera irakurtzeko ta urrengoan etorriko diran besteak ere.

Arrigarria da urte ontako “Euzko-Deya”´ren igeki guziak oindiño ikusi al ez izatea, illero Zaitegi jaunari bialtzen baitizkiogu batzuk, eta ongi eltzen zirala uste genuen. Bat edo beste peitu ezkero, eskatu ezaiguzu, arren, ta berealaxe bialduko dizuegu edozein.

Pozgarria da, gero, zure bizi-modu berri ortan ongi asi zerala ikusten; jarrai orrelaxe luzaroan zure onurako ta gure ele gaixo onentzako ere. Ea “Euzko-Gogoa” ori gero ta obeto ateratzen duzuten; emen alegiñak egingo ditugu arpidedun berriak lortzearren. Ene aldetik, noizpait, lantxo bat bialtzea nai izango nuke; baña igorriko dizuedana, zuen iritziz sartu edo ez, eragozpenik gabe. Bialdu ezkero, ba-dakizu, gure ele onengana dudan maitasunak eraginda izango da beti, ta gañera zuek laguntzeagatik; beraz, ez duzute iñoiz beste gauzarik begiratu bear, niri dagokidanez bederik.

Iragartzen dizkidazun liburu berri oiek ere irakurgarriak izango ditugu noski. Ea ateratzen diran uste duzuten bezela.

Etxekoandreak zuretzat gauza bat esan dit: zure gomutaz lapikora egunero ziztor-mutur bat botatzen duela; ea ortik usaintzen duzun; txastamenaren “lana”, ordea, guretzat izango dala...zutzaz oroitzeko, jakiña; ez uste izan, gero, beste ziogatik “nekatuko” gerala!

Nire eliztiaz59 ezin esan oindiño ezer; orruntz, Amerika ortaruntz zuzendu nituen nire diru-bearraren deiak, Karakas eta Mexiko´ra. Oraindik ez dut erantzunik izan. Jakin ere eztakit Etxaide´k eskatu ote zuen baimena; joan dan illean egiteko zuen eskatze lan ori, baña bere berrien gabe nagokizu aspaldi ontan.

Zure eliztiaren igeki batzuk irten dira; Amezaga jaunari, amar edo amabi bialdu genizkion; bai ta ogetabosten bat Arjentina´ra, “Ekin”ekoai. Danak, jakiña, urrurik.

Gero, bat-banaka, beste batzuk ere joan dira, ta gure etxekoandreak etxera datorren “barru”ko guziai gogoz ematen die.

Emendik ez dut berri aundirik, esandakoen landa. Lendakaria eldu zaigu, beti bezela, baikor sutsu, Amerika aldean ibilli ondoren.

A! Ajesta´ri eman dizkiot zuk utzi zenizkidan “Euzko-Gogoa”´ren igekiak, zuk berari egindako gutun batean orrelaxe eskatzen zenuen bezela.

Larri nabilkizu “Euzko-Deya”´ren euskel-lana betetzeko; ala ere orain arte bete egin ditut bi orri, bakoitzean. Zuk irakurriko duzu eta ikusiko dituzun erru guziak esan nai badizkidazu, zure oarpenak ongi etorriko zaizkit.

Euskeraz irakasten asi natzaizu arestian; iru gizon datozkit, bat lendakari´aren anaia izanik; beste bat Bilbao´koa ta irugarrena donostiarra. Gogoz asi dirala dirudi; ikusiko dugu jarraitzeko kemenik ote duten.

59

Gramatika.

81 Españeraz ere bi ikasle ditut orain, eta onekin obeto noa nire bizi au aurreruntz ateratzeko alegiñean.

Naikoa dudalakoan uzten zaitut gaurkoz. Ezagutu ez arren, eman zire goraintzi miñak Zaitegi jaunari. Ar-itzazu zuk emengoen guziak eta auekin batera barrenetik igortzen dizudan nire besarkada estuena [sinadura eskuz: Andoni!].

66 Paris´n 1955-VI-2´n.

“EUSKALDUNAK BAT” Agur Andima, adiskide maite ori, Bere egunean eldu zitzaidan zure azkena, joan dan illearen 21´garrenekoa. Berri baten zai nengokizun erantzuteko ta orra zergatik luzatu dut pizkat nire erantzupen au.

Ez da eldu berri ori ta urrengorako utzi bear; gaur dagoenaz idatzi ta kito.

Milla esker, aurretik, bidean dagozen “Euzko-Gogoa”´ren bi igeki oiek bialdu dizkidazulako; ea ille ontan bertan eltzen diran.

Negargarria da, benetan, zuen aldizkari ori dala-ta, Donosti´n gerta zaizuna; ez ala ere arritzekoa; “sainduen” agintzapean dirauneko gure erriaren biziak, orrelakoak gerta bear; ostera, elirake noski orren “saindu” izango.

Orixe dalarik, iritzien billa edo zabiltzate, ea geroztik zer egin bear duzuten erabakitzeko. Ortan nire guraria Bilbao´ko adiskideen kidea duzute. Itun eta tamalgarria izango bailitzake “Euzko-Gogoa” aldizkari maite ta orren bearra dan ori ayenatzea.

Jakiña, zuen gain bera ateratzeko lana ta...dirua. Zuentzat nekea, zuentzat urduritasuna, zuentzat galtzea. Geiegi noski bi gizon soillikentzat, naiz eta zuek bezela, abertzaletasunez eta euskaltzaletasunez okiturik izanarren. Gauza baten gogorapenez edo dagizuten zuen lan guztia: ludi ontan, gogozko gauzetan, beti izan da berdin eta izango ere; gutxi edo bat bakarrik, bere burua opariz eman bear bere barneko usteari.

“Euzko-Gogoa”´ren opamaian zuengan oparia, nai ta nai ez. Gogor eta aspergarri izango zaizue, eiki, sarritan aurrera jotzea; ala ta guztiz be, ezin gelditu; asi zeraten bidean zuzen zoazte, besteentzat ikusbide ederra zuen ekintza; galtze izugarria guziontzat “Euzko-Gogoa” ilko balitz60.

Ez zaudete bakarrik, au ere gogoratu bear izango duzute. Ez dituzute, noski, bear izango zenituzketen 500 edo 1.000 lagun; baña ba-dituzute etxe-barne ta kanpo adiskide gutxi batzuk lagundu nai zaituzteenak, beren laguntza guztia emateko gertu dagozenak.

Nere ustez gauza batean izan dezakezute ta ukan dezakegu guztiok gure itxaropen osoa: oraingo ontan eta neuk dakidanez, ba-dagoz Euzkadi barnean lareun edo bosteun gazte, neska-mutil, euskeraz ikasten ari diranak eta oiengandik sortu bear gure euskeraren irakurleak. Orixe da an ari irakasleen xedea: irakurleak gertatzea; eta nire ustez, “EG”´k eta bera bezelako beste aldizkari ta liburuak orixe beti bear, irakurle, ez, ostera, urgazle. Auek bai, diruz, nolabaiteko laguntza dagite, baña ez bear duguna; idaztearen ondorioa, irakurtzea dugu; irakurlerik ezpadago, orduan bai, esan genezake, zertarako idatzi?.

60

Donostian polizia espainiarrak zenbaki bat osturik, deia jo zuten Zaitegik eta Ibinagabeitiak: aberrian sartzerik ez bazuten, eta harpidedun eta irakurleek babesten ez bazuten, aldizkaria hil beharra izango zutela. Ikus Euzko-Gogoaren 1954ko azken alea.

82 Dagonillean Bayona aldera jetxi nai dut egun batzuetarako; an, lendabiziz, nere arrebarekin egun oietan bizitzeko61; baña gero, beste aldetik batzuen batzuk joango diralakoan nago ta, naiz orduan, naiz beste batean edo idatziz; ortan ekingo dizuet etengabe; euskeraz eta euskeraz ekin bear dugula isituki: irakurleak geitzen eta guziai zirikatzen euskel aldizkariak eta euskel liburuak erosi ditzaten; erosi, bai, baña irakurtzeko. Bide ortako erri-naimena gotor sendotu bear izango dugu, zabaldu gero ta alde ta bide guztien barna agerrerazi. Orduan, eta orduan bakarrik, gai izango gera besteai euskerarenganako ta Euzkadi´ganako beren alke ta laguntza eskatzeko eskubidea.

Asieran esan dudan “berria” nire eliztiarena da; gogor ari izan dira ango adiskideak, batez ere Etxaide ta Gasteiz ta Eibar´koak; eztakit zenbat billera izan duten, orrezaz erabaki bat artzeko naiean; azkena joan dan illearen 15´garrenean izan zuten eta billera orren berria da itxaron dudana.

Eztakit esan ote nizun, “Urkixo Mintegia”´k bere itzala emateko gertu dagoela; laguntza orrekin ez edo da bear baimenik argitaratzeko. 2.500 igeki egin nai dituzte, eta oietatik ea geienak “salduta” edo dagoz: Bilbao´n gizon batek bakarrik, 500 ale; liburutegiren bat noski; Eibar´en 300 edo geixeago; Gasteiz´en 150; Donosti´n, Iruña´n eta beste tokietan ere ez dira gutxi erosteko itza eman dutenak. Eibartarrak “epetan” erosiko dute liburua, amerikarrak bezela.

Baña, liburua ateratzeko aurretik bear dirua, eta arren billa edo dabiltz orain. gasteiz´ko adiskide batzuen artean bear danaren erdia edo aterako da, lendik orixe baitute agindua; gero, bestien artean eman bear izango dute beste erdia.

Nik bialdu nien nire “orijinal” osoa ta baliteke “Itxaropena”´ri “presupuesto” berria ta betikoa ere eskatu edo. Ez dakit; zeatz guzti auek esandako billera ortan edo erabaki zituzten, eta orixe jakin arte zai egon bear62.

Beste gauza bat; nire izena ango eguratsan oso “begiko” ez danezkero63, izenorde bateaz aterako da liburua: “Umandi” izenaz. Beraz, noizpait zeredozer aipatzea otu ezkero, gogoratu zaitez, arren, onezaz, nire izena ez agertzeko.

Ea zure “Edesti” ori lenbailen ikusten dugun64.

Euskel Batzar Orokar´erako gauzak gertatzen ari dira. Lendakariaren naia, ta guztiona, euskerari toki berezi ta nabarienetako ematea da; ille onen “Euzko-Deya”´n ikusiko duzu onezaz idazten duguna.

Ba al dakizu nork idazten dit oso sarritan? Tauer adiskidea. Guziei idatzi nai die ta beti ari da eskatzen emengo ala ango idazleen izen eta zuzenbide. Atzo artu nuen bere azkenengo gutunean urrengoko idazleen izen eta zuzenbide eskatzen dizkit. Izen ala izenordeak, ene ustez, azkenengo “Euzko-Gogoa”´tik edo artu ditu; orregatik, bat izan ezik besteak ezagutzen ezpaitut, zuri eskatzen dizut urrengo batean, iradurik65 gabe, eman dizaidazula. Auetxek dira: Arteaga´tar Laurenti; Forkada´tar Mark; Galarraga´tar A; Zubero´tar Andoni; Arantzibia ta Aspaldiko.

Milla esker, aurretik, Tauer´en izenez eta niketz.

Urkola, Alberdi, Xabier eta emengo beste lagunak zuretzako goraintzi beroak eman dizkidate. Bai ta etxeko emakumeak, irurak batera.

61

Miren Terese Urrestarazu. Anaiak Gasteizen utzitako hutsunea arreba saiatu zen betetzen euskara suspertzeari dagokionez. Ikus “Bidegileak”-en Andoni Perez Cuadradoren Miren Terese Urrestarazu Landazabal (1907-2004), Eusko Jaurlaritza, Gasteiz, 2009.

62 1955ean atera zuen Itxaropena Zarauzko argitaletxe mitikoak Umandi-ren Gramática Vasca.

63 1951n izan zen 48 orduko greba orokorraren ondotik atxilotu eta bizpahiru hilabete espetxean igarorik, Gasteiztik ehun kilometrora bizitzera zigortu zuten. Lehenik, Iruñean jarri zen eta gero Parisen. 1979ra arte ez zen itzuli sorterrira. Ikus: Urgell, Blanka (1996) Andoni Urrestarazu "Umandi". Bidegileak (7).

64 Euskal literaturaren edestia prestatzen aritu zen Ibinagabeitia, baina ez zuen lortu burutan ateratzea.

65 presarik gabe.

83 Eta agur bero bat Zaitegi jaunarentzat. Eta zuk onar ezaidazu nire besarkada estua [sinadura eskuz].

I; O. Aldizkaria Euzkadi´n sartzia haizu izango ezpalitz, eskupetik sartzeko alegindu bear izango litzake, alegia.

Euskel Batzar Orokarra dala-ta, ba-dakit orri batzuk, eskuz, bialdu dizkizutela.

67 Paris´n 1955-VI-20´n.

“EUSKALDUNAK BAT” Agur Andima, adiskide on ori, Onezkero artu edo duzu nire aurrekoa. Gaur berriz emen nagokizu gure betiko leloaz yarduntzeko asmoz. Ez dizut idazten gaur egitea uste nuelako, gure Lendakariak onelaxe agindu didalako baizik. Beraz, bere izenez urrengoko...geiena.

“Euzko-Gogoa”´ren azkenengo igekia eldu zaigu; ona emen zioa. Mingarria izan da, benetan, Lendakari´arentzat eta guztiontzat bertan adierazten duzuten erabakia: “Euzko-Gogoa” uztea...aiengarria66 benetan!

Ondo dakigu, zuen asmokide geranok beñepein, nolako neke ta lana jasan eta egin bear duzuten gure aldizkari yori au ateratzeko. Ala ere guztiok ao batez ¡aurrera! esan bear dizuegu; jakiña, geron aldetik gure laguntasun aundiena emateko alegin guztiak egiteko asmoz.

Iragartzen duzuten asmoa betetzeko, Gipuzkoa´n sartu al ez izatea baño beste ziorik ezpaduzute, len esan nizun bezela, Lendakariak ere esan dit ez estutzeko orrengatik; beste gauzak sartzen diran bezela, aldizkarien igekiak ere arpidedunen eskuetarako elduko dirala, ziur.

Lendakariak ere jakin nai du zenbat arpidedun duzuten; esan ezaidazu, arren, zenbat Gipuzkoa´n, zenbat Bizkaya´n, Araba´n, Naparroa´n, Laburdi, Benabar eta Zuberoa´n, Franzia´n, Ameriketan eta abar.

Beste gauza bat agindu dit: Ajesta´k esan dizaiola ea nola dabillen bere arpidea, bear dana ordaintzeko, eta gertu ere dagoela bi edo iru arpide geio ordaintzeko.

Oso atsegiña izan zaigu “Euzko-Gogoaren Idaztiak”´en asmoa; Lendakari´ari eta guztioi. Asmo eder ori ikustean mingarriagoa izan zaigu bestea, aldizkaria uztekoa.

Beraz, guk geuk jarraitzea uste dugu, dana ta guztien gain: zuek aldizkaria ta liburuak gerta ta zuzentzen eta gerok zabalkundea gero ta geiago egin, idatzi ta al den guztian lagundu.

“Euskel-Batzar Orokarra” –Ari gera batzar au gertatzen. Bengoa sendagille jaunaren bidez, eskuz, “Euzko-Deya”´n bertan agiri dan “Instrucción General”´en igeki batzuek bialdu genizkizuen eta bere egunean eskuetaratu edo zenituzten. Entzun dudanez, batzar ontan, euskerari eman nai diote Lendakaria´k eta besteak ere, garrantzi aundiena. Esku tartean darabilzkiten asmoen artean, euskel-liburuen erakusketa bat antolatu nai dute; ta, garrantzi aundiago dana, Europa ta, al izan ezkero, Ludi guziko “filologo”´en batzar berezi bat eratu ta zeatzez apaindu. Beraz zuen laguntza ere, ortarako, bear-bearra izango litzake; eta bertara Zaitegi jauna edo zerori edo biok etorriko baziñate, ederkien; eta dana dala, zuen lanak peituko eztirala ustean gaude.

Gure gogo-lantze edo kulturari garrantzi aundiena ematen, ille onen gure aldizkarian lan bat egin dugu orixe bera adierazteko; onezkero irakurrita edo duzute. Ikus, beraz, 66

“aiene”-tik; auhendagarri, deitoragarri!

84 bakarrik ez zaudetela zearo; gogaide gaituzute ta, guztiok alkarren laguntasuna bear dugunezkero, orra or beste zioa zuei jarrai dezazuten eskatzeko. Gertu nai dugun euskel liburu ta aldizkarien erakusketarako ta, bide batez, egin nai izango genuke “filologo”´en batzarrerako, argi dago zein ederki etorriko litzaiguken “Euzko-Gogoa”´ren aldizkaria aurkeztea gure mail gañeko gogoaren agiriaz agerrerazteko.

Lendakari ta, Batzar´erako, gai guztien itaunketa bereiziak antolatzen ari dira; oiek, jakiña, “Euzko-Deya”´n agertuko dira, baña igeki bereizi batzuk ere bialduko dizkizuegu.

Zure azkenean “Euzko Gogoa”´aren igeki bi igortzen zenizkidala esan zenidan; oraindik bat bakarrik artu dut, papera onekoa; milla esker zuen adei on onengaitik.

Ongi gabiltz emen, etxean eta landolan; etxekoanderek, bere alabak, Urkola, Xabier, Alberdi ta beste adiskide guztiak zuretzako goraintziak eman dizkidate.

Eman nireak Zaitegi apaiz onari ta ar-zazu zerorrek barrendik bialdu nai dizudan besarkada estuena [sinadura eskuz].

68 Guatemala´n 1955´gko Uztaillak 2 Urrestarazu´tar Andoni J´ri Paris´en Adiskide zintzo, Zure bi idazki dauzkat emen erantzuteko, bigarrena Lendakariaren aginduz egin zenidana. Azkena izan arren emetik asiko naiz gutun ortan eskatzen dizkidazun zenbait ertz argitzeko.

Aldizkariarena.- Zuena bezelako zenbait idazki artu ditugu ez arren aldizkaririk iltzeko eskatuz. Gure asmoa argi azalduta dago E.G.´aren azken zenbakian, ez du beraz merezi emen ber-azaltzerik. Ala ere oraindik ez digute danok erantzun, ez urrik emon be, baiña Euskadi´ko gure arpidedunek iritxi-ala, zerbait idatziko digute noski. Dana dala, orain arte iaso ditugunen eragiñara aurrera aldizkariarekin iarraitzeko asmoa artu du Zaitegi abak, eta dagoneko irarkolan daukagu aurtengo lenengo zenbakia. Guk ere ez dugu biotzik izan ain naigabe larririk gure izkerari leporatzeko.

Lendakariak eskatzen ditun zertzeladak beste paper batean igortzen dizkitzut gutun oni eratxikita. An ikusiko dituzute gure arpideak. Alare, esan bear, or zenbatzen ditugunetatik askok eta askok ez digutela ezer ordaintzen, baiñan ari gera piskanaka zenbait sari atzeratu iristen. Okerrena, Ameriketako euskaldunekin gertatzen dana...Auxe zuzendu nai genuke eta zerbait egiten asi dira Caracas´en, oraindik ordea ez dugu berri garbirik ukan. Aldizkari barnean iaso dituzuten deiak bezelakoak milla bai barreatu ditugu, aldizkariaz landa, munduan zabalduta dauden euskotarretan. Iru edo lauk baizik ez digute erantzun. Ez ote negargarria?

Aldizkariari eusteko, milla diru neke izaten ditu Zaitegi Abak. Orainarte bere sakeletik ia 6.000 (sei milla) dolarretik gora eralgi ditu. Iakiña liburuena egingarri litzake euskaldunek gure deiari erantzungo balie, baiñan orain arte beintzat ez dugu bide ortatik eraman gaitzaken erantzun samaldarik iritxi: bosteun arpidedun eskatzen ditugu asmo ori egi biurtzeko. Ez dala geiegi uste dut. Laguntasun ori gabe idaztiak argitaraztea amets bat, nekerik asko ematen dizkigu aldizkariak berak. Bestela liburu ederrik argitaratuko genuke euskeraz, gerturik edo erdi gerturik dauzkagunetatik, baita beste idazle askok gertuko lituzketenak ere. Gure arteko idazle geienak ez dute libururik euskeraz egiten ez dirurik ezta nork argitaraturik ere ez dutelako.

85 “Batzar Orokorra”.- Eman zizkion Bengoa iaunak Zaitegi A.ri Lendakariak bialitako Deiak. Arrezkero emengo euskotarrok bildu gera eta erabaki batzu artu ditugu “Batzarre” orri buruz. Bakoitzak bi dolar terdi ordainduko ditugu emengo ordezkariaren bide-nekeak ordaintzeko. Bear beste biltzen ezpada, Iaurlaritzari igortzea erabaki genun batzarreko gastuen lagungarri bezela. Baita ere ille[r]o elkartzeko asmoa artu dugu, eta orrela egiten ari gera, batzarre ortara aurkeztu gogo dugun txostena astiro ikasteko. Gu emen oso euskotar gutxi gera, geienak berriz diru gutxikoak. Beraz ez da errex izango orra norbait bialtzeko beste diru iñundik ere borobiltzea. Dana dala, ari gera ta or ikusiko dugu urteburuan zer gertatzen dan. Beñipein gure asmo onak ikus ditzake Lendakariak. Orrez gaiñera aurtengo Euzko-Gogoa´ren lengo zenbakiko “Atarikoan” “Euzko-Batzar Orokor” ortaz ari gera.

Orra esan gogo genizkitzuen gauza garrantzitsuenak67. Milla goraintzi orko adiskide aantzi-eziñei, eta Lendakariak ar ditzala bereziki gure agurrik biozkorrenak.

Zuk, adiskide, beti bezela besarkada ertsi bat.

69 Paris´n 1955-IX-8´n.

“EUSKALDUNAK BAT” Agur adiskide ona, Illebete bi joan zaizkigu, udara dala-ta, oporrak dirala-ta, ea ezer egin gabe; zure gutuna ere, uztaillaren 2´garrenekoa, emen daukat, idatzi bear dizudala beti gogorazten.

Emen jartzen naiz, bada, bear eta gurari auek betetzeko asmoz.

Artu ere, atzo ta erenegun iru pakete aundi artu ditut ortik bialduta; Zaitegi jaunaren liburuak eldu dira bertan: 20 “GOLDAKETAN” eta 10 “SOPOKEL´EN ANTZERKIAK”. Saltzeko bialdu edo dizkidazute, baña arritzekoa da orrezaz zuengandik beste berririk ez eltzea; zuen eskutitzen bat galdu edo?

Dana dala, esango didazue urrengoan zertarako bialdu dizkidazuten liburu oiek eta, uste dudanez, saltzeko baldin badira, beren salneurria ere.

Pozik ikusi dut, berriro, zuen aldizkaria aurrera eramateko zaudetela gertu; ene aldetik al dudana egiten alegiñetan nabil; nigana eltzen diren guziei gai onezaz mintzatzen natzaie; orobat gutunen bidez; lengo egunean Mexiko´ko adiskide bati idatzi bear nion eta orain ango gure bazkunen batean zuzendaritzan sartu dutenezkero, gogortxo egin nion gure “Euzko-Gogoa” lagundu dezaten. Ea guztionen artean lortzen ote dugun beraeustea.

Ederra beste asmo ori, liburu batzuk urtero argitaratzekoa. Lendakariari ere atsegin zitzaion eta, zer esanik ez, arpidedun izatea nai duela esan zidan. Orobat esan bear dizuet Xabier, Alberdi ta neronen izenez. Oraintxe Alderdi´k esaten didanez, beste izen bat ere eman dizaizueket: Olabarri´tar Patxi jauna (42, rue Boissière – Paris (XVI).

Ajesta´rekin ez dut itzegin, baña berari emango diogu arpide ortarako bear dan dirua.

Besterik agintzen ezpadiguzute.

Udara ontan amar egun egin ditut Laburdi aldean nire arrebarekin; urte bi generamazkien alkar ikusi gabe ta oso ondo ibilli gera alkarrekin bazter eder aietan.

Bertan barru ta kanpoko adiskide asko ikusi nituen; beren artean Eibar´en euskeraz ikasten ari dira batzuk ere; auek berri oso on bat esan zidaten: azkenez Itxaropen´an asi dira nire eliztia egiten eta urrilla azkenerako edo kalean izango dugu; Urkijo Mintegi´ak babesturik aterako da eta orren esker ez da izan bear baimenik eskatu; 2.000 ale botako 67

Zaitegik eta biek egindako gutuna dirudi, Urrestarazuk eta lehendakariak egindakoari erantzuteko.

86 dituzte, liburutegietan, ene ustez, garezti xamar saltzeko: 85 laurlekotan; baezpada, len esan nizun bezela, izenorde bateaz – Umandi – irtengo da; beraz, ba-dakizu, iñoiz aren berririk eman nai izan ezkero, ez jarri, arren, nire izena. Ba-dakit berri au gogoko izango zaizula ta asmo orrezaz esaten dizut, bai ta izenarena jakin-erazteko ere.

“Batzar Orokarra” dalarik, pozik artu zituen Lendakari´ak zuen berriak. Arlo au ere, udaragatik edo, geldi xamar egon da ille auetan; baña orain beste aupada on bat egin bear izango zaio.

Ez dizut esan, len zuk bialdutako “Euzko-Gogoa”´ren arpidedunen lerrokada Lendakaria´k berak gorde zuela.

Egun auetan Mokoroa´tar Justo praillea emen dabil; egonaldi bi egin ditut berarekin, jakiña, gure euskera onezaz mintzatzen; esan didanez, 50.000 euskel-esakun bilduta dauzka ta orain laguntzaren bat edo bear du guzti oiek al den ongienik muetatzeko. Zutzaz ere itzegin genuen eta zuretzako onekin dijoakizun beren amaren iloroigarria eman zidan: bertan agertzen diran itzak amak berak, il zorian zegoenean, esandakoak dirala bayeztu zidan. Orain praile au Bilbao´ko “Eskolapios”´en Ikastetxearen buru egin dute.

Ba al dakizu Getxo ondoan dagoen Ondarreta´n euskel-ikasgu berri bat jarri dutela angoak?. Oso astiro, baña ba-goaz aurreruntz. Urkijo Mintegi´koak gertu omen daude edonun sortu leiken beste ikasguren bat ere bere izenez babesteko. Auxe ere pozgarri, bide ortatik joan bear baitugu gero ta irakurle geiago sorrarazten. Orain bi aste Eibar´en irakasten ari dan neska begiko bat emen izan zan. Oso baikorra bera, oni ere gauza bi eskatu nizkion gogoz; bat “Euzko-Gogoa”´rena; bestea, ea eibartarrak orren gartsuak diranezkero (berak egin omen dute lan geiena nire eliztia ateratzeko) napartarrai, Iruña´n euskeraz ikasten ari diranai beñepein, sarritan euskeraz idazteko ea alkarren artean ar-eman ugari sortu ote ditezken.

Eibartarrak, bai, sutsu egin dute lana eliztia dala-ta; lendik arpidedun egin zituzten (irureunen bat) epetan liburua ordaintzeko; gero berak egon dira Itxaropena´koekin konponketa guzietan. Eta Gasteiz´en adiskide batzuen artean 40.000 laurleko aurreratu dituzte, irarkolan lanean asi al izateko. Ez da gaizki, e?. Onera ale batzuk igortzeko eskatu diet eta eldu bezin laisterren zuri ta Zaitegi jaunari ale bana eskeintzea otu zait, ontzat artuko duzutelakoan.

Idazten ari natzaizularik, Insausti adiskidea agertu da emen: esan diot nolako lanean nengoan, eta bere goraintziak eman dizkit zuretzat; bai ta bere izena ere eman liburuen arpidedun bezela; gai onezaz Ajesta´rekin itzegin zuela ere esan dit eta onek zuen berriren baten zai edo dagoela ere.

Urkola adiskideak esan dit, zuri gutuna “zor” dizula; sarritan gogoratzen duela orixe bera ta, oi danez, beti urrengorako uzten duela. Ba-daki berak ere nirekin eta besteren batekin ari zerala ar-emanetan eta orixek [sic] ere bidea ematen diola bere gutuna atzeratzeko.

Etxekoandere ta alabak beti bezela: eskumuñak ere Andima´rentzat.

Naikoa?. Orrela ustean, ona emen Zaitegi jaunarentzat ene agurrik beroena ta zuretzat nire besarkada bartsua68 [sinadura eskuz] Xabier eta Andolin´en goraintziak.

68

“gartsua” izango da.

87

70 Guatemala´n Urrillak 12-1955 Urrestarazu´tar Andoni´ri Paris´en Adiskide maite, Berantetsirik zaude noski zure iraillaren 8´ko eskutitzari erantzun gabe nagolako. Guztiz lanpeturik ibili naiz egun auetan azterketak dirala eta nik ez dakit zenbat gauza. Gaiñera emen gaindi, gure artean gertatuak ere, nai nun baiño geitxoago atzeratu naute. Gaitzerdi idazteko gogozia69 kendu ez didatenean.

Iaso dituzun Zaitegi´ren idaztiak or saltzeko dituzu egokien zenerizkioken saneurrian. Aztu zitzaion nunbait, apaizari, esatea. Badakizu beraz zertarako dituzun.

Baditut ordea, berri iakingarriagoak zuretzat...Zaitegi´k bere ikastetxea saldu du eta lotazillerako Euzkadira dioakigu bere amatxoren ondora, an betiko gelditzekotan.

Ala uste du beintzat. Aldizkaria ere berakin darama, Prantzi edo Españi mendeko Euskalerriren baten ateratzekotan. Ala ere, emendik alde egin baiño len aurtengo urtea osotu nai dugu, ez dakigu bada zer nolako giroa arkituko dun an eta bear luken diru laguntasunik ere izango ote duen. Aurtengo bi banakoak egiñik daude; bata bidean dio[a]kizue onuzkero iaso ezpaldin baduzue, eta bestea ere biar aterako da. Ementxe bialtzen dizut bigarren onen arkibidea ikus dezazun. Beste zenbaki mardul bat irartzen ari gera (ari naiz obeto) larogei edo eun orrialdekoa, Guatemala´ri agur egiteko. Beraz, emen beintzat, Euzko-Gogoa bukatu da. Baiñan ez nioakizu zeatzago gauz auetaz mintzatzen; Paris´en ikusiko duzu Zaitegi bera etxera baiño len zenbait egun igaro nai lituke uri eder ortan eta.

Eta nik zer egingo? Orra ba. Caracas´era ioateko paperak antolatzen ari naiz, obeto esan, an ari zaizkit sartzeko baimena iristen. Beraz baimen ori iritxi bezin laster ara ioango naiz. Gabonetarako beintzat an izateko ustea daukat, gauzak oker gertatzen ezpazaizkit. Egia esan, ikastetxe au saldu baiño len ere, arako asmotan nengon, zer esanik ez saldu ondoren. Ez noski diru gosez; ez naiz iñoiz ere diru-zale izan, baiña beste zer asko gaitik, emen zeatz meatz azaldu ez ditzakedanak.

Bein ara ezkero zer egingo? Bizia ateratzeko zerbait billatu bear aurrenik, eta gero Iainkoak esanen du. Emen daramazkidan emezortzi illabete auetan zintzo iokatu dut euskeraren alde, gutxik ez bestean. Ez dut dirurik, ori ezpaizen nere asmoa, baiña euskeraren alde lan egiñaren poza bai noski. Emezortzi illabetetan, Euzko-Gogoaren amairu zenbaki atera ditut: 1952´gko azkena, eta 1954-55 gko guztiak. Aski polliki gaiñera. Caracas´en etxea badut beintzat, eta emen baiño milla bider obeto biziko naiz an Lore nere illoba maitearen ondoan. Eta len esan dizudana; aurrenekoz bizibidea arkitu bear...Dana dala, nere ixillaldia, oraingo ontan, luzetxoa izango dalakoan nago.

Nerekin aspertuta dauden irakurleak pakean utziko ditut, zati batean beintzat. Anartean, ixillean ekingo diot euskerari; gertatuak gertatu, ezin nezake euskeraren maitasunik iñola ere ukatu; nerekin biziko da eta beti bezin gogatsu landuko dut, nere atsarteetan, ixillean ordea.

Ez dira bat ere pozgarriak, baiña orra nere berriak. Irartzen ari geran zenbaki mardulerako, zure idaz-lanen bat nai nuke. Bial ezadazu len bait len, garaiz iritxiko zerata. Eta nere zorion beteenak ar itzatzu euskeraren alde ari duzun lan ederragatik.

Gorantziak orko adiskide maite guziei, eta zuretzat besarkada sendo bat.

69

Gogoa eta gosearen arteko nahasketa dirudi.

88

71 Paris´n 1955-XI-2´n.

“EUSKALDUNAK BAT” Agur Andima maite ori, Bere egunean jaso nuen joan dan illearen zurea. Bertatik “Euzko-Gogo”´aren “Arkibidea” ere artu nuen eta gaur ateratzen dan gure emengo “Euzko-Deya”´n jarri dugu.

Zaitegi´ren liburuak saltzen asi naiz. Emengo iritzi batzuk bildurik, salneurri auek ipini ditugu: “Goldaketan”, 300 libera; “Sopokel´en antzerkiak”, 400 libera.

Onezkero zortzi edo bederatziren bat salduak daude ta apaiz on orri ona datorreneko bearrezko garbitasuna egingo diot.

Zure gutunaren berri nagusia bai benetan dala “berria”. Ona?. Txarra?.

Yainkoa´k daki. Dana dala bera izan bear gutun onen bearrezko aria. Labayen´ek ere idatzi dit eta onezaz be mintzatzen zait. Beraren, zuen, nere ta ene ustez guzien asmoa bat dalakoan nagokizu gotor: Aldizkaria aurrera irauneraztea. Nun eta nola...ona emen galdekizuna. Euzkadi ego aldean eziña noski bere ayurri bereziaz ateratzeko beñepein: beraz ipar aldean edo Paris´en. Labayen´ek emen du toki onena ortarako. Jakiña ori, gero, Zaitegi jaunak ikus eta erabaki bear izango duena.

Eta zu...Karakas aldera?. Auxe izan liteke txarrenetakoa: zerori ta apaiz ori alkarrengandik aldentzea. Lenengoz ori; gero, Karakas ori ez da niretzat txit gogoko.

Aunditzen ari dan uri ortan “Mammon” Yainko, dirudienez, eta gureak ari ere lurrin egin eta egiten omen diote. Zer ote du zorioneko ala zoritxarreko dirua?. Ongi ezagutzen duzun emengo “sukalde” ontatik (“etxekoandre”arena esan nai dut) amaika karakastarrak igaro dira ta berai ta beste batzuei ere ango berriak azaltzen entzun dizkiedanean alako itungarrizko dan mingotza sortzen zait barnean. Dirudun beren burua egin eta dana egiña ote oientzat?. Etxe oso eder bat egin zuten, noski, baña zoritxarrez orma otzegi batzuen bidez egindako etxe otz eta illa; gogorik ez barruan.

Zazpi zortzi milaren bat edo bizi dira Karakas´en eta ango bazkide seireunen bat.

Guziak alkarri ziztaka ta mingarriena dana lelokeriakatik. Gañezka duten diruen apur eman Eusko Jaurlaritza´ri ta naikoa edo berentzat. Gogoari dagokionaz zearo aztuta edo.

Orra or zera orrezaz dudan aburu, ta eztakit txarregi ote dan; orrela baledi!. Ta artara joan bear al duzu?. Nekegarri ez ote zuretzat ango “eguratsa”´n zure burua murgiltzea?.

Ez apika obe ona etortzea?. Parkatu ontzat artzen ezpaduzu onelaxe mintzatzea, baña zuganako batez be guztiz gogo idekirik agertu erazi bear dut ene barrena.

Jakiña, zerorrek edo zu bezelako beste batek an gure gogoari dagokion garra piztea ta eustea lortuko balu?. Auengarria noski, guda aldian ainbeste il izate ondoren, gero ere barruan daudenak ainbeste neke jasan bear eta ongi daudenak, dirudun diranak, orren otz ikustea Erri´arentzat eta izkuntzarentzat ere ezer egiteko. Eta emengo Jaurlaritza ta, batez be, Lendakaria beti estu bearrezkoak diran gauzak egiteko. Onezaz zerorrek ba-dakizu nik ainbat. Amerika´gana itzultzean, iparretik egoraño ainbeste euskaldun eta “abertzale” bizi ezkero, danak ezean, erdia bederen ben-benetako euskelasmo batekoak izango balira, diruz eta lanaz a nolako laguntza bearra dugunerako!. Ea bada, ara baldin bazoaz eta ango “beroa” gogaikarri ezpalitzaizu, etekin ona atera al dezakezun, bertakoengandik eta Amerika guzikoengandik ere. Arjentina´n badakizu, ango euskel-bazkun guztien alkartasuna lortu dute: ogetamabosten bat edo daude batuta.

89 Zergatik ez Amerika´ko beste laterri guzikoak ere aiekin alkartzea?. Eta gero Ludi zear beste bazterretan, Australia´n, Filipinas´en eta daudenekin berebat ere egitea?.

Azkenengo aldi auetan Gasteiz´en ezagutu nuen bizkaitar bat Mexiko´ra joan da; gaztea da, buruduntzat daukat eta abertzale. Ara eldu-ta, bera sutsuegi edo bertakoak ozturik, eztakit zer jazo zen, eztabaidaren bat edo. An dudan beste aspaldiko adiskide ta abertzale on batek, orain an batzorkide danak idatzi zidan berataz galdetzen. Nekiena erantzun nion, orain esan dizudana. Gazte orrek, Azua tar Alberta izena duenak ere idatzi zidan orixe bera egiteko angoak bera nor zan jakin zezaten; eta lanegiteko gertu zegoela bayezten, an otz xamarra aurkitu zuela gañeratzen. Nik erantzunez euskerarena aipatu nion, ortan bearrezkoena zaigula ari izatea; ta bide batez “Euzko-Gogoa” nola dabillen ere jakinerazi nion. Erantzun zidan zuen aldizkariaren arpidea zenbat ote zan galdetzen, bai ta liburuak ateratzeko asmoa nolakoa zan eta ortarako arpidea ere zenbat ote zan bearra. Dana esan nion eta zuengana jotzeko ere zuen zuzenbideak eman be.

Beraz berarengandik zerbait eltzen bazaizue, ba-dakizute nolakoa dan mutikoa.

Onekin batera bialtzen dizut eskatzen didazun lana. Zuek ikusi argitaratzea merezi duen, eta zuen gardiz ekin nireganako begiramenik gabe.

Gertatzen ari dira gauzak eta arauak “Batzar”´erako; barnetik eta kanpotik ere eskeintzak eltzen dira; ea gauza egokiren bat sortzen ote dan Bertatik. Orra or Amerika aldean lan egiteko beste zio berezi bat. Agintaritzat Eusko Jaurlaritza dutenak, eta onek ondo ta luzaroan ongi jokatu duen ezkero, ba-dute beren asmo ta laguntzarekin nora jo.

Zuen orrenganako asmoa, barruko euskaltzaleena ta emengoena ere bat da; euskera aupatzea ta euskel-bidetik yarduntzea. Onekin dijoakizu [sic] lan orren erdelitzulpena egin dut emengo “erdeldun” batzuentzat eta ontzat dauzkate bertan adierazten ditudan asmo batzuk.

Lendakari´ari erakutsi nion zure gutuna, ta bere kezka nagusiena ere aldizkariarena da. Zaitegi´rekin itzegiteko gogozko duzute; bai aldizkaritzaz bai ta “Batzar”´etzaz ere.

Labayen´ek esaten didanez ango euskaltzale batzuekin lanean ari dira ea Donosti´ko Irrati´tik euskerazko ikaskizunak emateko alegiñetan. Ikusiko dugu lortzen duten.

Beste aldetik Gipuzkoa´n ateratzen duten erlijiozko orri bat “Anaitasuna” aunditu zaigu; Bizkaya´rako ere erazkin bat egiten dute ta azkenengoan asi dira umeentzako margozko ipuin bereziak argitaratzen. Or duzu beste lan polit bat; ea azkenez, nai duten bezela, “TBO” antzeko euskel-aldizkari berezi bat sortzen ikusten dugun.

Nire eliztia egiten ari dira “Itxaropena”´n: Mitxelena´k zuzentzen ditu irarriaren egikizunak eta beraren iritziz, datorren otsaillerako edo aterako da. Labayen´ek dagonillerako edo uste zuen eta nik ere, baña lan aztuna izanik, ez da arritzekorik berandu bearra izatea.

Eman nion Erramon´i zure mezua ta berak ere Zaitegi´rekin egoteko asmoa du kontuak zuritzeko.

Antolinek eta emengo guziak eta etxekoak ere beren gorantzi beroak zuretzat eman dizkidate. Agurtu ene izenez Zaitegi jaun ori eta onartu zerorrek nire besarkada gartsuena [sinadura eskuz] I.O. – Esandako nire lana lerro batez eginda dijoakizu; barkatu baña bi lerrotan egin ezkero gareztitxoa izango litzake aizean barna igortzeko.

90

72 Guatemala´n Gabonillak 21-55 Urrestarazu´tar Andoni´ri Paris´en Adiskide min, Zure gutun eta idazlan sakona ere garaiz iaso nitun. Ez dakizu zer nolako miña eman didan lan eder ori azken zenbaki ontan ezin sar ahal izatea70. “Euskera” sailla bertanbera utzi bear izan dugu tokirik ez da. Antzerti saillean “Lurrikara” deritzan antzerkiak 24 orrialde aundi ian dizkit, eta bazterrean utzi bear ainbeste idazle, aien artean zu. Biotz damuz diotzut...Alare banako mardula atera da, eta or doakizu beti bezela, Arkibidea.

Gogo onez artuko al dute gure irakurleek gure aldizkariaren erdi agur au. Iñoiz baiño abertzaleago dator eta baliteke zenbatzuei burukomiñak ere ematea. Dana dala, onez artuko dute beintzat euskaldun geienak.

Caracas´era zertako ioan? diñozu zure gutunean. Enetxo, emengo nere egiteko, aldizkaria bein itzali ezkero, egin da eta beste lurralde batzu ediro bear biziko ba´naiz.

Emen egia esan, gu biok giñan euskaldunak, eta bata ioan ezkero, besteak ez dauka emen zer egiñik. Pozik ioango nintzake zuen arteara [sic], baiña nola bizi. Ez zinduzket iñola ere, zaudeten baiño ertsiago iarri...Venezuela´n zerbait iritxiko dut nere burua aurrera ateratzeko, eta euskal-lanean ere, emen baiño geitxoago egin al izango dut, nere amesak burutu al banitza beintzat. Zein diran ametxok? Oraindik ixilpean dauzkat, bear baiño len asmoak aizetaratzea noiztanka porrot bide izan oi dalako. Dana dala, saiatuko naiz gure euskalzaletasuna ango anai zurrunen artean ere zabaltzen.

Zure idazlan ederrak gogoz irakurtzen ditut. Zu ere gure gizaldi berrikoa zaitugu, euskera oroz gainetik ezartzen dugun gizaldikoa. Gizaldi ontaz ari naiz ain zuzen, E.G.´ren azken banako ontan. Euskera dala gure auzi guziak askatuko dituna aitortzen dut an garbiki ta laiñoki, anai lapurtarrek diotenez.

Oraingoz ikusia duzu gure apaiza or gaindi, ark esango zizkizun aldizkariaren inguruan darabilzkin asmoak. Gatzatu al izango ote ditu? Ala bekio Iainkoari. Bestela gure izkera au ondo erromes geldituko zaigu, aldizkari baten bear izan larriena duen garaian ain zuzen. Sinist nazazu; nerau ere ikaratuta nago gure elertia artzen ari dan indarrarekin. Txoratuta geldituko ziñake nik irakurri ditudan lanak irakurri bazenitu! Eta gure aldizkariak loratze ortan ezin uka esku andia izan dunik71.

Gabonik ez dizut aipatu. Gogo-gogoan daukat, iñoiz baiño gogoanago oraintxe, gure etxekandrearen sukalde bero ta oparoa. Zuek or bilduko zerate noski gabonaparitan. Nik ere zertxobait egiteko ustea badut, baiña orkoaren aldean iñula izango da nere gabona. Ene gorantziak emaizkiezu gure sukalde beroan bilduko zeraten guziei, Etxekandre, alabatxo, Don Felipe eta empaiduei. Emendixek etxekandrearen Marijesiak entzuten nagola dirudit...”Eta bai Belen eta bai Belen jaio da Jesus Nazaren”...eta aingeruaren otoia? eta ainbeste eta ainbeste abesti eder Gabon eta urtebarria zoriontsuenak danontzat. Ez aztu gaiñera ordezkaritzakoak ere, Antolin, Landaburu, Alberro eta beste guziak...Ez noa letaria luzatzen, danak iakin bezate orde, biotzean

70

A. Urrestarazuren artikulu honetaz ariko da: “Euskal-Batzar Orokarra” in Euzko-Gogoa 1956, UztaillaDaguenila.

71 Irakurleari, beharbada, harrigarri gertatuko zaio baieztapen hori: 1950etik 1955erako urte-bitarte horretan euskal literaturak aurrerapen handia egin zuela, besteak beste, Euzko-Gogoa aldizkariari esker.

91 dauzkatala. Oraintxe iakin dut Lendakaria Caracas´etik egunotan igarotzekoa dala. Ni, Iainkoak ones, Otsaillaren aurregunetan ioango naiz. Anartean emen naukazu.

Ar ezazu adiskide ene besarkarik sendoena.

73 Paris´n 1955-XII-20´n.

“EUSKALDUNAK BAT” Agur Andima maite ori, Zaitegi apaiz jaunaren aotik eldu zaizkigu zure berri ta goraintzi. Ona lenengoa zuretzat, atsegiña bestea guretzat; beraz danagatik poza.

Gurekin bizi da gure apaiza egun auetan: ba-zuen guri alde-egiteko asmoa al izango duen baño lenago, baña lendakaria ikusi, agurtu ta berarekin mintzatzea nai ta, datorren ostiralean irtengo da sorterri alderuntz.

Bezuza ederrez “Euzko-Gogoa”´ren orko azken alearen orrialde batzuk, berrogei baño geiago, erakutsi dizkit eta pozik ene aldetik irakurri ere zuen “Atarikoa” ta Mitxelena´ren poema ta onen ataurrekoa. Gai eder auezaz gure “Euzko-Deya”´rako lerrotxo batzuk gertutzen ari natzaizu ta azkenengo ordurarte egongo naiz zuen “arkibidea”´ren zai, bialdu baldin badidazu, bera ere emengo aldizkarian argitaratzeko.

Zaitegi jaunak esan didanez, oraindik datorren ilerrarte egon bear izango duzu txoko ortan: beraz ea bakarrik Gabon´ak igaro bear. Gogoz beñepein lagundu nai baitugu emendik, eta asmo orrekin artu gure goraintzi, gure zorionak eta gure gurari onenak, bai jai eder auetarako bai ta gerorako ere Karakas aldera joan zaitezenerako.

Gabon!, bada, ta Eguberri on!, ta Urteberri on!, biotz barnetik. Izan zaitez osasun onean, adoretsu ta ogasun aundiren jabe.

Etxekoak ere oso pozik artu dituzte gure berriak eta berak ere opa dizkizute zorion aundienak.

Berri onak ere barrutik dauzkagunak. Etxaniz beste apaiz jatorra egundañoko lanean buruz-belarri dugu sartuta; irratian ere zertxobait egiteko asmotan orain. Besteak, Labayen, Mitxelena ta besteak ere bizkor. Mitxelena onek nire eliztiaren lenengo irarrizko lanak aztertzen ari da; orain bi illebete edo arrebari esan nion datorren otsaillerako irtengo zaigula liburua kalera: Labayen´ek, ostera, egun auetan artu dudan bere gutun batean ea guzia irarrita dala esaten dit. Dana dala aurki izango dugu eskuetan. Karakas´era eldu-ta, igor ezaidazu lenbailen zure zuzenbidea ale bat bederik eskeini ta bialdu al izateko.

Ordezkaritzan zuretzako goraintzi onak ematen dizkidate danak.

Ez dizut geiago jartzen. Gure apaizari tokitxo bat uzten diot berak ere zerbait esan nai dizu-ta.

Onar ezaidazu orain, ene zorion-agurrarekin besarkada bero-bero estu-estu bat [sinadura eskuz, eta ondoren Zaitegiren gutuna] Andima laztana: Il onen amabostetik ezkero Paris´en nago. Urrestarazu´kin, ta Urkola ta Cuesta´kin Anglade´renean. Lendakaria, damurik, Karakas´era ioan-berri genun ta aren zai gelditu naiz, etxera ioan baiño len. Ikusi ala ez ikusi il onen 23´garrenean etxeratzeko asmotan nauzu. Emengo ta Ordezkaritzako guziek zure berri galde zidaten, zertan zauden ta gerorako zure asmoak iakin nairik. Paris´en nai omen luke gure aldizkaria Lendakariak, Urrestarazu´k esan zidanez, Labaien ere ortan omen da. Dana dala, emengo irarkolak Belgika ta Olanda ta Baiona´ko irarkoletako

92 presupuestoak iritxi nai ditut, diru-kontuetan bakarrik iarrai bear izango dugu-ta72.

Beraz, emengo etorkizuna ez dut garbi ikusten. Rezola´kin ta Mirande´kin egon nintzan.

Mirande lur-iota ta biozgabeturik arki nun. Nerekin apaltzera ekarri nun ta gaberdiraño egon giñan izketan, bera xuspertu nairik. “Bidalien Egiñak” eskeiñi nion ta Orixe´k beratzaz diona itzaurrean pozgarri izan zitzaion73. Onaindia´ren “Milla euskal-olerki eder” ere ez zun ezagutzen. Berari buruz Onaindia´k diona ere erakutsi nion. Guziotaz berotuko al zan. Euskal-erria ta euskaldunak ez omen dira ikasi-zale, ezta kultur-zale ere ta mindurik zegon.

Leizaola´k iru idazti-gai aundi utzi dizkit aintxiñako euskal-olerkiei buruz españeraz Ekin´en argitaratzekoak. Gizon ikasia da, baiña, erderaz eman bearrean murgilduta. Esan nion gure asmoen berri. Rezola´k onartzen du oraiñarte egin dugun euskal-lana, baiña, beraren ustez aur-aldizkari bat dugu bearrenik, aurrak irakurri dezaten: nork irakatsiko die, ordea, euskeraz irakurtzen? Beraren ustez, euskaldun gurasoek. Ala obe, baiña, ni beldur naiz.

Gure aldizkariaren azken zenbaki mardula onezkero bidali didazu, nonbait, nere etxera: ezezkoan, len-bai-len igorri idazu. Mameme or ba´lego, goraintzi. Baita, Artze, Aberasturi, Soledad, Garin´darrei ta a. ene goraintzi. Emengo guziek zuri goraintzi, batez ere Anglade´koek, ots, Teresa etxeko-andreak, Kristiñe ta Begoñe alabak Andima begi-trixteri goraintziak saskika.

Zure adiskide Iokin

74 Paris´n 1956-III-15´n.

“EUSKALDUNAK BAT” Agur adiskide on ori, Aspaldidanik nauzu zure berri zuzenik gabe. Jakiña beste bideetatik bai jakin dut zutzaz, Zaitegi apaizarengandik eta Alberro adiskidearengandik. Beraz ba-dakit “dirudun”´en artean kokatu duzula zure burua. Ea zure onurako ote dan eta gure lanetarako ere.

Alberro´k zure naia jakinarazi dit; ba-nuen lendik ere zuri liburu bat bialtzeko asmoa ta, lenagoz eziñean, joan dan astelenean Korreos´en gomendarik, nere eliztiaren igeki bat igorri dizut, berandu gabe artuko duzulakoan.

Ez da liburua nire gogara irten. Irarrizko lenengo igekiak zuzentzeko oso urrutik nengoelako, adiskide batzuek beren gain artu zuten lan ori ta...luzatu zaie eskua zuzentze ortan. Ondorea, liburuko gauza naikoa nastuta atera bear. Eta emen nauzu aienganako estu: alde batetik esker-onekoa egon bear natzaie, gogo onez egin didaten laguntza aundiagatik; bestetik, egin duten nasketa ori ixillean ezin igaroerazi, geiegi dalakoan nagoelako.

Euzkadi´ko izparringi bietan liburuaren kritika egin dute ta bietan ondo. Asko saltzen omen dala ere jakin dut. 2.000 igeki egin dituzte ta guztiak salduko dirala uste dute ango lagunak.

72

Ez zuen Jaurlaritzatik dirua lortzeko itxaropenik.

Honela idatzi zuen Orixek Miranderi buruz hitzaurre horretan, Euzko-Gogoa-k literatur-euskararen batasunari egindako ekarpenaz eta etorkizunean egin behar zuenaz ari zela: “Laphurdi aldean, guzia esan, bat edo beste asi dira beren euskera zabalagotzen eta guregana etortzen. Xubero´tar Mirande dugu guzien nagusi. Zenbat ikasi du mutiko gazte orrek oin labur! <<Euzko-Gogoa>>k luzaro iraun ba´leza, euskaldunok elkartuko al gaitu”. Bidalien egiñak, Itxaropena, Zarautz, 1955, 3. or.

73

93 Beste adiskide batzuek idatzi didate ta ontzat artzen dute ikasteko-era; ikusiko dugu azkenez euskerarenganako onurakor ote dan; auxe bear beste guztien gain.

Zeron aldetik, arren, esan ezaizkidazu bertan aurkituko dituzun akats guztiak; egokiak izango zaizkit beti ta orren zai nagokizu, aiek billatzeko astirik baldin baduzu.

Eta ez izan ortarako adiskidearenganako adeirik, auxe lelokeri bat baño besterik izango ezpailitz; euskera izan bear geron goiburu ta berarentzat gure lan eta arreta guziak.

Artu al zenuen, Zaitegi ta biok Guatemala´ra idatzi genizun gutuna?. Eta lendik, zuk eskatuz, igorri nizun “Euzko-Gogoa”´rako lantxoa?.

Joan dan astean Zaitegi apaiza Gasteizko nere etxean egon da, ene arrebak idatzi didanez. Ango nire ikasle batzuekin ere egon da ta pozik dirudienez. Ba al dakizu Bayona´n jausi zala ta beso bat koloka egin zitzaiola?. Ondo jarri zioten. Lengo egunean idatzi nion “Euzko-Gogoa” ateratzeko emengo irarri (Pikabea´rena) egin didan “presupuestoa” bialtzeko. Eztakit nolako asmorik ote duen aurrerantz ekiteko ta laister emen berriro izango dugulakoan gaude.

Lafitte´k “Herria”´n iruzkin oso on bat eman dio aren “Bidalien Egiñak” dala-ta.

“Arrano” deitzen dio bere burua txoritxo bat bezela agertu naiean.

Ez al zera onuntz etorriko datorren Batzarre´rako?. Zure berrien zai izango nauzu beti; zerorren berriak jakiteko ta orko euskel-talde orrenak ere; ea nolako eguratsa aurkitu duzun eta nolako lanak uste duzu bertan egin ditezkenak.

Bi ikasleekin bakarrik ari natzaizu oraingoz emen; ba-dijoaz auek aurreruntz naiz eta pitinka-pitinka izanarren. Egun auetan euskeraz ematen ari zaizkigu gogoeginkizunak, Narbaitz kalonje zuzendari. Datorren illerako antzerkiren bat euskeraz emen ere egin nai omen dute, ta urrengoan Zubero´ko maskarada bat ere. Euskal-etxea gertatzen ari dira, Ordezkaritza onen urbil, (rue Duban) eta laister idekitzeko asmotan.

Etxekoandre, bere aizpak, Urkola ta emengo beste adiskideak ongi, zuretzat goraintziak emanik, eta orko bizia zuretzat onuratsu izan dedin gogo biziaz.

“Anaitasuna” deitzen duten aldizkaritxo bat Zarautz´en ango prailleak ateratzen zutela ba edo dakizu; gero Bizkaya´rako eraskin antzeko bat be atera dute ta azkenengo zenbakietan (lau edo bost) umientzako marrezkiz egindako ipuiak ongi xamar egiñak dakarzkite; dana euskeraz jakiña.

“Egan” beste aldizkaria, orain guzia euskeraz eta gero ta obeto ateratzen da.

Irun´go praille batzuk ere beste euskel-orriren bat atera omen dute, baña ez dut oindiño ikusi al izan.

Euskaltzaindi´koak orri batzuk banatu dituzte “Euskera” beren aldizkariarentzako arpidedunen billa. Euzkadi iparraldean antzerti-batzaldi bat egin dute ta ba-liteke onen zeatz guziak onezkero gure “Euzko-Deya”´n edo irakurrita izanik.

Arantzazu´ko prailleak ere beste batzaldi bat iragartzen dute ta gure aldizkariaren urrengo zenbakian ikusiko duzu noski.

A! Ez dizut esan nire eliztiari buruz beste gauza bat; aldatu dizkidaten gauza batzuen artean, eraskin bezela jarri nai nuen bizkaierazko aditzeraen bilduma bat duzu; baña arrebak esan didanez beste liburu bat egin dute aditzera oiekin. Ez dut oraindik ikusi ta nai izango bazenu, ori ere bialduko nizuke.

Beste bat: liburua ez da atera nire izenaz, ango ertzaiñen bildurrez; orregaitik ez da egoki izango nire izena iñun aipatzea eliztiaren arazo ontan74.

Berrien zorroa utzik geratu dalakoan nago; beraz, agur egin bear. Onar ezaidazu nire besarkada gartsua ta agindu beti ta lasai den dena [sinadura eskuz] I.O. – Zorionak, biotzetik Pizkunde ta Aberri-Egun´erako!

74

Gogora bedi euskararen gramatika batetaz ari dela, gaztelaniaz idatzia. Izua!

94

75 Cara[ca]s´tik 1956´gko Ostoillak 11 Urrestarazu´tar Andoni´ri Paris´en Adiskide maite: Aspaldi zure gutun ederra eskuetara zitzaidan, dana berriz kuin-kuin. Arrezkero, atzo ain zuzen, zure elizti mardula ere eldu zitzaidan. Beraz badut zertaz poztu zure berriekaz. Iakiña gaurko ontan ezer gutxi esan nezaizuke zure liburu berriaz. Artu dudala eta pozik artu ere. Ene ats[ar]teetan pozik ekingo diot ikusten eta ikasten, eta ondoren iritziren bat edo euskeraz, Euzko-Gogoarako idatziko dut. Iakiña iritzia onenetarik bearko da izan, txalo ozenak baizik ezpaitituzu merezi zure lan eder orren alderako. Ala ere iarrugiko75 nituken akatsak ere nabarmenduko ditut, bear dan itzalez iakiña, urrengo agerraldia are bete ta zintzoago dedin. Ez da arritzeko ira[r]-uts eta ez bearreko aldaketa ere egin badizkitzute zure liburuan. Orixe gertatu oi norberak irarlanak zaitu ezin ditzakenean. Eta zuri ere orixe gertatu zaizu. Esana da euzkeraz: “Azeriak bera baiño mandatari obarik arkitu ez” eta iakiña zeure lanaren irarketan zeu izango ziñan mandataririk onena, esan bearrik ez.

Zaitegiren berriak ukan ditut. Idazki luze bat egin zidan Arrasatetik aldizkariaren inguruan darabilzkin buruausteak azalduaz. Bilbaoko Gotzañari ere baimena eskatu omen dio an argitaltzeko. Gotzaiak ordea, erri-agintarien eskuartean daudela erantzun zion argital-bideak. An beintzat ezingo, ez an ez Donostian...ezta iñun ere. Salamancara ioko omen du Larramendi´ren Kadira pean edo argitaratzeko...Eta an ezin badu, Madrillera ioko omen luke, agintariengandik baimena iristeko...Ez dut uste ezer lortuko dunik...Goxoak daude agintariok gurekin eta gure euskerarekin orain batez ere, oporketak ezkero...Baiña lan ederra ari du Zaitegik alare, ango gure euskaldunak iñarrosten. Arantzazun berrogei praille gazteren aitzinean mintzatu omen zan euskeraz.

Diñoenez komentu artan nabaitu omen du benetako euskalzaletasuna. Beste iñun baiño areago76. Pazko biamunean Donostian bildu ziran idazle zarrak oturuntza batean, Zaitegiren gorasarrez. Ango batzarkideek txarteltxo bat biali zidaten izenpetuta.

Pozgarria Euskalerriko idazleak aintzat gauzkatela iakiteak...Nik beti esan izan dut gure lanak oro Euskalerrira zuzenduak bear dutela eta ez beste iñora. Antxen dago euskeraren salbabidea eta ez beste iñun. Emen beintzat ez, naizta besterik uste zenbaitek. Negargarria, Andoni, emengo euskerarenganako saieskeria...Eusko-etxean itzik ere ezta entzuten eta euskerari laguntzeko batere gogorik ez daukate. Beraz, ni ioan be ez naiz egiten etxe artara. Zertako?...Obe dut nere atsartean, nere etxean, euskeraren alderako bakarrean erre. Ez daukat ez umorerik ez astirik galtzeko asmorik.

Oraintxe ari dira “El Club del Libro” sortzekotan, eusko-liburuei laguntzeko. Ni ere ioan nintzan lehen batzarrera: argi ta garbi esan nien euskal-libururik erosiko ezpazuten nerekin ez kontatzeko; erderari laguntzeko aski zirala eurak, nere laguntzik gabe. Batzar nagusirako ez dut deirik izan beraz...or ikusiko zer erabakitzen duten

75 76

Aurkitu. “jarrugi” Refranes y Sentencias-en agertzen den hapax bat.

Yakin-en lehen alean ederki nabari da hori, Zaitegiri egindako elkarrizketan.

95 Areopago77 aipagarri artan. Zuk uste izan ez arren, emengo euskotarrak iakintsuentzat dauzkate euren buruak naizta alotz ez-iakin batzu izan...Gollibarrak [sic]78 nonbait burmuñak urreztatu dizkie...

Iaso nun “Euzko-Deya” ederki iaso ere. Illebete ontakoa ez zait eskuetara.

Goraintziak Urkolari, baita Angladetarrai ere. Andolin´i ene eskumiñak, eta zuk adiskide ar ezazu ene euskal agurrik gartsuena.

76 Paris´n 1956-V-18´n.

“EUSKALDUNAK BAT” Ibinagabeitia´tar Andima jauna Karakas Ene adiskide on ori, Gaur bertan eldu da zure 11´garreneko gutuna. Bere zai nengoen idazten ari natzaizun beste au egiteko. Datorren astean orra dijoa gure aberkide zintzo bat eta bere eskuetan bialdu nai dizut auxe. Bai ta...nire bigarren liburua. Ikusiko duzunez eliztiaren erantsi bat baño besterik ez da; nire lenengo asmoa eliztian bertan azaltzekoa zan, baña an argitaratzeko arazoak antolatu dizkidaten adiskideak obe uste izan zuten, alegia, beste igeki batean egin eta neri ezer esan gabe orixe erabaki zuten, eta orrelaxe atera da.

Bi liburu izango dituzu, beraz, aztertzeko.

Intza adiskide duzu, bergararra, orra dijoakizuena lerro auek eramaten. Gu ta ainbeste bezela frankotarren atzaparretatik iges-eginda. Euskalduna, noski; ea orko eguratsak gaizki egiten ez ote dion.

Beste gauza bat gañeratzen diet liburutxo ta gutunari: datorren iraillean emen izango dugun Batzar´aren “Itaunketa”. Ea ondo iruditzen zaizun eta lan sakon bat bialtzen duzun. Bertan esaten dan epetik landa etorri-arren, ez izan ajolik, ontzat artuko dizugu, epe ori oneskero motza baita.

Nire eliztia dala-ta, iruzkin bat egiteko gerturik zagozala esaten didazu; onezaz gauza bi eskatu bear dizkizut: lenengoz nire izena ez aipatzeko; orrelaxe agertzea erabaki genuen bere egunean eta orrelaxe jarraitzea dagokigu oindiño. Bigarrenez, zorrotza izateko ta ez nigaitik gero ezer leundu; ba-dakizu, Euzkadi ta euskera beste guzien gain ditugula; beraz orri begiratu bear dugu lenen-lenengoz.

Zaitegi´rengandik azkenengo berria nere arrebaren bidez eldu zitzaidan; Salamanka´ra joan baño lenago Gasteiz´en egon zan nere etxean, eta Kokoerri´tik idatziko zidala arrebari agindu-arren ez dut artu oindiño itz bat ere. Donostia´n bere omenez egindako oturuntzaren berri ere artu nuen eta “Euzko-Deya”´ren urrengo zenbakian orrezaz Etxaniz´ek egindako iruzkin txiki bat irakurriko duzu.

Ez dut ongi ulertzen apaiz ura...an...barruan egiten ari dana, bere aldizkariari buruz noski. Ulertzekoa da bai, berak an bizi nai izatea; baña aldizkaria atera...amets utsa oraingoz nere ustez. Neretzat “Euzko-Gogoa”´k zeuzkan gauza on batzuen artean, ateratzeko zeukan azkatasuna zan onenetako; azkatasun orrekin ez da aterako Franko´renpean, eta azkatasun orren gabe...ez da izango gure “Euzko-Gogoa”.

Argiagorik!. Labayen ustez, emen Paris´en egitea izango litzake onena; niretzat Paris´en bai, baña obeto oindiño Bayona aldean. An Euskelerri´an bizi izan liteke ta ez bere erri 77

Andimaren kultura klasiko greko-latindarraren erakusgarri bat gehiago. Atenaseko Akropoliaren mendebaldean zegoen mendiaren izena; bertan biltzen zen Kontseiluaren egoitza K.a. V. mendean.

78 Bolivarra izango da, Venezuelako dirua.

96 ta bere amarengandik urrutiegi. Emen egon zanean, berriro udaberrian itzultzeko egin zien uste, Lendakari´ari euskeraren alde asmatu nai zuen egitarauren bat aurkezteko.

Aurki, beraz, emen izango dugu ostera, ta ikusteko ta mintzatzeko ere izango gera alkarrekin.

Deitoragarri benetan euskel-egurats ortatik ematen didazun berri ituna. Noiz ulertuko dute gure aberkideak, gure gogorako ta gure Euzkadi´ren azkatasunerako euskerak duen garrantzia?. Orra niretzat zallena dan gauzik; ulerkaitza bene-benetan.

Euskera dala-ta orra bururatu zaidan beste gauza bat; naiz emengo “EuzkoDeya”´n, naiz Buenos Aires´en eta Mexiko´n agertzen diran izenkideetan iragarki bat irakurri al izango duzu noski. Onela egiña: “Euskeraren ikastaldiak, idazkien bidez.

“Umandi” ikaspidez, egilleak azaldurik.

“Zeatz eta baldintzak jakiteko, zuzendu: “Euzko-Deya”´ra – 50, rue Singer – Paris (XVI). Eta erderaz: “Clases de euskera por correspondencia...

Egi-egia esateko, burubide au etzait sortu euskeraren alde lan egiteko bakarrik; ongi dakizunez emen estu-estu ari gera “franko”´rekin (Franko ta franko, izenkide izateagatik edo, aurka beti), eta alegiñak egin bear ea iturriren berri bat topatzen dugun.

Amerika´n bizi diran ainbeste milla euskaldunen artean, eta emen Frantzia´n eta Mundu zabalean daudenetan, ez al da erraz izango amar, amabost edo ogeiren bat ikasle sortu?.

Laguntza ederra izango litzake nire sakel zimurturako.

Asmo ori orrela tajuturik, orra or zergatik bialdu diet iragarkiak len esandako Mexiko ta Buenos-Aires´en ateratzen diran gure aldizkarietara. Len or be, “Euzko Gaztedi” izena zuen beste bat ateratzen zan eta bertan ere iragartzea asmoa nuen.

Aspaldidanik ez da eldu ona aldizkari orren igekirik eta eztakit aitu zan ala ez. Oraindik bizirik egon ezkero gaizki izango al litzaizuke nire iragarki ori bertan jartzeko eskatu?.

Zeuk ikusi.

Onekin batera “zeatz eta baldintzak” nola eratu ditudan ikus ditzazun, egindako orri bat igortzen dizut. Guzientzako berdiña duzu, gauza bat izan ezik: salneurria. Auxe erri bakoitzerako gañeratuko dut, erriaren diru bereziaz. Ortarako, noski, bolibarretan.

Artu ere, bere egunean joan dan epaillaren zure gutuna artu nuen, nirea orruntz zijoan bitartean.

Or dijoakizu, ugari, nire “literatura” kaxkarra; ontzat artu, arren.

Etxeko ta landola ontako adiskideen goraintzi onak bialtzen dizkizut; guziak galdetu didate ea ondo zabiltzan lanaz eta “bolibar”´ez. Nik “euskeraz”...erantzun bear.

Amaitzeko azkenengo mezua: nire besarkada estu ta bero-beroa [sinadura eskuz].

77 Caracas´en Uztak 14-56 Urrestarazu´tar Andoni´ri Paris´en Adiskide ona: Guztiz ederki iaso nitun Intzaren eskutik zure gutun ederra, Almanaka ta beste paperak ere. Dakuskezunez ez naiz lo egon eta zure i[ra]garkia azken Eusko-Gaztedi´n argitaratua izan da. Or bialtzen dizut txataltxoa ikus dezazun. Ez dakit zer ondoren

97 izango ote duen, baiña nik ez dut uste zuk merezi duzun arrerarik izango duenik. Ez dakizu ondo emengo euskerarekiko saieskeria...Arrituta geldituko ziñake gure izkuntza zeiñen muker darabilten ikusiko ba´zenu.

Gutun au gure apaiz iator Onaindiaren bitartez biali nai nizuke, asteartean zuengana itzultzeko baitago. Gaur ain zuzen berekin bazkaritan edo egotekoa naiz oraindik ordea ez dakit ziur. Orduan emango diot eskutitz au zure eskuetara lenbailen iritxi dedin.

Zuk biali aurretik ez nun Eusko-Batzarreko programa ezagutzen. Pozik irakurri nuen eta zenbait gauza ernegarri arkitu nitun, neretzat lan andi bat ontzeko oso ederki zetoztenak. Baiñan, ezin izan dut batzar ortarako lerro bat ere idatzi. Ez daukat ezertarako ere betarik. Ez dakizu zer nolako buruausteak ematen dizkidan nere bizimoduak. Ian bear, bezti bear, ibilli bear, eta ozta ortarako txanponak ateratzen ditut lanez lertuta egonda. Ez dakit Iainkoak zer nai ote duen, baña baliteke gerora lanbide obeagoren bat billatu al izatea eta orduan beta geitxoago ere izatea gure euskera maitea orain arte bezela landu ahal dezadan.

Ez dut uste esan nizunik. Zure Eliztia ere iaso nun, eta pozik ari naiz bera irakurtzen. Neri ere oso ederki datorkit gramatika berriztea, oso motel arkitzen dut bada nere burua batez ere adizkeretan. Bidenabar oartxoak iasotzen ari naiz papertxoetan, eta guzia bukatu dukedanean, oarrok bilduta iritxi zabal bat idatzi zure eliztiari buruz.

Badakust gogoz ari zerala euskeraren alde al dituzun mugon guziak onartuz.

Zure adore, Andoni, motelok berotzeko aiñakoa da izan ere. Esaten diet emengo zenbaiti, euskalbidetik guztiok sartzeko garaia etorria dala, eta ezin gindezkela egon orain arte bezela, gure euskera bazterrean utzite. Baiña entzungor egiten didate eta kitu.

Samiñaldi andiak ematen dizkit emengo euskerakiko narraskeri orrek. Okerrena: ikusten ez nundik eta nola narraskeri ori erauzi. Egunen baten ikusiko al dute emengoek ere euskeraren argia bear dan bezala, eta osoro sartu[ko] al dira gure aberriaren gogoa dan aren barnemuiñetan.

Zaitegi´ren berriak izan ditu[t]. Gogoz ari da aldizkaria ateratzeko baimen eske, ez dut uste ordea erantzun egokirik izan duenik. Etxaniz´ek diostanez, Baionan omen E. Gogoaren ale bat an irartzeko ustez. Egingo al du.

Iakiña nik beti bezela, euskal irakurketari gau oro bi ordu ematen dizkiot. Eta oraintxe irakurri dut Manzisidor´en “Gure Patroi Aundia”, liburu bikaiña egilleak emanda. Benetan ernegarri arkitu [dut] idazti ori, oso ondo idatzita.

Orrialdez orrialde aztertu nuen eta kritika egilleari eman nion. Pozik zegon. Ark ere idazleon bakartasuna bere biotzean sentitzen du, eta norbaitek arkitu duenean bere liburua aintzat artzeko zearo poztu da. Oso adiskide gera lendik ere.

Orain Santuen bizitzak, urte guzikoak idazten ari da, eta oso ondo. Lenen iruill betean egiñak dauzka eta neroni ari natzaio bizitzok ikertzen. Poliki daude oso. Liburu mardula aterako du orrialdez ta mamiz.

Besterik ez dizut aipatu nai, samingarriak baizik ez idazteko. Samiñik aski daukagu biotzean aizatzen ibiltzeko. Gorantzi miñenak Urkola, Andolin, Alberro, Landaburu ta Lendakariari. Ez aantzi Leizaola ta Irujo. Besteai ere besarkada bana, batez ere etxekandre ta bere alaba ederrei, Kristi-Bego, beste bat arte. Anartean ene besarkada aundi bat.

78 Paris´n 1956-XII-10´n.

“EUSKALDUNAK BAT”

98 Agur Andima maite ori, Ea bost illabete zure azkenengoa artu nuenetik; ordua dugu, gero Karakas alderuntz zertxobait bialtzea. Gaitz erdi urtea amaitu baño lenago Eguberri´ko jaiak datozkigula betebear batzuk ez luzatzeko.

Naiz eta goiztxo izanarren, onar ezaidazu Eguberri ta Urteberri´rako nire zorion agur sutsuena. Osasun, adore, alaitasun eta dirua ere opa dizkizut egun oietarako ta zure bizi guzirako be.

Ez dizut ezer esan bear gure Batzar aundiaz; ba edo duzu aren berri ortik erdu ziranengandik ala “Euzko-Deya” irakurtzea. Aren erabakiak ikusi ba-dituzu, ba-dakizu “Kultura-batzorde” berezi bat eratzeko erabaki oietako bat izan zala. Eta...egiña dago onelaxe: Nardiz, Leizaola, Barandiaran, Zaitegi, Landaburu, Solaun, Monzon, Sota (Manu), Errezola (Joseba), ta nerau. Lendakari´ak nai izan du ni ere sartzea, gañera zadorlari bezela; ikusiko dugu zer egiten dugun. Amabi egun dirala, Bayona´n bildu giñan lenengoz eta oso gutxi edesteko gure lenengo billera ortatik; datorren illean izango dugu bigarrena ta...ikusteko bere gerokoa.

Ba edo dakizu iraillan eta urrillan euskaltzaleen batzar bana izan dirala Arantzazu´n, Euskaltzaindi´k deiturik. Lenengoan eun baño geyago bildu omen ziran eta bigarrenean berreunetik gora. Ez da gaizki ta gure Zaitegi pozik dago79. Ango asmoak bildurik ala berak zituena[k] edatu naiean, “Euskal-Idazleen Alkartasuna” sortzeko alegiñetan duzu; orretarako lenengoa egin duena Miarritz´en etxe bat alogeran artzea izan da; etxe polita duzu, an izan nintzan berarekin giltzak eman zizkiotenan eta an dago bizitzen (“Gaby´s Cottage” –16, rue d´Aillet –Miarritz) eta Jakakortajarena´ren zai; au onezkero an ere egotekoa zan baña azkenengo orduan zerbait atzeratu du bere etorrera ta emendik bi illebete barru edo etortzeko. Bitartean “Euzko-Gogoa”´ren bigarren zenbakia burutzen ari da ta irarkola dauka; beraz laister kaleratuta izango dugu.

Nire Bayona´rako ibillaldia zala-ta, arreba ere joan zan Gasteiz´tik eta egun eder bat izan genuen alkarrekin. Berri onak ekarri zizkidan andik. Bertako espetxean zeuden adiskideak irten dira bat izanezik; euskeraz irakasten SEI ari dira Araba´ko uriburuan; oietatik bat nere arreba bera; zortziretan (goizean) bost neska joaten zaizkio ta oietatik bat ea iru km. egin bear ikasgura joateko; ikasletan 30 daude ta beste bost asteko naiean.

Beraz ba-ditugu an txinpart ederrak. Antxe be, irratiz eman nai dituzte ikastaldiak; badute irratiaren zuzendariaren baietza, baña onek Madrid´era jo du baimenaren eske ta onen zai daude guztiak. Auxe urratsez-urrats aurreratze bearra!

Bilbao´n 115 asi dira Peña ta Erkiaga´rekin. Gero zabalduta dauzkazu beste ikastaldiak: Sondika, Algorta, Durango, Eibar, Elgoibar, Arrasate, Ernani ta Irun´en, nik dakidala. Jakiña Donosti ta Iruña´n ere bai. Iruña´n Diputazio´an ari dira diru billa.

Naparroa´n euskera galtzen ari dan errietan ongien dakiten aurrenen artean sari on eta ugari banatzeko asmoz.

Ikusi al duzu “Euskera” Euskaltzaindi´aren aldizkaria?. Ba-liteke obe izatea ez ikustea. Lekuona´ren lan bat izanezik bestea utza. Eta niretzat txarrena dana auxe: “Purista”´engandik iges-egiteagatik eztakit noraño jo bear duten: “templua” ta onelakoak sortzen. Baña ontan ere, tira, ontzat artuko nuke borondate on-on batez, baña Euskaltzaindi´k ontzat artutako ortografia (guztiok erabiltzen genuena) autsi dute ta C ta V´rekin asi dira berriz. Neretzat beñepein nazkagarri.

Landaburu´k jakin nai du ea bere liburuaren (“La Causa del Pueblo Vasco”) igekiren bat artu ote duzun. Batzuek bialdu zituen aspaldin eta oindiño eztaki eldu diranentz.

79

Urrestarazuk ez du Arantzazuko bigarren batzar horretan Alfontso Irigoienek –Euskaltzaindiaren izenean, Koldo Mitxelena eta atzean- eta Zaitegik izan zuten ika-mika gogorraren berri, baina Andimak bazuen horren berri, honen hurrengo gutunean adierazten dion bezala.

99 Urkola´k goraintzi ta Gabon´erako zorion-agur. Landaburu, Alberro, Antolin eta etxeko emakumeak beste ainbeste. Alberro´k gañera bere izenean wisky bat bere izenean artzeko...zerorrek ordaindurik.

Idazkien bidez asmatu nuen euskeraz irakasteko ura, ea utzean orain arte.

Txile´tik euskaldun batek bakarrik asi nai duela esan dit, eta lengo egunean Manizales´etik, ango apaiz batek (Jaramillo jaunak) idatzi dit orrenbestez. Ez da asko eguzkipean dauden ainbeste euskaldun eta “abertzale” izanik!. Alegiñak egingo ditut oiekin eta urrengoan esango dizut zer ateratzen dugun.

Laburdi, Be-Naparroa ta Zubero´ko euskaltzaleak zertxobait egin naiean dabiltz berak ere; Bayona´n “Hôtel des Basques” dagoen etxea alogeran utzi nai omen dute ta aiek artu nai, “Herria”, “Gure Herria”, “Gazte” ta beren bazkunak sartzeko. Xede orrezaz guregana ere urbildu zaizkigu ea danok bat egiten ote dugun.

Emengo “Eskual-Etxea” berri-berria dugu, baña oraindik ezin diteke [esan] an ezer danik. Gerorako itxedon bear.

Lendakaria, Irujo, Leizaola ta emengo beste adiskideak ondo daude ta maitasunaz gogoratzen dira zutzaz.

Intza adiskidea ezagutu al duzu?. Eman niketz goraintzi ta zorion-agur sutsu bat; bai ta eskerrik asko ere, nire eliztia artu duelako.

Ama ta etxekoengandik berri onak?. Ea orrelaxe ote dan eta luzaroan.

Ona emen amaitzeko nire besarkada estu-estu ta anaikorrena [sinadura eskuz].

79 Caracas´tik, Gabonillak 18-1956 Urrestarazu´tar Andoni´ri Paris´en Adiskide maite: Oraintxe eskuetara zait zure gutun luzeritxia. Milla ta esker. Ordaiñez zuk ere iaso itzatzu nere zorion-agurrak gain-gainean dauzkagun iai zoragarrietarako.

Zoragarriak zuentzat, or Europa zahar [sic] ortan gabon giroan bizi zeratenontzat. Emen bero-erri ontan, gabonak ere usai-gabe ta umelak dira, loreak bezela. Dena den, Gabon, Gabon-zar eta urteberri zoriontsuenak opa dizkitzut biotz-biotzetik. Datorren urte askoz ere oparoagoa izango al da gure asmoen bidean.

Benetan berri pozgarriak zureak. Agiri-agirian dago euskeraren inguruan egonezin zoriontsu bat ernetzen ari dala. Egon-ezin orrek nik uste, uztarik bikaiñen eta ioriena ekarriko digula nik uste. Paris, Arantzazuko batzarreak, egonezin orren agerkari bat baizik ez dira. Nork uste gure izkerak izan dituen iazarri garratzen onduan, ain euskaltzale gartsu ta kementsuak sortuko ziranik? Egia esan banuen nik orren itxaropen bizi bat, eta nere itxaropenok ez dira ustel atera. Iainkoak ai letsa are pizkorrago ditezen euskeraren inguruko ekintzok. Ala biz.

Zaitegi´k idazleen etxe-berritik idatzi zidan ango berri emanaz. Ez diot oraindik erantzun, ausnarrean bait nago zer erantzun. Ingurune bat egin bear nukela dio nik ere etxe artarat...Baiña...baiña...Tamalgarriena Iakakortaxarenak etxi [sic] edo egin dula.

Atzeratu dute beintzat eta Zaitegik diñostanetik ez du batuko zaionik uste. Tamalgarria litzake, bada bi idazleok lan-andi [sic] egin dezake nonbait ere. Pozik nago alare, Zaitegik bere aspaldiko asmoa mamitu duelako, eta ondore onik izango al du!

Arantzazuko berriak izan nitun, Irigoien eta Zaitegi´ren gandik. Bakoitzak bere aldetik idatzi zidaten, eta ondo dakit zelako takela sortu zuten an bien artean. Ez ote dira armoni batera iritxiko? Idazleen alkartasun bearreko litzake eta tamalgarria eztabaidak

100 diralata egi ez biurtzea. Orko berriak, ondo dakizkitzun ezkero, io dezagun emengoetara.

Ez nau batere arritzen zure deiak ain erantzun gutxi izateak. Ez duzu ondo ezagutzen emengo giroa. Emengo euskotar erdeldunek alako giro ustel bat euskeraren inguruan sortu dute, eta euskaldun txatxuak konprome...Minori gerala erabaki zuten, eta erderaz egin bear zirala egiteko guztiak emen eusko-etxea onetan. Gaiñera erdera danak ulertzen zutela eta kito. Orra euskera txakurraren salara bialdu..Baña ni enago konprome uste orrekin eta asi naiz nere euskeraren aldeko guduan. Estatistika bat osotuko dugu, zein geran geiago ikusteko, euskaldunak ala erdeldunak. Nere ustez euskaldunak geiago gera. Or ikusiko dugu. Euskeraren egunez, nik izan nuen itzaldia. Idatzita neraman, baiña asi baiño paperak bazterreratu nitun, eta buruz asi nintzan biotzaren eragiñera.

Iente pilla polita bildu zan eta dan danak adi egon zitzaizkidan; egi mardulak bota nizkien, eta gogoz entzun zituten. Noiztanka “Ori, orika” asten zitzaizkidan gazte euskaldun zenbait. Aurtengoalako euskal-egunik ez omen dute ikusi emen...Euskalmixioak ere izan ditugu Aita Manzisidor´ek eman da. Ez giñan asko bildu, zabalkundea ere eskaxa izan zalako, baiña poliki bete genitun alkiak. Dan[a] euskeraz, itz bat ere ez erderaz. Olakorik ez da emen ikusi Kolon etorri zanetik. Ez ote lotsagarria? Datorren garizuman iru-urren ospatsu bat egingo dugu, dana euskeraz. Datorren illean itzaldi bat egingo diet emengo gazteei urrengo gai ortaz: “Guda-ondoko gazteak eta euskera”. Gai guztiz ernegarria eta iñarrosiko ditut inguru guztiak. Garaia dugu lotsa alde batera utzi, ta arpegia edonun erakusteko.

Luzetxoegi ari naiz gauz onerako. Esaiozu Landaburu´ri ikusi ditudala Euskoetxean pakete zenbait, bere liburuak noski, baiña oraindik ez ditutela zabaldu, nik beintzat ez dut ikusi. Ageri denez, Liburu-Club´ekoek dute liburuok zabaltzeko ardura.

Or ikusiko dugu noiz ematen dituten.

Alberrori, baietz, pozik artuko dudala wysky bat bere osasunerako, baiña askoz ere pozikago edango nitukela or Paris´en zenbait koñak-kopa. Eta gaiñera, ez daukadala aztuta Mis Linan´en gomendioa. Nere amatxu oso gaizki egon da, eta orregatik ez diot galdetu. Orain oberantza egin du eta ita[u]nduko diot.

Eta orko nere adiskide guztiei iai zoriontsuenak opa dizkiedala. Don Feliperi bereziki, nere gorantziak, eta ez dula berri iakingarri bat Euzko-Deyan iarri, urrengo au alegia: “Ha fallecido D. Lucio Urresti, alguacil de Elanchobe. Salió a pasear con el párroco del pueblo, y al de una hora, falleció en la lancha que los conducía. El párroco volvió al puerto, con el cadaver”, edo orrelako zerbait.

Etxekandre ta bere alaba zoragarriei, nere zorionik . Ez ditudala iñola ere ahanzten. Euzkeraren egunez, nere itzaldian etxekandreari gertatu bat edasi nuen, izenik aipatu gabe, noski.

Agur adiskide, urrengo arte.

80 Paris´n 1958-V-31.

“EUSKALDUNAK BAT” Ibinagabeitia´tar Andima Karakas Ene adiskide on ori, agur,

101 Garaiz artu nuen zure gutuna, eta ba-nengoen berriro zuri idazteko gogoz; ala ere egunak arin dijoazkigu egin nai dugun guztia gura bezain azkar betetzeko.

Intza adiskidearen bitartez artu ditut zeuk oni emandako goraintzi ere.

Ez da oraingoa orain berriro zuk ematen didazun orko mirari gelgarria: Tropiko´n dagoen bero kiskalgarriak egiten duena, ots, euskal-abertzale askoren gogo ta biotza...”oztu”; nun eta or beroak oztu; nun eta...guregan, ain zuzen.

Egi esan, eztakit beroa ote dan; zuzenago edo da gure artean orrenbeste indartu dan urre-egarria, ontaz, errudun ikustea. Eta ez or bakarrik, edonun, etxe barnean ere.

Irakurri ditut “Irrintzi” zuen aldizkariaren lenengo bi igekiak. Eta gauza bi oso onak ikusi ditut bertan: 1´goa, “Euzkadi´ren azkatasun osoa” eskatzea; 2´na, euskerari eman diozuten lenengo tokia. Ortxe niretzat bear-bearrena: Elburua argi ta garbi esan eta eutsi, eta bidea erakutsi; ots, “azkatasun osoa” ta “euskera”.

Noski gure enderri “laterri” yarei biurtzeko beartuak gaude; baña azkatasun ori ere, “euskera”´ren bidea, mugarik gabeko zabalean erabiltzekoa izan bear; ezin aski guretzat laterri baten izarian bakarrik gure elburua jarri, gogozko azkatasuna dugu bearrena gure Erria bizi dedin. Alegia, nola ongi ulertu egiazko azkatasun au, gugan, euskerarik gabe?. Ontan beraz, guztiz aburukide gera.

Zuen elburua, abertzale guziona izan bear dana noski, orrela jarri-ta, garbi esanda, eguzkipean zabaldu ta gero, zein ote zuen asmoa?. Beste alderdi bat sortzea?.

Apika?, “Jagi-Jagi”´koekin bat egitea, ala auen erakundean sartzea?.

Ene ustez bearra edo zaigu, guzia eskatzeko, nahas gabeko alderdi edo erakunde bat eukitzea. Niretzat “Jagi-Jagi”´tarrak begikoak ziran, baña ez dut beren artean euskerarenganako kexutasunik ikusi; onengatik gutxitzat euki bear. Eta lengo “Alderdi”´an jarraitzen dut, orain arte bederen, beste bide oberik ikusi ezpaitut sorterriaren alde lanegiteko. Bide ori sortuko balitz, gogoz bereganatuko nuke ene burua zalantzik gabe.

Ez nizueke ordaindu al izango zuen aldizkari ori; ostera[n]tze[a]n dagoeneko eskatuko nizuekean. Irakurtzeko mugon egokia izango dudalakoan nagokizu, ta pozik irakurri ta jarraituko zaituztet bere lerroen bidetik.

Gaur gabaz, Biarritz´era noa; ba-dakizu gure “Euskal-Kulturaren Alde” Batzordeak bere billerak egiten dituela, illean bein edo. Ba-gabiltz zerbait egiteko lanean. Nai eta geu pizkat alboan geratuarren, laister aterako da egiteko gogo bizia genuena: umeentzako aldizkaria. Zortzi orrialdez aterako da asteko, lau iru margotan eta lau bitan. Donosti´n egingo dute, bizkaieraz, gipuzkoeraz eta laburdieraz; illean bein eta amar milla igekiekin. Naparroa´ko Aldundiak, esan digutenez, lagunduko du asieran aldizkari ori; ona zergatik geuk alboan geratu bear.

Gasteiz´en aurrera doaz; Instituto´ko ikastaroa amaitu dute, sari-banaketa bateaz; toki ortako zuzentzallearen aurrean eun ikasle, zortzi irakasle ta beste batzuk bildu ziran ortarako; itzaldi bat euskeraz, ume batek olerki bat esan eta gero sariak: euskal-liburuak eta gozokiak txikitxoentzat. Beste baimena lortu dute: illean bein “euskaldun-Meza” emateko; izan dute lenengoa eunen bat entzuleekin.

Nere eliztia “aitu” da, eta berriro argitaratzeko asmotan gabiltz. Emen orain iru euskal-ikasle ditut, bat parantzesa Auvernia´koa, ta iru eme.

Gaurkotz naikoa dalakoan onar ezaidazu nire besarkada beroa [sinadura eskuz] Tauer´ek 60 urte betetzen ditu garagarrillaren 6´n eta bere “jubilazioa” eman diote.

Zorion-agurra bialdu diogu emendik.

102

81 Karakas´tik, 1958-6-24 Urrestarazu´tar Andoni´ri Paris´en Adiskide iator: Laister illabete, zure gutun atsegiña eskuetara zitzaidanetik. Arrezkero iritxi nai ta ezin iritxi ibili naiz zuri erantzuteko. Egia esan lanak baiño nagitasunak eragozpen ugariago iartzen dizkit emen luma eskuartean artzeko. Tropikoari berez darion izurria auxe, eta izurri ortatik gere buruak babestea neke egiten zaigu emen gaindi bizi geranoi.

Ondo zekien Goiko Iaunak zertako ta norentzako antola zituen lurraldeok, baiña guk, gizon kaxkarrok Goikoaren lan zuzena itxulaztu nai izan dugu ta itxulazte orrek ez digu ondoren onik ekarri ezta ekarriko ere. Inditarrak sortu zitun onako, gezi ta arranbelez eskura zetozkien piztiak il ta lurrak berez dakarzkinak artuz patxara goxoenean bizitzeko. Ez guretzat, arkaitz ta mendaitz artean lanaren lanez bizitzeko egin gindunontzat. Doakabea Kolon! Obe zukean iaio ezpalitz!

Lirismuok aldebat utzita ordea, noan bizi-prosara. Bizi-prosa bat da, besterik bizi-prosa, oraintxe neuk asmatua, bizi-prosa au gure eguneroko auziek sortua baita, bat ere poz gabekoa geienetan. Dakiodan beraz zure gutuneko auzi latzenari, “Irrintzi”ren auziari alegia. Garbi mintzatuko natzaizu, bat ere kuxelu80 ta estalkiz nere itzak illuntzeke.

Aspaldikoa genuen “Irrintzi” egiteko asmoa, baiña ezin izan dugu lenago asmo ori gatzatu errialde ontako politika-giroak ez zigulako laketzen. Ez noski giro orri arpegi emateko kemenik ez geneukalako, -okerragoetan oituta gaude-, gure lana erabat alperrekoa gerta zitekelako baizik. Lokarriak pixkat lasatu diranean, buru-belarri sartu gera gure lan aberkoian. Eta orra “Irrintzi” aragituta! ¿Eta zerk bultzatu gindun alako aldizkari bat egitera? Gure iendeak lo-zorro ilkor batean etzanda ikusteak naigabe aundiena ematen zigun: euskotarrak konformismu eroenean goxo eginda begiratzeak, biotza ersten zigun. Abertzaleen egokera negargarria biotzetik españetara zetorkigun bakoitzean, sutan iartzen giñan. Euskera zapuztuta, Aberria aztuta, abertzaleak oztuta, gure aldizkariak betiko lelo aspergarriz ta txepelkeriz gainezka, bide iatorretik aldenduta...Zerbait egin bear zan Euzkadi betiko ilgo ezpazaigu. Ilgo bada, ez dakigula beintzat geure begien aurrean igartu ezo ta izerdirik eman ez diogulako. Ez dugu nai alako lotsaririk lepogaineratu. Gure erruz ez dezala iñork esan beintzat arako ERRI BAT IZAN ZAN...

Nai ta nai ez, euskotarrak iñarrosi ta lo ilgarritik esnatuko ba´genitun, latza izan bear zuan gure oiuak. Euzkadi geneukan biotzean, Euzkadi buruan, ez beste ezer. Ondo baiño obeto genekigun abertzaletzako askoren belarrietan burni-salda goria baiño kixkalgarriago eroriko zala gure karraxi mingotsa. Ez zigun aiolarik. Gu ez gentozen iñoren belarriak amen-amenka goxatzera, Euzkadiren egia osoa naaskillo gabe, lauso gabe ta BELDUR GABE, Euzkadiren ASKATASUN OSOA alegia, aitortzera baizik, ertun ta ertainkeritan ibiltzeke. Eta lan ortan nekatzeke iarraitzeko uste betea daukagu.

“Aurkezpenean” esan gendunez, -berriro irakur ezazu-, gure asmoa JelAlderdiaren bideetatik ibiltzekoa da bide oberik ez dugulako gaurdaño arkitu. Alderdiari zor gatzaizkio ta Alderdiari iarraitu nai genioke. Ala ere Alderdia ikusi nai genuke pizkor, indartsu ta ibilkor. Eta auxe ez dugu ikusten zoritxarrez. Ez da arrigarri!

Munduan sakabanatuta, barnean ixilpean ibili bear izan du gure Alderdiak eta nai-ta naiezko iokabide ortatik kalte izugarriak etorri zaizkio. ¿Iñork ukatu al dezake? ¿Zeorrek 80

Sekretu.

103 ukatuko al zenuke egia ori? Banan banan erakutsiko nizkitzuke Alderdiak ukan dituen kalteok, baiña ez dut gutun au neurriz goitik luzatu nai. lengo Partidu zaarrak goxoki bizi ziran egonean...oraingoak ordea, atergabeko ekiñean bizi bear dute suntsituko ezpadira.

Ala ere “Irrintzi” ez da Alderdiaren aldizkari. Badakizu zein dan Jel-Alderdiaren aldizkari opiziala “Alderdi”. Orregatik beragatik zabal ta eder ditute gure ateak abertzaletasuna aintzat daukaten guztiak, EUZKADI DA EUZKOTARREN ABERRI BAKARRA aitortzen duten guztientzat eta egia orrek berez darion ASKATASUN OSOA ere onartzen duten guztientzat. Ez du “Irrintzi”n sarrerarik ukanen gure eskubideak ukatu nai lituken iñork ere.

Jel-Alderdiko buruek ez diote gure aldizkariari zapuzt-agiririk eman oraindik, eta ez dakigu iñoiz emango dioten ere. Baña ez dio iñolako arnasik ere eman aurrera iarraitu dezan, beraz ez dirudi aintzat artu dutenik ere. Zenbait euskotarrek, lendik ere oso ondo genekigu[n], ez dute ondo artu gure aldizkaria, geienak ordea, pozik ikusi eta irakurri dute. Zuk ondo ezagutzen duzun idazle batek auxe esaten zidan: “bide malkarrean sartu zerate, atsekabe ta naigabe ugari izango dituzute, ala ere ekin gogoz euskotar lokartuak esnatzeko”. Orain arte iaso ditugun kritika guztien artean Jemein´dar Keperin´ek biali diguna izan da bete ta ederrena. On geiago arkitu ditu gure aldizkarian makurrak baiño, eta gaiñera lau artikulu eder, ertze guzietatik abertzaletasuna dariten lau artikulu eder, biali dizkigu argitaratzeko. Eta onexek poztu gaitu beste ezerk baiño geiago, ez dut uste bada, Jemein baiño abertzale iatorragorik errex arki ditekenik inguru-mari guztietan. Mexiko´tik ere eskutitz adoregarriak artu ditugu, orobat Txiletik.

Eldu da Matxariren belarrietara zuk Intza´ri idatzi zeniona “Irrintzi” dala-ta. Min pixkat artu du, egia esan, zearka egiten zenuen erderazko idaz-lanen kritikarekin.

Ixiltasunaren oiua –contradictio in terminis dirudi- samiñagoa izaten da sarritan.

Gasteiztar iator au izan ezpalitz etzan iñoiz Irrintzirik agertuko.

Zu ederki iabetu zera gure aldizkarian euskerari eman diogun lenentasunaz, eta ez da miresgarri zu bezelako euskaltzale sutsu batek ori oartzea. Guretzako euskera gabeko abertzaletasuna abertzaletasun aizun bat besterik ez da, eta orregatik gure aldizkariak erderazko bezin beste euskerazko orrialde izango ditu. Gutxi gera euskeraz idazten dugunok, lertu bear badegu ere ordea, ez dugu gure aldizkarian euskerarik galtzen utziko. Aberri izkera erabilliko dugu, Aberriko auzi latzak bear bezela arrotzeko, ez orain arte gure artean egin izan dan lez, erderaz bakarrik erabilli garrantzizko gure auziak. Norbaitek erderara itzuli bear genitukeala esan digu euskerazko idaz-lanak...Ez dugu olakorik iñoiz egingo. Ikas dezatela euskera gure arteko alper zuriek ere.

Eta bukatzeko. Españar batek gure aurka emengo izparringi batean idatzi dituanak arrazoi osoena eman digute “Irrintzi”koei. Españar zitalekin ez dugu ezer egingo. ¿Sinistuko al didazu? Españar bat ere ez da gure alde atera beztu gaituen idazleari erantzuteko. Gu ez gera arritu, ala ere arritu bear lirake españarrekin paktu iñozo ta burugabekoetan naasita dabiltzanak. Azkeneko “Eusko-Gastedi”n irakurriko dituzu gure auziaren inguruan argitaratu ditugun artikulu guztiak.

Pozago ibiliko nintzake literatur-lanean Euzko-Gogoan eta idazten...baiña aberriak ere seme onen alegiñak bear ditu bere burua askatzeko...

Benetan poztu naute zure berri onak aurren aldizkari ta Gasteiz´ko berpizkundearekikoak. Aur-aldizkari orren zabalkundea emen GURASOEN artean ere egin bear litzakela nik uste...Or ikusiko duzu zeorrek.

Esaiozu Andolin´i egun auetako batean bere illoba lekaimetxoari agertu bat egingo diodala, eta ikusi ondoren idatziko diodala.

104 Berriz ere etxez aldatu naiz. Esango duzu zeure kautan: ¿Zer dabil gizon orrek ainbeste aldaketekin? Oberako izan da. Orain beintzat illargitik urbillago bizi naiz, amaikagarren oiñean, etxe berri apain batean ta zabala gaiñera. Gero zuzenbidea.

Ar ezazu adiskide ene besarkarik sutsuena.

Alper onek ez nion bat ere idatzi Tauer´i bere 60 garren urtemugan. Gero egingo diot.

82 Bayona´n, 1.965´ko lotazillaren 1´n.

“EUSKALDUNOK BAT” Agur Andima, aspaldiko ori, Paris´etik artu dut zuk ara biali didazun “Euskal-Meza”. Milla esker zure eskeintza orrengatik. Oso aspalditik gagoz alkarri idatzi gabe ta orain zure liburutxo ori artzean benetako poza izan dut.

Bertan diñozunez argi ikusten dut aurrera jotzeko adorez beteta zagozala, naiz eta arerioak izan eta zure inguruan ibilliarren. Pozgarria zerori adoreaz ikustea, baña iñola ere ez arerio oien erasoaldiak jasan bear dituzula jakitea. Ala ere oso zalla da Ludi ontan, eziña, areriorik gabe bizi-izatea. Beraz lanari lotu egin bear bakoitzak bere burua ta aurrera jo.

Orain liturjia berriak ideki digun bidean barna abiatu gera Euskal-Meza gozatzen; eta oraindik gure artean bearra danez, itzak ez dira berdin alde ta toki batzuetan idatzi diran Euskal-Meza´rako liburu guzietan; egitan, aldakuntzak ez dira aundiak eta ortaz egokia izango litzaiguken batasuna gerokoan elduko dala uste dezakegu, beste arazo guzietan bezela.

Emen, joan dan orrilletik, igandero daukagu Euskal-Meza Ander Deun´aren elizan eta goizeko amar t´erdietan. Ara noa, noski, beti, eragozpenen bat sortzen ezpada; eta an alkartzen gera irurogeiren bat euskaldun. Oso gutxi ene ustez, emen askoz geyago bizi baitira ara joan litezkenak.

Donostia´n 19 Meza ematen dituzte euskeraz, Bilbao´n (nik dakidanez) lau, Gasteiz´en bat ere ez (eta orain an amar millaren bat euskaldun bizi omen dira), eta Iruña´n eztakit, baña ez dut uste Euskal-Meza´rik dala.

Joan dan larunbatean emengo Euskal-Museo´an Lafitte kalonje jaunak itzaldi bat eman zigun Arana Goiri´ren omenez; bilkuran Labegerie egon zan buru, ta parantzeraz eta euskeraz mintzatu zan, Gurrutxaga´k ere itzegin zuen euskeraz, eta Lafitte´k parantzeraz egin zuen bere lana.

Igandean Euskaltzaindi´k emen egin zuen bere illeroko billera. Enintzan joan bilkura artara emen nire arreba zegoelako. Baña arratsaldean Euskal-Idazkaritza´ra joan nintzan eta an ikusi nituen gure euskaltzain batzuk. Toki ortan Donostia´ko Arregi´tar Errekarta gazteari “Lauaxeta-Saria” eman zioten, eta lagun pillo on baten aurrean gazte orrek (arestian Madrid´en epaitua izan dana) itz egoki batzuk bota zituen, aberkoiak ene ustez, eta ongi. Labayen´ekin egon nintzan bereziki ta Tolosa´n Euskal-Meza batzuk dituztela esan zidan eta ba-dagozela euskeraren alde lanean ari diran batzuen batzuk ere.

Zer deritzaizu orain sortu zaigun, nola esango nuke?, H´koitasuna?. Orain alde guztietan bearrak eztiran izki batzuk kentzen ari diranean, gurean ezertarako bearra ez dan (ene ustez) H ori sartu nai dute gaurko idazle batzuek. Nik bederen jokera orren aurka nago bai ta mordolloren bidean egiten diran geyegizkerien aurka ere. Ba-dirudi beste batzuk berrikeri guzti oien aurka sortu dirala, ta barnetik nai dut oiek jarraitzalle geyago lortu dezatela.

105 Muxika Aita´k atera du, azkenez, bere iztegia. Nik ez dut oraindik ikusi, naiz eta aspalditik arpidedun izanarren. Uste dut laister bialduko didatela ordainduta daukadan igekia. Adiskide batzuei entzun diedanez, gauza oso ona da lan ori, muturretara joan gabe, erdiko bidetik egiña. Beste bi iztegi ere aurten atera dira; Ekin´ekoa ta Auñamendi egiten asi dana; eta irurak erdera-euskera. Nire ustez guretzat bear-bearrena, guztiz euskeraz egiña izango litzakena da, beste izkuntzetan bezela, itzen zentzuna euskeraz ere emana; eta gero Olabide´k nai zuena, gogo-iztegia. Ba-dago burutzeko lana ugari.

Eztaukat Zaitegi´rengandik berri zuzena; baña ba-dakit, beste aldetik, ondo dagoela. Nik illero idazten diot emengo berriak ematen.

“Euskal-Kulturaren Alde” batzorde ontan biltzen ari gera, beñepein, illero, zerbait egin naiean. II´garren Agirre-Sari´rako epea luzatu egin dugu beste urtebetez; beraz 1967´gneko epaillean epe ori amaitzeko. Ba edo dakizunez, beste Sari berezi baterako batzaldia idekita dago: Sota ta Mak-Mahon jaunak irasita, gai onezaz idatziko dan liburuarentzat: “Itxasoari buruz”. Au ere epeaz bestea bezela dugu jarrita.

Erriketari buruz, emen, beste talde bat sortu da: “Indar Berri”, euskaldunak egiña; bere illerokoa ere asi da agertzen izen bera orrezaz, eta orain arte bi zenbaki atera dira, parantzeraz eta euskeraz idatzita. Bere egitaraua, ia Enbata´rena bezelakoa dugu, baña ez dute nai beste oiek bezin “abertzale” agertu, eta barruan izan ezpadira ere, M.R.P.´en adiskide miñak bezela agertzen dira; orain datozen autezkundeetarako, M.R.P.´en autagaiaren alde jarri dira. Begikoagoak dira enetzat Enbata´koak; auek benetan abertzaleak dira ta bereak eta bost jasan bear-izan dituzte onezkero, bai emengo ertzaiñen aldetik bai ta España´koengandik ere. Beren taldekoa da Etxaluz´tar Kristiane andereñoa atziturik dago Iruña´n joan dan otsailletik eta oraindik eztakite zer egin bear duten neska orren arazoaz. Joan dan illean beste gazte bat ere bi egunetan egon da Donostia´n atxiloturik, Noblia´tar Patxi, ta Herria´n irakurri dudanez, gogoz jo-egin dute ango ertzañek. Noski berri guzti auek ba-dakizkizu, baña baezpada ematen dizkizut emen.

Ba-daramazkit urte bi emen naizela. Paulino Beltran il zanean, emengo ordezkaritzan zegoen Iglesias izendatu zuen Lendakaria´k aren tokirako; eta jaun onek utzi bear-izan zuen lekurako ekarri ninduten. Jakiña, uste dezakezunez, Paris´en baño obeto nago; Euzkadi´n bizi-izateagatik eta Gasteiz´etik askoz urbillago; orrela nire arreba sarri datorkit eta len baño geyago alkar ikusten dugu. Lana ez da aundia ta Nardiz´ekin ondo nago, biok bakarrik Ordezkaritza ontan lan egiten. Ba edo dakizu emengo zuzenbidea: 10, Bd. d´Alsace-Lorraine.

Eta Gabon-illean sartu garalarik, ona emen zuretzako nire zorion-agurrik sutsuena. Ia gure jai eder oiek pakean eta alaitasunez beterik ospa ote ditzakezun eta urte berrian betiko adoreaz sartzen zeran.

Euskeraren aria berriz arturik, beste berri auek eman dizaizkizuket: Donostia´n astean sei egunetan eta goizeko amarretan irratiz asi dira euskal-ikaskizunak ematen, Oñatibia´tar Yon adiskideak atonduak; diñotenez ikastetxe batzuetan irratsaio oiek artzen dira beren ikasleentzat. Bilbao´n egunero ere goizean eta gabaz beste euskalikaskizunak ematen dituzte; an Peña´tar Xabier ari da lan eta lan. Iruña´n, arestian eratu dan “Erri´aren Adiskideak” izenezko bazkunak, umeentzat eta zarrentzat ikastaldiak antolatu ditu, beste gauza batzuk ere egiteko asmoz. Gasteiz´en eskola txiki bat dago, ogeiren bat ikasleekin, guzia euskeraz irakasten zaiela; nirekin ikasi zuen adiskide batek oraintxe lau neska artu ditu berai ere irakasteko. Bayona´n, Euskal-Museo´an Etxeberri adiskideak beste urteetan bezela ematen ditu bere ikaskaiak eta lengo egunean berberak esan zidanez ogetabosten bat ikasle ditu, eta ba-du asmoa oraingoan edo urtearen asieran beste ikasgu nat idekitzea ere.

106 Txillardegi´k beste liburu bat egin digu: “Huntaz eta Hartaz”. Ori ere H´koia dugu. Eztut guzia irakurri, baña gauza batzuetan gogortxoegi dator eta ene ustez oñarri gabeko asmoetan81.

Ba-dituzu or nire berri batzuk, ia jakingarriak ote dituzun.

Ongi izan, osasunez eta beste. Nardiz´ek goraintzi zuretzat. Nik berriz ZORIONAK diñotzut, eta onar ezaidazu, otoi, nire besarkada bero-beroa [sinadura eskuz].

83 Caracas´tik 1966´gko Urtarrillak 5 Urrestarazu´tar Andoni Iaunari Bayona´n Adiskide maitea, Berandutxo gabon zorionak eta emateko, alare Erregeak oraindik ezpaitira iritxi, aiekin igortzen dizut asita daukagun Urteberri ontarako nere zorion agurrik kartsuena.Izango al da urte au, igesitakoa bainon oparo eta ugariagoa Euzkadi eta gure aberri izkuntza doakabearen onerako. Ain elbarri gauzkan katepilloa erabat apurtuta zorionak irriparre goxo bat egingo al dio gure aberri maiteari. Eztakizu ondo zer nolako poza eman zidan zure gutun ederrak. Bai luzeegia izan da gure artean edatu den ixiltasuna; gaur gero eztugu elkarri idatzi gabe ain luzaro iraun bear, batez ere asi dugun urte onetan Kirikiño euskal idazle aundiaren eun-urte-muga den urte onetan. Urte au ere, igaro bezin ixilla izango ote da? Eztut uste bear bezela Irakaslearen gomuta merezi zukean beste goratu dugunik 1965´gko. urtean, ezta urrik eman ere. Okerragoa oraindik: ikusteko nago oraindik, ni beintzat, Sabin´en idazlan osoen liburua, ainbat urte ezkero Buenos Aires´en egiten ari dirana. Lotsagarria benetan Irakaslearen urtemugarako ez agertu izatea. Aski narrasa erakusten dugu geure burua zorioneko euskaldunok...Eta beti kritika egin bear..

Emen egin ditugu eguberri iaiak, eta aurten neretzako beintzat iñoiz baino euskaldunagoak izan dira, eskerrak gure umetxo maitagarriei. Dakikezunez badugu emen EUZKADI-IKASTOLA deritzaion ikastegitxo bat euskeraz ere irakasten duten ikastola; denak dira umetxoak oraindik, kinder lenengo mailla eta bigarren maillako ikasle txikitxoak. Kinderrean guztia egiten dute euskeraz, lenengo eta bigarren urteetan, erderaz emengo Irakas-zaingoko egitarauari iarraituz, eta euskeraz ere asko. Berrogei aurtxo dabiltza ikastola guzitara. Guraso zintzo batzuek erantzun dute baiñan abertzale otsezko askoagoek eztute erantzun ere eta euren umeak erdal ikastoleta bialtzen iarraitzen dute. Dana dala umet[x]uok ainbeste euskal gabon abesti ikasi dituez, eta nola ikasi! eta gabon irudi zoragarriak eman dizkigute Euzko-etxean; iakiña, betiko tabernazaleak, iokoa ta ardoa uzteko kemen gabeko abertzale aundiak, iokoan eta edanean iarraitu zuten gure umetxuak euskal-kantari zeuden bitartean. Eta barka ezaidazu kritika samiñ au; oriek ikustean alako naigabe aundi bat iabetzen da nere biotzarekin eta samintasunez beterik ikusten dut gure erriak eztuela azkatasunik merezi, iñola ere. Ori egingo zuten bada; aurtxoen jaia ikustera urbildu ez? Orixe egin zuten betiko kupelzaleak, abe[r]tzale izenarekin beren buruak estali nai dituten ardozaleak. Aurrok ikustean iñoiz baiño obeto iabetu nintzan zer nolako gauzak egingo genituken ikastola geure eskuartean bageneuka; ikastola, telikuskiña, irratia, kinema eta abar eskuartean 81

“H” letraren inguruan gaiztotu zen hizkera-borrokaren zantzua eta horrekin batean borroka ideologikoaren seinalea. Andimak honen hurrengo gutunean ematen dio bere iritzia liburu horretaz: bat datorkio hizkera kontuan, ideologiarekikoan ez.

107 bagenitu, amar urtean Euzkadi osoa zearo euskaldundu al izango genuke. Iakiña, benetan naita, ez irlandarrak bezela bilinguismo ergel bat onartuta. Elebitza, nunbait idatzi dut, izkuntza zapalduen ondamendia besterik ezta. Orrela izan dira gure gabonak, dakutsunez, politak oso. Gure iru umetxuak pozik ibili ziran kantari eta dabiltz oraindik.

Irakurri dut Txillardegi´ren “Huntaz eta Hartaz”. Zuk diozuna, h geiegi. Munduko izkuntza guztiak ari dira letra alper ori baztartzen eta gu euskaldunok gabiltza gure izkuntza alako izkiarekin zaillagotzen. Errextasunak eman bearrean, nekeak sortzen ari gera. Bestela atsegin izan zait Txillardegiren euskera; aurrerapen aundia egin du; gaiak ere xuspergarri eta sakonak82. Ikusiko zenduen Orixeren omenez agertu dugun liburua; nik eztut oraindik ikusi, bainan bidean datorkit. Eta bukatzera noa adiskide maitea ingia ami [sic]

84 Bayona´n, 1.966´ko lotazillaren 17´n.

“EUSKALDUNOK BAT” Agur Andima, ene adiskide on ori, Olentzaro aurrean idatzi nai dizut, biotz-biotzez GABON! EGUBERRI ON! URTEBERRI ON! esateko. Ia ongienik ospa ote ditzakezun gure jai eder guzti oiek; osasunez, pakean eta alaitasunez beterik. Gure itxaropenak beti itxaropen, beste urte batean jarri bear ditugu; ta urtez-urte orrela jarraitu bear dugu adorerik galdu gabe ta bakoitzak egin al duen[a] egiten.

Ez dizut idazten nire zorion-agurra bialtzeko bakarrik; ain zuzen egitearen asmoari buruz, aurreko lerroetan diñodanez, zertan sartu naizen jakin-eraz nai dizut.

Igaztik ari naiz orren atzetik eta enaiz gogoratzen orduan orrezaz itzegin ote nizunentz.

Ona emen ene asmoa zer dan: Aldizkari txiki bat ateratzea; lenengo zenbakia irarkolan dago “egosten”, eta egun gutxi barru egiña izango dut. Noski bereala bialiko dizut igeki bat, ikus dezazun eta zure iritzia eman dizaidazu[n]. Aldizkariarekin zabalkunderako orri berezi bat ere joango zaizu; ta naiz orri ortan naiz aldizkarian ene betekizunak zeintzuk diran ikusiko dituzu. Batez ere, ikas-liburuak egin al-izateko bide berezi baten billa joan nai dut. Ene ustez orrelako lanetarako batzaldien bidea dugu oberena; gure Erri´an bertan eta Erri´tik at ere, edonolako bakartadean euskal-lanetan ari dan idazle jatorren bat egon diteke; bereziki lekaidetxe-gela izkutu batean bizi diteken abertzale baten irudia dut nire asmoetan. Orrelako bati ta edonori egokia izan dakioken bidea ideki nai-izango nuke83.

Noski, batzaldiak aurrera eramateko, sare onez orniturik izan bear, eta ortarako bearra dan dirua ere billatu bear dugu. Arpidetzeko baldintzetan, asmo ortarako bat oso berezia jarri dut: 20 dolarrekoa. Orrelako berreunen bat arpidedun lortuko banitu, naikoa izango nuke: 1) aldizkaria ateratzeko (urtebetean sei igeki), 2) saria ordaintzeko (liburu bakoitzerako bi batzaldi egin nai nituke, bietarako 1.200 dolar emanez), 3) zabalkunderako (zenbaki bakoitzetik 200 edo 300 igeki Erri´an barna idekirik dagozen eskola ta ikastetxeai doarik igorri nai-izango nituke).

Gero lan-laguntza ere bearra izango dut, baña asmoa ontzat artzen baldin bada, uste dut ori errazagoa izango da lortzeko. Ikusiko dugu.

82

Iruzkin laburra adiskidea ez mintzeko, baina ezberdintasunak agerian utziaz.

Irazkintza euskal aldizkariaren ale bakan batzuk kaleratzea lortu zuen, irakaskuntzako gaiei buruz.

Honen hurrengo gutunetan ageri dira aldizkariaren izena eta hori argitaratzeko eta banatzeko bizi izan zituen buruhausteak.

83

108 Or zabalkundea egiteko, “Euskal-Kulturaren Alde”´koai ta batez ere Intza gure aberkide onari, igeki batzuk bialduko dizkiet. Atzo Intza´ri idatzi nion asmo orrezaz, eta zuri ere idatziko nizula esan nion.

Ia bada, lenengoz, asmoa onartzekoa ote dan ikusi zazu, otoi; gero asmoa laguntzeko ta aldizkaria aurrera eramateko, aipatu dizkizudan bideak ere onak ote deritzaizkizun. Bai ta, noski, zure kabuz esan nai-izango zenidake guzia ere. Guzia esker onez artuko dizut, alegia.

Ene ustez egokia ez dan laterakoikeria sortu zaigu urte auetan, erderakokeria esango nuke obeto. Eztakit okerren bat egiten ote dudan, baña nik neurritasunezko garbi-bidea nayago dut, obe ta bearra dalakoan. Ikusiko dugu ene aldizkaritxoa bazterretan nola artzen dan. Izenorde bateaz idatziko dut ortan; ez dut nire izena eman nai, Gasteiz´en euskal-aldizkari bat nik zuzenduta agertu ezkero, ango ertzañek bereala salatuko luketela uste dudalako, ta aitzaki ori naikoa izango litzake guzia bera botatzeko. Alan eta guztiz be, ene aldetik itzekin eta beste kontuz ibilliarren, ikusiko dugu igarotzen uzten ote duten. Dana dala geldi egoterik eziña izan bear guretzat.

Ortxe duzu gaurko nire asmoa; eta erokeri bat dala uste baduzu, esan ezaidazu lasai; izan bailiteke ene begiak lañoz estalirik eukitzea.

Burutu dute prankotarrek beren “antzerkia”; parregarria benetan, aien pean egon bear-izango ezpagenu. Nork siñistuko ote du orren gezur aundia?.

Onar ezaidazu, azkenez, nire besarkada beroa [sinadura eskuz].

85 Caracas´tik 1967´gko. Urtarrillak 5 Urrestarazu´tar Andoni Iaunari Paris´en Ene adiskide maitea, Emen natorkizu lasterka bizian zure iragan 17´ko gutunari erantzute(atzo baizik etzidaten eskuratu) eta jaiak ere ia igaroak diran arren, nere zorion agurra asi dugun urte berri ontarako egia nai nizuke beñipein. Igaroa baiño obeagoa izango al da eta gure naikariak beteko al dira noizbait, oso-osorik. Dena den goi ta beko ondasunez gaiñezka egingo al duzu.

Orra nola diran gauzak; gu ere zureak bezelako asmoak iraultzen ibilli gera emen gaindi, ots, zerbait egin bear dugula ikastola aur liburuak nolarebait sortzeko.

Sariarena ere burutan genuen, eta igaro ostiralean ospatu genuen EUSKERAREN EGUNEAN nere itzaldia sari orren inguruan laguntalde bat sortzeko asmoa iñarrostea zan. Baña azkeneko orduan, itzaldia idatzita gerturik neukala, Centro´ko lendakariak deitu zidan esateko, nirea bezelako asmoa beste batzuk ere bazutela eta Centro zorioneko onek ezingo zuela gure asmorik beretzat artu, ofizialki beñipein; nere kontura nai nituenak esateko...Oriek orrela, gai ortaz ezer ere ez aipatzea erabaki nuen eta beste itzaldi bat asmatu bear izan nuen, bat batean. “Beste batzu” oriek, agi danez, alderdikoak edo dira eta beaien artean Martin Ugalde ere ba dabil; MIkel deunez artu omen zuten sariketa ori antolatzeko erabakia eta nik...arlote onek, ezertxo ere ez nekien ezta nere adiskide askok ere. Orain gure taldekoak danok alkartzeko erabakia artu dugu sari orren inguruan, eta egunotan egitekoak gera batzarre ori. Eta nik zure asmoak azalduko ditut. Alderdikoak eta beste guztiak ere deituko ditugu batzarre ortara, ia danon artean zerbait egiten dugun, eta nola egiten dugun. Ni dakizunez, beti nago prest euskerari laguntzeko. Gaiñera zure asmoa askoz ere egokiagoa dela uste dot nik, sari soil bat sortzea baiño, ots aldizkaria ere sortzeko asmoa ikastola inguruko gure auzi

109 guztien oiartzun izan daiten. Eztut oraindik Intzarik ikusi egun auetan, baña esango diot zuk diostazuna baita emango diot gure asmoen berri ere. Dena den, emen zer egiten dugun idatziko dizut. Arpide-sariarena nik uste izango dela zaillena; ala ere alegiñak egin bear ditugu dirua sortzeko zure asmo eder orri laguntzeko.

Aurten Euskeraren Eguna atzeratu bearrik arkitu giñan emengo gertakizunak zirala-ta, eta iragan ostiralean ospatu genuen. Alako euskeraren egun ederrik ezta emen beste bat egin. Ientea poliki bildu zan eta zarrak, gazteak, eta aurrak ere parte artu genuen; entzule guztiak ao-zabalik egon ziran; iñork etzuen betarik izan lokartzeko.

Ez didazu sisnistuko, baña aspaldi biali zenidan itaunketaren erantzuna eginda daukat, kutxan lo, garbitan iarteko astiaren zai. Iakingo duzu noski, agertu dirala BERGILI´REN IDAZLANAK OSORIK Bilbao´ko irarkola batean. Liburu mardula benetan, ia lareun orrialdekoa. Esan diot Aita Onaindiari zuri ere ale bat bialtzeko nere partez. Nik emen oraindik eztaukat bakar bat baizik. Gureak eta bost entzun bearko ditugu akademiku eta aien arioko beste askoren gandik; ezta goxoa izango egingo diguten kritika, baña biotz zabalez egariko dugu, guk ezpaitugu besterik nai euskera eta Euskadiren benetako zoriona baizik: EUSKERA GAINDEGIETAN IKUSI INDARTSU84.

Emen ere egun auetan, aldizkaritxo bat agertuko da euskeraz eta erderaz, geiena erderaz, kultura zaratzeko85. Eta beste gabe ementxe noa bukatzera. Ondo izan adiskide maite ori eta arin eramango al ditugu aurrera zure asmo ederrak. Besarkada sendo bat.

86 Bayona´n, 1.967´ko ilbeltzaren 23´n.

“EUSKALDUNOK BAT” Agur Andima maite ori, Ongi jaso nuen bere egunean, ille onen 5´karrenean idatzi zenidan gutuna. Milla esker zure zorion-agurragatik; ia urte berri au joan diranak baño obea ote dan guretzat, guziontzat, eta gure aberriarentzat ere.

Pozgarria ere niretzat, euskerazko ikas-liburuak dirala-ta, aburukideak ortxe ere eukitzea. Ona izango litzake, nire ustez, guziok egin ditzakegun alegiñak batera zuzendu al-izatea.

Atsegiña zait, benetan, nire aldizkariari buruz asmoa orren ontzat artu duzula ikustea. Aldizkari orren igeki bat biali nizun ille onen lenengo egunetako batean, eta uste dut onezkero eskuetan duzula. Intza´ri ta beste batzuei, orra ere biali diet igeki bana egazkiñez. Gero, Intza´ri berari, Korreo arruntaz berrogei igeki, ta batzoki ortan ari diran “Euskal-Kulturaren Alde”´koai beste berrogei igeki ere. Oraindik eldu ezpadira, laister artuko dituzte guziak. Baezpada, pakete biak “recommandé” jarrita biali ditut.

Iragarri dizkidazun billera oiekiko, ene ustez, nire aldizkaria ordu onean eldu zaizula. Orrela izan ote dan jakin nai-izango nuke, ta batez ere, aldizkaria bera, azal eta mamiz, zuri zer iruditu zaizun.

Ikas-liburuen asmoa dala-ta, irugarren zenbakian iragarri nai-izango nuke lenengo batzaldia; obeto esateko, lenengo batzaldiaren lendabiziko zatia, ots, autatutako gaiaren itz bereziena; ta lenengo gaia, euskeraz egiteko lenengo irakaskintzarako euskal-eliztia izatea egokia deritzait. Gerturik dauzkat batzaldi oien zeatzak eta onekin batera, guziaren berri izan dezazun, zertzelada oiek erakusten dituzten bi orri dijoazkizu.

84

Eta gutxi bezain kontsekuente izan zen bere bizitza labur samar horretan guztian.

Eman aldizkaria, besteak beste, Lauaxetaz eta idatzi zuen euskaraz aldizkari horretan, nahiz denbora gutxian urte horretan bertan hil baitzen, azaroaren 2an.

85

110 Orrezaz ere oso ona izango zait zure iritzia jakitea; ta lasai esan dizaidakezu buruak eman dizaizuken guzia, ontzat artuko dizut eta.

Noski, ongi uste dezakezunez, bi laguntzaen [sic] bearrean nago: lan-laguntza ta diru-laguntza. Lenengoa barruko batzuek eskeini didate, ta ala ere egun auetan beste ezagun batzuei idazten ari natzaie orobat eskatzean. Aldizkariaren lenengo ta bigarren zenbakiak ateratzeko, Mexiko´n eta Kalifornia´n bizi diran iru adiskidek, diru-laguntza naikoa eman didate; beraz bigarren zenbakia gerturik daukat eta ustekaberen bat sortzen ezpada, bere egunean aterako da. Gero, arpidedunek izango dute itza. Ba-dauzkat dagoeneko, arpidedun batzuk, aldamen ontakoak, Paris´eko bat, Gipuzkoa´n eta Gasteiz´en iru adiskidek eta Loyola´n beste batek ondo jaso dutela; baña beste batzuek ez dute oraindik ezer artu. Baña guziaren gain, uste dut bearra izango zaidan ainbat sortuko dala. Gai oni buruz ere zureganako esker-onekoa azaltzea dagokit, alde ortatik laguntza egokia sorrerazteko alegiñak egin nai dituzulako.

Euskeraren Eguna dala-ta, oso atsegiña ematen didazun berria; ia orko guziak gogo aundia artzen duten gure izkuntza au laguntzeko.

Zorionak eman bear dizkizut BERGILI´REN IDAZLANAK OSORIK izenaz zure liburua argitaratu al-izan duzulako. Eztut oraindik artu zuk Onaindia Aita´ri bialtzeko eskatu diozun alea; baña ba-dakit asmo ortan dagoela, nire arrebari orixe esaten idatzi diolako. Alakotz eta berriz ere, milla ta milla esker eman bear dizkizut.

Aburukidea nauzu euskera nola erabilli bear dugun zure asmo ortaz; orain, ene ustez okerra dan jokera bat sortu zaigu; iraungo ote du?.

Orko aldizkari berria dan “Eman...” erenegun artu nuen, eta nire aldetik nirea berari biali diot.

Ona emen, gaurkotz amaitzeko, nire besarkada aundia [sinadura eskuz]

87 Caracas´tik 1967´gko. Epaillak 21 Urrestarazu´tar Andoni Iaunari Bayona´n Adiskide maitea, Ementxe dauzkat zure bigarren gutuna baita “IRAZKINTZA”ren ale eder bi ere.

Ezin dut ulertu nola dioazkidan lasterka igesi ez bakarrik egunak baita asteak eta illebeteak ere. Ai[n]beste denpora igaro den arren, ez uste izan gero zurekin aztu naizenik, ez orixe; beti izan zaitut gomutan, eta zuri erantzuteko kezkak etzidan lorik egiten uzten ere. Ustegabeko zenbait lan gertatu zaizkit, eta orixe izan duzu nere luzapenaren zergatia. Barkatu arren.

Esan nizun len ere zure asmoekin bat nengoela irakaskintza gai orretan, bat, bañan oso bat. Gure zeregiñik beiñena nik uste irakaskintza dugula, eta ortara bear ditugula gure indarrak oro zuzendu. Euskera ikastolan salba bear dugu, eta ikastolatik bear dugu gure izkuntza sendotu. Beraz ortan eralgiko ditugun indar guztiak, gutxi izango dira gure aberri izkuntza gaizkatzeko. Ortik ikus dezakezu zeiñen gogoz irakurri ditudan IRAZKINTZA´ren zenbaki biak. Esnatuko ote dituzu gure arteko lokartuak.

Sarri kezkatan izaten naiz gure alegiñeri euskaldunek eztiotela erantzungo-ta. Baña euskeraren inguruan orain sortzen ari dan giro berria ikusi-ta, len baño askoz ere itxaropentsuago naukazu. Bide aundiak dauzkagu egiteko irakaskintza arloan, aundiak benetan, eta eztakizu ondo zer nolako poza eman didazun zure lan berri orrekin.

Oiartzun bete bat arkituko al dute zure alegiñak. Nik nere aldetik auxe esan bear dizut; gerturik nagoela, nere almenen arabera, ekintza orretan nere aletxoa ezarteko. Ez

111 dezaket gauza aundirik, bañan emen naukazu laguntzeko gertu. Zeorrek, iñork baiñon obekien, banatu zenitzake aurrentzako ikas-liburuak egiteko gaiak euskal-idazleen artean, idazle bakoitzak bere zaletasunen arabera, aurrentzako zerbait egoki idatzi dezan. Gauza ederrik egin diteke euskeraz. Zaillena, betiko kontua, argitaratzea izango dira, gaiñera gaur egunez argitara oi diran bezin apain eta ikusgarri euskerazko idaztiak ere argitaratzeko. Baña eziñik ez omen dago siniste sendodunentzat...

Au ere aitortu bear dizut. Oraindik ezin izan dudala bildu iragarri nizun batzarra, ain da zailla emen gaindi euskaldunak batzea. Baña, Jauna lagun, datorren ostegunean, eguen gurenez alegia, gurea[n] batuko gera zenbait euskal idazle nere liburuaren argitalpena ospatzeko, eta antxe arrotuko dugu irakaskintzarena, batez ere eskolaliburuen sariketarako dirua sortzeko bideak. Eta egia esan, jaitxo ori, ortarakoxe egiten dut batez ere, irakaskintza inguruan zer egin dezakegun erabakitzeko. Ondorenen berri emango dizut. Ea danon artean zerbait egiten dugun. Eta nere zorion beroenak bioazkitzu zure aldizkari politaren alderako. Ederki ari zera gure irakaskintzaren oinarriak ezarten. Oinarriak izan oi dira aztunenak, baña aldizkari ori gai ernagarriagoak erabiltzen asterakoan, bizkortuko dala nik uste. Ni, egia esan, elebitzaren etsaia naiz, eta iñoiz buruiabe gertatzen baldin bada gure erria, elebitzarik ezin gentzake onartu, bestela izkuntza indartsuak gurea itoko digu, Irlandan gertatu dan lez. Baña orain gaudenez eztaukagu beste biderik, elebitzarena baizik.

Pozik ikusi dugu zure aldizkarian EMAN en izentapena. Oraingo eskuartean izango duzu noski gure liburu BERGILIREN LAN OSOAK. Euzko Deian edo zerbait idazten baldin baduzu, biali arren zure kritika beti ere atsegin izango da neretzat eta.

Urrengoan geiago, artean ar itzatzu nere besarkadarik sendoena.

88 Bayona´n, 1.967´ko jorraillaren 17´n.

“EUSKALDUNOK BAT” Ibinagabeitia´tar Andima jauna Caracas Agur adiskide maite ori, Bere egunean artu nuen joan dan illaren 21´garrenean idatzi zenidan gutuna. Ez izan ardurarik idazteko atzerapen ori dala-ta; batzuetan egunak berrogetazortzi ordu ukan bear-izango lituke, egin bear dan guziraño eldu al-izateko.

Milla esker eman bear dizkizut, lenengoz, aldizkari berrian asi naizen lan ortarako zure laguntza ona eskeintzen didazulako. Eskeintza ori, gañera, pozgarria da benetan, eta ez niretzat bakarrik; Bilbao´n euskeraren alde urte luzeetan eta gartsuki lan dagien Peña´tar Xabier adiskideak ere orobat esan zidan zure berriak emen nizkionean; eta bera ere asi da bere laguntza ona bialtzen.

Peña, zu ta irurok eta beste asko, batera gatoz irakaskintza dan guretzako arazo garrantzidunaz86. Orren alde lan egokia egiteko asmoz asi naiz nire aldizkari txikia ateratzen; irugarren zenbakia gertutzen ari naiz egun auetan eta ikusiko dugu, gero, laugarrena egin al dezakedan. Egokia dala, deritzait, aldizkariari buruz gauzak nola dauzkadan zuri esatea.

Orain arte lan orrekiko zerbait esan edo idatzi didaten guziak (txikikeri batzuk esan dizkidan adiskide bat izanezik) oso ontzat artu dute asitako lana, batzuk txalo bero joka azaltzean. Beraz alde ortatik guzia ona izan dala esan dezaket.

86

60ko hamarkadan irakaskuntzarena da euskaltzaleen artean premia sentituena dudarik gabe.

112 Bigarren azpegia dator orren urrengo: arpidedunena. Ortaz, orain arte, oso gutxi lortu dudala esan bear, berrogetamarren bat. Ongi uler dezakezu ortaz ez dagoela aurrera jotzeko oñarririk. Jakiña, arpidedun geyenak barnean sortu bear-izango lirake, baña ba-dago ortarako eragozpen aundi bat: mugarena; orain arte igorri ditudan igekietatik, ba-dakit batzuk ondo eldu dirala nik bialdutako tokietaraño, beste batzuk, ordea, bidean galdu dira; noren erruz?, uste dut zalantzik eztagoela or, prankotarren barrandariena. Beraz ara elerazteko beste bide berrien billa nabil eta gerokoak esango digu egokiak ote diranentz. Dana dala, orrela ibilli bear-izan ezkero, arpidedunak lortzeko zallago.

Amerika´n ere itxaropena jarri nuen, baña ortik ere oso erantzun egoki gutxi eldu da. Intza adiskide onari berrogei igeki bialdu nizkion or banatzeko, eta beste ainbeste orko “Euskal-Kulturaren Alde”´ren izenera, “Centro Vasco” ortara. Bigarren oiek eztakit eldu ziran ala ez. Intza´k, ordea, artu zituela esan zidan, baña etzuen ikusten gauza erreza or arpidedunak egitea, jakiña gauza guzietarako “ematen” dutenengan joegiten da beti ta noizpait aspertu egin bear ematean. Illebete bi joan dira Intza´k idatzi zidanetik eta gero eztut beste berririk izan; orrengatik uste bear dut gauza aundirik lortu ez duela.

Ikusten dudanez, arpidedunen bidez eziña izango zait oso aurrera joatea.

Orrengatik beste nunbait jarri bear itxaropena, ontan oraingoan: Ipar-Amerika´n kulturazko lanak laguntzen dituzten erakunde asko omen dagoz eta oienganako eske joan gera E.K.A.´koak. Dirua zertarako nai dugun jakin-erazi dugu, ta beste gauza batzuen artean nire aldizkarirako ere egin dugu eskaria. Elduko al zaigu laguntza ori?, eta noiz?. Baietzean ere, ez da izango bereala, ta bitartean nik aldizkaria bi illebetero atera nai-izango nuke ondo. Lendabizi artu nuen laguntzaren bidez, eta arpidedunek eman didatenez, iru zenbakietarako aski izan dut, baña laugarrenerako ez daukat semeikorik; eta ez dut ikusten nundik eldu lekidaken. Mexiko, U.S.A. ta Arjentina´tik zertxobait bialiko didatela agindu didate, baña ez dut uste gauza aundirik izango dana, geyenez beste zenbaki bat ateratzeko edo.

Zailla izango al litzake zuretzat Intza´rekin itzegitea?. Al-izan ezkero egokia edo izango litzake berari ezer lortu ote duen galdetzea. Ia guzien puxkak alkarturik, naikoa sortzen ote dan Ipar-Amerika´ko laguntza eldu arte, eltzen bada noski.

Eta Ostegun Done´aren egunean egiteko zeneukaten bilkura, ongi burutu al zenuten?. Emen nauzu orren berrien zai ere. Eta zuk nai-izango zenukeen ainbat iritxi ezpada, ez izan ardura aundirik, eta alegiñak egingo ditugu dagoenarekin jarraitzeko asmoz.

Irakurtzen ari naiz BERGILI´REN LAN OSOAK eta Euzko-Deya´rako gauza bat egin dut orrezaz; motxa da, ta barkatu egin bear-izango didazu giarrezko gauza obea ez izateagatik.

Zure zuzenbidearen aldatzea egin dut; ia eragozpenik gabe artzen ote duzun guzia.

Aldizkariaz berriro mintzatzen, ateratzeko dudan irugarren zenbaki ontan, lenengo batzaldia idekitzen dut; eztakit astakeriren bat egiten ote dudan orrela, jakiña, dirurik euki gabe sari bat eskeintzean. Baña beste aldetik, batzaldi ori ikusi ta, uste dut laguntzeko zalantzetan egon litezkenak adoretu ditezkela, ta egipenetan ere bearra zaigu sartzea. Beraz, asmo oiek dirala-ta, egin dudana egiteko erabaki dut. Gerokoak esango dit ondo ala gaizki jokatzen dudan.

Batzaldi oietaz nirekin itzegin nai duzula diñozu; ez dizut esan bear zure zai nagoela gogoz, eta arreta aundienaz irakurriko dudala esango didazun guzia.

Iruña´ko Aberri-Eguna oso ondo atera omen zan; atzo emen ango batzuekin egon nintzan eta pozik zegozen. Berpizkunde´aren bigarren egunean Itxasu´n egon

113 nintzen eta ene ustez igaz baño lagun geyago bildu giñan gure egun aundi ori ospatzeko.

Gure zoritxar guzien artean, ba-dugu, ene ustez, gauza oso on bat, gaztedia txit ongi datorrela, abertzale oso; orain gazte oiengan abertzaletasunaren lenengo bearra euskerarena dala sartu al-izango bagenu, gerokoa guztiz argiago ikusi al-izango genuke.

Ba al duzu Zaitegi´rengandik berririk. Nik oso aspalditik eztakit ezer, atzez bete lan edo dabil gureganako orren ixilik egoteko.

Luzetxoa doakizu au; azketsi orrela irakurtzeko eman bear dizudan lanagatik, eta onar ezaidazu, otoi, nire besarkada beroena [sinadura eskuz].

89 Bayona´n, 1.967´ko dagonillaren 2´n.

“EUSKALDUNOK BAT” Agur ene adiskide on ori, Nola zagoz, ondamendi izugarri orren ondoren?. Nola dagoz or bizi diran beste euskaldunak?. Egun auetan bildurrez egon gera orko berri txarrak artzean. Orain arte Aretxabaleta ta bere emaztearen eriotzarena izan da bakarrik; ia beste eriotzik ez ote dagoen zuen artean; eta joandakoentzat, biotzetik, G.b.

Yainkoak nai dezala ondamendi ori zearo amaituta egotea ta berriro iñoiz ta berriro iñoiz beste berriren bat ez etortzea.

Poza ta negarra, alkarren ondotik dabilzkigu ludi ontan. Poza aundia zan gu guziontzat, Caracas´en lareungarren urtea ospatzeko egin dituzten jaiena: Euskalabesbatza orko ereserkia abesteko autatua izatea; orrenbeste txalo jaso, ta venezuelatar batek “Gora Euzkadi azkatuta” deadarka entzutea; eta orko lendakariak euskaldunai bere agur berezia ematea. Guzia atsegingarri, ta bat-batean lurra ikara, guzientzako ondamendia.

Ondamendi orrengatik geyago, zuetaz gogoratu bear, eta asmo ontaz idazten dizut: zurekin eta orko adiskideekin bat-bat egiñik naukazutela esateko; ta biotzez opa dizuet txarra dan guzia amaiturik izatea, bai ta ondatze orren atzetik, aurrera jotzeko, guziok ere guztiz adoreturik egotea ere. Gogoz artuko nituke zure berri zuzenak, ongi zagozela jakiteko ta orko berriak eukitzeko. Eta ¡gora biotzak! esan dizaiogun alkarri.

Emen ondo gabiltz; nire arreba egun batzuetan nirekin egon da, ta datorren illean beste batzuetarako etorriko da berriz, Yainkoa lagun.

Ba edo dakizu Gasteiz´eko espetxean, ogetabederatzi adiskide dauzkagula, neska bat oien artean, eta nire semebitxia dan bat ere. Orain ogei urte orren aita ta biok espetxe artatik irten giñan eta laister egun aietan jayo zitzaion aurra bataiatu genuen; eta orduko jayoberria, gaur, espetxean bera ere, ta ez bakarrik, bere anai batekin; ortxe duzu sendi bat ongi zigortua. Ia illebete bi guziak atzitu zituztela ta eztakigu noiz irtengo diran. Ori ere, zigorra jasan bear duten aldetik, berri txarra da, baña bestetik gure itxaropena betetzen du gaurko gazteak gure bideetara datozela ikusten dugulako. Ba-liteke orixe gaurko gure gurenda aundiena izatea87.

Ugalde´tar Martin´ek “Euzko-Lurra”´n idatzitako lan batean, or “EuskalJakintza´ren Lagunak” erakunde berria sortu dala irakurri genuen, Ametzaga lendakari jarri dutelarik. “E.K.A.”´koek Ametzaga´ri idatzi genion kari ortaz, eurekin arremanetan 87

Zer pentsa ematen du Andoni Urrestarazu euskaltzale bezain kristau finak iruzkin hori egiteak: jendea espetxean egotea gazteak gure bidetik datozen seinale, eta horrixe iriztea Francoren diktadurapean euskal abertzaleen garaipen handiena.

114 sartzea egokia izango litzaigukela gañeratzean. Zu ere ortan al zagoz?, zure gogokoa al da egindakoa?.

Atera egin dut nire aldizkaritxoaren laugarren zenbakia, ta aurrekoak bezela zuri ere biali dizut; ia ongi artu dituzun guziak. Boskarrena gertutzen ari naiz orain, baña eztakit atera al-izango dudanik, orain arte laguntza naikoa eldu etzaidalako. Bizkaya´n, Araba´n eta Naparroa´n ongi antolatu dut banaketa, ta lenengoan arpidedun batzuk sortzen ari dira. Donostia´n, ordea, ezin oraindik beste ainbeste egitea; alegiñetan ari naz baña ez da ateratzen banaketa egiteko gerturik egon diteken iñor; ala ere azkenez or ere gauzak ondo jarriko diralakoan nago.

“Enbata”´koak aurrera doaz; orain “Conseiller” deitzen diran oiek autatzeko auteskundeetarako, ZAZPI aurkezten dituzte, guztiak gazteak. Atzo altsutarra dan beste gazte bat etorri zitzaidan, Enbata´koa ere, euskerari buruz galdera batzuk egiteko; ikaslea da ta gogo biziaz ageri zan zera ortan lan egokia egiteko.

Torizu nire besarkada beroena [sinadura eskuz].

115

Anton Zugadi/Mari Zaitegi88-Andima

90 Paris´tik 1951´gko Jorrailak 25 Zugadi´tar Senar-emazteei Guatemala´n Pensión Asturias 9a Calle Oriente num 1 Ene adiskide laztanak: Yaso nitun zure Mexiko´ko eta Guatemala´ko idazkiak. Pozez bete nintzen ain ibilaldi ederra egin zenutelako eta ain ederki gure orko erkide ta adizkideek artu zaitutelako. Zuen berriak emengo adiskide guziei eman nizkien, eta abegirik onenaz yaso zituezan. Beraz neure zorionik gartsuenak yaso itzatzute eta zuen orko egotaldia onezkoa izango al zaizue. Laister biurtuko al zerate gutartera diruz eta ondasunez gai nezka. Ori izaten dezute beintzat, Amerika´ko ametsa. Amets ori len-bai-len egi biurtuko al zaizue.

Eman nion Pepe´ri zure zuzenbidea, eta ingitxo baten jaso zun89. Idazki biak eman nizkion irakurtzeko, eta esan bearrik ez, zuen berri pozgarriak atseginez irakurri zituanik.

Gu emen, beti bezela, nai ta ezin. Egunotan berri atsegiñak izan ditugu Euzkadi´tik eta inguruetan badabilkizue zer esan ugari gure artean eta izparkarietan ango oporketa osoa dalata. Langille guziak erantzun dute eta Bizkai ta Gipuzko guzian lantegiak itxita iraun dute 48 orduz. Ez dute min makala artu Bilbo ta Donostiko Gobernadoretxoek. Zuen erri Eibar´en ere, langille guziak opor egin zuten. Itsaz-ertzeko eusko-arrantzale guziak ere etziran itsasoratu oporketaren lagungarri. Oyetxek dituzute emengo berri urtenenak eta beneta[n] biotz-alaigarriak. Azkatasun-eguzkiak Euzkadi zear oingoan argituko ote du? Argituko duen bezin laster, an izango nauzute.

Gaurko emengo zalaparta izugarria duzute, beraz nere eskutitz au bukatzera nioakizue. Zer dio Maite´pinpilipauxak. Euskerarik ez du aztuko noski. Eta zuek ere, Irakasle aundiaren ondoren zabiltzaten ezkero, zain-zainetik ikasiko dezute noski, batez ere Anton´ek. Zuk Mari ederki dakizu, eta ez dezu ikasi bearrik, idatzi baizik.

Nere besarkadarik sendoena artu egizue. Maitetxurentzat mosutxu bat. Agindu beti ere eta sarri idatzi zuen benetako adiskide oni.

88

Gordetzen ditugun gutunetatik zazpi dira Anton Zugadik eta Mari Zaitegik Andima Ibinagabeitiari eginak, eta zazpi horietatik ia erdiz erdi Antonek eta Marik eginak. Mari Zaitegi Jokin Zaitegiren iloba zen.

89 Jose Antonio Agirre Belgika eta Berlindik barrena New Yorkera heldu 1941ean, eta handik laster EAJ alderdiko gizonekin informazio sareak antolatzen hasi zen Madril, Bartzelona eta Bilbon, eta informazioa frantses eta batez ere ingeles eta berariaz estabatuarrei ematen. Horietako batean parte hartu zuten Anton Zugadik eta Andima Ibinagabeitiak. Pepe Mitxelena zuten euren buru. Bilboren bihotzean, Areatza edo Arenal deitutako lekutik ber-bertan, bulegoekiko etxe gora batean egiten zuten lan, eta Estatu Batuetako Kontsuletxetik jasotzen zuten lansaria. Sarri joaten ziren Madrilera eta Bartzelonara hango espioikideekin elkartzera. Andimak urte eta erdi inguru egin zuen Madrilen bizitzen. 1947ko martxoaren 15ean, polizia espainiarra Zugadi eta Ibinagabeitiaren bila joan ziren –beraien ustez komunistek salatu zituzten-; Zugadi atxilotu zuten, baina Andima ez, honek hanka egin baitzuen. Martxoaren 18an, poliziek Madrilerako trena hartzera zeramatenean Zugadi, Bilboko geltokian, Euskal Erresistentziakoek askatu zuten, eta Andima eta biak Parisera erebesteratu ziren. Geroago, kargu handiak izan zituen A. Zugadik Espainiako Errepublikaren enbaxadetan, Egipton eta Guatemalan. Ikus J.C. Jimenez de Aberasturi Corta-ren esteka hau: http://www.errenteria.net/es/ficheros/40_4412es.pdf (264 or). Eta ikus, era berean, nire Andimaren idazlan hautatuak, Elkar, Donostia, 1999, 29-31 orr.

116

91 Paris´tik 1951´gko Lorailak 21 Zugadi´tar Andoni Andolin jaunari Guatemala´n Adiskide maitea: Zure ilabete onen 14´koa, baita lenagoko idazki biak be, eretiz neure eskuetaratu ziran. Egia esango ba dautsut ostera, zeure azkenengoa atsegiñen izan yatan. Ori euskeraren ederra Anton. Eneban uste ain idazle argi ta euskalari garbi zinduzanik.

Zorionak bada, upelka.

Kintin´go nagosiari90, ondo dakizu, zure lenengo eskutitza artu bezin laster, an bialten zeunstan zuzenbide emon neutson, baita urrutizkiñaren zenbakia ere. Papertxo baten artu zitun eta andik ordu betera edo, bere adiskideari emon eutsozan. Beste onek bereala urrutidatzez91 zure barriak bialdu ebazan zuk ondo dakizun tokira. Beraz arrigarria da oraindik barririk zuk ez izatea, bañan laister izango dozuz noski. Ala ere, berriro itz egingo ziola esan zidan Kintingo nagosiak. Gauzok, batzuetan, astiro atontzen ei dira, baña ondo dakit zelako egunak igaroko dozuezan ori dala ta eztala. Nik beintzat, alegin guztiak egin dodaz zuen barriak alik lasterren esan lekuetan emoteko atzerapenik izan ez dezazuten. Lendakariari be esan dautsat zer gertatzen zaizuen.

Euzkadi´ko oporketak ezkero (Araba, Bizkaia, Gipuzkua ta Naparra´n) Franco lerrenak egiten ari da Frantzia´ko Gobernuaren aurrean Av. Marceau´ko etxea guri kentzeko. Emengo izparringietan ere mintzatu dira gai ortaz. Ez dakit zelan atonduko duten orixe, baña emengo gobernuak amor ematen ba die, gorriak ikusi bearrean arkituko gara. Min aundia eman dio Franco´ri ango oporketak, eta batez be guk emendik egin dogun zabalkundeak izparringietan. Franco, Ingland [sic] eta New York´koek beintzat, izki aundiz ta ikaragarriz ekarri dituez opor-barriak, eta zarata aundia egin da mundu guztian.

Nik ez dakit emen zelan atonduko garan. Ni neu beintzet, bildurrez nago, gainera geruago eta aspertuago. Etxeko bizimodua badakizu, ondo ere, nolakoa dan. Beti eurak eurekiko, eta kitu. Beñipein zure orko egokera, uste dedan lez, zuzenduko danean, ez aztu emengo adiskide onetzaz. Bear bada, egazkiñean edo dana dalakoan, anka egin biarko dot nora-nai.

Gorantzi Zaitegi´ri, eta azken Euzko-Gogoa atsegin izan iatala eta begi-begiko.

Mari ta Maitetxu´ri ere nere onginaiak. Eta zuk adiskide, besarkada sendo bat torizu.

92 Paris´tik 1951´gko Uztak 24 Zugadi eta Mendataurigoitia´tar Andoni Kontsulorde yaunari 90

Ezkutuko informazioa darabiltenez, dena da ezkutukoa, baina “Kintingo nagosia”, izan zitekeen Pepe Mitxelena, hots, Parisen, Erbesteko Eusko Jaurlaritzaren “(Inteligentzi) Zerbitzuak” zeuden Quentin Bouchart-eko euren nagusia. Ezin jakin, bestalde, zer informazioz ari diren!

91 Telegramaz. Urrutizkinak baino arrakasta gutxiago izan zuen neologismo honek, nahiz “urrutidazki” eran, besteak beste, B. Garitaonaindia Argia-ren sortzaileak erabili izan zuen. Ikus Orotariko Euskal Hiztegia sarean.

117 Guatemala´n Adiskide on ta mami: Zure 19´ko eskutitza atzo artu nizun. Zurturik naukazu gure izkera ederra ain darabiltzulako zailu ta egoki.Arrigarria benetan epe laburrean egin duzun aurrerapena.

Mingarria, bestalde, zu bezalako idazle iatorra orain arte lakaripean izkutu egotea, gure elertibidean mintzul. Zorionez asirik zaitugu eta pozik biziena artu dudala aitortu bear dizut. Berandu obe, iñoiz ez baño. Aurrera bada Anton, amor emateke.

Nola diteke Zoilo´k oraindik berririk ez izatea? Lenago ere esan nizun, emendik egin-bearrak oro eginak dirala eta berriz ere zure adiskidiak bear dana esan diola. Ez naiz batere arritzen zu luzeritxian eraman bear dituzun naigabeak. Egonarriak beti ere mugak ditu. Beaz, laister iasoko al dituzu berri pozgarriak.

Agiri danez, etxearekiko berriak oro orko izparkariak nik bainon obeki eman dizkitzue. Zaitegi´ri aldizkarirako biali diodan lantxoan (Paper artean ito-bearrez) irakurriko duzu zer izan zen gau hura [sic]92. Gabeko amabietan telefonoz ots egin ziguten urrengo egunean etxetik kanpora bialiko ginduezala esanik. Beaz, oro ordezkaritzara joan ginduzun ango paper, abas93, idazkin ta abar etxetik ateratzeko.

Lorik gabe ekin genion, eta Yainkoari eskerra, onez atera giñan egingo beltz artatik.

Aurrerantzean irekiko ote ditute gure agintariak begiak adiskide ta adiskide antzekoetan entzimen94 osorik ezarteke. Gorria izan da benetan orain iaso zaiguna. Ba dugu beste etxe bat, ez bestea bezin polita, bainan egokia: 50 rue Singer Paris XVI. Beaz ba dakizu zuzenbide berria. Oraindik ez gera sartu konponketak egin bear ditutelako, laister ordea an izango gaituzu.

Asko poztu naiz kontsulorde autatu zaitutelako, emengoak ere berri ori atsegiñez iakin dizute, Pepe´k batikbat. Esango dio Zoilo´ren adiskideari, ark ere iakin dezan.

Lendakari jaunari ez diot oraindik esan, Donibanetik dalako. Ain zuzen biar 25, ni ere 92

1951-VI-28-29ko gaua. Esperientzia hori nola bizi izan zuen “Paper artean ito bearrez” deritzan artikuluan eman zuen (Euzko-Gogoa, 1951, 11-12.) . “Yauna, egiten nun nere baitan, agertuko ote da batxo ere euskeraz idatzirik? Yauna, ainbeste idazleren artean, ez ote bakar bat gure izkuntza aintzat artu eta egoki erabilli digunik? Ekin, yo, bildu, urratu. Bat ere ez. Erderaz berriz, toneladak eta toneladak, eta pisu aztun orrek biotza ertsiagotzen zidan, ito bear nindun. Euskerazkoak izan ba'lira, xuspertuko, alaituko nindun; tonelada guziak nere bizkar gainean alaiki ta txairo eramango nitun. Ez ote euskeldun bat ere oiek idatzi zitutenen artean? Bai noski; asko ta gainera euskera ederki darabiltenak zenbait, baita ere abertzale otsezkoak ere ugari. Euskera ordea, aien lumatatik aldendua dabil, lumatatik eta biotzetatik ere bai. Bestela nola argi-azi negargarrizko fenomeno edo gertakari ori? Fenomeno nabari nabariegia, eta neretzat ezin iasana gainera.(...) Poz ñimiño bat, orratio, izan nun. Paper mendi neurrigabekoaren sakonenean, liburutxo bat, ondaturik, galdurik, arkitu nuen. Eta liburutxo ori euskerazkoa zenuten.

Azpalditik aren atzetik nenbillen, nun arkituko. Zearka iakin nuen, Bilbo'n, guda garaian, zorigaiztoko egun aietan, Euzkadi'ko Yaurlaritza'k, aurrentzako euskal liburutxo bat, len mallako ikastoletarako egiña, argitaratu zuala. Inguru guziak lenago ere iñarrosi nitun, idaztiño ori nun arkituko. Alperrik ordea.

Geienek izenez ere etzuten ezagun, argitara zanik ere ez.

Eta orra nun, paper mendipean, atsekabe gorrienaren menpe biotza lertu bearrean zebilkidala liburutxo ori agertzen zaidan, nere naigabe negartsua, nolarebait arindu nairik. «IZADI EDESTIA», loretxo apaina azalean eta barnean irudi egokiak. Oro euskeraz, aurrei izadiko gaien berri emateko. Euskera txukunez, nere adiskide zintzo batek idatzia, aren izenik ezpadakar ere. Liburu zoragarria! Zu izan zaitut atsekabe-aldi ontan biotz pozgarri. Zuk, ekaitzpean dabillen mariñelaren biotza odei belunen artetik ageri dan argi-xintak alaitzen duen bezela, zuk liburutxo maitagarri orrek nerea ere alaitu dezu.

Urrengoan euskal-paperezko mendipean galdurik ibiliko al gera! Erdal paperik aski inguruetan, aien kopurua ugaritzen euskaldunok iardun gabe. Ito bear gaitute, eta ugolde galgarri ori are gogortzen arituko ote gera geroan ere euskotarrok? Betor euskal-paper itsasoa, betor lenbailen, euskeraren magalean itoko gaituen itsaso, zoragarri ori. Orduan beintzat, nerea eta euskeltzale iatorren poza, aundia, neurrigabea izango da.Eta...barkatu, biozkada samin eta atsekabetsu au. Agur beste bat arte.”

93 Tresna.

94 Uste edo konfiantza.

118 Donibaneratu[ko] naiz ama ta arrebak ikusteko. Zenbait egun igaroko ditut nere lengusuaren etxean 12, Bd. Victor Hugo. Beaz berri ori an emango diot lendakari baitare Lasarteri.

Emen ere izan genun orko matxinadatxuaren berri. Urrengo egunean zure adiskide M. Meany´ri ots egin nion, bainan etzekien berri aundirik. Kontuz ibili urrengoan leioratu gabe, bestela ba dakizu zer gerta diteken; gutxienik sudurra galdu ezkur galduen baten igurtziz, eta ez da batere atsegiña.

Zer diote Mary ta Maitek. Onuzkero amerikana pin egiñik daude, euskera eztijarioa erabiliko dute, ez da ala? Nere gorantzirik beroenak emaizkiozu emazteari, eta Maite poxpolintxuari lastanak upelka. Zuk adiskide ona besarkarik sendoena torizu.

95

...ez dut oraindik erantzunik iaso, ordea. Azpiazu´ri ...gizajo au erdi galdurik dabilkigu oraingoan....oso eta pozgarriak. Agur.

93 Paris´tik 1951´gko Iraillak 22 Zugadi´tar eta Mendataurigoitia´tar Andoni Guatemala´n Adiskide on eta maitea: Zure idazki luzea emen dizut, bikainki euskeraz idatzia. Ene zorionak, dagizkitzun aurrerapenak bide dirala. Yarraitu bide ortatik, eta ea noiz ikusten ditugun Euzko-Gogoa´n zure euskal lanak ere.

Bear bezala itzulita, zure idazkiaren zatiak Pepe´ri eman nizkion dagokionari erakutsi ditzakion. Bainan aren adiskidea, ez omen da Pariseratuko ila bete onen azkenalderarte. Beaz, ezingo duzu erantzunik izan, zuk nai zenuanez, il orren azkenerako.

Gorria da egiten duzun deia, beaz oraingo ontan ez dirala mintzul lotuko derizkiot. Eta erantzuna emango didaten bezin laster, berriz ere idatziko dizut biotza zabaldu dakizun.

Berriz ere diotzut, zeatz-meatz itzulita eman dizkiodala zure eskutitzeko atal nagusienak, argi ta garbi ikus dezaten zer tankeratan arkitzen zeran, baten batzuen zabarkeria bide dala. Ez da luzatuko noski erantzuna.

Eibartar taldea izan dugu eme[n] erakusketa ikusteko etorrita. Beaien artean Julio ta Blas. Jakiña, ni izan naute Kikerone, geienetan beintzat, eta aldi gozorik igaro dugu. Lau egunekoa besterik ez da izan aien emengo egotaldia, ala ere, ederto aprobetxatu dira, ta gera. Zenbait argazki ere egin nizkien, beaz bialiko dizkitzut aldakiak ateratzen dizkidaten bezin laister. Julio ageri danez, lanerako gertu dago ta etxeko garatzak aurrera eramateko ere bai. Endaia´koetaz, ez nuen ain bero ikusi, neri beñipein ez zidan itz askorik gai ortaz esan. Ba´du lanik aski etxean ere, ango goraberak bear bezela eramango ba´ditu. Nik orixe esan nion. M. Lamberti´k apari eder bat eskeñi zigun bere etxean. Ni ere an ninduzun, M. Raoul´ek beartu nindualako. Orduantxe ezagutu nuen iaun ortzargi ta atsegin ori. Zure oroitzapenik goxoena dute eta goraintzi ugari zuei bialtzeko esan zidan. Ludiko kaferik ederrenaren zai daukazu, ta Julio emen izan dan ezkeroztik baita Ludiko Kafeterarik ederrenaren ere. Beaz saiatuko al zerate Raoul´en itxarokizunok egi biurtzen.

Zuen berrien zai naukazu nere agiriak, orrako bidea gertutzeko, baimenera agertzeko, eta ondoren zuk dakizun erriarteko eralguntzari. Zaitegi´k idatzi zidan pozik 95

Ezin irakurri, gutun-orriaren barreneko ertza tolestua edo egon delako.

119 egingo ditualako ortarako eginbearrak. Ni ere pozik arkituko nintzake zuen artean bada emengo egokera geroago eta yasankaitzago egiten zait. Orantsu Barrenaren idazkia izan dizut. Agiri danez au ere sasi ta larrak menperatu ondoren, badabil eta txairo ateratzekotan gainera, bere garatzetan96. Zu ere noski, aldi larri oen ondoren, ibiliko zara ta gainera, onez nere ustez, ortarako buru ta kemenaren iabe zaitugun ezkero. 97 ikusteak ez digu kalterik egingo.

Asko poztu nintzan Mary ta Maiten berriekin. Nere gorantzirik beroenak bialtzen dizkiet eta zuk, adiskide, besarkarik sendoena artu ezazu.

Zure, beti ere Uribe-Etxebarriaren asmo aundiak betegarri ote dira. Ortaz zedozer ikusi al duzu?

Gizajoa emen dabilkigu. Ez dut aspaldi ontan ikusi. Egingarri ba´lira, esaidazu, bada bere xedeak zabalago azaltzeko eskatuko nioke. Ba´leike, gure adixkide zarra, amesbide utsetan ibiltzea. Orkoak ere noski, lan aundi oetarako, ez dute nunbait ez kemenik eztare dirurik. Dana dala,

94 Guatemala´tik 1951´gko. Lotazilla´k 11.

Ibinagabeitia´tar Andima Jauna´ri Paris´en Adiskide on eta maitea: Zuk nere eskutitza artu eta berealaxe erantzun eta nik illa bi baño geiago erantzun gabe...Azketsi Andima! Eta gaur, egia esateko, Aita Zaitegi´k esan da, bera zeregiñez beteta dagolako, idazten dizut.

Lenengo nai nuke eskerrak ematia zeure eginbidegatik Zoilo´ren alde. Bere eskutitza jaso nindun [sic]. Pepe´ren adizkidea bereganatu zan Irailla´ko 26´gn. egunean. Lan aunitz du ta nai ta zoriontzu ez egon poz xamar dago. Eskerrik asko, berriz ere, geure adizkideagatik egin dozuzen egitekuak dirala ta.

Gu aldatu giñan ostatutik. Uste det berri au ba dakizula Aita Zaitegi´n bidez.

Etxe eradun98 eta txikia baina pollita ta oraingoa artu degu, nai ta txikia izan zatozenian apainduko gera. Etxe aldaketa dala ta lan asko euki det Mary´ri laguntzeko, au jakin eta errezaguago azketsiko dizu neure atzerapena idazten.

Aunitz poztu giñan jakitez esagotu dezuzela geure adizkide on eta jatorrak Lamberti gizon eta andereñoa. Idatzi diet ludiko akeitarik ederrena artuko dabela baina, artzia nai ba dute orrelako akeita, itxaron berko dute illa au igaro arte: bai ba, oraintxe dabiz baserritarrak akeita landarak ustatuten99...

Aita Zaitegi´k ez guk ez dakigu nola dauden zure etorkerea. Uste degu bertoko baimena antolatuta dezula eta itxaroten zaudela Irok ordaintzia ortik onako bidalia100. Al ba dezu indarra egin egaskiñez etortzeko: ori bidali ederra! Iru illabeteko baimena bakarrik eman ba dizute ere ez estutu. Berton atondu leike, ziur eta ondo, araso ori.

Asko mindu naiz jakitez ez dezula –orko euzkotar aldetik- laguntasunik araso orretan. Benetan, geure erritarrak euzkerea galdu ta euzko gogoa biurtu, erbestetu, 96

Sabin Barrena. Hau ere informazio taldekoa.

Hutsune bat dago, segur asko: “dirua”z ari da; “dirua ikusteak”.

98 Eratsu, erosoa edo.

99 Biltzen, uztatzen.

100 Bidaia.

97

120 “latiñizatu”. Zorigaitza geuria! Etorri zaite Andima zenbait eta lenago, emen, geure artian, alegiñak egingo ditugu aberria´ren txoko txiki bat eukitzeko.

Uribe-Etxebarria´ren asmoetzaz ibilli naiz. Nere ustez zailla izango da, bertoko gañezkako abertzaletasuna dala ta ez dala, adizkide orren aldeko erabaki bat artzea, baina oraindik ez det artu ezezko edo baiezko erantzunik. Bata edo bestea artzen dodanian berriz idatziko det. Asko poztu naiz Barrena´ren berriakin, beinik bein nor edo nor, geure adizkide artian, ondo dabil.

Eskutitz onen aldameneko bialtzen dizut orri bat erderaz. Bertan jarri det Aita Zaitegi´k nai dabena baita ere nik biar dodazen gauzatxo batzuk. Geure adizkideak Bere ikastolea zabaltzera doia aurten, “Liceo Landibar” deituko dio. Nik uste ondo joango dala “affaire” ori. Ikastola orretako bear du eskatzen diran gaiak. Erantzunian esan nai ba dezu zeuren izenean bialtzia txampoiak (Amerika´tar Iparraldekoak) edo saltokikoaren izenean.

Artu egizuz Mary´ren onginai beroenak, Maite´ren laztan mordua ta Zaitegi ta zeure adizkide danaren besarkada bero ta sendoak. [sinadura eskuz] A.I. Geure zuzenbide berria: 9ª Avenida Norte, nº2-A. Apartamento nº3. Guatemala, C.A. Eta Aita Zaitegi´ren zuzenbide berria: “Liceo Landibar”, 3ª. Avenida Norte, nº 49.

Guatemala. C.A., baiña oraindikan “Liceo Landibar” ipiñi gabe idatzi berari.

95 Paris´tik 1951´gko Lotazillak 19 Zugadi´tar Andoni Jaunari Guatemala´n Adiskide ona: Zure amaikagarrenekoa atzo eskuratu zitzaida[n], eta berri pozgarriekin alajaña.

Nere atsegiñak artu itzatzu orko arazoak ain ederki antola dituzulako. Nik ez dut ainbesteko zoririk izan, Zaitegi´ri idatzi nion eskutitzetik ikusia duzunez. Ez, IRO´k, lerrenak egin ondoren, eta bi illa-bete luze itxaron ondoren, ukorik garratzena eman dit, eta bide ortatik ez daukat zer egiñik, dagoneko gizonik garaienak, eralguntza ortan, ikutuak ditudalako. Beraz, ez daukat Guatemala´ratzerik. Yainkoak orrela nai ote dizu?

Ala dirudi beintzat, eta orain ikusi bear zer egingo dudan, emengo gertariei arpegi emateko. Aldaketa aundiak izango ditugu datorren urte berriarekin, eta ez jakin oraindik, onerako ala gaiztorako. Or ikusiko.

Erosi ditut zuk eskatu leiatilla ta aldagarriak, bainan oraindik ez dakit zenbat goztako dan egazkiñez igortzia. Eskutitz au ezartzera noa oraintxe bertan eta zure paketetxoa aztatu, pixatu eraziko dut bertan, zenbat kostako dan jakiteko. Idazki ertzean lumaz yarriko dizut, eta zeorrek erantzungo didazu, len-bai-len, zer nola biali bear dizkitzudan. Ona emen, erositakoen sa[l]neurria: Leiatilla-txikiak (bi kutxa) bakoitza 325 F. 650,Leiatilla-andiak “ “ 425 “. 850,Agenda-aldagarriak (1952)...

750,Orotara 2.250,Leiatillak, 450 eta 500 zenbakikoak dituzu, 50 bakoitzeko. Dolarra, oraingo ontan 350 franko dabilkizu (change official). Ba dakizu, emen Gabonak urbil ta diruak urrun gabilkizu, beti lez.

121 Ez dut nere idazki au luzatzeko aztirik. Oraintxe ekin bear diot Lendakariaren Gabon-aldarria euskeratzeari. Biarko bear omen du. Beti presaka.

Gabon-agurrik biozkorrenak opa dizkitzuet Mary, Maitetxo ta zuri ere nere adiskide ona. Atsegiñez inguraturik egingo al dituzute egun zoragarriok. Guk emen, beti bezela, goibel-ganduz estalirik egingo ditugu, aurten areago.

Neure besarkadarik sendoena bioakizu.

96 Guatemala´tik 1951´gko. Lotazilla´k 28.

Ibinagabeitia´tar Andima Jauna´ri Paris´en Adiskide on eta maitea: Zure emeretzigarrenekoa eskuratu zitzaidan Zaitegi´ren bitartez eta beraz eskarrik asko bete dozulako neronek eskatutakua.

Zaitegi´k eta nik, biok, lenago nai izan degu bialtzia dirua eta orretarako 24´an joan nintzen txindegira baina aratu nintzanerako itxita eguan eta gero jaiak igaro arte itxaron biar. Barkatu ba, batez ere neri, nola erosita daukazuz neuk eskatutakuak eta ba dakit nola zabiltzazen diruz.

Aldameneko bialtzen dizuguz Bank of London & South America Ltd.´en txekia E404-203058 zenbakiduna, 320 dolar´gatik. Irureun Aita Zaitegi´nak dira eta ogei neriak.

Nere gauzak onela bialduko dizuz, arren: 1952´gko. Agenda-aldagarriak egazkiñez “Colis postal recommandé” bezela eta leiatillak itxasoz “Colis postal recommandé” bezela au ere. Nere ustez leiatillak emen jasotzeko Aduana´tik saltzalliaren faktura biarrezko izango det eta baldin ba dezu bialdu. Agendaaldagarriendako ez det biarko ezer.

Neuk bialdutako dirutik zer-edo-zer gelditzen ba da artu zazuz zeretako: Maite´ren Gabon saria da bere osaba Andima´rentzako eta.

Zeure berri txarrak, Zaitegi´ri idatzitakuak, irakurri ta arrituta gelditu nintzan.

Zaitegi´ri esan nion berak eta nik, bion artian, zuri bialtzia etortzeko dirua baina Zaitegi´k ez du nai ni sartzia orretan eta berak bakarrik nai du egitia dana “bere lagun aundia zerala” esanez, “baita neuria ere” esaten diot baina alperrik, bai ba, berendako lan gabe eta txiro gaude...Dana dala ez arritu Andima, bion artian, berak bakarrik edo nola nai zeure etortzerako dirua eukiko dizu. Orregatik laster arte.

Muñoz Meany101 il dala ta arrituta geratu gera emen danok, bai ta eskumatarrak ere. Guk lagun aundi bat galtzen degu eta gañera laguntzeko laguna...eta berton gutxienak dira orrela. Goyan bego.

Zure etortzerako itaundu egizuz sa[l]neurriak “Holand-American Line” itxasontzietxean (Place de l´Opera, uste det) eta Compagnie Trasatlantique (Rue d´Aubert, uste det). Azken onetan kontzul baimenik ez dezu biar, ortik onaño zuzen datorrelako, eta gañera itxasontzi-gela eta janari ona ematen ote dute.

Artu geure Gabon eta Urteberri´ko zorionak neure besarkada bero batekin. [sinadura eskuz].

9ª. Avenida Norte, nº 2-A – Apartamento nº 3.

101

Guatemalan jaioa 1907an, eta Parisen hila 1951n, Guatemalako enbaxadore zela. Zenbait liburu idatzi zituen bere bizitza laburrean: Preceptiva literaria (1933), El hombre y la encrucijada (1950). Honen hurrengo gutunaren arabera, Andimak ezagutzen zuen.

122

97 Paris´tik 1952´gko Urtarrillak 10 Zugadi-Mendataurigoitia´tar Andoni´ri Guatemala´n Adiskide maite: Zure lotazillaren 28´koa urte barriz artu neban, baita erantsita ekarren txekia be, oindiño diru biurtu ezpadot be. Ez dakit zelan zuen asmo ederrak, nerekiko, eskertu.

Zaitegi´ri idatzi diodan eskutitzean, zertzelada guziak ematen dizkiot. Nola ontzat artu bere diruak nere osterarako? Ez orixe. Ba du nere adiskideak, nun diruok zuzenago ta egokiago eralgi. Ala ere, zuen niganako naikari ederrak, biotz-biotzetik eskertzen ditizuet. Benetan pozgarri izan zait, ain adiskide onak Yainkuak eman dizkidalako.

Lendik ere ba´nekien, bañan oraingo ontan zuen agintari neurrizgoitikoak, benetan biotza ukitu dit. Milla esker, ene adiskide maiteak, bainan ez, ez dut nai zuen sakeletik xurgatu. Yainkoak berak, bide-okerrak zuzentzen dakian ezkero, nere oker au zuzenduko du noski.

Zure gauzatxoak, zuk esan bezala, igorri nizkitzu, ilbeltzaren 3´garrenean.

Agenda-aldagarriak artu ez padituzu, dagoneko or izango dituzu laiste[r]. Bestea, itsasoz igorri dizut. Uste nuen baño merkeago atera da bidaltze[a] zuk esan bideetatik.

Beraz, biali dizkidatzun 20 dolarretatik, erdiak baño geiago gelditzen zaizkitzu. Emen izango dituzu, zer edo zer besterik, erosi nai ba-zenuke. Maite´ren gabon-saria biotz pozgarria, bainan oraindik ez zagoze saririk egitekotan. Geroago bai, Yainkoak onez.

Gu ere Muñoz-Meany´ren il-berriak zurtu ginduen. An izan nintzan elizkarietan102. Aren alargun eta Cardoza-Aragon103 ere agurtu nitun egun negargarri artan. Zuen dolu-miñak ere, Zaitegi eta zureak, aurkeztu nizkien. Elizkari ospatsua egin zioten St. Philippe du Roul´en, diplomatikuari zegokionez. G.B. Orain asiko dira emengo aldaketak. Geienok sakabanatuko gera, eta bakoitza bere etxera, edo al duan tokira, bizitzeko aldatuko da. Nik aukeratuta eta artuta ere daukat gela. Gareztitxo, bainan norbaitek ordainduko dit noski. Beraz, la brocherie, erabat urtuko da. Ortaratzekoan, nere zuzenbide berria igorriko dizuet, nerekikoak ara biali diezazuten. Il onen azkenerako “delenda est Carthago”104. Neri beintzat, obeki deritzait era berri au. Berri ok zuretzako gorde.

Iñaki Renteria´k idatzi dit. Pozik dago Buenos Aires´en eta lan egokia ere arkitu dizu. Bere esanetatik, eros-indarrez (poder adquisitivo) an irabazten duanak emen 150 milla franco balio omen ditu. Ez du gero, diru ori irabazten duanik esaten, eros-indarrez baizik, ekonomi-yakintzan do[k]toreari dagokionez. Ni ere asko pozten naiz zori eder ori izan dualako.

Azken Euzko-Gogoa benetan ederra. Aiduru naukazu, xuberotarrak esaten duten lez, noiz zure idazlanak ikusiko. Idazle-edertzen ari zera Anton.

Milla goraintzi Mariry. Julio´n berriak zearka yakin ditut. Ainbeste gauza biali nizkion aspaldi, eta ez dit erantzun ere, arlote andi ark. Laztanak Maite´ri, eta zuk adiskide ona, besarka sendo bat tori.

102

Hiletetan.

Luis Cardoza y Aragón (1901-1992); poeta eta prosalari handia, diplomazialari guatemalar famatua.

Ezkerrekoa; bizitzaren gehiena erbesteratua igaro zuen, bere aberriko diktadore militarrengandik ihesi. Ez dakit nondik ezagutzen zuen Andimak, baina deigarria gertatzen da. Biak ere diktadoreengatik erbesteratuak!

104 Cartago suntsitu behar da. Kasu honetara aplikatuta, Eusko Jaurlaritzako “Zerbitzuak”.

103

123

98 Paris´tik 1952´gko Iraillak 23 Zugadi´tar Andoni Yaunari Guatemala´n Adiskide on: Zure naigabearen berri atzo yakin nuen, ots, zure amatxo zanaren eriotzaren berri. Samin izango zitzaizun amaren eriotza zu ain ain urruti zaudela gertatzea, bainan gizonok beti ere kaxkar Yainkoaren erabakien aitzinean. Eskutitz onen bitartez, zure atsekabean lagun natorkizula biotz-biotzetik ageri nai dizut. G.B. zure amatxo zana.

Berri naigabetsu au zuen illoba Imanol´en bitartez yakin dut. Nere etxian izan da England´erako bidez zetorrela. Gaur goizean Newhaven´erako bultzia artu du. Mutil on ta zintzoa benetan, Imanol.

Neure dolu-miñak zure emazte Mary´ri ere aurkesteko eskatuz, ar ezazu, adiskide, nere agurrik samiñena.

99 Guatemala´n Uztaillak 16-54 Adiskide maite, Ez dut aukera auxe galdu nai zuri agur bero bat bialtzeko. Izparkarietatik iakin dugu, orkoetatik noski, eder aldu105 ziñatela eta pake goxoa ere idoro duzutela gudu xoxo ta zikin baten ondorean. Arri zaitez, emengo izparringi batek, atzo argitara zun, oraintxe gertatua bezala, zu emendik botatzeko irukotearen iaurlaritzak eman zun agindua. Agiri danez, oraindik ez zaituten aztu nai gixajuek. Emengo gauzak, naspil xamar agertzen zaizkit eni beintzat. Oraindik ez da argirik agiri, eta irukoteko gizonak ez ditute, nunbait ere, elkarren artean pakeak zildaitu. Iñoiz zildaituko ote ditute gero?

Iakiña, Gaztelu-iskillu106 da lendakari, bañan ez berak naiko luken agintaritza osoarekin.

Lenagoko idazkian aipatu nizun itzaldi artan, naiko ederto mintzatu zan langille ta erriaren eskubideak, eta oraiñarte iritxitako aurrerapenak, gogoz zaindu ez-eze, zabaldu ere egingo zitula. Bañan...aiek itz ederrak besterik ez dituzu. Otsa dabil emengo aberatsak gogorki ari dirala inditar gixai[x]oak iazartzen eta gainera lurrak kentzen, iaurlaritzaren aldetik ez da ordea geiegikeri auek ebakitzeko indarrik. Eta asieran aberats eta lur-iabeen indarkeriak mozten ezpaditute, gero gaitz izango zaie107. Orain gertakizun politak irakur ditezke izparkarietan.

Doipuruaren108 ordezkariaren aurka asi dira ordua deritzaion izparringian.

Ba´dakizu zeiñena dan. Ementxe bialtzen dizut izparkari orren txataltxoa ikus dezazun.

Entzun dudanez, oraingo agintari berriok ez omen dute begi onez ikusten ordezkari ori, eta zu bezela, ez-atsegin aldarrikatu nai lukete. Ausartuko ote dira Gaztelu-iskilluren ingurukoak. Ba´leike, bada emengoak, dakizunez, bizkarra ziur daukatenian beti ere oso azkar ta burgoi izaten dira-ta. Geroak esango. Nik uste doipuruaren ordezkaria emengo gongotzaiñak109 salatu duela, txepel alako ez besteak. Sinis eta uste euki ezazu eliz105

“Eldu” izango dela ematen du.

Carlos Castillo-Armas koronela; CIAk lagunduta, estatu-kolpea gidatu zuena 1954an Guatemalan.

107 Ez zen ezaxola aberatsen bidegabekeriekiko.

108 Aita Santua.

109 Artzapezpikua.

106

124 agintarien gan, erriketa lurkoi ta eskaxenean naasita dabiltzan agintari ergel auetan110.

Gudarostearen egokera oraindik zearo argitu gabe dago: ez dakigu zeñekin dauden, gaztelu-iskillukin edo bestearekin. Oiek ere ez dira batere sinistekoak: erriketan belarriak arte naasirik dabillen gudarostea ez da gudaroste, erriketoste111 nardagarriena baizik. Eta, aski ipuirik gai ontaz.

Arako txorimalua ez zait oraindik agertu eztare urrutizkiñez mintzatu. Lendik ere ba´nekien ori gertatuko zana, bañan ez naiz arduratzen bat ere. Il onen azkenean, etxea utziko dut eta or konpon...ederki izorra bitez. Zure etxeko gauzak ikustera naikotxo etorri zaizkit, bañan ageri danez diru gutxi edo daukate, bada erostera iñor ere ez da oraindik makurtu. Bañan ba´ditugu egunak oraindik eta zerbait iritxiko dugu.

Baten batzu irureun ollar112 eskeñi dizkidate izotzkiñagatik, bañan geitxeago atera gogo dut, ezin ba´dut sa[l]neurri eratan saldu bearko. Lorekiñik113 oraindik iñork ez dit eskatu: arpajotzalle geiegi dago lurralde ontan ortarako. Beste arazak114 ikusi ditute, bañan uskeri bat eskeñi didate, eta utsean saltzeko beti daukagu denpora. Orra labur esan gure garatza115ren goraberak. Apaiza urrutizkiña lortzeko alegiñak egiten ari da. Ni geroago ta aspertuago, emendik lenbailen ateratzeko nai biziz. Idatzi al zenion nere venezuelako adiskideari? Bearrezko ditut aiek nere lanari eskeñi diruak: iasoko ba´nitu biar bertan Paris´erat aldatuko nintzake, emen usteltzen egoteke. Gure apaiza atzo gaztelu-iskilluren adiskide batekin egon zan, zuk ere ezagutzen duzuna. Damuturik omen daude su ta gar ez sartu izana, agintaritza osorik euren eskuartean ez daukatelako.

Ori gero aipatu iauna [d]en eta biguñenetarik dalarik. Euskeraz idazten dizut eskutitz au, iñoren eskuetan eroriko ba´litz lanak izango litukelako itzultzeko. Zer edo zertako bear du gure izkerak ere116. Eskutitzak ederki eltzen dira eta ez det uste galbairik dagoenik: beraz idatzi ezadazu zuen berriak igorriz, beti ere nereak baiño atsegiñagoak izango baitira. Zertan dira zure emaztea eta alabatxua? Dagoneko maitetxok (parkatu izen guztiak txikiz idaztea) adizkide berriak ere egingo zitun noski ain baita txarmanta. Mari ere dagoneko bizi-berrira egiñik dagoke. Neu nago emen bakardade gorrienean, ez adiskide, ez diru, ez lan: iauna, noiz etengo ote didazu atzerrialdi gorri au?117 Urrengoan ere, igorriko dizkizuet berri zenbait, anartean ene besarkadarik eta laztanik xamurrenak ar izkitzue adiskide maiteak.

Zuek emen utzi duzuten utsunea geruago ta aundi ta iasangaitzago egiten zait.

Goraintzi orko ezagunei.

Zure galdezka zenbaitek urrutizkiñez ots egin dute. Ez noa izenak aipatzera: bañan arrezkero ixildu dira eta ez du iñork galdera berririk egin zutaz. Oraindik ez da iñor atera M´ko ordezkaritzatik: zati baterako badaukate ango gizaixoak. patxi ormaren ordezkaririk ere ez da ageri: ori bai, ango ergelek emengo agintaritza berria erazagutu dute118. Emengo zer berezirik iakin nai ba´zenu, galde ezadazu eta pozik erantzungo dizut nere almenean baldin ba´dago. Agur ta beste bat arte. Zornotzakoa etorri zan eta 110

Euskaldun fededunen drama: eliz-agintarien eskaxkeria, politikarien eskumakil bilakatuak Euskal Herrian edo Espainian bezala Guatemalan.

111 Ez zaio hitz xarmanta atera, baina garbi erakusten du idazle-sena.

112 “Dolar” izango da!

113 Lorekiña edo loreskiña: pianoa.

114 Apaldun altzaria, edo hemen agian “beste altzariak”.

115 Negozioen.

116 Euskarak balio ohiz kanpokoak.

117 Zaitegi ez al zuen ba adiskidea? Ez, adiskidea ez! Apaiza deitzen dio beti. Alde batetik “apaiza” deitzen dio edo “osaba apaiza” hain zuzen Anton Zugadiren emazte Marirentzat zinez, odolez, Zaitegi osaba apaiza zelako, baina... Bakardade gorrian sentitzen zen Guatemalan. Jainkoari eskaria!

118 Esaldi guztia kontuan, patxi orma Franco izango da. Garbi dago hizkera berezia darabilela, zer gerta ere!

125 eibar´en egon omen amonarekin; zerbait ekarri du zuentzat, eta zuen adiskide apaiza ikus ba dezaket gaur, eskutitz daramakizunarekin bialtzera aleginduko naiz. Ez dakit ordea goiko apaiza zein lekutan bizi dan. Eskutitz onek lukainka sorta dirudi, iñoiz bukatzen ez dan lukainka sorta izan ere. Beraz kito

100 Guatemala´n iraillak 8-54 Adiskide laztanok, Nere azkenekoan idazten nizuenez, emen natorkizue berriz ere idaz[ten] atux edo arazen119 goraberak garbitzeko. Emen dioakizue artu-emanen egoera, bañan azalkizun batzu egin bear ditut. Arrituko zerate nunbait, tximistindarrarena ainbeste ordaintzea. Neu ere zurtu nintzan: ez nun izozkiñik erabilli, ez berokirik, ez irratontzirik, ezta ia argirik ere: alare Uztaillekoa 6,40 ordaindu nun, lenagokoa bezela, eta dagonillekoa, 4,05 gaiñera ikurratzak120. Galdetu nion nola zitekean ori, bada nik Dagonillaren lenengoan esan nion kontadora kentzeko. Bañan alper aundi auek ez zuten kendu illaren 5´garrenerarte. Nere itzak ez ziran ezertako izan, eta tramankulu guztiak gau t´egun tximistaka euki izan ba´nitun baño geiago ordain arazi zidaten. Iakiña zuek egindako 15 Q121 baituratik kendu zituen diruok. Lapurrok esbesteok122. Etxetik gauzak ateratzeko nengola, zure apiñadore123 xelebria aurkeztu zitzaidan Mari; ondo ereskidetuta124 errexago salduko zala, ta ez dakit zenbat erosta io zizkidan eta azkenean iru dolar kendu zizkidan onek ere, bere lan kaxkarraren ordain. Aurrerantzean ere, ederki apiñauko du estarria paitar goxoz. Etxeguren orrek, pianu saltzalle baten etxera eraman nindun, zuena ere salduko ote zidan galdetzeko...Bai zera...bost illabete auetan ezin saldu omen izan du bat ere. Beraz, loreskiña125 ta igortzen dizuedan kontuan aipatzen ez diran beste arasak, oraindik saltzeko daude. Etorri zaizkit zenbaitzu ikustera, eta baleike egun auetan zerbait egitea. Ondo gorde ta zainduta dauzkat, alperrikaldu ez ditezen. Neonek arkitu bear ditut erosleak, iñork ere ez dit laguntzen bada, ortarako.

Como no? asko ta ondoren mokordoa. Alare salduko ditut eta dirua ere bialiko dizuet, atera al dudan guztia.

Iragan bi aste otan, gure artean dago Mameme. Asko zuekin gomutaten da, eta egun auetan urrutidatz bat ipiñi bear zizuela-ta ibilli da, zuen urtegunak ziralako. Iarri ote dizue? Ez dakit noiz bere erriara ioango dan, bitartean Santa Monike-n dago, eta ango inguru guztiak garbitu ditu. Oso emakume atsegiña ta alaia da izan ere126.

Apaiza, beti bezela; ez dakit gibela aundiagotu ote zaion, ez nuke ezetzik esango. Neri beintzat txikitzen ari zait eta asko gaiñera. Oraintxe ari naiz E.Gogoaren aurtengo bigarren zenbakia argitaratzen; irugarrena ta laugarrena ere, gerturik dauzkat.

Bañan lenago ikusi nai dugu zer nolako arpegia ipintzen duten emengo agintariek, zenbaki au ateratzen dugunean. Ezer ezpadigute esaten aurrera iarraituko dugu.

119

Atuxak eta arasak, etxeko tresna edo altzariak dira. Bestalde, gutun honen lehen paragrafoa nahiko ulergaitza da idaz-makinan, kopia egiteko originalaren atzean jartzen den orriaren tintak originalean ere kopiatu dituelako letrak.

120 Zigiluak.

121 Guatemalako diru “ketzal” (quetzal)-aren Q ikurra.

122 Lapurrok ez besteok!

123 Musika-tresna gozatzailea edo harmonizatzailea.

124 Harmonizatuta edo gozatuta.

125 Pianoa.

126 Mercedes Contreras Mameme honek gero gorabehera handiak izan zituen Zaitegirekin, eta bien arteko harreman iskanbilatsuagatik Zaitegi haserretu zen Orixe eta A.M. Labaienekin.

126 Emengo erriketa127 berriak nik baiño obeki iakingo dituzute, nunbait ere. Orain buru-bakarra daukagu; akerrarenik ez al digu egingo. Lengo baten, arañegun, beneficencia ortako españar txatxu aurkeztu zan Euskadi-barrean. Ezer ere ez zun artu, baña ale galantak bota zitun; españar gorri gaiztoenak ioan dirala bañan beste asko ere oraindik ioan bearko dirala. Ama-alabak ikaratzera etorri zan nunbait urde alakoa. Ni ez nengon an, bestela beriak eta bere amarenak entzungo zitun. Bost aiola neri, kanpora bialtzen ba´naute ere. Bestela biziko zerate erri aundi ortan baserri kaxkar ontan baiño.

Kuartando´k bere mutikoak Algorta´ra igorri nai ditu, eta iritxi du emengo agintarien baimena, bañan ez dauka españarako baimena nork ipiñirik. S.Salvadorre´ra io du ta ango españar enbaxadoreak uko egin dio, onako ordezkariak izentatuta zeudela esanaz.

Eta Patxi´ren ordezkaririk agertzen ez emen...Ortik ikusiko duzu zer nolakoa dan benemeritakoen agintaritza...Patxik iñola ere ez die eskubiderik eman nai igaro-bideak zildaitzeko128, ezta titikumeenak ere...

Apaiz iaunak or dauzka oraindik, bere liburuak eta eskabide au zuei egiteko esan dit. Orbe´k omen dauzka, beraz, len-bai-len biali ditzala onutz egazkiñez Zaitegi Abak berak emen ordaintzeko eraz, bide-saria ordaintzeko alegia. Aintzat artuko al duzu eskabide, bada liburuok Donosti ta Bilbao´ra igorri nai genituke, bada Donostira bialdu genitun apurrak danak saldu dira. Ainbeste bider eskatu dio Zaitegi´k Orbe´ri onuntz liburuok bialtzeko, ala re ezin iritxi izan du oraindik. Zori obea izango al du zure bidez.

Zer dio Maitetxu poxpoliñ´ak. Soy una indita oraindik abesten al du? Abesti berriren bat ikasiko zun noski, oraingoz.

Mozolorik etzait agertu ezta agertuko ere. Ala obe. Eta bukatzera noa ez ordea esan gabe, zuen berrien zai gelditzen naizela. Artu egizuez, irurok, neure besarkarik gartsuenak.

101 Mexico´n 29-9/54 Gure adiskide laztana: Emen natorkizu agindu nizun bezela, osaba apaizaren idazti-berriak emotera.

Juan naiz Euzko-Deya´ra. Ogoñope´k ondo artu nau, baña pixkaka pixkaka berotzen azi da, ta aren su ta garrak, keia dariola gizona. Zeure eskutitza dala ta ez dala, Andima.

“Aberkide edo” edo orrekaz erre erre eginda dago. Da esan ditu esatekoak. Anton´ek diñosta esan deizeudela dana izan dan bezela. Zure eskutitzari erantzuteko egon ei da, baña Garriz´ek esan ei dio ixillik egoteko, eta beste olakoren bat artzen ba du zuregandik, bion artian erantzungo dotzuela, eta izparringian gañera, Zer ezan biar daukazuen zuek bere abertzaletasun gaiñ. Berak euzkerari eutsitzen diola eta bere semeak ere bai. “Euzko Gogoa” lau zororentzako egiña bakarrik dala, berak ezdabela ezer ulertzen, eta zure euzkeria berriz, Andima, ez alde batekua eta ez beztekua ez dala.

Nik erantzun nion, “Euzko Gogoa”, ez dala erriarentzat, ori ez, baña euzko jakintzuentzat edo euzko zeozer ikasitakuentzat, une ontan beintzat eurak bakarrik eutsitzen deutsela euzkerari ta. Da gañera, argitaldi bakoitzian osaba apaizak berreun eta berrogeita amar dolar bere zakelatik aterata galtzen dituala. Ori esan neutzan, irakorri euztalako, Rezola´k idatzitako eskutitz bat, gaur goizian bertan artutakoa, eta diñotza, tamalgarria dala “Euzko-Deya”k darabixan euzkera ixa bapeza. Len Ogoñope´k, erantzun ei zion, zaldu biar ba-da, olan biar dala, erderaz, eta Rezolan erantzuna, danez gain euzkera erabilli biar dala, begira deigula beztela Irlanda eta Israel´era, Irlanda´k 127 128

Politika.

Zigilatzeko.

127 eutsi eziolako bere izkuntzari, gaur azkatasun da guzti, berpiztu ezinda darabiala, eta Israel´ek ostera, danok dakiguna. Eta diñotza Rezola´k “euzkotarrak ez ete gara ba isrraeldarrak aña?” Nik ezetz uste Andima. Gure euzko-maixu artian, Ogoñope ezate batez, ain gizon txatxarrak ba-dira, nola ezan leike beztela, naita zu ta gar egon, berak ez daukala Zaitegi´rentzat ez lokarri eta ez ingi eta ez dabela pausorik emongo idazti bialtze arazo orrekaz? Eta zelan esan leike, ia Zaitegi ze uste izan daben “EuzkoGogoa” eta “Euzko-Deya” ordaindu barik, artu-emon bezela, lantzian beiñ urtetzen daben “Euzko Gogoa” orrekaz? Gure euzkera-maixu modukuak ori ezaten ba-dabe, zer ba? Titiko umiak ez dakie ba millaka ta millaka “Euzko-Deya”k, “Euzko-Gogoa” bat aña balio ez dabela? Orregaitik diñotzut, euzkaldunok isrraeldarrak aña? Ez uste Andima. Baña noian geure ipoñera. Irarkolan dituan mutilleri, gañera, ez ezin lioke ezertxo agindu, asarretu egingo ei litzakez ba, eta eruateko geuk arotz bat, cajak egin eta atontzeko gauzak.

Orretan gelditu gara. Anton´ek berak nai dau egin arazu ori, baña ortik ona etorri diranokaz, zeregiñ aundia dau (urten goizeko zortziretan eta gabeko bederatzirak arte ezta agertzen etxian) eta egun batzuk itxaroteko arren osaba apaizak. Baña nik ikusten ba-dot, datorren astia amaitzera doiala ezer egin barik, neu atonduko naiz zela edo ala, eta datorren astian azkenerako or dira idaztiak. Ez izan ardura.

Bakarrik, emen ezan deutsuedazen gauzak, ez esan Ogoñope´ri arazu au amaitu arte, beztela ill edo egingo nau idaztiak ateratzera ikusten nabenian. Zeozertxo ezatia nai ba diozue be, ixildu pixkatxo baten arren.

Zeure euzkera ez emengo eta ez orko izatia´ri erantzun nion, zuk, era guztiak dakizuzen letz, aurrenengo bidia, danek bat egitea darabizula, danok al ezin dogun gauzia. Baña ezer ezeban entzuten, eskuak be ikaraz dar-dar zituan. Ziurrago egoteko Aguirre Aita´ri itaundu ei zion edo orrek beste ezer ezan gura izaten daben, eta ezetz, “patriota o...” ezen gura ei dau. Une txarrian arrapau neban gizona.

Gaur bertan ateratzia nai dot idazti au. Amaitu daigun ba. Gorantziak, biotzbiotzeko gorantziak Mameme´ri eta osaba apaiza´ri. Zuri geiago eta ainbat [sinadura eskuz: Mari129].

102 Guatemala´n, Urrillak 2-1954 Biotzeko adiskideok, Emen ditut, Mari, zure azkeneko biak. Ogoñope´k130 nerea amorruz dar-dar irakurri ba´zun ere, nik zureak poz eztitan iruntsi ditut. Ez naiz bat ere arritu zure berriekin. Rivas´en “La fuerza del sino”131 bezalako izenburupean komedi bat idatzi dezaket “EDO baten indarra” leritzaiokena, ergel ta zoro gaiztoen inguruan astia galtzerik merezi ba´lu.

Aspaldikoa da Ogoñope´k arroputzak gure aldizkariarekiko dun gorrotoa; sortu zan ezkeroztikoa. Beti egon izan da E.Gogoa´k noiz porrot egingo, bañan, ao bete ortzez geldituko orren zai oraindik ere baldin ba´dago. Bera zala uste zun nonbait, euskalidazle bikañena, eta beste guztiok bere itzal iñul bat besterik ez dintzala [sic]...Gizajoa 129

Mari Zaitegi, Jokin Zaitegiren iloba.

Antonio Ruiz de Azua Ogoñope (Elantxobe 1904, Mexiko 1974). EAJkoa. Mexikora erbesteratu zen eta han hil. Hango Euzko-Deya-n Euskal Orria ateratzen zuen. Biak elantxobetarrak, Ogoñope eta Andima, ez ziren oso ongi etortzen.

131 Rivas-ko Dukearen “La fuerza del sino” antzerki-lana. XIX. mendeko antzerki idazle espainiarra (1791 Kordoba; 1865 Madril).

130

128 alakoa...Lau zororentzako besterik ez dala gure aldizkaria? Bai orixe, lau zoro zugur eta iakintsuentzat, eta ez Ogoñope bezelako zoro eziakin eta kirtenentzat. Ikusiko ba´zenitu, Mari, azken egun auetan Euskadi barrutik iaso ditugun eskutitzak...Benetan adoregarri eta pozgarriak. Eskutitz auen ondoan, Ogoñope´ren gangarkeriak, utsaren urrengoak dituzu. Ementxe bialduko dizkitzut aipatu eskutitzetatik iasotako zenbait esakeratxo, ez noski gangarrei erakusteko, zeorrek irakur ditzazun baizik.

Gurekin ez duela paper zati bat ere eralgi nai? Osaba apaizak amabost dolar bialdu zizkion Ogoñope´ri bere ipurtingia ordaintzeko, eta gangar arek bat ere etzion bialdu. Gañera gure bialtzen132 izan dio, asi zanetik, berearekin ordezkatzeko; eta kirten ark, inbiriz irakiten, bat ere ez zion ordañez igortzen. Ori ikusirik, edo´ren idazki ori egin nien, ez Ogoñope´ri baizik E.D.´ren zuzendariari, gaurtik aurrera gure aldizkaririk ez zaiela bialduko adiraziz, ez paita “txakurrei botatzekoa” non mitendus canibus133.

Nere euskera...ez da beste mundukoa, bañan Ogoñope kirtenarena baño obeagoa bai...Beraz? Mari, atera itzatzu len-bait-len osaba apaizaren idaztiok dauden lekutik, ortarako amar milla arotz bear ba´zenitu ere...Eta ez azalpenetan iardun Ogoñope´kin: asto zarrak, are gutsiago [sic] zoro gaiztoek, ez omen dute kitarrarik ikasten. Alperrik ariko ziñake.

Lengo baten bialdu nizun Euzko-Gogoa´ren azkeneko zenbakia zure zuzenbide berrira. Io ta ke ari gera beste zenbaki bat irartzen. Oraingo au mardul ta ikusgarri aterako da. Amabost egun barru or izango duzute noski. Arritu zaitez, Mari...Ba al dakizu zenbat euskal idazle bildu geran gure aldizkariaren inguruan 64, irurogeitalau.

Ez al da ori lan ederra? Zein aldizkarik burutu du orrelakorik? Apurka, apurka aurrera goaz gere bidetik, eta Euskalerrian geruago ta arpidedun geiago ditugu.

Benetan pozgarriak zure berriak, Mari. Ez dakizu zelako poza nabaitu neban neure biotzean, zuen berri onok irakurtzean. Egin zerate berriz ere etxetxo polit baten iabe, eta emen baiño erosoago bizi zindezke. Ala obe. Luzaro iraungo al dizue zorion orrek. Nik ere pozik egingo nizueke ikustalditxo bat, bañan ez dakit noiz izango dudan zorion ori. Etorri berria da Patxi´ren ordezkaria. Bakean utziko ote gaitu? Ala ba´litz, geure etsotxu [sic]134 maitearen alde aurrerantzean ere lanean ekingo diogu. Gu ilgo ba´giña, akabo euskerarena, esatea negargarria bada ere.

Egun auetan pianu-erosle bat aurkeztu zait, bañan oraindik ez da billa etorri.

Gizon dirutsua, bañan lukurra...Ikastetxeko mutiko baten aita. Ezarian-ezarian, arazok ere ioango dira, eta dolar batzu bialdu al izango dizkitzut. Mameme San Salvador´en dago. Benetan maite zaitu, Mari. Ba´zenki zelako maitasun ederra dizun. Zu bakarrik ikertzen omen zindun emen Guatemala´n. Datorrenean, bear bada il onen azkenean, zuen berri onak emango dizkiot. “Orixe Stronboli itxas-ontzian il-onen azkenean dioa.

Joan baño len gu ikustera etorriko zaigu. Alexander ikusi nun eta esan nion diru sakeltxoarena. Orra papera bukatu. Nik ere aurrerapenak egin ditut: idaz-makiña berri bat erosi dut “Remington, Oficce Ritter” modelu berriena, nere metodotsuarekin irabazi ditudan dolar batzuekin. Mosutxuak gure txaplatatxo Maitetxuri, eta zuek, neure adiskide laztanok, besarkarik sendoena artu egizue. Osaba apaizak milla gorantzi.

132

Errakuntza bat; uste dut “bialtzen” dela.

Mezako kantu batetik hartua segur aski: Ecce Panis angelorum, factus cibus viatorum, vere panis filiorum, non mitendus canibus: Hona hemen aingeruen Ogia, bidaztien jaki egina; zinez seme-alaben Ogia da, txakurrei jaurti behar ez zaiena.

134 Atsotxua alegia.

133

129

103 Guatemala´n Azillak 5-54 Ene adiskideok, Aspaldi ontan zure berri gabe, Mari, emen ari zait osaba apaiza zirika idatzi bear dizudala-ta. Iasoko zenun, noski, nere urrillaren 2´garrenekoa; etzenion, orregatio, “Edo” gangarrari erakutsiko. Zertan dira liburuak? Bere amorru itsu artan “Edo”k erre edo ote ditu? Ori ere iazo zitekean. Ba´dakizu gure osaba apaiza nolakoa dan; zerbait begiartean sartzen baldin bazaio, artega egoten zaizu alik eta iritxi arte. Liburuekin ere orrelaxe daukazu, estu noiz etorriko ote diran. Ondo dakit nik gauzok ez dirala ain errezak, bañan apaizak ez du olakorik ikusten. Dana dala berriren bat bialiko al didazu ortaz. Gaiñera orrela, zuen berriak izateko ere aukera ukanen dut.

Oraintxe asi naiz, berriz ere, zuen arazak saltzeko lanean. Orain len baiño errexago izango da, neretzat beintzat, mutikoak etxietan dauden ezkero. Bañan emengo iendea ez dago erostera, saltzera baizik. Oso diru gutxi dabil eta iñork ez du ezer erosi nai. Ala ere, illebete ontan, nola edo ala, arazen auzi ori garbitu bear dut, bai orixe.

Gure artean bost egun igaro ditu “Orixe”k agur esatera etorrita. Itz-aspertu ederrik egin dugu. Oraindik gizon gordin eta sendoa dago, eta berak dionez, euskal arloa lantzeko iñoiz baiño giro obeagoa. Lazkaoko komentura dijoa, an, prailleen artean, bere bizitza guztiko libururik bikaiñena idaztekotan. Oraingo ontan zerbait aundi egingo du, nonbait ara. Parre pixkat ere egin gendun bere ipui eta aterakizunekin. Il onen lenengoan Libertad´en ontziratu zan. Beraz, ogei edo ogeitabost egun barru Bilbo´n egongo da.

Zuen artera iun ziranen atsoak emen daude baimenak noiz iritxiko zai orra ioateko. Ia egunero ikusten ditut eta ez darabille euren artean beste auturik. Dña. Rosa´k ere sekulako sermoiak egiten dizkit gozaltzerakoan. Emen dabiltza barra saldu naiez, baiñan oiek ere istillurik izango dute saldu baiño len. Isai´k bearko du egonarri pixkat izan Rosa ederra besarkatu baiño len.

Ni beti lez. Aldizkaria ta aldizkaria...Lau edo bost egun barru zenbaki mardul bat agertuko da, oraiñartekoak baiñon ederregoa [sic], itxuraz eta mamiz. Lan ederrik irakurri al izango dute gure irakurleak. Iaunari eskerrak “lau zoroak” aurrera goaz eta ioango, bai bein.

Lengo batean etxera etorri zitzaidan ertzain bat “enquete” edo dalakoa egiteko.

Nere emengo egokera onez antolatuko zala esan zidan, bañan oraindik ez didate atzerrizaingotik ots-egin, eta ez dakit azkenerako zer esango didaten. Or ikusiko...

Gertari arrigarriak gerta oi dira, eta ona bat. Zuretzako Eibartik Ibargutxi bi euskal liburu eder biali zituten, irugarren avenidara zuzenduak, eta nere eskuetara etorri ziran. Oso eder bikaiñak dira eta laster igorriko dizkitzut zuk ere irakurri ditzazun. Gure aldizkarian kritikatxo bana egin dut liburu bakoitzaz.

Zetan da Maitetxu? Asi al da ikastolara? Gabonetako tupin135 eder bat bialduko dautsodala esaiozu. Eta zuek, neure biotzeko laztanok, artu egizue besarkada sendo bana.

104 Guatemala´n Gabonillak 18-54 Nere biotzeko adiskideok, Zuri nagokizu, Mari, erañegun artu bait nun egin zenidan idazki atsegiña.

Oraintxe nator zortziretako mezatatik, eta emen dabiz kanpaiak atertu gabeko 135

Tupina: eltzea; baina hemen “gabonsaria” izateko itxura guztiak ditu.

130 iñarrotsean io ta ke, bederatzietakoa iragartzen. Ezin uka, erri au baserritxo bat danik, eta bere baserri sunda belarrietatik be sartzen iakunik.

Eman nizkion zure berriak osaba apaizari, esan ere nion lenbailen zuen eskuetaratzeko eskatzen dituzun ogeitamar dolarrok. Ala egingo dula erantzun zidan, baiñan orainarte ez dizkit eman, baiñan nik uste laster emango dizkidala. Emango dizkidan bezin laster, igorriko dizkitzuet. Or ikusiko da liburuak onuntz ekartzeko orren gurari bizia eta136 daukan osaba apaizak. Neuri beñipein ondo berotu dizkit belarriak liburuok dirala-ta; amar urtean iaritsi ez dabena, oraingo ontan lau egunean iaritsi nai dau. Orrelakoxu estutasun iñozoak euki izaten ditu gibelaundi onek. Betoz libruok lenbailen, Ogoñope´ren agindupetik askatuta.

Bai Mari, orrelakoxe euskal egunak egin oi ditute gure euskotar ergelek.

Negargarriak benetan. Ortxe agiri [da] zelako zaletasuna eta maitasuna dieten euskerari.

Eta gañera, ergelok, txakur amesak egiten ari dira beti. Azkatasuna lortzerakoan euskera barriro biztuko dugula? Nok esan dio ori Ogoñope´ri? Alper ta koldarren ametsak dira orreik. Azkatasuna euskeraren bitartez lortu bear dugu, euskerak bear du askatasunbidea, eta beste guztia txorakeri utsa da. Olaizola, bai, benetako euskalzalea da eta gañera euskal-idazle apain eta iatorra. Idazle orren zenbait lan atsegiñik aundienaz irakurri ditut aspalditik, gure aldizkarian oraindik ezertxo idatzi ezpadu ere. Eztago alde ???137 eta Ogoñope´ren artean!

Orkoek uste ez arren, Mexiko´ko Euzko-Deia´ren zenbaki guztiak ikusten ditut, azkeneko Azillekoa irakurri dut. Ori euskeraren alde iokatzea? Lau lerrotxo euskeraz, eta txarto idatzita ganera. Lotsatu ere egingo nintzake euskel izenpean orrelako erdal aldizkari bat ateratzen! Guk oraintxe argitaratu dugu gure zenbakia. Bialdu nizun. 64 orrialde bete, dana euskeraz eta idazlan ederrez ornitua! Zenbaki orrek, baldin irakurtzen ba´dabe, a zelako txipristiñak atera bear dituan! Aurreneko artikuluan, ataurrekoan alegia, goitik bera iorratzen ditut euskera erdeñatzen ari diran euskaldunak eta abertzaleak batik [bat]. Iñok laguntzen ezpadigu ere, beñeipein askatasun osoa bear dugu gure aldizkarian oraiñarte esan ez diran egi garratzak esateko. Gu ez gabiz kopletan, txantxetan ibiltzeko garaia ezpaita gurea. “Qui habeat aures audiendi audiat” Kisto´k zion bezela: entzuteko belarridunak bentzu! eta kito. Aserretzen badira, aserre bitez...

Ba al dakizu nor egon dan emen? Periko Beitia, ene andrea! Managuan batzar bat izan zuten, eta Washington´era bidez, emen egin ditu bost egun. Amaikatxu berba egin dogu, gure antxiñako ezagunen inguruan. Zuek ere gure autuetan izan zarie. Alik politoen igaroten lagundu diot egunok, eta pozik egon da. Berak diñonez, Guatemala Managua baiño milla bider ederragoa omen da. Alexander´ek ere ezagutu zun eta bere berezibillean erabilli ginduzan. Alako baten, igandez, Antigua´ra bidaldi bat egiteko arratsaldeko urdibitertietan gelditu giñan Alexander´ekin aruntz urteteko. Ba al dakizu ze ordutan urten giña[n], arratsaldeko bosterdietan, eta pozik...Antigua´ko ondakiñak illunpean ikusi genduzan...Betikoa, ezta Anton? Alabatxu bat izan dabe Pedrok eta Margaret´ek, Miren Edurne. Datorren Apirillean, Mexiko´ra doia illabete egiteko eta Margaret be, eruango omen du. Beraz orduan ikusi zaituez zuek be! alan esan eustan Pedrok.

Rosario´ren alabatxua il da. Zazpiki iaio zan eta kofoin-bero edo inkubadoran zegon, bañan ez du izan aurrerapiderik antza.

Laster Gabonak. Oraintxe bai zuen utsunea aundia izango iatala! Egunok, zuen ondoan, beroago igaroko nebazan, bañan gauzak bestetara gertatu dira eta, pazentzia 136 137

Nire ustez garbi dago “ote” (“ete”) ulertu behar dela. “makalatanen” edo holako zerbait. Ezin ulertua.

131 euki bear. Gogoan eukiko zaituedaz egunotan irurok, eta gaurdanik Gabon eta Urte barri zoriontsuenak opa dizkitzuedaz! Datorren urtea oparoagoa izango al da danontzat.

Beste zerbait Mari. Arazak, oindiño emen dagoz, saldu barik. Lotsatu be eiten naz, esaten! Eztakit zenbat iente etorri dan ikustera, bañan ez dago dirurik erri otan, eta batezbe oin, gabonetako txanponak gordetzen dabiz eta. Baña, ez dot oraindik etsi, ezta etsiko be...Nai neuskizue dolar eder batzuk bialdu, zeu[e]n etxe barria apain iarri daizuen. Ez da alper nagolako, dirurik eralgi gura ezdabelako baizik! Emen bizitza asko aldatu eta txirotu da!

Arrigarria! Errezidentzia, ezetaiko zirkiñik edo lanik egin gabe emon dauste, eta ganera, baldintzarik iarri bage. Beraz, edozer lan egin neinke...Eta zerbait egin biarko dot, bada egokera ontan ezin nei luzaroago iarraitu. Neure diru apurrak eralgitzen nabil, ezetariko irabazirik barik.

Ez ete zara idazki luze au irakurten aspertu? Oindiño gauza asko esango nizkitzue, bañan etetzera noa.

Eta Maitetxu´k zer diño? Asko ikasten al du? Ikastolan zintzo al dabil? Emen ikusten dot Julio Alberto inguru guztiak apurtuten, eta alako baten Maitetxu ikustera ioango dala ere esan dit.

Neure laztanik beroenak artu egizuez biotzeko adiskideok. Eta urre[n]go arte.

Zetan dira Eibar´koak? Julio´k ez dit ezertxo ere idatzi. Ez da arritzeko, bein ona ezkero, iñok be ez dau gure konturik iakin nai. Dana dala, idazten diozunean, emaiozuz neure gorantziak.

Mozoluak, antza, arkaitz zuluetan sartuta dabiltz. Emen be ezta agertu iñolako gau-txoririk. Bejondeioela! Mozoluen inguruan, Anton, gauza asko iakin dodaz gure Beitia adiskidearen bitartez.

105 Mexico´n epaillak 19-55 Agur ba gure Andima: Anton etxeratua da, ta ezan nizun bezela, bagatorkizuz berriz geure berriak emotera. Azkenengo Euzko-Gogoan arpegia, zoragarria, uzte dot ibilli ta ibillita be ez zendukela topauko dotoretasun lirañagorik. Benetan polit.

Bertan barruan Orixe dator alako raro xamar. Ez maitasunaren aurka baña bai maitasuna gaya beti lizunkerizkoa balitz bezela. Zergaitik gai ori Euzko-Gogoan ez erabilli? Damu da bere “Euskaldunak” poeman erabillia. Nik uste dot berriz orixe dala eusko-bizitzan betegarria. Zetarako lirakez bestela gure basarriak? Utsik eukitzeko ala maitasunaren kabi izateko? Ta maitasuna zapustia Jaungoikua bera zapustia dala uste dot. Ez bakarrik gurasoen eta anai-arrebeartekoen maitasuna, baizik andra-gizon arteko maitasuna ere. Avila´ko Teresa´k andra-maitasunakin maite dau Jaungoikua. Sutasuna ez ete dogu lizunkeriakin nastutzen? Orixe´ren iritxiari estutasuna deritxot138. Euzkoidazle guztiak ola pentzatuko ba-leuke, nora juango giñake? Da berak ain zoragarri idazten. Berari irakurtia, egixa diñotsut, errian mamiñ-mamiñian sartuta euzkeraz entzuten egotia da. Bera bezelakorik ez beste bat. Urrengo zeu da Mitxelena139 ipiñiko zendukedaz. Zaitegi berriz, barrixenetakua da, txikitxatik euskeraz jardundakuandako, 138

Nik uste Orixeren “Euskerari nola eutsi” artikuluaz ari dela (Euzko-Gogoa, 1954, 5-8). Hona esteka: http://andima.armiarma.com/eugo/eugo22/eugo2220.htm 139 Pixka bat aurrerago esaten duenagatik, Salbatore Mitxelenaz ari da, ez Koldo Mitxelenaz. Mariren iritzian, euskal idazleen artean podiuma honela zegoen 1955ean: Orixe, Ibinagabeitia eta S. Mitxelena.

Zaitegi atzerago.

132 joskera rarua, ezezaguna. Ze ederto zure Birgili´ren unaikantak. Zeuk diñozun bezela zenbat belar ezezagun, da oingo bukaeran ez dituzu ekarri iztegitxuan bezela izen barri orrek, eta nai ez ulertu barik gelditu, eta badakizu zenbat denpora lenengo bi atalak irakorten? Ordu bi atal bakotxa. Ixa buruz ikasita gelditu zaidaz. “Euskaldunak” eta Itun Berria gauero irakorten ditudaz zatitxo bana, eta ostian oin darabilt Mitxelena´ren AmaSemeak. Balzategi´ko aititari ipuña entzuten nagoala dirudi zait. Ain benetako euzkera.

Maite´ri ikaztola emoten diardudanian, abere ta olako gauza batzuen izenak asmau ezinda agertzen naiz lantzian bein eta danak batuta igorri biar dizkizut buruaustetik atara naizun, ba Lopez-Mendizabal´ek gauza askotxo ez dakar. Urrengo ezkutitzan, lerro baten or dijoakizuz.

Anton´endako lekua lagatzera noia. Zain zain gaude, noiz beste etxe batera aldatu, ta berbiltxo bat euki, zuri dei egiteko, egun batzuetarako emen biar zaitugu ba-ta. [sinadura eskuz: Mari].

[Hemen Anton Zugadik segitzen du gutuna eskuz:] Aspaldiko Andima: Veracruz, Tuxtla eta Tapachula aldetik ibilli naiz eta orregatik ain berandu natorkizu. Artu genduan eun dolarreko txartela. Ederto etorri be.

Eskarrik asko. Apaizai zor dizkioten 23 dolarrok, nere ustez ordainduko dozuz or gelditu diran tresna´kin. Ez ba da orrela, ezan arren! Tamalgarriya izan da ainbeste lan eta buru-auzi lagatzia zuri...benetan eskertzen dizkizut artu dozun buru-auzi orregatik.

Beste gauza bat: orko nere landola´ko gauzak Jose Luis´ek dituz. J.L. landolan nerekin egon zan mutilla da. Ezan neutzan mai eta abar eruateko apaizan ikastolara. Apaizak tentelkeri izugarrizkua erantzun zion eta kittu. Nai nuke zu J.L.´kin egotia eta, nai ta nuke, gelditzen diran gure tresnak bai ta landolakoak saltzia. Ezker asko. Baleiteke laster Gerente bezela zartzia josteko tramankulu olan. Jaubeak dira Belaustegigoitia, Garcia Urteaga eta abar. Besarkada aundi bat. [sinadura: Anton].

106

Mexico´n iorraillak 28 [1955]140

Andima: e[me]ntxe bertantxe daukat zure eskutitza. Antxitxiketan natorkizu arduratan egun bat-be egon etzaitezan. Zure arazoa edo atzalgaia nere eskuetan gelditzen da. Anto´nek goizian urtetzen dau zazpirak baño len lanera eta illuntziko zaspiterdirarte eztau lagatzen lana eta orregaitik oin bertan gauza garbirik ezin neikizu ezan, baña ziur dakit bixar goizian bertan zure gaiñ biardanakin itz egingo dabena. Eta nere gaiñ artziakin diñotzut, erantzuna bertan bera izango dozula, ba erantzutzen ortxe bai luzatzen dala Anton, aztirik ez, bere piñarixen dirua bialdu biar Bilbotik bere anaiak andik ontxe datorren batekin, jakiñ ointxe egun ontan urten biar dabela gizon orrek, gertu-gertu neuk eskutitza ill onen amabostetik, eta berak ipiñi biar dituan itz apurrok ipiñi ezin da. Baña zuretako erantzuna nere gain gelditzen da. Nik aurreratu neikizuna da, ziur-ziur ixa, or reprezentaziñorik ez daukela, baña tramankulu gitxi egiten dabela oindiño.

Anton orretarako zartuta, ia arre eragiten daben ba, da biar dan bezte atera. Nik uste denpora gitxi baño len baietz. Anton´ek esango dizu argi au danau. Makiñatxobat bidar berak ezandakoa: “Andima, ona bia[r]litzake etorri, lanerako, emen arrixku141 140

Aipatzen diren gaiengatik 1955ekoa da gutuna, datu hori eskas duen arren. Eta honen hurrengoa ere bai, biak bi egunen aldearekin idatziak.

141 Aukera gehiago alegia.

133 geiago dago, ta gañera, Belaustegigoitiak berak emongo leizkio pozik lana, ziur nago”.

Oiñdio arañegun ziarduan Anton´ek onela. Zegaitik ez etorri ba bertara Andima? Iñora juatekotan, onaxe. Ain zuzen, agostuan amaitzen da etxe onen kontratua, eta orduan aldetzeko asmua dogu etxe aundiagora, ba oiñ ondo gelditzen gara. Pianua be izango dot, eta pianua baño len ber[i]billa. Alkarrekin ze ederto izango garan. Neretako zu etxian eukitzia ba-pe ez da zeregiña. Etxe garbitzia eta zapi garbitzia iñok egiten dizkidaz, janordua, iru izan lau izan bardiña da, eta zu eukitziakin nere euskerak eta Maitena´k batez be irabaziko leukiana, ordaiñdu eziña. Mezedia, geuk zeuri ez ba, ze[u]k guri galanta, ordaiñdu eziña. Nai dozunian ortik urtetzeko; buruausterik ez daukazu ba142.

“Euzko-Gogoatzaz diñoztasuna irakortian, euzkerian eriotza irakorri dodala iruditu zait. Au negarguria. Euskaldunok, nor bagiña, ez genduke lagako lepo biren gaiñ bakarrik “Euzko-Gogoa”n zama. Ortarako biar dan diru-ipoñan ardura, osaba apaizak eta zuk ez, beste guztiok biar gendukena143. Gu oiñtxe zuzenduko-gara eta arpidia ordaintzen azi bear gara. Orrezaz gaiñ, nik nere etxerako illerokotik gorde neikiana, (gauza aundixa ez da baña) Euzko-Gogoarentzat izango da. Deritxot, Euzko Gogoa iltzia, euzko-kulturiaren biotza iltzia dala. Da biotza ill ezkero zer dagi biotzak?144 Ez noia geiago luzetzera, ba bixkor-bixkor eskutitz au zureganatzia nai dot.

Aztirotxuago lazter izango naiz.

Alejandro´n berriak poztu nau. Ia oiñ konpontzen diran. Lagun maitia dogu Alejandro ta.

Osaba apaiza´na beste aldera izatiak be azko poztu nau. Maite-maite izan genduan eta beiñ maite izan dana, gatx da biotzetik ezerestia.

Bixar arte ba Andima, zeozertxokiñ beintzat, bixar agertuko naiz barriro. [sinadura eskuz: Mari]

107 Mexico´n iorraillak 28 [1955] Agur ba Andima: Atso bertan egin eban Anton´ek zuk agindutako zeregiña.

Kontzejero batetaikuekin itz egiñ eban, eta Anton´ek beriala uste izan ebana: gitxi be gitxi egiten dirala oindiño makiñak, utsa, eta nola Mexico´ko Gobernuak errestasunak ematen dizkion ola orri, ba bera bakarrik da Mexico´n josteko-makiñ ola, galerazo egin die kanpora makiña bat be zaltzia, danak bertan zaldu biar, ba oraindiño egiten diranak urri be urri dira bertan biar diranerako-ta. Aurreragotxuago, orduan bai, ze ezanik bezba, baña pixkatxo bat itxaron biar. Zeregiñonen gaiñ, Anton´ek berak nai dizu zeozertxo ezan, da lagatzera noia ba.

Anton´en orko landolako tresnan ipuña ikusi dogu Zaitegi´ren zirri-borruan. Ala gelditu dedilla.

“Euzko-Gogoan” berririk izan dozute Euzkadi´tik oiñgo egunetan? Ori amaitzia ba´litza, badakizu zure bidia nun dan, emen lana aukeratzeko era or baño milla bider 142

Estimatua izan zen Andima, oro har, inguruan, eta garbi dago Zugaditarrek estimu handitan zutela, beren etxera joateko gonbidatzeraino.

143 Berak “biargendukena” idazten zuen; nik irakurketa errazteko aditz nagusia eta laguntzailea zatitu egiten ditut.

144 1954ko azken alean dei samina igorri zien Euzko-Gogoak idazle, harpidedun eta irakurleei: ale bat zentsura frankistak ostu zuela eta beste bat bidali zutela eta ez zekitela aberrian sartu zen ala ez.

Horregatik: “Idazle, arpidedun eta irakurleei” honela ziotsen. “Erantzunik bialtzen ezpadiguzute EUZKOGOGOA'REN ERIOTZA onartzen duzutela erabakiko du”. Hortik Mariren iruzkin hori.

134 errezago izango zenduke, eta berriz ezan biarrik eztago, etxia emen daukazula. Nere euskeriarentzat eta Maite´ren euskeriarentzat, ze poza.

Zaiñ-zaiñ nago, txastada batian ointxe Anton agertuko dala bazkaitara ta. Da maixa ipintzera noia. Baña au ezan biar dizut; pentzau, “Euzko-Gogoa” irakorten prantzia aldeko euzkeria´kin esangun-esangun eginda nengoan. Mirande ta Zubero´tar Andoni145 etxeko-etxeko nituala. Ta “Euzko-Gogoa” il biarrian dagola...Mirande´k azkenengo lanian diñuanakiñ ez nago konforme. Aztiroago ezango dizut urrengo ezkutitz baten146.

Maite emen dabill, ikastola´k estu artzen dau, baña ba-goiaz aurrera. Laztantzen zaitu. Bekaldian, agiñ batek urten dio bestiak jausteko astirik gabe, oker-oker. Makalutsa dan letz, guk ditxugu iztilluak agin-sendagilliarengana juateko. Or-orrenbaten entzungo dituzu ortixek be orruak.

Aspaldiko adizkide ona: Mary´k esaten dizu zer edo zer zuek neri eskatutako arazo gañian. Zere eskutitza artu genduanian uste izan nun zalla izango zala, orain dik beiñik bein. Mexiko´ko Jaurlaritzak errestasun aundiak ematen dizkigu (ainbeste euneko irabazien gañian kendu eta abar) baña nai dute bertoko beartasunak betetzia len bai len...eta nola guztiz aundiak diran lez urtiak igaro´ko ditugu bete baño len.

Belaustegigoitia eta Garcia Urteaga Jaunak ez daude egun onetan erri ontan. Orregatik ezin eurekin itz egin zeure eskatziari aurrera emateko. Beste bazkide batekin (O. de Urbina Jauna) itz egin det eta ezan dit orixe: orain ezin leikela nik ikusten dodan lez.

Gañera, nire ustez ezta izango erraza or zaltzia geure tramankulu oiek, “platzuetara” eman biar dabelako (Ameriketan) orrelako tresnak. Alan da guztiz ere nai ba dezu idatzi Belaustegigoitia eta Garcia Urteaga Jaunei, zure eskuetan lagatzen det erabagi ori. ¿Ez dezu nai onuntz etortzia? Orain itxi dabe “asilo” baña egin leikez alegiñak “inmigrante” bezela zartzeko. Bertoko beste gauzaren bat nai badezu ezan eta al dodan guztia egingo det zeure aginduak betetzeko. Egun oneitan emendik dabil Beitia, geure adizkide zintzoa. Baten bakarrik (apaltzera) urten det berakin, biok lanez beteta gaudelako. Beitiak, datorren astian, lan gutxiago eukiko du. Orko Antón A. be egonda emendik, baña berakin ere bakarrik urrutizkiñek [sic] itz egin det. Atxa ere idatzi du.

Ezaiozu erantzungo diotela. ¿Berakin ezin dezu egin zer edo zer? Zal-erozle arasoetan argija da mutil oi. Ez aiztu ori Andima.

Amaitzera noa. Agur biotzeko adizkide besarkada aundi batekin. [sinadura eskuz].

108 Guatemala´n Urtarrillak 6-1956 Mary, adiskide ona; Oraintxe eskuetara zait zure gutuna. Biotza zabaldu dit orraitio, zuen aspaldiko ixiltasuna zeri egokion-da, urduri nengon ba. Milesker gutuntxoaren alderako. Oraindik emen nago dakusunez, emen egongo naiz gañera, datorren illaren erditsurarte edo.

Sekulako lana itzi zidan gure apaizak: mutillen zorrak batzekoa, alegia, eta zorrok bost milla dolarretik gora ioten dabe. Olako diru pilloak apaizak-eta galtzea geiegizko 145

Lino Akesoloren ezizena. Lapurtera klasikoan edo idazten zuen 1954-55ean; egoki eta dotore nolanahi ere! Ikus, esaterako: “Euskalherriaren Adiskideak” eta euskal-hiztegia” in Euzko-Gogoa 1954, 9-10.

146 Lino Akesoloren artikulu hori agertu zen ale berean agertu zen Miranderen “Irlandara: Haren historia eta egungo estatua” deritzan artikulua. Ziur horretaz ari zela Mari gutun honetan.

135 neritxon, eta berari lagundutiarren gelditu nintzan, bestela oraingo egin neban ainka aspaldi be. Gogor daragoiot diruok batzen. Igaro illebetean milla dolarretik gora batu nitun, eta oraingo onetan askoz geiago batzeko itxaropena daukat. Inditarrok ez dezatela uste edonorekin iokoan dabizenik. Apaizak, bere almen guztiak emon eustazan legegizonaren aurrean eginda. Lenengotan paper ziztrin bat bakarrik emon gura izan eustan.

Esan neutson ostera, paper ziztriñekin ez nintzala ni ezetan be zorren arduradun egingo.

Badakizu, emengo ientea lotsagabe xamarra da, eta edonoiz eska zezaidaken noren aginduz ukatzen neutsezan zertifikaduak eta, eta zorrak garbitu eragiteko ez dago beste biderik. Zuek or istilluak eta nik emen istillu andiagoak. Benetan diñotzut, lur-iota gelditu nintzan lenegotan, baiña egia esan azken aldi ontan biotza zerbait arindu iat.

Egia da diñotzudana; apaizaren ikuspena aztun egiten iatan, eta orain ioan danetik, askoz be adoretsuago nabil lanerako be. Nik uste apaiza urruneko adiskidetzat obea dala urrekotzat baiño147. Paris´tik idatzi eustan idazki luze bat. Ogeitairuan zan Arrasateratzeko Gabonak igaroteko. Beraz an izango da noski. Alan da be, ez dot uste luzaro an iraungo dabenik. Urte bete baiño len, emen izango da barriro be. Posture baietz148.

Azkenean gure Mameme, osatetxean (Casa de Salud)´en sartu biar izan eben.

Zorionean, erabagita egon ba apaizagaz Euzkadira ioateko. Erdi buru galdurik egoan Mameme; alde batetik aserre bizitan apaizaren aurka, eta bestetik beragaz ioateko gertu.

Esan neutson abadeari: naiz-ta betiko aserretu, ez dozu ezetan be Euzkadira ioan bear Mameme´gaz. Zer esango leukie an? Eta berton be zer esango leukie? Ondo konturatu zan abadea, eta ez eban ezetara be Mameme ara ioaterik nai. Baiña nok esan ori M´ri?

Azkenean Iainkoak atondu eban kontu ori. Erdi-galduta eukan lez burua osatetxera eruan eben elektro-chokez osatzeko. Bitartean apaiza ioan zan, eta au ioanda zortzi egunera gure Andrea zearo osaturik agertu iakun, ez ordea bere naigabeak aztu barik.

Erañegun idatzi eustan bere etxetik, eta gogorrak diñostaz apaizaren aurka149. Ez da oindiño makurtu egin zituezan kontu-garbiketara. Ez da arritzeko. Uts aundi bat egin eban apaizak bere aldetik: berea bakarrik bailitzan ikastetxeko garatza eroan, Mameme´k diru konturik eskatuko ez baileutson. Baiña emen danok gara diruzaletxuak, apaiza bera aundiena. Orra zerk ekarri ebazan istillu guztiak. Baiña ipuin onetaz aski, naiko burukomiñik emon dauste lenago be.

Alexander´ena be iakin dozue, bere izekuaren bitartez. Ez neutzuen nik esan gura izan. Oin urtebete, Gabonetan ain zuzen, aurkeztu iatan bere izekua etorrela esanaz eta ganera langilleak be ordaindu biar ebazala ta ez eukala txakur txiki bat be. Ain larritasun aundian ikustean, zenbat bearko eukean itandu neutson: ez labur ez luze, milla dolar biarko leukazala esan eustan. Nik eneukala ainbeste erantzun neutson, lareun baneukazala eta laguntasunik egingo ba eutsen, itxiko neutsozala. Eta baietz berak, eta orduntxe emon neutsozan lareunok bi illabete barruan ordaintzeko. Gaur arte. Ez dit zorra ukatu, baiña ez ordaindu be. Caracas´era baiño len ordainduko daustazala esan eustan. Baiña baiña...Nundik nora neukazan lareunok? Neure liburutxuagaz irabazitakoak ziran, Caracas´tik bialduta. Ondo gordeta neukozan emendik urten biarrik 147

Hain hitz gutxirekin zaila da hobeto adieraztea bere ikuspuntua. Guatemalan bien artean izan zuten hogei bat hilabeteko bizikidetza ez zen inola ere gogobetegarria izan Ibinagabeitiarentzat.

148 Ez zen hain laster itzuli Zaitegi Guatemalara, baina sei-zazpi bat urtera bai, 1962an.

149 Zaitegi eta Mamemeren (Mercedes Contreras) arteko maitasun-gorroto harreman honek eragin handia izan zuen, besteak beste, adiskide arteko harremanean: Zaitegi Orixerekin haserretu zen –hark sineste eman ziolako Mamemeren kontuei eta ez Zaitegiri; ez zen Leitzara joan, Orixe Euskaltzaindiak euskaltzain egin zuen ekitaldira-, A.M. Labaienekin haserretu zen, hark ere sineste eman ziolako Mamemeren bertsioari, eta gorabeherok Jose Antonio Agirrerenganaino heldu ziren: Andimari eskatu zion txostena egiteko, eta honek Zaitegiren alde egin zuen, arrasatearra ondasun administratzaile gisa berak uste baino kaxkarragoa zela ezkutatu gabe.

136 edo izango nabenerako...Eta azkenean deabruak eroan eustazan. Gorde, gorde diruak; zetako? Orra or. Emongo al daustaz atzera. Zeuk Mary ezin ete ziñeiz zertxobait orretaz bere izekuari esan? Ona litzake, idazten dautsazunian edo. Nik ez dot izekuaren gana aurkeztu nai izan, berari eneutsozalako diruak emon. Baiña garatzerako emon neutsozan Alexander´i. Amaikatxu dolar eralgi ditu nik lareunak emon neutsazanetik. Zintzo iokatu ba´eban, ondo ordainduta eukozan neure lareunok.

Emen egin dogun Euzko-Gogoaren azkenengo zenbakia bialdu neutsun Mary.

Iñoiz baiño mardulago agertu da, ia eun orrialdegaz. Neuk, bakar bakarrik egin neban irar-lana, enpaketaua, bialkuna ta dana. Bakar bakarrik, iñoren laguntasunik gabe.

Eztakizu zelako buru austeak emon eustazan. Baña pozik nago zenbaki ederra agertu dalako, euskerari egin iakon goratzarrerik ederrenetaikua.

Atertu barik egongo nintzake zuekaz berbetan, baiña sasoia dot amaitzeko.

Iainkoak onez, datorren illean Karakas´era ioango naiz. Zain daukodaz. Lana topauko dauste, eta ez iat paltako zer-egiñik. Alan diñoste nire adiskideak. dakizunez, Goikolea da orain Landibar´en iabe. Beragaz gelditzeko esaten daust baña asperturik nago mutil eta abadiekaz. Au be diruzaletxua da, eta onek be ba ditu bere makurtxuak. Alan ba, obeto ioan eta kito! Onik ez banu Caracas´en ez dot zuen eskeintza ederra aztuko.

Milesker Mari.

Orain sei illabete, emengo euskaldunok alkartasun bat sortu gendun, baita koru txiki bat be. Dana urtu da, ni kanpora noiala-ta. Beraz Guatemalako euskaltasuna zearo il da. Euzko-Gogoa il eta beste enpaiduak be bai.

Ez al iakuz garai obeagoak etorriko Mary. Ara; gauz guztiok illunabarreko samintasun-gandua zabaltzen dabe neure biotzean150.

Zer diño gure txikitxuak? Ori bai zoriontsu, zeuk diñozun beti eguzki argiari begira. Al bageunke geuk be. Besarkada bana biontzat, eta laztan bat Maiterentzat. Zuen betiko adiskide

151

109

1958-3-19

Agur Andima: egon da egon, azkenian be zeure zoritxarra jakin arte egon.

Ardura izan, da ardura ez baligu lez. “Euzko-Gogoan” irakurrita jakin dogu ama barik garala zeure ama barik. Danori etorri biar jakuna da, bai, baña norbera urrin, da ama ill, gogorra biotzandako, gogorrik ba-da. Bakardadia ta illuntazuna zeure barrenlagun izango dituzu, baña, nik uste, adizkidien maitasunak ta zeuri lagun eiñ naiak, izpitxoren bat ixotuko dabela zure barruan, ta ama galdu ba-dozu, gure aiskidetasunak sendi biurtu naitzakizula gaurgero esan gura deutsugu geuk. Lagun ez, emendik aurrera zenide zaitugula guk. Ainbat denporan egon naiz gero, idatzi biar dizudala ta ointxe bi-iru illabete aldatu giñala, ta nasai nasai zeu etxian artzeko bezela gaudela, juan dan iru egunetik piano alemandar polit bat ba-dodala, auzo baketsu baten bizi garala, da emen zakustagunian, zabal zabal, norberen bat datorrenian artzen dan poz sakonagaz besarkatuko zaitugula. Auxe ezatia bakarrik bixkor-bixkor gaur. Agur ba Andima.

Mari152.

150

Guatemalako bi urteko egonaldia ez zuen samurra eta gogobetegarria izan. Garbi geratu zen Zaitegi eta Ibinagabeitia ez zirela elkarrekin bizitzeko eginak; Ibinagabeitiaren iritzian, Zaitegi apaiza hobea zen urrutiko adiskide izateko.

151 Eskuz idatzia.

152 Bere xumetasunean, dolumin gutun hunkigarria Mari Zaitegirena!

137

Ene adizkide Andima: geure ama maitia il dala jakin degu (Goian bego). Biotzez atzegabian laguntzen zaitut. A miña! Erbeztian nor bera ibilli eta ama galtzia badakit zer dan. Noiz alkartuko ete gara? Emen zu etortzeko bidia egiten nago: ondo egongo zintzakez. Arren ezaiozu Matxari´ri153 ez nagola aiztuta berakin, baña izugarrizko lana det landolan. Berandu eta ondo nekatuta urtetzen gara lanetik. Ipar aldeko morroiak laga nituan...ezin ainbeste biarrakin. Matxari´ri besarkada aundi bat. Zeuretako...badakizu neure adizkidetasun guztia dakazula. Biotzez. Anton.

Periko Beitia-Andima

110 2800, Quebec Street, N.W. Apartment 632.

WASHINGTON, D.C. 18 de abril de 1953 Querido Andima: Te hablaba en mi anterior de que andaba a la caza de un laburtino euzkeldun, para hacer una pequeña traducción que me habían encargado los de la Institución Policultural de América. Como Galindez tampoco ha dado con uno en Nueva York, recurro a tus conocimientos en la materia. Te incluyo las notas que quieren se traduzcan.

Como ves es una cosa simple y ñoña. Debe ser para ejercicio de algún colegio, con ilustraciones. Yo les he prometido que de alguna manera les haré el encargo. Por ello, te agradeceré que me hagas la traducción (en laburdino) inmediatamente de recibir ésta – total, diez minutos- y la pongas en el correo, a fin de que la reciba cuanto antes. Si saco algunos dólares por lo menos ya tendrás para los gastos con Susy en la “Grenouille”154.

Y si puedes mandarme alguna gramática o diccionario de euskera laburdino tanto mejor, por si se repite la cosa o tengo que hacer de “profesor”.

Por Chirón sé que le entregaste el reloj que mandé con Antón para mi sobrina.

Supongo que os contaría algo sobre nuestra vida por aquí.

No me extiendo más porque ando con prisas para alcanzar el correo. Hazme cuanto antes.

Un fuerte abrazo [sinadura eskuz].

111 Paris, 21 de Abril de 1953 Sr. D. Pedro de BEITIA

153

Manuel Fernandez Etxeberria Matxari´rekin batean atera zuen Andimak Caracasen “Irrintzi” aldizkari politikoa, Euskadiren independentziaren aldekoa. Matxari eta Anton Zugadi herrikideak ziren, Eibarkoak.

154 Pariseko jatetxe bat izan liteke.

138 Washington155 Querido Pedro, En este momento recibo tu carta y me pongo manos a la obra. Más rapido imposible. Tal vez mi versión esté un tanto contaminada de laburdino clásico, pero es casi el fiel reflejo de la manera de hablar de los laburdinos hoy en día. No he podido contrastar las palabras todas, pero creo que están bien. Me alegro de la competencia que me estás haciendo en el campo vasco, es decir, euskérico. Todos somos pocos, para insuflar en nuestra lengua nueva vida. Ni qué decir que los dólares serán bien venidos, si es que vienen, pues no solo de dolares vive el hombre.

A propósito de la gramática laburdina que me pides, he de informarte que acabo de redactar en euskera la acomodación del “English Through Pictures” obra publicada ahí, y que será impresa para el próximo mes de Julio aquí en Francia. Son casi trescientas páginas, cada frase ilustrada con imajenes. Un Mecenas de Venezuela me encargó el trabajo, y se lo he hecho con mucha paciencia y sudores. No se si servira para algo, pero que por mi, por lo menos, no quede. Como profesor de euskera te dedicaré un ejemplar. Por supuesto las figuras son tomadas del texto inglés, y lo más gordo del caso es, que mi mecenas no tiene autorización de la casa editora para usar esos dibujos, ni siquiera para publicar una acomodación. Pero lo piensa hacer a modo de ensayo, y no para vender. Tu por si acaso, no digas nada no sea que se arme un guirigai.

Por supuesto en la acomodación no aparece para nada mi nombre, ni tampoco aparecerá el de la imprenta. Ya ves en qué zaragatas me meten.

Adjunto te envío copia de la carta que he escrito a Ginebra. Más no podía decir en tu favor, a menos que te colocara en un altar entre dos velas encendidas.

Pruden se va para Azcoitia el 30 de este mes para pasar un mes y medio allí. Va acompañada de Dominga, que sale para Madrid ese mismo día. Ya le ha costado decidirse a Pruden. Hemos tenido que intervenir médicos y no médicos para convencerle. Está cada día más agresiva.

Y voy a terminar porque tengo mucho trabajo. Para esta tarde tengo que preparar el Euskal-orria de E.D., y todavía no tengo nada.

Gabriel, de aquello, nada todavía. Con lo bien que me vendría ahora que he tenido tantos gastos.

Un abrazo para los dos.

Recibí el encargo, por intermedio de Anton, de Marichu. Que me mande un pasaporte norteamericano, pues con la filármonica no se puede ir a esa tierra burgalesa. Muchos recuerdos, y que sus noticias me han puesto el corazón al pil-pil. Ezin dut garra itzali. Y a ti las gracias, Perico, por el celestineo.

155

Jose Antonio Durañonak –Jose Antonio Agirreren idazkari pertsonala izana 1946tik 1949ra Parisenkontatzen du artikulu honetan -“Perico Beitia, o el triunfo de la adversidad” in Cien momentos para la libertad, Sabino Arana Kultur Elkargoa, 2005, 116-118 orr- kontatzen du poliomielitisa pasatu zuelako txikitan bi hanketatik elbarri zela; hala eta guztiz ere, lan asko egin zuen eta oso baliotsua gertatu zen Eusko Jaurlaritzarentzat. Joseba Rezolaren idazkari izan zen 1936ko gerra garaian, Eusko Jaurlaritzan.

1940tik 1946ra Ingalaterran, eta gero Washingtonen Eusko Jaurlaritzaren ordezkari gisa lan egin zuen.

Hona esteka bat: http://www.euskomedia.org/aunamendi/25751. Ikus era berean: Juan Carlos Jimenez Aberasturi: “El nacionalismo vasco en la guerra civil” artikuluan: “Fondo Periko Beitia” 668 or. Artikulu horren arabera, OPE eguneroko buletinaren zuzendari izan zen, eta 1951n, Nazio Batuentzat itzultzaile izateko azterketak gainditurik, UNESCOn Parisen (1952) eta Washingtonen (1952-1966) Osasunaren Mundu Erakundean itzultzaile izan zen, eta 1966tik aurrera Munduko Bankuan, itzultzaile/zuzentzaile eta editore.

139

112 2800, Quebec Street, N.W. Apartment 632.

WASHINGTON, D.C. 1 de mayo de 1954 Querido Andima: Con un pié en la pasarela, contesto a la tuya del 25 de abril. Acompaño el correspondiente cheque de 10 dólares para Euzko-Gogoa. Ni hablar. Creo que Patxi Abrisketa está ya suscrito. Si así no fuera, puedes sacar otros diez dólares escribiéndole a Pan American Union, Constitution Ave, N.W. Washington, D.C. Mañana salimos para Nueva York, donde estaremos hasta el míercoles (en que embarcamos) en casa de Roberto Echebarria que nos ha invitado amablemente. Tengo bastante relación con él. Vamos cargados de encargos y regalos. Para Rezola, Antón Iñaki Muxica (todos estos encargos) y los consiguientes regalos para toda la parentela encabezada por el ínclito Chirón. A Pepe le llevo (como regalo) una colección de miniaturas de las mejores obras de arte del mundo, publicada por el Metropolitan Museum of Art, que me ha parecido lo más apropiado para él. Creo que se merece eso y más.

Sabrás que el Lendakari está en Venezuela de donde esta semana va a México y después a Nueva York. Siento no coincidir con él, porque tenía que hablarle de cosas bastante importantes, pero lo haré en París.

La vuelta hemos retrasado seis días, para embarcar el 6 de julio en el mismo “ILE DE FRANCE”. Así celebraremos mi cumpleaños (la víspera) en París con una cuchipanda a modo, en la que me hubiera gustado tenerte presente. Para recordar tiempos pasados, no más.

Les das muchos saludos a los Garín. Si mal no recuerdo Daniel (el mayor) fué el primero en aterrizar en Guatemala antes de la guerra. Los otros serán Leandro y Josetxo.

Creía que éste estaba en Venezuela jugando al futbol. Como me figuro que me veré con gente de Villafranca en Donibane, ya les transmitiré a la vuelta noticias del txoko. Qué tal se defienden?. Aunque me figuro que ya sabrán, diles que el Villafranca salió campeón de la regional. En la próxima envíame sus señas.

No me extiendo más porque estamos en pleno paqueteo y los líos consiguientes.

Margaret entusiasmada. Estaremos en Irlanda unos diez días. Ya te escribiremos durante el viaje.

Un fuerte abrazo de quienes no te olvidan [sinadurak eskuz: Perico & Margaret]

113 Guatemala 25 de setiembre de 1954 Mis queridos Pedro y Margaret, Estoy sumamente preocupado ante vuestro silencio. Es que Margaret ha tenido alguna complicación en su nuevo estado? Es que estás tan atareado que no te permite ni siquiera el que me escribas unas líneas? Yo os escribí antes de vuestro regreso de Europa, agradeciéndoos todas vuestras misivas. No habeis recibido mi carta? Espero que no tardes en contestarme para salir de todas estas dudas.

140 Te escribo con mi nueva “Remington Office-Ritter” último modelo que acabo de comprar. He querido inaugurarla dirigiéndote estas líneas. Es magnífica y me permitirá desarrollar un excelente trabajo euskérico.

Te supongo muy enterado de los acontecimientos de aquí, por lo que no tengo ninguna necesidad de comunicártelos. Sabes que Mohamed156 se marchó. Para mí la ausencia de Mari y su hijita, ha sido muy doloroso, pues en su compañía he solido pasar muy buenos ratos.

Con la carta que te leyeron en Brochas, última que escribí, han debido quedar petrificados. Ya no me han vuelto a escribir. En aquellos momentos no podía expresarme en otros términos. Ahora la cosa ha cambiado, pero no les pienso escribir mientras no me contesten.

Ando atareadísimo con la impresión del último número de la revista que quedará listo hoy. Te la enviaré mañana mismo. He recibido carta de Rezola con comentarios, naturalmente, a vuestra estancia en Donibane. Tus paisanos de aquí te saludan. Aquí están Daniel, Leandro y el mayor, con sus esposas y familia. Josecho está en Caracas.

Elie Maissi me dijo alguna vez que tenía familiares en Guatemala. Sabes tu su dirección? Me gustaría saludarlos. La prensa de aquí publicó un artículo de Maissi sobre “Los vascos y la Unión europea”. Me gusto mucho.

Escribe contándome muchas noticias. Y sobre todo escríbeme para que salga de esta situación de duda en que me encuentro con relación a la salud de Margaret.

Un fuerte abrazo para los dos.

114 Guatemala 28 de Octubre de 1954 Sr. D. Pedro de Beitia Washington Mis queridos Pedro y Margaret, Solo ayer recibí tu postal de Chile, que parece ha venido en carreta. No puedes figurarte la alegría que me causó el nacimiento de Miren Edurne, por lo que os felicito de todo mi corazón. Supongo que madre e hija estarán ya perfectamente repuestas del susto. El papaito, ni que decir.

Ahora están ventilando mi asunto en extranjeros. Veremos como queda eso, pero no quiero adelantar nada hasta no saber, mejor dicho, hasta no conocer la solución concreta. A veces se ven cosas peregrinas.

No quiero continuar, pues tengo interés en que esta carta llegue cuanto antes a tus manos. Espero tu prometida larga misivas [sic]. He recibido noticias de Quentin, después de mucho tiempo. No les he contestado todavía.

Bueno, Perico, mis congratulaciones y abrazos para los tres.

115 2800, Quebec Street, N.W. Apartment 632.

WASHINGTON, D.C.

156

Anton Zugadiren ezizenetako bat.

141 27 de noviembre de 1954 Querido Andima: Dos líneas para darte una noticia que supongo te agradará. El próximo jueves, día 2 de diciembre, pasaré por Guatemala, camino de Managua, donde tenemos una reunión en la que tengo que levantar actas. Saldré de Nueva Orleans en el avión de la Pan American Airways, a las 6,30 de la mañana. Aunque no recuerdo exactamente creo que el número del vuelo es 701 y llega al aeropuerto de Guatemala a las 11,30 de mañana poco más o menos y se detiene media hora, para luego seguir viaje a Managua, Costa Rica y Panamá. Sin perjuicio de que a la vuelta pase un par de días en Guatemala, me gustaría verte ese día en el aeropuerto, si puedes arreglarte. Estaré en Managua hasta el sábado día 11 en que iré a Guatemala para regresar a Washington el lunes siguiente.

No te he escrito antes porque no sabia con exactitud los detalles del viaje. Si hubiera algun cambio en la fecha u hora, te enviaré un telegrama.

Ya hablaremos de todas las cosas. Miren Edurne es una preciosidad. Mañana tenemos el bautizo, en el que Abrisketa y Marichu serán padrino y madrina respectivamente. Después damos un “party” para 30 o 40 amigos. Margaret está muy bien y loca de contenta, como “menda”.

Hace tres semanas regresé de mi viaje por Sudamérica. Estuve mes y pico en Chile, y volvi parando varios días en Buenos Aires, Río de Janeiro y Caracas. En este último punto me ví con todos los amigos; Olariaga, Sabin, Máximo, Lasarte, Peli Irizar y Josetxo Garin, el hermano del trío que está ahí. Pasé unos días estupendos, aunque estoy un poco agotado de tragar tantas millas aéreas. Puedes decirles a los Garín que Josetxo está muy bien, después de la apurada operación que tuvo, y que no bebe más que leche...

Hasta el jueves. Un fuerte abrazo [sinadura eskuz]

116 Caracas 9 de agosto de 1957 Inolvidables Margaret y Perico: He recibido tu cablegrama y no he podido resistir a la tentación de escribirte, a pesar de saber a ciencia cierta que no me has de contestar. Ha pasado largo tiempo sin que os escribiera, y me parece justo romper este silencio cuanto antes.

Algunos acontecimientos dignos de mencionarse han tenido lugar durante estos últimos meses. No se si estarás enterado, posiblemente si, de lo que le ha ocurrido a nuestro común amigo Sabin Barrena157. De todos modos, te daré algunos detalles que otros no te los podrán dar. A principios del mes de Junio p.p. salieron de aquí Sabin, Tere, y su hijita con la esperanza de pasar dos meses en Euzkadi peninsular. Sabín iba con pasaporte venezolano munido158 de correspondiente visado de entrada en el santo imperio franquista. El viaje lo hicieron a través de Paris. Al llegar a Irún, fué detenido Sabin en la misma frontera por la policía española, e inmediatamente trasladado a la carcel de Martutene. Estábamos esperanzados que pronto le dejarían en libertad, dadas las gestiones que se estaban haciendo. Además, nos parecía más fácil que saliera mientras estuviera en Donostía. Pero hete aquí, que me lo sacan de Martutene, después de un mes, y me lo llevan a Madrid a la carcel de Carabanchel. La cosa, como ves, se ha puesto muy mala. Cuando me enteré de eso perdi las esperanzas de que rápidamente lo

157 158

Hau ere Eusko Jaurlaritzaren inteligentzia zerbitzuetakoa.

Galizismoa. Frantzian zazpi urte eta Hego Amerikan urteak ematearen ondorio onartua.

142 pusieran en libertad. Pero la cosa, es muy grave, por las últimas noticias que he recibido.

Han desempolvado los viejos papeles, y allí le tienes al bueno de Sabin acusado de “brochismo” y “chinismo”, tu ya me entiendes, dos acusaciones tremebundas. Según tengo entendido, Sabin se encuentra muy deprimido, y es natural como fácilmente lo puedes comprender. No se si las autoridades venezolanas, a las que se ha interesado en el caso, podrán hacer algo. Me temo que no. Según me dice Máximo, quien ha estado dos meses en Donibane, Pepe159 le dijo que Sabín había estado con él antes de salir de París, y que nuestro amigo Sabín estaba decidido a pasar a la Euzkadi peninsular “pase lo que pase”. Yo cuando me comunicó sus intenciones tampoco le animé a que se metiera en el sacro imperio, a pesar de todos los visados y garantías verbales que le habían dado. Figúrate como estará la pobre Tere, tan ilusionada como estaba con el viajecito. Y el pobre Sabin que debía ya estar de vuelta en Caracas, allí lo tienes y Dios sabe para cuanto tiempo, bajo las órdenes del inicuo Aymar. Como ves la noticia es bastante pesada.

Yo, por lo demás, bien, aunque un poco cardíaco. Mis sobrinos irán todos el año que viene a pasarse unos meses a Euzkadi, y están empeñados en que yo también vaya con ellos hasta Donibane. Si Andoni me consigue, como piensa, un descuento del 60% en el avión, tal vez me decida a acompañarles hasta Donibane. Ya veremos, pues todavía falta mucho tiempo. Si así ocurriera, te avisaría de antemano, para que hagas coincidir tus vacaciones con mi estancia allí. Por otra parte, también me aqueja el deseo de llegar al sacro imperio, pues el hotel lo tengo pagado, como lo demuestra lo sucedido a Sabin. Pero...

Un chiste: ¿Sabes como le llaman a Carmencita, la hija del caudillo? Nada menos que la caja de cambio: le metieron una gorda y salió un franco.

Estoy completamente enfrascado en la literatura israelita de guerra y resurrección de un pueblo admirable. Qué ejemplo160. Bueno voy a terminar.

Lore y Andoni os mandan sus saludos más cordiales. Muxu asko Margaret eta Edurnerentzat. Zuk artu ezazu adiskide onen besarkada sendo bat.

117 Caracas, 2 de Enero de 1961 Sr. Dn. Pedro de Beitia Washington Mi querido amigo: No te puedes hacer la más pequeña idea de lo preocupados que estábamos por aquí con tu silencio, pues sabíamos que habías tenido un achuchón cardíaco. Sobre todo, con la preocupación, Perico Olariaga se armó un lío, y no se de donde dedujo que no vivias en la misma dirección que antes. Por otra parte su hijo Martín, tampoco daba contigo. Te puedes figurar que con todos estos percances, nuestra preocupación subía de punto. Hasta que en fin hemos tenido noticias directas tuyas. Me alegro infinito que estés repuesto del achuchón y que continues gozando de buena salud. Lo de las 22 libras, magnífico. Ojalá perdieras otras tantas pues te haría mucho bien.

159 160

Jose Michelena, “inteligentzia-zerbitzuetan” buru samarra izana.

Israel eta israeldarren miresle sutsua hil zen arte.

143 También yo ando mal del corazón y estoy tomando una serie de remedios para evitar la angina pectoris que me amenaza. El pasado febrero estuve con el doctor y me encontró una aguda insuficiencia coronaria, que es muy peligrosa y hasta cierto punto grave. Y aquí me tienes esperando siempre lo peor, aunque sin preocuparme mucho. Es que esta vida no vale la pena vivirla. El pasado año ha sido para mi catastrófico bajo todos los aspectos, económicos culturales, y políticos. Por fin acabé con la política que es la que más sinsabores me ha traido161. Y no quiero meterme en detalles, porque tendría que murmurar y no quiero.

Sabía lo de Brochas. Se que Cuesta anda por Madrid aunque con relativa frecuencia aparece también [en] Euzkadi. De los demás, a Olariaga le mandó noticia detallada el gran Ramón. Me alegra también el que Maritxu haya podido escapar con vida de entre los barbudos. Chico aquello está tomando un cariz, que ya ya. Pero mientras las medidas adoptadas por las potencias no sean igualmente drásticas contra todas las dictaduras que conocemos y padecemos, todos los esfuerzos serán vanos para evitar que en otros países ocurra lo de Cuba162. Se limpieron el culo con el famoso Pacto del Atlántico, y ahora la disentería comunista está barriendolo todo. Parece que no, pero debe haber también cierta lógica en la diplomacia y aun en la política. Veremos que marcha toma el nuevo lider.

Veo que Miren Edurne está ya hecha una pollita tomando parte en actos públicos etc. Aquí los chiquitos del matrimonio, la mar de simpaticos, sobre todo Aitortxu que habla euskera como una cotorra a pesar de sus dos años. Solo que cuando va al Centro Vasco (alias soriano) viene jurando en la lengua de Cervantes como un castellano viejo.

Todos os recordamos con mucho cariño a vosotros tres y os mandamos nuestros más sinceros votos para el próximo año que Dios quiera sea más venturoso que el bisiesto que hemos padecido.

Un fuerte abrazo para ti y Margaret, y un beso para Edurne.

118 Caracas, 2 de Setiembre de 1961 Sr. Dn. Pedro de Beitia 3850, Tunlaw Road, N.W, Apartment 311 Washington 7, D.C. Querido Perico, Tu rápida respuesta me sorprendió gratamente. No esperaba menos de ti dado lo angustioso del caso de Sabin. Magnífica tu carta a Sam Pope. Creo que ha sido acertadísimo, aunque otros puedan discordar, el que le hayas escrito recordándole algunos detalles de la mala (?) vida pasada, vida que tantas angustias nos ha traído sin ningún provecho. Creo, Perico, que estás estupendamente situado para poder hacer algo efectivo por nuestro amigo. Pocas noticias hemos tenido últimamente sobre él. Se que Tere ha escrito y dice que le visita tres veces por semana, pero esta muy deprimida y sin grandes esperanzas. Por otra parte desde Bilbao ha escrito la madre de Andoni diciendo que a Emili (la cuñada de Sabin) no le han permitido verlo, lo que presupone que está sometido a una especie de incomunicación. Lo cierto es que los meses van pasando 161

Irrintzi utzi zuen, Matxari –bien artean sortu zuten- eta besteekin haserretu ondoren, Jose Antonio Agirre zenduari buruzko artikulu bat tarteko. 1958tik 1960ra aritu zen aldizkari politiko horretan.

162 Komunismoaren aurkakoa erabat.

144 presurosos y será muy dificil de sacarlo de entre las garras del viejo sanguinario Aymar.

Nuestros viejos amigos, como tu dices, no podrán hacer algo positivo? Pero su táctica no es nada alentadora: dejar al caido encenagarse para no mancharse. Pero debería existir alguna excepción y en el caso actual, creo que deberían usar sus poderes mágicos. Por nuestra parte debemos hacer todo lo posible para que la situación esa se despeje cuanto antes, tocando todos los resortes, y los tuyos son muchos y buenos.

Nosotros, los aldeanos, poco podemos ante los hombres internacionales de tu talla. / Que quieres que te diga? Tu proyectado viaje a Ordizia no lo veo tan claro.Se que tu situación es muy diferente de la mía, por ejemplo, pero no creo que debes exponer tu seguridad atrueque de algunos trompetazos y clarinazos que te puedan dedicar en tu pueblo en un momento de alegría: a lo mejor el del bombo, te pega un mazazo en la cabeza inesperadamente, lo que no sería nada agradable. Estamos viendo tales cosas...Será mucho más agradable pisar terreno seguro en Donibane. Ojalá que coincidamos. No sabes los deseos que tengo de veros y abrazaros a ti Margaret y Edurne. Ojalá que nuestros planes se cumplan y podamos encontrarnos. Y muy agradecido por la magnífica oferta que me haces, verdaderamente beitiana, de tu domicilio en Euzkadi. Lástima que yo no os pueda hacer el mismo ofrecimiento. Estoy ahorrando lo más posible de mis magrísimos ingresos con la meta puesta en los deliciosos días que en Donibane nos esperan. Que Dios nos oiga...y nos conceda la gracia.

El día pasado llamé [a] Perico Olariaga para darle tus noticias, pero no pude hablar con él, pues por lo visto se hallaba muy ocupado. Hoy sábado, pienso visitarle para intercambiar nuestras noticias y tomarme un wyshkicito, medicina que me recomendó el cardiólogo. Los “Quartierazos” se acabaron definitivamente: debo dispensarme de toda clase de emociones superlativas, manteniéndolas en el grado comparativo solamente. Aquí en Euzko-etxea (alías Hogar Soriano) las discusiones políticas se multiplican en torno a Euzkadi: cada semana celebran sus foros y sus palestras donde, según tengo entendido, se oyen las cosas más pintorescas.

Ad[mitido]163 el derecho del veto, funciona de los más drásticamente por parte de algunas llamadas autoridades. Me gustaría asistir como expectador, [pero] no me puedo permitir el lujo de perder el tiempo. Como si con el par[lamento] de aquí se pudieran romper las cadenas que nos atan. Que bien n[os vendrí]an las trompetas de Jericó164.

Andoni y Lore os mandan sus cordiales saludos así [como los pe]ques de casa. Y de mi parte un fuerte abrazo para los tres.

119 Caracas, 9 de Setiembre de 1961 Sr. Pedro de Beitia WASHINGTON Querido Perico, Oportunamente han llegado tus dos tarjetitas con noticias de Sabin. La primera, optimista, me extrañó mucho, pues pocos día antes habíamos tenido noticias de que nuestro amigo continuaba en la misma situación. Efectivamente, la segunda tarjeta 163

Orriaren ertza tolestatua eta ezin irakurri hemen, eta gutuna amaitu arte ere, delako ertz horretan.

Bibliaren arabera, israeldarrak Egiptoko gatibutzatik irten eta Josue Moisesen ondorengoak gidaturik, Jerikora itzultzean, zazpi itzuli egin zizkioten harresituriko hiriari tronpeta-joka eta haiek erori ziren.

164

145 viene a confirmar mis noticias anteriores. No sabíamos de que le hubieran comprometido en el nuevo asunto. Para esa fecha Sabin estaba ya detenido, y no me explico como los sicarios esos se atreven a mezclarlo en ese asunto. Por lo visto están decidido[s] a que su persecución llege a todos los vascos, incluso a los que están recluidos. Me dices que en Paris han hecho todo lo que hay que hacer en favor de Sabin.

A pesar de todo, no estará de más, el que tanbién tú, por tu parte, toques las teclas que estimes oportunas. Si no, me temo que la cosa vaya para largo. Sí, José Mari Arregi, Gregori, Gregori Iñaki y demás (también Cuesta está en el Imperio) hicieron las cosas bien, pero todos esos son unos angelitos comparados con los que salimos de Euzkadi desgarrados y perseguidos y con la cuerda al cuello, como Sabin y otros165. También es fácil decir que lo de Barrena fué una imprudencia: yo no lo creo así, pues trece años y más de exilio permanente son más que suficientes para acuciarle a uno, sobre todo cuando uno contempla el ir y venir ininterrumpido de los de aquí, que no se a que van, pues siempre vienen llenos de noticias favorables al opresor, como diciendo que allí se vive muy etc. Desgraciaus! Pero el Consul español de aquí se está vengando: está negando visas a todos los que se anuncian en la HORA VASCA y demás prensa de aquí. Claro, todo tiene arreglo, pedir la visa en Endaya, y así lo han hecho algunos. Te podría citar nombres, pero no merece la pena. Los amenazados de la hora Vasca, por supuesto, se han retirado. Ni qué decir. Mucho patriotismo, mientras no les pisen el callo.

Indirectamente me he enterado de la muerte de Orixe, pero estoy extrañado de no recibir noticias directas de mis amigos de Donostia, que normalmente me deberían haber informado de tan luctuosa noticia. Estarán también perseguidos? Chico, la cosa debe de estar muy fea por aquellas latitudes.

Estoy completamente de acuerdo contigo en lo que le dices a Olariaga en tu carta. Somos unos aldeanos incorregibles. Pensamos que con firmar pactitos con los republicanos españoles, está todo hecho, cuando debíamos mantener relaciones muy íntimas con los grandes, como EE.UU. Inglaterra, Francia y otros países. El detalle que cuentas, es verdaderamente significativo. Solamente se explica por una excesiva timidez inaceptable en un mandatario. Somos gente de corrillos, y mientras no disparemos más alto estamos predestinados a un fracaso rotundo. Está por aquí Valera el ministro republicano (ya lo conoces, el del Calvario) y le ha arreglado una recepción en el Centro Asco, en petit comité, a las seis y media de la tarde de ayer. Nadie lo sabia sino los de la élite. Se reunieron los directivos de Acción, Partido, Soli, El Delegado de Jaurlaritza (seguramente éste fué el organizador), Larrea de Acción Democrática, Liceaga, un auténtico pisto en fin, todos ellos metidos en la secretaría engalanada con el pendón de la república española. Pero alguien se enteró, y a la entrada tropezaron con un tablero grande con la siguiente inscripción o parecida: “Varela, los vascos te repudiamos porque representas a España que oprime a Euzkadi” Lo siento por Varela, que es buena persona, pero los que armaron ese cotarro bien merecido lo tenían. Los autores fueron algunos jóvenes buru-beros de aquí. Acabo de leer las memorias de WEIZMANN primer presidente de Israel: ante tamañas figuras, nosotros somos unos pigmeos. Ese si que bregó con todas las potencias para conseguir su cometido.

Bueno y basta de murmuraciones. Supongo que estará ya en tu poder la anterior carta que también te la mandé a domicilio.

Los de casa os saludan muy cordialmente. Cualquier día se presentan en Washington, aunque ahora Andoni ya no hace los viajes de antes, pues está de cajero de Avensa.

165

Francoren erregimenaren arukako EAJren inguruko erresistentzia politiko honen memoriarik apenas dagoen. EAJk ez du ahaleginik egin eta bestek ere ez. Ez dago gizarteratua behinik behin!

146 Musu asko Margaret eta Edurneri, eta zuk artu ezazu besarkada sendo bat.

120 Caracas, 16 de Mayo de 1962 Sr. Pedro de Beitia Washington Querido Perico: Hace algunos días llegó la noticia del fallecimiento de tu hermano Eusebio.

Puedes suponer la impresión que me causo la noticia. Pensando solamente la que te habrá causado a ti, se me llena de tristeza el corazón. Nada que todos estamos sometidos en la vida a ese terrible trance, pero no por eso deja de ser triste y amargo el que un amigo desaparezca de entre los suyos. Ya sabes, Perico, que tu sentimiento es también mío. G.B. Hago extensivo este pésame también a Margaret y tu hijita Edurne.

Recibe un fuerte abrazo de tu amigo

121 3850, Tunlaw Rd., N.W. Apartment 311.

WASHINGTON, 7, D.C. 26 de mayo de 1962 Querido Andima: A la vuelta de un viaje de quince días por Centro América, donde he asistido a una conferencia sobre paludismo celebrada en Tegucigalpe, Honduras, (que yo llamaría las Hurdes de América) me encuentro con tu carta de pésame, que agradezco sinceramente. Te puedes figurar cómo me afectó la tragedia del pobre Eusebio. Aun no me he hecho a la idea de que no volveré a verle. En fín, en estos casos no cabe más que la resignación. Lo que ahora nos preocupa es la salud de nuestra cuñada, a la que le opoeraron de cáncer hace cuatro años y tenía además una afección al corazón, que el golpe recibido ha venido a agravar. Mi hermano Juanito me escribe muy preocupado sobre esta cuestión. En medio de la desgracia, nos cabe el lenitivo de que Eusebio ha dejado a su familia en una situación económica bastante holgada.

Nosotros salimos el 8 de junio para Europa. Después de las visitas acostumbradas a Irlanda y Londres, llegaremos a París el 18, bajaremos a Donibane en cuanto arregle mi carta de residencia francesa y el pasaporte de refugiado, con el que sigo corriendo por el mundo. Calculo que será hacia el 22. Estaremos en Donibane hasta el 10 de julio. Con la desgracia que hemos tenido, no me queda humor para prolongar mi estancia allí. Iremos a la Costa Azul –donde probablemente se unirá a nosotros tu “viejo amor”, Marichu Usabiaga, que está con sus patrones en Rabat- y luego tal vez demos otra vuelta por Roma, Nápoles, Venecia y regresar via Ginebra –donde tengo que arreglar algunos asuntos- a París. Volaremos a Washington el 1 de agosto, pues el 6 tengo que presentarme en Minneápolis, donde este año se celebra la Conferencia

147 cuadrienal de nuestra Organización166 –que se proyectaba para Buenos Aires, pero el Gobierno argentino se ha “rajao”, debido a la situación política, colgándonos el viajecito- y estaremos en Minneápolis hasta fines de septiembre. El 6 de agosto abrimos allí una Secretaría, para los trabajos preparatorios, de la que tengo que hacerme cargo.

Por eso vamos a alquilar, si podemos, nuestro piso para todo ese período.

Por fín, después de largo silencio, Perico Olariaga me ha escrito diciendo que no viene con nosotros a Europa, pasando por Washington, como yo le había propuesto.

Cuando pases por su casa dale, de mi parte, con un mazo en la cabeza a ver si espabila.

Va a terminar podrido en Caracas como no se le empuje y vaya a vivir como persona decente y responsable a Laburdi. Es lo menos que puede hacer para tranquilidad de Pilar y de todos. A ver si le arrastras para que este verano deje Venezuela. Sobre todo ahora que –según me dice Ramón- Martín se ha colocado ya en Bilbao. También a éste le voy a ajustar las cuentas cuando le vea en Donibane. No me ha escrito ni una miserable línea desde que se fué. ¿Y que hay de tus planes de caer por Laburdi este verano? Animo. A ver si nos vemos allí.

No sé si te felicité a tiempo por tu nombramiento de académico. Nunca cayó distinción tan honrosa en quien más la merecía.

Saludos afectuosos a tus sobrinos, y un fuerte abrazo del trío, [sinadura eskuz]

122 Caracas´tik Uztaillak 6-1964 Beitia´tar Kepa´ri Donibane´n Adiskide maitea, Agur bero bat bialtzen dizut Euzkadi´ko txoko bero eta atsegin ortara. Oporraldi goxo batzuk egingo al dituzu Margaret eta Edurtxorekin batean, eta orko adiskide onen inguruan. Euskadi´ko giro orrek indartuko al dizu are geiago zure abertzaletasun pizkor ori. Pozez ikusten dut emendik Euzkadi barruko gure gazteen eragiña, beldurra eta españarkeria aldebat utzita. Zarrok bagoaz, eta gazteai toki egin bear zaie aiek bait dira Euzkadiko etorkizunaren zuztraia167.

Esaiozu Olariagari larunbatean iaso nituela bere gutun atsegiña baita ere Michel Garikoitz´en bizitzea. Gaur astelena, erosiko diot Aznar´en HISTORIA MILITAR DE LA GUERRA ESPAÑOLA eta bereala bialduko diot. Gu emen beti bezela. Mutikotxoa zan Euzkadira ioateko, baña azkeneko orduan Andonik atzera egin du.

Pozik iakin ditut Sabin Barrenaren berriak168. Laster izango al da gure artean. nere goraintzi miñenak Margaret eta Edurtxori zuri sudur-tenkada gogor bat.

Adiskide

123 166

Elbarrituen erakundea ote?

Hitzak berak mintzo dira, beste inolako iruzkin beharrik gabe.

168 Askatu zuten. Irakurri dudanez, 1961eko urrian epaitu zuten eta 9 urteko kartzela ezarri. Hiru urte eskas egin zituen espetxean nonbait, 1946tik 1948ra bulego nazionalista bateko buru izateagatik Bartzelonan.

167

148 16/9/64169 Sr. Andima de Ibinagabeitia Caracas. Venezuela Unas líneas desde México, donde llevo tres semanas en la conferencia de nuestra Organización. El lunes regreso a Washington. Con Anton te hemos recordado mucho.

El domingo como con Alejandro. Le recordaré la deuda. Abrazos. Perico

124 Caracas, 16 de Setiembre de 1964 Sr. Pedro de Beitia Washington Querido amigo, Recibí tu carta post-periplo y veo que te has entrevistado con todos los viejos de la vieja Euzkadi. Creia que Dolfus estaba retirado de la circulación, pero por la tuya veo que está en actividad, pero siempre incólume, como acontece a ciertos mandatarios170.

Está visto que la resistencia entre los nuestros es verdaderamente activa y perenne, aunque Euzkadi se mantenga encadenada y aniquilada, cada vez más decaída. Gracias a que la juventud viene pegando, que si no estabamos arreglados. Lo milagroso es como esos jóvenes hayan podido ver la verdad de Euzkadi entre tanta tiniebla y tanta pasividad. Cuando nos vamos a convencer de que los viejos ya no servimos para nada?

Es hora ya de dar paso a la juventud y dejarles la via libre sin ponerles obstáculos de ninguna especie. El nacionalismo actual solamente puede coincidir con el historico en que Euzkadi es la única Patria de los vascos y el euskera su única lengua. Sobre este cimiento los matices tienen que ser diferentes ya que la época también es muy diferente a la del 36. Pero erre que erre, quieren mantenerse en aquella época, transida y requete pasada, soñando todavía con estatutos imbéciles y republicanos españoles caducos y democracias traidoras. No ahora es hora de actuar decididamente y con todas nuestras, pues luego será tarde. Los jóvenes dirán, y no los viejos171.

Después de este exordio intemperante si quieres, vamos a pasar al grano. Se que estas en México y si hubiera sabido tu dirección te hubiera escrito allí, pues el asunto que traigo entre manos está relacionado con aquella tierra. Te suplico (términos moderados) que me envies cuanto antes la dirección de mi amigo y tuyo ALEJANDRO CAMPOS, no cre[a]s que para que le reclame mis dólares, sino para plantearle un negocio que tal vez le interese. Se trata de lo siguiente: Un cura vasco ha escrito un libro titulado “El Sacerdote Profesor” que debe de ser muy candente a deducir de los juicios críticos de la misma obra que tengo en mi poder. Tiene la autorización eclesiástica, pero los franquistas no le dan el permiso para imprimirlo, y ha pensado en editarlo en México. Ahí la razón de la urgencia de la dirección de Alejandro Finisterre, gran poeta, para ver si podemos ayudarle a ese cura. El libro armará un revuelo enorme tanto por estas latitudes como por Europa. Además y voy recibiendo varias cartas de varios curas para que me interese por este asunto. Su edición aquí sería ruinosa, por lo caro que 169

Posta txartela.

Kaltegabe zirauen delako Dolfus hori Juan Ajuariagerra zen, klandestinitateko urte horietan EAJ/PNVren burua.

171 Honen aurrekoan euskaraz laburrago eta orain erdaraz luzexeago, baina mami berarekin: lekukoa pasa gazte independetista euskaltzaleei!

170

149 trabajan en las imprentas. Así que Perico contéstame pronto para que me ponga en comunicación con Alejandro. A mi personalmente me importaba un bledo, pues todo lo escrito en español me queda muy grande sobre todo tratandose de vascos y en este caso de euskeldunes.

Y termino, con abrazos para Margaret y Edurne. Se rápido. Tu amigo

125 Caracas 5 de Nov. 1964 Sr. Pedro de Beitia Washington Adiskide ona, Hace algún tiempo te escribí pidiéndote la dirección de nuestro común amigo Alejandro Campos, pero hasta la fecha continúo sin tus noticias, y por ende, sin la dirección deseada. Te agradecería me lo enviaras cuanto antes, para salir del atolladero en que me encuentro metido, para la publicación de un libro de un cura vasco. Estoy seguro que en México no se podrá publicar pero quiero saberlo con certeza para desentenderme cuanto antes del asunto. Date prisa y mándame la dichosa dirección de Alejandro.

Que tal seguís? Supongo que estupendamente y ahora mejor con el resonante triunfo de Johnson. Se esperaba y no nos ha extrañado a los que seguimos de cerca la política de ese dichoso país.

Recuerdos para Margaret y besos para Edurne, recibe un fuerte abrazo de tu amigo No me escribas a ésta dirección, si no a mi casa.

Pepe Mitxelena-Andima

126 Paris, 16 de abril de 1954 Sr. Don Andima Ibinagabeitia 7, Avenida Norte 5-41 GUATEMALA, C.A. Querido amigo: Acuso recibo de su carta del 17 del pasado. Con anterioridad recibí otra escrita en el curso de su viaje. Sabrá usted hacer su composición de lugar y excusarme si puede de mi falta de atención al no contestarle seguidamente. Pero primero la enfermedad de mi madre que estuvo gravísima durante bastantes días, enfermedad de la que afortunadamente va reponiéndose y, despues una serie de trabajos suplementarios, me impidieron contestarle enseguida. No quiero dejar pasar la primera ocasión que tengo para hacerlo.

150 Lamento, aunque no me haya extrañado, la peregrina situación en que ha encontrado a sus amigos de ahí. No me cabe duda de que utilizará usted su buena mano izquierda para suavizar las cosas, aunque no será cosa fácil porque Mohamed172 veo que sigue siendo lo que era. Amigo de trastocar los hechos a su conveniencia. Mis noticias me señalan que en cuanto él se enteró que usted iba, él hizo la alusión y no al revés, como a usted le ha dicho. Yo por mi parte, conociendo bastante exactamente su pensamiento, he señalado su desinterés en seguir cultivando esas amistades, ya que tuve noticias de lo que pretendía Mohamed. Ya tiene usted bastante quehacer sin complicarse más la vida. Ese es mi juicio y estoy seguro que usted lo comparte.

Para ahora estará usted metido ya en harina. Uzturre me va entregando cosas para usted. Hoy le incluyo tres colaboraciones de Uzturre. Tiene otras en preparación que se las iré mandando a medida que me las entregue. Estoy seguro que una vez ha empezado a mandar cosas y conocido su tesón, no le faltará en adelante su aportación, a pesar del poco tiempo con que cuenta.

Aunque dió Vd. permiso antes de su salida para la utilización de los EuzkoGogoas que aquí tenía Vd. en un armario, no quiero dejar de comunicarle que como he tenido una buena oportunidad para que se mandaran dentro para buenos fines, he dispuesto de todo lo que tenía. Creo, como digo, que contaba con su autorización para ello, pero si no fuera así, por esta carta “a posteriori” la solicito.

Me gustará que en ocasión futura me detalle sus proyectos en relación a publicaciones y acción en pro del euskera. Puede interesarme cuanto me diga a este respecto y por ello cuando tenga sus planes madurados o algo nuevo en marcha, no deje de comunicármelo, ya que tengo amigos que están muy interesados en esa cuestión, y con quienes en cierto modo podría hacer de enlace para algunas cosas. No le digo hoy nada en concreto sobre esta cuestión, fuera de esa solicitud de estar al corriente de sus proyectos y realizaciones.

Me agradará tambien saber si no le ha pesado mucho el cambio y si aparte de la natural nostalgia inicial, va Vd. acomodándose a su situación. Tengo el vicio de creer que teniendo trabajo, se está bien en cualquier sitio, pero pudiera no ser ese su criterio.

Por eso quisiera saber si se va aclimatando.

Deseando seguir recibiendo noticias, le envía un saludo de todos y un fuerte abrazo su amigo [sinadura eskuz]

127 Guatemala´n Jorraillak 30-54 Mitxelena´tar Joseba j´ri Paris´en Adiskide maite, Naigabe pixkat ere izan nuen zure eskutitza jaso nuenean, zure ama gaizki egondu dala iakiteaz, bainan poztu ere nintzan obera bidean ari dela irakurri nuenean.

Bertzalde, esan bearrik ez zure eskutitzak atsegin aundia eman zidanik. Ez dakizute or, nolako poz-zirrara nabaitzen dan biotz barnean adiskide zaarren berriak ukaitean. Batez ere, zurea bezalako itz adoregarriz beterik datozenean. Milla esker, bada, biali didazun gutun ederragatik.

Lana ba´dut, bainan ezin dut Paris eder ori iñola ere aantzi. Ez nituen uri ortan, eta zuen artean, alperrik eman zazpi urte. Osasunez erdizka ari naiz; nere biotza, eta 172

Anton Zugadiren izengoitia. “Pepe” edo Jose Michelena informazio “zerbitzu”-etako burua izan zen.

Horren mendean aritu ziren Andima Ibinagabeitia eta Anton Zugadi bera, besteak beste.

151 egia esan, osorik egia diotzut, oso aldakor dabil bere taupadetan. Noizbeinka alako bildurtxoak ere ematen dizkit geldiune laburtxoak izaten bai ditu. Bañan nik uste, sendatuko dala Iainkoak ala nai ba´du. Auxe da nere kezkarik aundiena.

Gure lanak...Gogor ari naiz batez ere Euzko-Gogoa´ren goraberak konpontzen.

Zabalkunde aundi bat egiteko ustetan gaude, obeki esan, egiten ari gera. Emendik asi gera, ots ameriketatik. Batzuek erantzun digute, eta orain arteko erantzunak, guztiz pozgarriak dira. 1.000 arpidedun bear ditugu gure lana bear bezala aurrera eramateko.

Dakizunez, aldizkaria oso atzeraturik zebillen, oraindik 1952´gko. urtean. Urte ori bukatu dugu (bialdu dizut azkeneko zenbakia) eta bat batean 54´gkoan sartu gera, 53´gkoa. utsik utzirik. Bañan urte ori nolarebait beteko dugu “Lur-ikara” deritzaion antzerki eder batekin. Antzerki au Euzkadi´ko azken guduaz ari da ta nere ustez, euskeraz idatzi ederrenetarikoa173. Aurtengo lenbiziko zenbaki bi irarkolan dauzkagu eta datorren astean argitarako dira. Orrela txintxo aterako ditugu urrengoak ere. Aldizkariari bi sail geitu dizkiogu: Ataurrekoa (Editorial) eta Irakurlearen txokoa. Euskadi barnetik eskutitz gartsuak artzen ditugu geure lanean aurrera jarraitzeko eskatuz, eta antxe daukaguz arpidedun ugari ta zintzoenak.

Aldizkariaren inguruan liburuak ere argitaratu nai ditugu. Ortarako “EuzkoGogoa´ren Idaztiak” sailla sortu dugu. Lenengo idaztia Donibanetarako Tolosa´n agertuko; Zaitegi´ren “Bidalien Egiñak”. Benetan liburu ederra eta yakintsuki antolatua.

Oraintxe irakurri dut osorik “Lur eta giza izenen Arkibidea antolatzeko. Liburu ortan ia milla izen aipatzen ditu.

Irarkola bat ere jarri nai genuke gure aldizkari ta liburuak merkeago ateratzeko.

Ikusiko dugu nola erantzuten dien gure deiari euskaldun aberatsak. Dakizunez orain arte Zaitegi´k, bakarrik eraman du aldizkaria bere diruz, eta au lotsagarria da. Orra esan gure asmoak.

Uzturre´ri milla esker bere ipui ederren ordain. Datorren zenbakian irarriko dugu bat edo bat, eta jarraitzeko aurrerantzean ere, bere lan ortan. Ba´leike laster liburu baten ipui pillo bat argitaratzia ere. Antxen ere sartuko ditugu bere ipui ederrak.

Ondo egin duzu or zeuden aldizkariaren zenbaki atzeratuak barnera bidaltzea.

Bañan emen ez daukagu bat ere aurreneko zenbakietatik. Danak akitu ziran. Askok eskatzen dizkigute euren bildumak osatzeko, bañan ezin bidali.

Mohamed´kikoak onartzen ditut. Sarri ikusten dut bañan arrezkero ez dit aipatu ezertxo ere. Biar egingo dugu emen Aberri-Eguna. An ikusiko dut noski.

Gorantzi minenak zure ama anai-arreba ta illobai. Baitare orko guztiei, ots, Gregori, Iñaki, Uzturre senar-emazteak, Arregi senar-emazteak, Cuesta, Angel, Ramon.

Azkenerako utzi dut Basurde bere emazte ta alaba panpoxekin. Guztiak zaukodaz nere oroimenean beti ere erne.

Zuk, adiskide, ene besarkarik sendoena ar ezazu.

Emen oso gaizki gabiltz euskal aldizkariak eta Euzkadi´n agertzen diran liburuak eskueratutako [sic]. Bearrezko ditugu aldizkariak aien berri emateko. Or, norbaitek, guri bialtzeko ardura artuko balu, poztuko giñake eta ordainduko genizkioke. Milla esker.

Gure aldizkariak bigarren ariketa antolatu du: GAIA (Bakarra) “Arana-Goiri gandik Azkue yaunaren eriotzaroñoko euskalelertiaren edestia” 173

A.M. Labaienek idatzia, gerraren ikuspegi jeltzalea emanaz. Ikus Susa argitaletxearen web orri honetan: www.klasikoak.armiarma.com (2012-05-22). Eta antzerkiari buruzko iruzkina nire 50eko hamarkadako euskal literatura III. Antzerkia eta hamarkadaren ikuspegi orokorra, Utriusque Vasconiae, Donostia, 2011, 91-97 orr.

152 SARIA; 150 dolar (bakarra) BALDINKIZUNAK, 300 orrialde, alderdi batetik, bitarte zabalez idazkiñez idatziak.

Epea: aurtengo Euskeraren Eguna´z bukatzen da alare luzatu diteke norlenkara sar nai luketen eskabidez.

Adieraz ezaiezu orkoei, lanean asi ditezen. Datorren zenbakian, ots, aurtengo lenengoan iragartzen dugu.

Agur t´erdi

128 Guatemala´n 1954´ko Orrillak 14 Mitxelena´tar Joseba j´ri Paris´en Adiskide ona, Arrapalada baten berriz ere idaztera natorkizu, azken aldi ontan asmo berriak sortu bait ditugu gure aberri-izkeraren zabalkunderako. Amesak, esango du norbaitek, alare gure alegin guztiak egiteko gertu gaude ames ok egi biurtzeko.

Euzko-Gogoa´ren inguruan alkartasun (soziedade) bat antolatzekotan gabiltz.

Dakizunez, gure yentetxoei, eta beste errietakoei ere bai, oso zail egiten zaie dirua besterik gabe ematea, beren dirua putzu beltzen batean galduko dalakuareno [sic] beldurrez. Orregatik elkartasun ori, akzinoz antolatu nai dugu talde ortan sartu nai luketenek euren diruaren iabe gelditu ditezen. Bañan gure elkartasun au antola baiño len, beste onen antzekoak nola eralduta dauden iakin nai genuke. Zure paperen artean ba´duzu “Editorial Galaxia” deritzan elkartasunaren araudia. Bialduko al zeniguke lenbait-len, araudi ori. Al izan ezkero egazkiñez, bada alik lasterren antola nai genuke gure lagundi berri ori, ots “Euzko-Gogoa Argitaldaria”. Bidenabar asmo berri oni zuk zer derizkiozun ere esango didazu; zure aolkuak onartuak izango dira beti ere.

Lendakariaren inguruan, Caracas´en, abarrots pizka bat izan da gure aldizkaria dala-ta. Berri iaki[n]garrienak artu ditut andik ontaz eta an bildu duen diruatzaz. Ala ere Lendakariak gure lana goraipatu omen zuen eta guri ere lagundu bear zitzaigula esan omen zuen. Aipatu abarrotsa nere adiskide batek sortu zuen. Mirande´n uste bakanak dirala-ta ere, eskandalu txiki bat sortu dute Caracas´ko Euzko-Gaztedikoak, eta gure Lendakari iaunak itz batzu esan ditu aipatu olerkariaren aurka, bearturik. Aitatu eskandalua, Mirande´k “Gernika” aldizkarian argitaratu idaz-lan batek sortu174, idaz-lan [ori] Euzko-Gaztedikoek beren aldizkarian ere argitara zutelako.

Euzko Gogoaren aurtengo lendabiziko zenbakia argitaratu dugu, eta bialdu dizut.

Oso ederra dago. Uzturre´ren ipui bat datorren zenbakian azalduko da, au ere irarkolan dago. Dakusunez, ez nago alper. Aldizkariaren gorabera guztiak antola nai nituzke beste lanetan murgildu baino lenago. Gure amesak betetzekotan, lan ederrena egin dezakegu euskeraren alde.

Uztaillerako agertuko Onaindia karmeldarraren “Milla Olerki Onenak” de[r]itzan liburu ederra. Euskal milla olerki dakarzki, olerkari bakoitzaren berri ere bai.

Oso libru [sic] apaina izango da.

Diskuetaz galdetu diet zenbait amerikar etxeri, oraindik ez dut erantzunik ukan, ditukedeneko igorriko dizkitzut berriak.

174

Edo “Euskaldungoaren etsaiak” edo seguruago “Abertzaletasunaren inguruan”. Beste artikulu polemikoa “Euskaldun gudu-zalduntza baten beharrkiaz” Euzko-Gogoa-k argitaratu zuen.

153 Mila goraintzi zure senide eta orko adiskide guztiei Besarkada sendo bat.

129 Guatemala´n 1954´gko Uztaillak 13 Mitxelena´tar Joseba j´ri Paris´en Adiskide maite, Eskuartean dukezu nonbait, Mexico´tik igorri nizun nere erdal eskutitza, gudu abarrotsez inguraturik idatzia. Gertakizunak iraulka burugaineratu zaizkigu, eta ustekabean bezela, gudu gorria pake nare biurtu da. Susmoak nitun bezala, indartsuenak irabazi dute. Alare ez nun iñoiz usteko ain epe laburrean onen gora aundiko auzia erabakiko zanik. Esateko gudurik ez dugu izan; guk ikusi ditugunen ondoan emengoa aur-iolas bat baizik ez da izan. Asieratik ordea ageri zegoen, emengo gudarosteak ez zeukala burrukarako gogorik bat ere: bestela nola zitekean berreun gizonen erasoaren aurrean lur iotzea? Berreun baizik ez ziran (eta au egia da) garaitu duenak berekin zekarzkin gudariak, iru egazkin eta bospasei su-igorle oietarik eta beste ainbeste gudugurdi. Aski izan ditu berrogeimillako gudostea mendekatzeko: iakiña gudoste au etzan igitu ere, etzeukan gudunairik. Gaiñera egazkiñak ezin esan alako sarrakioa175 sartu zien guziei eta amor ematera beartu zituten. Gudal-buruen eskabidez emengo lendakariak tokia utzi zien, bere agintaritza batzorde baten eskuetan utziz. Iru egun iarraituetan iru batzorde berri ukan genitun, artean gorbiztuek edo aurkalariek, egazkiñez uria astintzen iarraitu zuten, arik eta euren gogoko batzordea antolatu zan arte. Orduan emengo ta aurkakoek elkar bildu ziran bakea ta antolabide berriak erabakitzeko. Eta orra, orain iareigilea dugu batzorde berriaren buru eta erri guztiarena ere.

Aurrenekoan ipui ikaragarriak barreiatu ziran emen agintari berriek españar guziak erruki gabe garbituko zitutela-ta. Asko beldurturik, atzerri ordezkaritza zenbaitetan babestu ziran, eta oraindik an daude zer gertatuko zai. Nere ustez geienak ez zeukaten ori eginbearrik. Bañan une larri aietan edozer gerta zitekean izan ere.

Erkalarekiko artu-emanak bereala urratu zituten eta gaiñera ango ordezkaria ezatsegintzat io. Orra, mohamed bere sendiarekin ogoñopen errira aldatu zan bost edo sei egun dala176. Egia esan, gure lagunak, azken orduraño bere eskubideei gogorki eutsi zien eta guztiz azkarki iokatu zun.

Nere etorkizuna zer izango ote dan? Oraindik ez dira asi atzerrituekiko erabakiak artzen. Bertokotuta daudenei, nere adiskide apaiza bezala177, ez omen die ukituko.

Besteak ordea zeatz meatz aztertuko omen gaitute, eta onenean etorri geran tokietara bialiko gaitute. Beaz nere bide-zorroak erdi gerturik daduzkat zer gerta ere. Gaiñera laster erazagutuko dute emengo agintariek gure etsairik gorriena, patxi alegia. Ez dut uste gure euskal lanak aurrera eraman al izango ditugunik, eztare gure aldizkaria. Erdi irarririk geneukan azken banakoa, bertan bera utzi dugu etorkizunaren zai. Nik egia esan, euskal arloan ez iarraitzekotan ez daukat bat ere gogorik emen gelditzeko, oraingo egokera ontan batez ere. Ez daukat gaiñera emengo lurralde geiago ikusteko gogorik; ez dut besterik nai europe edo euskalerria baiño nere azken urteak euskal arloan bukatzeko.

175

Izu-laborria.

Mezu sekretu samarra, hots, Mohamed, Anton Zugadi Guatemalatik Mexikora joan zela (“Ogoñope” Ruiz de Azua Mexikon baitzegoen).

177 Jokin Zaitegi alegia.

176

154 Zer derizkiozu? Zure aolkua iakingarri zait beti ere erabaki sendoenak artzeko178. Bañan emen gelditzeak, ez du merezi.

Milla goraintzi orko adiskide guztiei eta besarkada sendo bat zuretzat.

130 16 de Octubre de 1954 PARA ANDIMA Querido Andima: Hace mucho tiempo que debía haber contestado a su carta de fecha 13 de Agosto. No lo he hecho porque francamente, no sabía qué decirle sobre el final de su carta. Es asunto bastante arduo, en mi juicio, si no se conocen todos los elementos que intervienen en la situación. Su planteamiento estaba lleno de condicionales. No podía ser otra cosa, porque cuando me escribió no podía hacerlo sino a base de supuestos.

Como eran supuestos que forzosamente se habían de esclarecer a corto plazo, preferí esperar. Cree Vd. que se han esclarecido ya? Parece que para ahora tiene Vd. que tener elementos más seguros y haber traducido ya aquellos supuestos por realidades.

Puede Vd. desarrollar plenamente los proyectos para los que le llevó el Sr. Zaitegui?

Supongo que en caso afirmativo, no hay problema, porque para ello fué Vd. a ésa. En caso negativo, su carta es bien explícita. No está dispuesto a ningún peregrinaje por esas tierras. Comprendo perfectamente ésto, lo comprendo desde todos los puntos de vista.

Porque, dónde que no sea al lado del Sr. Zaitegui iba Vd. a poder desarrollar los proyectos que le determinaron a hacer el sacrificio de ir a ésa? En caso de tener que abandonar su trabajo ahí, franca y sinceramente, no veo, en las circunstancias actuales, dónde puede Vd. desarrollarlo con eficacia. Las cortísimas facilidades que yo podía proporcionarle en ésta, quedaron cegadas naturalmente con su partida, y no tengo vía para poderlas reabrir. Aún en el caso de que lo hubiera podido hacer, no hubiera sido eso ninguna solución satisfactoria ni permanente, y menos aún útil para lo que Vd. persigue en la vida. Es cada día más difícil aquí el montar nada de signo editorialista, como lo que ahí tenían montado, por una serie de dificultades crecientes, y no todas por parte de los nuestros. Francamente, no veo la solución aquí al problema que puede presentársele en el caso de que no pueda seguir ahí la labor a la que está entregado.

Insinúa Vd. al final de su carta, que tambien ha pensado en el regreso a casa.

Como determinación personal libre, cabría estudiar con calma éso, pero un regreso forzado y sin preparación previa, podría tener muchos inconvenientes. Por otra parte, podría desarrollar Vd. allí la labor que Vd. quiere desarrollar? Convendría estudiarlo.

Hoy no puedo decirle otra cosa, sino que tiene Vd. muchos amigos aquí. Entre ellos me cuento. Cuando esté clara la situación, escríbame y si su determinación es aproximarse hacia aquí, haga Vd. antes que nada etapa en ésta. Ya sabe que nunca seré ajeno a lo que a Vd. primordialmente le interesa. Escríbame.

Un abrazo de su amigo [sinadura eskuz].

131 Guatemala´n, 1954´gko Azillak 20 178

Garbi dago zerbitzuetako buruarekin harreman handia zuela Andimak, Parisko ordezkaritzan haren ardurapean edo haren bitartez zegoela han, eta horregatik eskatzen zion ea itzultzerik zeukan. Jose Michelenak erantzun baino lehen denbora bat pasatzen utzi zuen, honen hurrengo gutunean ikusten den bezala.

155 Mitxelena´tar Ioseba I´ri Paris´en Adiskide maite, Poz dardaraz irakurri nula zure gutuna aitortu bear dizut. Berantetsirik nengoen, baiñan zorionez urratu zenun zure ixillaldia, ene barne lausoak argitzeko. Ni ere bear baiño geiago luzatu naiz erantzuteko. Esango dizut zergatik. Berri egin eta ziurrak bialdu nai nizkitzun nere emengo egoeratzaz, baiñan oraindik ere ezin dizkitzut biali nai nitukenak eta zuk naiko zenitukenak.

Ia illabete bada, etxean agertu zitzaidala polis-gizon bat nere “enquete” egitera.

Gizon atsegiña biziki, eta galderantzuna orkoak baiño milla bidar errexago ta biguñagoa. Iru edo lau egun barru Atzerri Zaingoko deia artuko nula esan zidan, nere egoitzarena antolatzeko. Orraba: oraindik etzait dei ori iritxi, eta ez dakit ziur-ziur nola antolatuko duten. Dana dala, ertzañak esan zidanetik, onez antolatuko omen da eta ala uste dugu. Beraz nere kezkak arindu dira ortaz, eta zureak ere arindu bitez, alegin guztiak egingo ditugu bada ondoen nere egoitzarena antolatzeko.

Egia esan, nere eskutitz aiek idatzi nizkizun garai artan, ezin nentzakean bestela idatzi. Oro zeuden beldur-ikaraz inguraturik ez genkigun zer gertatuko zan. Baiñan arrezkero, zerua argitu da eta odei beltzak suntsitu dira179. Beraz trankil asko bizi gera emen. Egia esan guk ez ditugu eten euskal-lanak. Agintari berriokin zenbaki bat argitara dugu, eta emen ari naiz io ta ke beste bat irartzen. Oraingo au, bikoitza, nolarebait galdu dugun denbora arrapatzeko. Oso mardula aterako da eta ikusgarria, lan ederrez ondo ornitua. Eta ezer esaten ez diguten bitartean aurrera iarraituko dugu, sasi guztien azpitik eta odei guzien gañetik, sorgiñak bezela. Patxiren ordezkaria ere etorri zan, bañan gurekin ez da ezertan sartu eta ez dut uste sartuko danik ere. Eta arrigarriena; lengo batez, kafetxe batean españar batekin nengola, Patxiren ordezkaria ere an gertatu zan; nerekin zegona ezagutzen baitzun, agur egitera urbildu zitzaion eta niri eskua luzatu zidan, besteak “aquí un paisano” esan baitzion. Eta estutu naiago izan nion, nere “paisanotasunaren” pedigria erakutsi baiño. Gizon ona ematen du, ala bat batean beintzat.

Gure asmoak, aldizkariari buruz, muga gabeak dira. Iakiña, emen Ameriketan, batere ez digute laguntzen, bañan pozik gaude Euskalerrian E.G´ri egiten dieten arrera ona gatik. Ikusiko ba zenitu zer nolako eskutitzak iaso ditugun gure lanean aurrera iarraitzeko eskatuz. Zuzenean bialtzen ditugu korrioz, eta geienak ondo artzen ditute.

Datorren zenbakian arpegia aldatuko diot, bada barneko askotxok esan digute errexago zabalduko litzakela, iñolako ikurrik ezpalu eramango azalean. Beraz, kendu egin dut Euzkadi´ko ikurdia azaletik, baiñan barnean ezarri dut. Bañan izugarrizko lanak izaten ditut irarkolakoekin aldizkaria ateratzeko. Oso alperrak dira, eta ezin esan beste denbora alperrik galdu eragiten didate, ortik ain atzeratua aldizkaria agertzea. Azken zenbaki onekin iru illabe[te] ba dira irarkolakoekin ari naizela atzera ta aurrera. Ez dakit oztopo auxe nola antolatuko dugun. Maiz burura zait Barytyper eder bat erostea ere, neonek, neuk nai dudanean ateratzeko. Laster ordainduko genuke, bada dolar ederrak kostatzen zaigu aldizkaria.

Irarkola baten atzetik gabiltza, baiñan oso garezti dira emen bigarren eskukoak ere, eta zar xamarrak. Ira[r]kola iabe egingo bagiña, errez aski atera ditzakegu aldizkaria ta idaztiak ere erdi duban, beste lanekin aterako genukenaz. Baiñan oiek oraindik ametsak dira, txakur ametsak.

179

Guk hemen gutun banaka batzuk baino ez ditugu; gehiago gurutzatu zituzten, eta aurrerago esan duguna geratzen da garbi: une batean Parisera itzultzeko modu bila ibili zela, eta Jose Michelenarengana jotzen zuela horretarako.

156 Orixe ioan zaigu. Emen izan da gure artean, bost egun agur esatera etorrita.

Azken illabete auetan, oso makal ibili zaigu bere gota dala ta eztala, orregatik, nik uste, arako erabakia artu zula orain aspaldi. Lazka[o]´ko komentuan bere euskal lanari iarraituko dio. Esan zidanez, iñoiz baiño sasoi obeagoan omen dago ta bere bizi guztiko liburu bikañena egingo omen du ango prailleen artean, mistikaz eta olakoetaz. Oso Iainkoarekin bat eginda bizi zaigu idazle aundi au. Ala ere, bere lanik ederrenak ementxe egin ditu eta E-G´an argitaratu dira. Kostako zaio aiek baiño obeagoak egitea...Zaitegi´k diru laguntza eskeñi dio, eta illero zerbait bialduko dio, gure aldizkaria[n] bakarrik argitara ditzan bere lanak. Ikusiko dugu, eman digun itza betetzen ote dun. Nik baietz uste, bada berak esan dunez, iñork ere ez dio lagundu Zaitegi´k baiño geiago.

Ni ere, noizik bein pentsaketan egoten naiz. Ez ote litzake obeto izango, Euskalerrira ioango banintzake, euskerari laguntzeko? Sarri burura etortzen zait oldozkun ori, Euskalerrira ioan eta euskeraren alde astakeri aundi bat egiteko, ea angoak zerbait bizkortzen diran. Ez noski Orixe bezela komentu batean izkutatzeko. Or ikusiko dugu...

Eta bukatzera noa, aspertuko ziñan bada nere eskutitz luzeegi onekin. Milla gorantzi zure ama eta senide guziei. Orko negu ederra datorkit burua. Gu emen udaberrian bizi gera, udaberri aspergarrian.

Ar ezazu adiskide onen besa[r]kada sendo bat

132 Guatemala´tik Iraillak 24-1955 Mitxelena´tar Joseba´ri 5, rue Quentin Bauchart PARIS (VIII) Adiskide ona, Ederki eskuetara zait zure 19´ko bialkuna. Milesker emaizkiozu Uzturreri. Ez ditut oraindik irakurri, baiñan arenak oro bezala ernegarri ta iakingarriak izango dira noski. Guztiz lanpeturik nabilkizu, azterketak dirala-ta. Gaiñera datorren illaren azkenetan edo urrengoaren aurregunetan Caracas´era aldatuko naiz giro obeagoa billa.

Paperak eta pardelak antolatzen ari naiz.

Pozten naiz guziok onik arkitzen zeratelako. Ni ez ainbestean. Besarkada bat.

Nardiz-Andima

133 180

Paris´tik 1951´gko Uztailak 11

Nardiz´tar Gontzal Donibane´n

Ene lengusu maite: 180

Bermeon jaioa 1905ean, Bilbon hila 2003an. EAE-ANVko militantea alderdiaren sorreratik bertatik, Bermeoko udalean zinegotzi 1936ko gerra aurretik, eta J.A. Agirre lehendakari zuen Eusko Jaurlaritzan Nekazaritza sailburu berrogei urtez. Franco hil ondoan, egotzi zuten alderditik eta Eusko Abertzale Ekintza Historikoa sortu zuen, baina jarraitzailerik apenas. Andima Ibinagabeitiaren lehengusua zen. Ikus wikipedian esteka hau: http://eu.wikipedia.org/wiki/Gonzalo_Nardiz.

157 Aspalditik zuri idaztekotan nenbillen, bainan ez nekien nora biali ene eskutitza, zure zuzenbidearen berririk ezpainekien. Irala iauna ikusi dut gaur, eta onek esan dit, etxez aldatua zaitudala esan dit, ala ere zuzenbiderik etzekien. Ori dala-ta, Errezola´ren bitartez idazki au igortzen dizut.

Orra jeistekotan nabilkizu, amaren abisuaren zai bidean asteko. Bear bada, laister abisu ori etorriko zait. Ez nuke nai zuentzat nekagarri izan, eta orregatik enoakizu zuenean neretzat txokorik eskatzen, ez orixe, zuen lagunartea benetan atsegin ba´zait ere. Ala ere, ostatu bat bederik neretzako billatuko al didazu, Donibaneratzekoan eskutsik arkitu ez naiten, udaran, beti ere zail xamarra izaten baita leku billatzea erri ortan. Mila esker aurretiyaz.

Zelan zabiltzate zuek? Dagoneko Jose Luis zearo mutikoturik egongo da gurasoen pozgarritzat. Zer dio Mertxe´k? Laister izango al dugu alkar ikusi ta mintzatzeko eretia.

Agur lengusu maite, eta nere besarkarik gartsuena torizu.

134 Paris´tik 1952´gko Uztaillak 22 Nardiz´tar Gontzal yaunari Donibane Lohitzun Lengusu maite: Gaur igortzen dizkitzut postaz (recommandé) piparako lau pote tabako. Obe iduri zait postaz igorri, ez beste norbaiten eskuz, bada orain arte ez dizut aukerarik izan iñorekin igortzeko. Bi pote lareun pranco bakoitza kozta zaizkit, beste biak 420 franco bakoitza. Gaurko igorpena ez dakit zenbat kostako zaidan, aren diruakin nik uste, bi milla franco, zuk emandakoak, biribilduko gitxi gorabe[r]a.

Zelan zabiltzate? Ederki Pariseratu nintzan. Emen berotxo dago, bañan alan da be, ez orain amabost egun baizen bero. Atzo amak idatzi eustan. Igeldotik eta ibilli ziran arantzkoan, pozik.

Gorantzi Mertxeri, eta laztan bat morroskuari.

Ene agurrik biozkorrena artuixu [sinadura eskuz]

135 Paris´tik 1951´gko Uztak 23 Nardiz´tar Gontzal Jaunari Donibane-Lohitzu´n Agur lengusu maite: Zure idazkitxua atsegiñez beterik artu neban. Bainan lengusu, ez dot zuei biarluku181 izan nai, alan da be, zure eskeintza ederra onartzen dizut. Gaur goizean etxetik idatzi dauste, eta ama ta arrebak il onen 27 ta 28´an Donibanen izango dira, berrogeita zortzi ordurako baimenaz. Arentzat ostatu neuk arkituko dot egun derdi ori 181

“Beharleku” edo baina esanahia hemen “endredo”, buruhauste”, edo “lan txarra” edo.

158 igaro dagien. Ni datorren eguazten arratsean emendik atarako naz eta eguen goizean, au da 26´an, or izango naz lenengo trenean.

Laster arte bada, lenguzu, eta gorantzi asko guztiei.

136 1952-08Andi...

Joan dan larunbatararte ez nituan tabakuak artu – eta ori ni billa joan nintzalako postara: gentean gentez ezdakite geiago nondabiltzen cartero oiek. Or dozu arrasoia zergaitik orain arte ezdozun zure cartantzat erantzunik artu.

Nire eskerrakin batera biltzen ditudaz Merche´n eta mutikoren gorantziak eta baita besarkada laztan bat ere. [sinadura eskuz]

137 Paris´en 1953´gko Jorraillak 16 Nardiz´tar Gontzal Donibane´n Ene lengusu, Zu emendi joan bezin laster, berriz ere eritu nintzan. Amabost egunez oean egon naiz, sukarrez erretzen. Osagilleak iru aldiz bisita ninduen. Dirudinez, estarriko min eta erreuma zoli batek sukarr ori sortu didate. Odol eta gernu ikerpenak ere egin dizkidate, bainan, zori onez, eza eman dute. Orain berriz ere ondo nago osasun bidean osotoro sarturik.

Emen igortzen dizut, esan nizun bezala, euskeratu dudan ikasbidea “EUSKERA irudi-bidez ikasteko”. Post recomende´z igortzen dizut. Miangolarra jauna etxean agertuko zaizu eta berari emaiozu argitara edo irarri dezan. Nik uste tabakua baino ariñago eskuetaratuko zaizula liburu au. Milla esker.

Zuek nola zaudete? Udaberriko aizeak atsegiñagoak izango dira noski negukoak baino. Osasun eta ondasun bete-beteak opa dizkizuet biotzetik.

Mila goraintzi Mertxe´ri eta mutikoari euskerarik ez aanzteko.

Agur lengus

138 Paris´tik 1953´gko Urrillak 17 Nardiz´tar Gontzal Donibane´n Lengus ântzigabea, Zuk ere esango duzu bear-orduetan baizik zuregana ez naizela iristen. Gaur ere, bearlekua182 emateko bakarrik natorkizu. Gure liburu “Euskera-irudibidez” oraintxe bukatu dugu eta Miangolarra jaunari zenbait ale biali bear dizkiot lenbait-len bialtzeko 182

Gorago “biarluku” gisa ageri zen, eta esanahi berbera, “molestia”, “endredoa”, “lana ematea”.

159 eskatu du-ta. Beraz, datorren asteartean camioinez bost eun (500) ale artuko dituzu, aipatu Miango´k zure etxean bil eta Donostiara eraman ditzan. Jaun au laster agertuko zaizu, bada il onen 26´rako Paris´era etorri bear du.

Liburua txikia da, alare 500 alek pakete aundi xamarra egingo dute. Edonun gorde zenetzake (errex da au esatea) gizon ori agertu arte. Ez zindudan arazotu nai, bainan oraingo ontan ez dut beste erremediorik ukan. Aurrerantzean beste era batera antolatuko gera liburuok igortzeko. Alare esaiozu zuk ere Miangolarrari, beste bideren bat autatzeko, edo beste tokiren [bat] Donibanen bertan onartzeko egingo ortarako.

Oraindik ez dizkitzut eman zurekin igaro nituen egun ederren orderako eskarrikaskoak. Donibane aldi zoragarria egin nuen, iñoiz ez bezalakoa. Zoritxarrez nere azkeneko opor egunak, nik uste, bada Guatemalarako eguna urbiltzen ari zait. Berriz idatzi dit nere adiskideak lenbailen ioateko.

Barkatuko al didazu nere lotsabakeritxo au, liburuena alegia.

Gorantziak Mertxe´ri eta muxuak mutikuari. Zuk lengus, besarkada sendo bat ar ezazu

139 Guatemala´n 1954´gko Orrillak 13 Nardiz´ta[r] Gontzal j´ri Donibane Lohitzu´n Lengus maite: Arriturik ere egongo zera aspaldion nere berririk ukan gabe. Ez nizuke esango alper-xamar ibili naizenik, ez orixe. Ona iritxi bezin laster lanera iarri nintzan, euskallanera alegia, gure aldizkari Euzko-Gogoaren arloan. Bainan ontaz geroago.

Ibillaldia zor[a]garria izan zan, luzetxoa, alare pozik eman nituen ontzian 25 egun aundi. Egia esan ez nintzan bat ere aspertu. Ibil-lagunak gutxi ziran, 10 bakarrik giñan, eta ederki konpontzen giñan. Gañera ontziburu ta beste arduradunekin ere, etxeko giñan. Beraz etxian lez bizi giñan; ederki jan, prantzitarren artean oi bezala, obeki edan eta lo naiko. Lan ere egin zitekeen, ta ala egin nuen nik astia nolarebait arintzeko.

Emengo lurraldeen berririk ez dizut zuri emango, nik baiño askoz obetoago ezagutzen bait dituzu. Nola-nai, Guatemala´ko uri nagusia, eder arkitu dut. Erri garbia da eta aski apaiña. Etxe aundirik ez dago –orain ari dira iru ta lau oiñekoak egiten- ezta monumentu itzelik ere. Diotenez, erdi Ameriketako uririk aundi ta apaiñena au omen da. Ezin ditezke iri guztiak Paris bezelakoak izan, bañan atsegin egin zait erri au. Giroz ezin obea. Ez bero ez otz. 1.200 metrotara itsasoaren gain iasoa, egurats ezin obea daduka. Beti loraz apaindurik, beti orlegi ta argi. Oraintxe ari gera neguan sartzen: emen, dakizunez, euri-aroari negu deitzen die. Yenteak ere atsegiñak dira, eta ortzargiak. Besteak beste, ez da lur itsusia, ederra baizik.

Zaitegi´k arrera ezin obea egin zidan. Bere ikastetxean nago bizilekuz. Gogoz ari gera Euzko-Gogoa aldizkariaren zabalkundea egiten, noiz edo noiz gure euskaldun lokartuak iratzartzen ote ditugun. Euskaltzale gartsua da Zaitegi, gutxi bezalakoa, eta bere diruz ta lanez aldizkariari eutsi dio. Ori geiegizkoa, ere ba´da. Bañan ez da aldizkariaz soilik bere nai beroa be[te]tzen183. E.G´ren inguruan “Euzko-Gogoa´ren idaztiak” deritzan sailla sortu du bospasei euskal-liburu urtero argitaratzeko asmoz.

183

A, zer-nolako bikotea, Andima eta Jokin, zein baino zein, Guatemalatik euskaldun lokartuak iratzarri nahiko lantegian!

160 Lenbizikoa irarkolan daukagu, ots, Zaitegi berak egindako “Bidalien Egiñak” deritzan liburu ederra, eta Donianetarako salgai iarriko dugu. 500 orrialdeko liburu mardula ta sakona izango da, gure artean iñoiz argitara ez bezalakoa. Gaiz ernegarria, bada leenElizaren edesti iakingarriaz ari da. Aurtengo aldizkariaren lenbiziko zenbakia ere argitaratu dugu; igorri dizut eta laster eskuartean izango duzu. Aldaketa batzu egin dizkiogu, zail berri bi sartuz. Engoitik txintxo atera nai genuke, ortarako ordea, arpidedunak bear eta ugari. Zu ere saiatuko al zera bat edo beste iristen: Prantziarako, gaurgero, 1.000 liberakoa izango da arpide-saria. Beraz ba´dakizu.

Koldoren berriak ukan ditut. Ain zuzen ni baiño amabost egun geroago eldu zan ona, gure Koldo dagoen etxeko Coruña´ko mutil bat, eta berarekin idazki bat igorri zidan. An ari omen da itsas-azterketak gertutzen. Amaren berriak ere ukan ditut.

Egazkiñez, naiko laster dabiltza eskutitzak.

Mertxe ta Jose Luis´i mosubana bialtzen diet. Ezingo ditut iñola ere, zuen artean eman ditudan egun zoragarriak [ahaztu]. Iñoiz, diruak ala agintzen ba´dit, bereala ikusaldi bat egingo dizuet.

Eta zuk, lengus, ene besarkadarik gartsuena ar ezazu

140 St. Juan de Luz, 12 Julio 1954 M. Andima de Ibinagabeitia Guatemala.Querido primo: Oportunamente recibí tu carta. No la contesté seguidamente...(llamame remolón, si ese es tu gusto). Entre tanto se han producido los acontecimientos que, como puedes suponer, han hecho que pensaramos en tí no sin cierta inquietud. En realidad estas líneas no tienen otro objeto que el de inquirir sobre tu suerte184. Dínos, pues, cómo te encuentras; así como tambien el Sr. Zaitegui, en relación a cuyos trabajos sabes me intereso. No era necesario me consultaras sobre mi suscripción a su obra, con la cual puede contar.

Brevemente te diré que estamos bien. José Luis esta en Ataun en casa de don José Miguel, en interes de recuperar el euzkera que casi lo había perdido. Aquel es aun un rincon privilegiado donde lo vasco esta incontaminado. Como sabes rarísimo fenomeno en la actualidad.

Ayer tuvo lugar el acto inaugural del Congreso de Estudios Vascos. Hubo asistencia considerable y revistió alguna solemnidad. En cambio los discursos se me antojaron bastante flojos. Sobre todo el del alcalde quien parecia preocupado por el error en que pudieramos incurrir los vascos al creer que Bayona era Euzkadi. No falto la cortesía (banal) ni estuvieron ausentes las formulas habituales de hospitalidad, pero a mi juicio tenían el sello de concesiones graciosas hechas al extranjero. El del Obispo de Dax estuvo mejor: desarrolló el tema referente a las vicisitudes por las que atravesaba el euskera, particularmente en relacion a la amenaza de la era industrial que con sus nuevas tecnicas, servidas por idiomas de prestigio y de uso universal, invitaban al abandono del euskera. La solución arbitrada para hacer frente a tal amenaza, es lo que el llama la euskerofilia, consistente en hacer uso del euskera. El discurso, ameno y finamente matizado por un humor alegre, padecia a mi modo de ver de una omision 184

Garbi erakusten du gutun honek Gontzalo Nardiz ez zela gauza euskaraz idazteko. Erdaraz ere hitz gutxikoa, eta euskaraz ia deus ez. Hori da gure historia!

161 vital: la que se refiere a la accion pedagogica y a la correspondiente reclamacion a los poderes publicos, de cuya animosidad e inhibicion era ineludible hablar. El que pronunció el conde Villalonga fué mas feliz, ya que, al hacer la historia de los Congresos celebrados hasta la fecha, puso de manifiesto el motor patriotico que los originó y sostuvo.

Repito que escribo en el interes de noticias personales y por ello no hago mas larga esta carta.

En espera de la tuya hacemos votos por que te halles bien y te enviamos un fuerte abrazo [sinadura eskuz]

141 Guatemala´n Uztaillak 19-1954 Nardiz´tar Gontzal j.

Donibane´n Lengusu maite, Zure gutuntxoa pozik iaso nuen. Ekaitz gorria igaro genun, bainan onik atera gera, iñolako okerrik gabe oraiñarte. Oraiñarte diot, ezpaitakit geroak zer ekarri lezakidan. Ez dut uste agintari berri ok eskubiregi ioko dutenik. Asieran ots-aundiak ziran su ta gar zetozila. Batez ere españarrei buruz, sekulako surrumurruak zabaldu ziran, ots, danak garbituko zitutela ta abar. Asko bildurtuta, Mexiko´ko ordezkaritzan babestu ziran, eta oraindik an daude. Damutu ere egin dira zenbait, bañan orain ez daukate beste erremediorik an egotea baizik, arik eta emendik alde ioateko txartela ukan arteo. Guk ez genun zirkiñik ere egin, eta emen gaude, len bezela, euskal arloan iarraitzeko gertu. Aldizkariak atzerapena ukan matxinada dala-ta, bañan aurreak artzen saiatuko gera len-bai-len.

Arrituta gelditu nintzan nola ain arin gudu bat bukatu zitekeala-ta. Emengo kontuak dituzu oiek. Gudariek ez zuten burrukarik nai, eta lendakaria bere tokia uxtutzera beartu zuten. Egia esan, aipatu lendakariak oso gaizki iokatu zun, eta azken orduraño buru-gogorregi zala erakutsi zun, gudariei dagokien bezela. Bañan gorabera auei buruz, geroago mintzatu[ko] natzaizu, oraindik prexkoegiak baitira bear bezela irizteko.

Enago erabat Dax´ko gotzaiaren itzaldiarekin. Euskeraren amilbear au, oraingo teknika berriak baiño askoz lenagotik dator. Orain eun urte, adibidez, etzegon orrelako teknika ikaragarririk aipatu zitun bi izkera aundi ta arro aietan ere, alare euskera maldazbera zioan. Gaiñera izkerak gizonen asmakizunak dira, gizonak eutsi, zabaldu, apaindu ta aberastu oi dituten tresnak. Gure euskerak ordea, ez du ortarako gizonik ukan, eta aren galbearra gizonek ola nai izan dutelako da, iñoiz ere euskaldunok aintzakotzat artu ez dutelako. Beste izkerak bezela, gurea ere edozein teknika bidean aberastu ta egokitu zitekean euskaldunak orrela nai izan ba´lute. Beraz ez teknikari egotzi euskeraren eriotza, euskaldunai baizik. Gaiñera, orko euskaldunen euskerafilia ori, itz utsal eta txoro bat besterik ez da. Maitasuna ez da aski ekiñean gatzatzen ez dan bitartean. Eta ekintza aundi bat sortzen ezpadugu, gure euskera ilko da orkoen euskerafilia ergela gorabera. Ikastola-ekintza, irrati-ekintza, kinema-ekintza, elizekintza, irakurle-ekintza, teknika-ekintza...Orrek, orrek euskera gaizkatuko digu.

Aski sermoirik eta ene besarkadarik laztanena ar ezazute. Idatzi, zureak pozik irakurtzen baiditut.

162

142 Donibane´tik, 6-1 /58 Ibinagabeiti´tar Andima´ri Caracas´en.

Andima, Ama baten itzala ezta orde[z]katzen. Goxabidez esaten diran itzak utsetan doaz, jakiña. Ori ola baita, ezin ixildu nere sentimentua ¡Ain zegon goitik ixeko Eufemia´ri nion maitatasuna!...zure gaurko tamal aundi orrek ni ere joten nu batera.

Ezertxo gañeratu gabe, orra zure lengusuarengandik besarkada laztanena. [sinadura eskuz] Andima: Al decirte que compartimos tu pena te recuerdo que nuestro afecto te acompaña constantemente. [eskuz: Merche].

Luis de Ibarra Itarko-Andima 185

143

Luis de Ibarra Enciondo Mexico, 14, D.F.

17 de agosto de 1962 Sr. Andima de Ibiñagabeitia CARACAS Querido compatriota: He recibido ayer una carta de mi amigo Angel Hurtado de Saracho y Murua (alias GOTZON), dándome cuenta del cumplimiento de una gestión que le pedí me hiciera cerca de tí. Por lo que me dice Gotzon, parece que vas a escribirme un día de estos, si ya no lo has hecho, pero como lo que yo principalmente le pedía era que me diera tu dirección, y me la ha dado, aquí va mi saludo resistencial con todos los parabienes que te mereces.

Te habrá contado Gotzon que estoy preparando la publicación de un libro que escribí durante mis largos meses de ocio inmerecidamente disfrutados (?) en esa.

Cuando me vine para acá el libro no necesitaba sino ser puesto en limpio y meterlo en las máquinas. Pero aquí alguien que me lo ha pedido, me ha dicho que no he pisado el acelerador lo bastante en la parte concerniente a la Resistencia, siendo así que yo estoy tan autorizado como el más pintado a hablar de ese asunto por cosas que tú sabes. Le he dado la razón a mi crítico y he decidido incluir en el los capítulos destinados a la Resistencia unas cuantas páginas más con sucesos ocurridos a algunos de mis colegas más destacados. Le he escrito a Solaun hablándole de este asunto. Le digo que el momento es pintiparado para decirles cuatro cosas a los que nos critican diciendo que nada hicimos allá, como es el caso de tu amigo Machari, que parece haber hecho mucho 185

Luis Ibarra honek Eusko Jaurlaritzaren inteligentzia zerbitzuetan (Bilbon) zer egiteko jokatu zuen jakiteko, ikus J.C. Jimenez de Aberasturiren “Los vascos en la II Guerra Mundial: de la derrota a la esperanza” artikuluan, 14. or. esteka honetan: http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/literatura/14/14057084.pdf.

163 en todas partes a juzgar por cómo habla (quiero que todo esto sea confidencial – no quiero líos). He hablado también sobre el particular con tu otro amigo Zugadi, le he escrito a Usturre a París y lo mismo he hecho con Pedro Mari Irujo.

Lo que necesito es simplemente unos sucesos vividos por tí o sucedidos a otros, narrados en forma de boceto, porque yo habré de darles luego mi modo peculiar. Sobre utilizar tu nombre verdadero o un seudónimo, he consultado con Subiñas (léase Okotza) y consulto ahora contigo personalmente. Pues nadie manda en tí más que tú mismo.

El libro no es ese tipo corriente de narración periodística que tanto se ve en nuestros días, sino más bien un acento al modo del usado por Carlyle en su “French Revolution”. Hay guerra, hay cárceles, hay Resistencia y hay otras muchas cosas que nada tienen que ver con esto, pero que en el fondo todas apuntan al problema de la dignidad y de la libertad del hombre, tan maltratado hoy día por los de la derecha y por los de la izquierda...y hasta por los del centro.

Yo quisiera poder utilizar tu verdadero nombre por una razón obvia. Porque los nombres verdaderos le dan a la narración un sello de veracidad que no tienen los que utilizan seudónimos. Se propone mi editor enviar unas cuantas docenas de libros de regalo al interior, y tú verás allá, cuando lean los nombres de mis amigos! ¡Caramba! Si ya le conozco yo a éste. “Elantxobetarra da. Gizon jatorra. Beren aita Sabin Arana´ren adizkidea zan. Ondo abeztu eban! Ta orrek, Andima, ezta ezagutzen bildurra. Gizon oso “kulto” da gañera. Bai!” Me dijeron que no andabas bien de salud. Veo que no es verdad. Me alegro.

Escribe pronto. Besarkada estuaz, Itarko

144 Caracas, 11 de Setiembre de 1962 Sr. D. Luis de Ibarra Enziondo Mexico D.F. Amicus meus dilectus, Litteras tuas accepi quibus vera laetatus sum186. Antes de continuar en latín podrido, he querido invocar a mi antigua Musa latina para que me asista en este trance angustioso a fin de que mi prosa hispana no te resulte fatigosa y molesta. Supongo que el latín lo habrás comprendido, y por eso me paso la molestia de traducírtelo. Vuelvo a repetirte, sin embargo, que tu carta me ha causado una alegría profunda, pues creo que continúas decidido al pié del cañón con un indomable espíritu de lucha y además reivindicativo. Así se hace.

Algo me había dicho Gotzon sobre tus proyectos el día que me llamó por teléfono, pero no les dí el alcance que tienen hasta que leí tu carta. Creo que tu propósito, además de ser digno de todos mis aplausos, hay que llevarlo rápidamente a la práctica. Tenemos a tantos a quienes callar...Yo mismo estoy harto de tanta sandez como se está diciendo en estos últimos tiempos en torno de la resistencia vasca, sobre todo entre la gente joven y no pocos maduros. Lo más doloroso es que muchas de nuestras gestas tendrán que permanecer en una discreta penumbra pues la mayoría de nuestras gentes no está capacitada para entenderlas. En conversaciones anteriores te dige [sic] alguna vez, que yo me había guardado muy mucho de comentar mis hazañas aun entre aquellos que se decían mis mejores amigos. Tu sabes por que. Pero esto no 186

Nire lagun maitea,/ Jaso dut zure gutuna zeina oso atsegina izan zaidan.

164 obsta para que tu que has tenido una participación activa activa dentro de nuestra resistencia durante tantos años y en momentos tan cruciales, salgas lanza en ristre a desfacer tanto entuerto y derribar tanto malandrín. Recuerda que las grandes resistencias florecen con las grandes calamidades y justamente la nuestra floreció con la mayor de las calamidades mundiales, la última guerra total. En esos momentos todo se internacionaliza y nuestra resistencia también se internacionalizó para que las potencias en lucha fijaran sus ojos en nuestra Euzkadi. Tu sabes mejor que yo que la mayoría de los Estados modernos se han fraguado al fragor de las guerras y de la misma manera nuestro Estado Vasco pudo haberse realizado en esa ocasión. Como sabes, promesas no nos faltaron y luchamos como leones exponiendo constantemente nuestra vida y nuestra libertad. Nos engañaron, pero ahí está la labor realizada.

Muchas cosas te podría contar de nuestra resistencia más que mías de mis compañeros que tantas hazañas hicieron. Te sugiero algunos nombres, mejor dicho, dos: Flabio187 y Joseba Elosegi. A los dos los conociste, y el segundo vive todavía quien te podría facilitar datos muy interesantes. Otros que conocí y que se dedicaron al pase de aviadores aliados caidos en territorio francés, han muerto, uno de ellos no hace mucho tiempo. Recuerda al E. vasco reorganizado, recuerda las visitas de hombres internacionales dirigidos por nosotros. De esto Zugadi te podrá facilitar detalles.

Es posible que algún día me ponga a recopilar brevemente mis memorias de esa era gloriosa, la mía continuó todavía en Paris, pero sírvete esta carta como una especie de introducción. En cuanto a dar publicidad a mi nombre no estoy de acuerdo contigo: prefiero mantenerlo discretamente oculto como hasta ahora. Tu sabes bien que no hay peores sordos que los que no quieren oir y a esos aunque les des nombre y todo, no los hará oir. He visto algunos reportajes que en Euzko-Deya de ahí en torno a la resistencia y he notado que los dos entrevistados, tu y Zugadi, amigos míos, os habeis mantenido dentro de la aurea discreción que estos asuntos requieren, por el motivo que anteriormente te he expuesto.

Eta zer geiago? Ezer ere ez. Aurrera jarraitzeko zeure lan ederrean eta zorionak.

Tori bostekoa. Zure adiskide

145 Luis de Ibarra Enciondo Mexico, 14, D.F. 19 septiembre 1962 Ibinagabeitia´tar Andima Jauna CARACAS Mon cher ami, Recibí hace dos días tu carta del 11 y la hubiera contestado inmediatamente si no hubiera tenido tantas cosas entre manos entonces. Me alegra mucho ver que estás dispuesto a proporcionarme alguna información, pues me dices en tu simpática misiva que “muchas cosas podrías contarme de nuestra Resistencia y más que tuyas de tus compañeros”. Te ruego, te imploro y te conmino en nombre del espíritu de nuestra Raza a que me envíes rápidamente todo lo que sepas, en la seguridad, Andima, de que nadie tendrá que lamentar por lo que yo escriba, si no es el propio Franco (modestia aparte).

187

Flavio Ajuriaguerra Ochandiano, EAJko buru Juan Ajuriaguerra famatuaren anaia. Eusko Jaurlaritzaren inteligentzia zerbitzuetan oso egiteko garrantzizkoa jokatu zuen. Oso gazterik hil zen, 1945ean, gaitz neurodegeneratibo baten ondorioz, 40 urte zituela.

Ikus: http://www.euskomedia.org/aunamendi/2771.

165 Estoy en relaciones epistolares con Juan Subiñas Okotza, y el hombre, así como sus compañeros de E.B.B. están encantados con la idea de mi libro. El mismo Lendakari está enterado. Aquí, en México, a todos les parece magnífica la idea y, como estoy escribiendo con relativo éxito en uno de los dos mejores periódicos locales, hasta casi casi no dudan de que mi libro constituya un éxito. Veremos. He tratado, por de pronto, Andima, de salirme de los cauces normales. No es mi libro una sucesión de hechos narrados con mayor o menor acierto, sino algo que ha sido escrito a la manera del gran Carlyle, posiblemente sea mi libro una manera pálida de aquel estilo, pero creo que no está mal. Digamos que he procurado hacer historia interpretada por un alma apasionada.

“Mi” editor dice que se me ve pasión, pero no odio. Me alegro. Pero a veces creía escribir con odio, y no entiendo que el odio sea aborrecible cuando es odio del que tiene la bota de su rival en su cuello.

El amigo Subiñas va a enviarme toda la información anecdótica encuentren de interés los que con él trabajan. Mi libro cubre en una de sus partes, pues tiene también otras, pero todas dirigidas al mismo fin, naturalmente, la guerra, sus antecedentes, las cárceles y la Resistencia, y lo tengo ya terminado, sólo que el editor, con buen tino, me pidió que le diera más empuje a la parte de la Resistencia, y ese es el problema que tengo que resolver ahora. Cierto que yo, en lo que sé, me había frenado un poco, por no pecar de inmodesto...Pero ahora me estoy lanzando a fondo, pues he visto claro que tenemos que librar una batalla no sólo contra el enemigo de enfrente, sino contra el enemigo de casa, cuyo defecto principal creo que es la ignorancia. Así, pues, no te ruego, te exijo (amablemente...) que contribuyas, CON ESA AGUDA VISIÓN DE LAS COSAS QUE TIENES, a hacer que mi libro sea un éxito188.

Saluda a los tuyos eta artu egizu nire gogogandik euzko irrintzi bat. Agur.

Irakurri arte. [sinadura: Itarko] P.S. Mesedez, laister bialdu egidazu zure “litteras” urrengua. Ezkerrik asko. Ila bat barru dana amaitu biar dau.

146 Sr. Andima de Ibiñagabeitia CARACAS París, 23 Julio 1964 Querido Andima: Hace dos meses más o menos eché el ancla en esta ciudad europea, donde me tienes a tu disposición para cuanto gustes. Te digo esto porque, como creo sabrás, mi 188

Honen hurrengo gutunean Luis Ibarra Itarko-k aitortzen duenez, Andimak ez zion asko lagundu, beharbada, artean esperantza zuelako aberrira itzultzeko eta erresistentzian egindako gauzak salatzeak oztopoa besterik ekarriko ez ziolako aberrira itzultzeko. Luis Ibarra Enziondok argitaratu zuen: El nacionalismo vasco en la paz y en la guerra, Ediciones Alderdi, Bayonne, 1968. Hor agertzen diren zenbait gertaera –ikus 152-161 orr. Andima “Gorka” izendatzen du eta Anton Zugadi “Iñaki”- aipatu nizkion Anton Zugadiri, berarekin izan nuen aurrez aurreko elkarrizketan, eta hark emandako informaziotik idatzi nuen liburu honen hitzaurrean puntu horretaz: Andimaren idazlan hautatuak, Elkar, Donostia, 1999, 29-32 orr. Liburu horrek halere balio historiko nolabaitekoa du, erresistentzia jeltzalearen giro orokorra jasotzen lagundu dezake baina zehaztasunetarako gutxi. Nolanahi ere, orduko euskal erresistentziako gauzak ez daude behar bezala ikertuak eta Andima Ibinagabeitiarenak ere ez. Interesatuak baleukake hor zer aztertua.

166 lugar de trabajo coincide exactamente con el de la sede del Gobierno Vasco. Me ocupo principalmente en cosas que tienen que ver con nuestras publicaciones, y en ello ando haciendo lo que mejor puedo.

Hecha mi presentación en mi nueva calidad de europeo, paso a decirte que “nuestro común amigo Sabin Barrena” ya salió de la cárcel y se ha dejado ver por los aledaños de mi pueblo hace unos días. Estuvo en casa de un amigo mío de Lejona, quien me ha narrado su encuentro con el ceceante Sabin, Tere y dos o cuatro parientes más de los dos. Mi amigo, que se parece a Cincinnati (¿Era Cincinati?), “azadeaba” en el huerto de su casa después de haber “comerciado”, como los grandes, el resto del día en Bilbao (tiene un almacén de hierros), cuando vio aparecer ante sus ojos a un grupo de gentes “al parecer muy importantes”. Al momento no supo de qué se trataba, pues no reconoció a Sabin, que estaba muy desmejorado. Pero lo reconoció al pronto por el ceceo ¡Y aquélla fue fiesta!

En fin, pasó. Pasaremos. Mas, entretanto, intentemos hacer algo. Por el momento me interesa saber qué sabes tú de un tal Ussía (no sé si se llamaba Antero), un diplomático que estaba en Lisboa cuando tú marcabas puntos positivos en la capital de Portugal. Estamos interesados en saber todo lo que se pueda de este hombre, y alguien me ha dicho que tú le trataste orillas del Tajo. ¿Serás más expresivo esta vez que la última que te escribí? Creo que me dejaste en la estacada cuando te pedí algo desde México, aunque aquello podía ser virtud en tí: la gran virtud de la modestia.

Saluda a los tuyos y amigos de ahí y recibe un fuerte abrazo (BESARKADA ESTUA) de este viejo compañero de penas y fatigas [sinadura eskuz] Luis Ibarra Enciondo 48, rue Singer PARIS XV

147 Caracas 4 de Agosto de 1964 Sr. Luis Ibarra Enziondo Paris Mi querido amigo, Por Perico Olariaga me enteré que estabas disfrutando de los deliciosos aires de Paris, pero no esperaba que me escribieras, por la txerrikeria que hice al no contestar a tu última misiva de México. Conste que no lo hice por humildad sino por simple desidia que es partes llamadas de los trópicos, y que tu bien conoces, es fruta muy abundosa.

Espero de tu magnanimidad que no me negarás un perdón pero que sea plenario, como las indulgencias.

También por el mismo D. Pedro me enteré de [la] libertad de nuestro bueno y común amigo Sabin Barrena, e incluso me decía que había celebrado una conferencia con el mismo que en aquella oportunidad se encontraba en Fuenterrabia. Te puedes figurar lo micho que esta noticia me ha alegrado pero, al parecer, no le van a devolver su pasaporte hasta el próximo mes de Octubre para que pueda volver [a] Caracas. Y han pasado tres años...tres años mortales para Sabin en las mazmorras del Capdiello189. Dios nos libre de semejante prueba.

189

Armada-buru; Franco buruxkila.

167 No recuerdo ni de nombre al Ussía que me dices, por lo menos con esa designación, jamás tropecé con ninguno en mis andanzas lusitanas. Lo de los puntos positivos, déjalo aparte pues más bien fueron negativos. Será que mi memoria me falla?

Pero no, pues recuerdo todavía algunos de los nombres con quienes tuve que tropezar a la fuerza por aquellas latitudes. Siento el no poderte servir, como hubiera sido mi deseo, dándote una respuesta completa y satisfactoria. De todos modos voy a extrujar más mi sesera y si algo saliera, te lo comunicaré de inmediato, como dicen por aquí.

Supongo que Bea y tus hijas estarán satisfechas en esa capital. Por lo menos yo, cada vez que me acuerdo de ella, de la capital, me lleno de nostalgia, a pesar de los años. Aunque bien es verdad que nuestra edad es muy propensa al errimin o urrumin (que de todas estas maneras se dice ese helenismo). Tengo en mente, y Lore mi sobrina está empeñada, en darme una vuelta por ahí y por Euzkadi continental el próximo mes de Setiembre, todo depende del éxito que Andoni tenga en conseguirme un pasaje de avión a medio precio, para pasarme mi mes de vacaciones, bien merecidas por otra parte pues no las he disfrutado desde que estoy en esta bendita tierra. Si así fuera te tendré al corriente y naturalmente nos veremos sin falta. Como ves tengo [que] estar esperando pasajes de favor para poder viajar, por lo que deducirás fácilmente el precario estado de mis finanzas.

Te leo con gusto en las diversas publicaciones en las que aparece tu ínclito nombre. Yo estoy dándole el último peinado a las Bucólicas (Unai-kantak) y Geórgicas (Alor-kantak) de Virgilio traducidas al euskera. El padre Xanti Onaindia de Larre[a] ha traducido la Eneida y está empeñado en que publiquemos conjuntamente todas las obras de Virgilio este mismo año. Vaya regalo para [el] siglo XX, dirás tu posiblemnte, pero todo lo que contribuye para la adaptación del euskera, sea el terreno que sea, yo creo que es provechoso para nuestra causa.

No te quiero molestar más y voy a terminar pues te estoy escribiendo a hurtadillas desde la oficina, robando el tiempo a la empresa. Saludos afectuosos a Bea y tus hijas y tu recibe un fuerte abrazo de este amigo. Agur eta laster arte.

Xemein-Andima

148 190

Paris´tik 1951´gko Jorrailak 22

Jemein´dar Keperin Jaunari Pabe´n

Aberkide ta aizkide zintzua: Ontxe berton eskuratu yat azkenengo GURE HERRIA eta bertan “Quelques réflexions sur le purisme et le néologisme en basque” deritxon idazlanean urrengo itzak irakurri dodaz: “Cela rappelle la bévue de Sabin Arana qui, dégoûte d´entendre outre-monts le maître d´école du titre de maestu (sic), avait cru faire une trouvaille dans le labourdin errienta, dans son ignorance du gascon rigent et du français régent que l´on trouve très employé dans les anciens textes, dans les fables de La Fontaine par exemple.”.

190

Ceferino Jemein Lanbarri (1887 Abando; 1965 Bilbo), Sabino Aranaren jarraitzaile, aztertzaile, biografo sutsua. Biografia de Sabino Arana idatzi zuen. Lehenbizi, EAJn, gero “Jagi-Jagi”-n. Irakaslea bezala oso garbizale eta neologistazale izan zen. Ikus Auñamendi entziklopediaren esteka hau berataz ideia orokor bat izateko: http://www.euskomedia.org/aunamendi/63966.

168 Itz oneik odola irakiten ezarri dauste. Guzur bat beintzat arkitu [dot] itz orrei artean: Sabin´ek “outre-montes”en ez eban maestu´rik entzun, maisu edo maxu baizik.

Errienta euzkel-itz-tzat artu ete eban Irakasleak? Ori be, biar-ba, guzurra ixango da.

Baña batin191 enaukazu. Zuk jakingo dozu noski. Orixe argitu gura neuke idazle arin orri erantzun baño len.

Itz barrietaz, azpaldijon, gejegitxu eta ariñegi diñardue prantsez-idazle kaxkarin batzuk.

Agur aizkide. Zure, beti be, Jel-baitan

149 Paris´tik 1951´gko. Dagonilak 21 Jemein´dar Keperin Jaunari Ene aberkide ta adiskide ixila: Egunotan Olabide zanaren goratzarrerako antolatzen diñardugun zenbaki berezirako idazlantxu bat gertetan nabil OLABIDE´N AURRETIKO ITUN BERRIAREN ITZULARIAK deritxokena. Lan zabal eta osoa egin nai neuke, eta orretarako inguru guzietako idaztiak arakatu dodaz baita euzkeraztu diran itun berri ta itun berrikiak, geienak beintzat, bildu dodaz. Ezin ixan dot, iñundi iñora be, Arana Goirik argitaratu eban “Jaunaren Nekauztia – Deun Matai´ren Goizparraren legez”en zertzeladarik idoro. Ganera eztakit Irakasle aundiak beste goizparkirik192 euskeraldu ba´eban be. Dana dala bialduko al daustazuz, alik ariñen, gai oneitaz dakizuzan zeapen guztijak, neure lantxua biribiltzeko. Esan bearrik ez, zure izena be gogorik aundienaz iasoko dodanik zerbait egin edo idatzi izan ba dozu goizparkietaz.

Iñ[o]iz entzun neban Arriandiaga´tar Imanol´ek zedozer argitaldu ebala goizparretaz. Ni neuk ez dot ezer ikusi. Jakiña, Olabide baño lenagoko lanak arakatzeari daragoiot, eta arek baño len zerbait argitaratu ba´eban nere erritarrak esaidazu arren.

Orra iakintsu zarienon makurra: ni lako tentel ta ezjakiñei erantzun bearra.

Azketsi damotzudan biar-leku onegaitik.

Beti be zure JEL baitan Nire zuzenbidea: 5, rue Quentin Bauchart Paris VIII

150

Maurrin´dik193 1951´gko. dagonila´ko 30´gnan.

Agur Andima aizkide matte ori: Euzkeraz argitaldu diran Goizpar guztijak len bai-neukazan nik; baña batzuk Euzkadi´n geratu yatazan eta ekarri nebazanak Sota´tar Imanol´en etxian dagoz, nik, txindi-biarrez, nire idaztitegi osua saldu neutson-eta.

Sabin´en “Jauna´ren Nekauztia” bere “Lenengo egutegi bizkattarra”´n dozu ta egutegi ori nik Sota´ri salduriko idaztijen artian dago. Irakurri gura ba-dozu or bertan 191

Hemen “ziur” esan nahi duela dirudi.

Sabino Aranaren neologismoa: goi+izpar, goiko notizia; hots, Ebanjelioa. Garbi dago Xemeinen alderako adeitasunez darabilela Andimak Sabino Aranaren neologismo hori, bestela ez baitu horrelakorik erabiltzen.

193 Maurrin: Landak departamenduan, Mont-de-Marsan barrutian, herrixka bat.

192

169 egin daikezu irakurri-tramankulubaz, nik aspaldi onetan eginda “micro-film”´en dagota. Goizpar orrek ixan-ezik eztot uste Sabin´ek besteren bat egingo ebanik, egutegitik at.

Arriandiaga Abeak, bai, Goizpar guztijak edo geyenak igande-oroz argitaldu ebazan, “Euzko-Deya” ixena lenengoz eban izparringijan. Zuk bai edo-dakixu “Euzkeltzale-Bazkuna”kuak (euzkeldun barrijak guztijak) izparringi bat argittaltzen gendubala euzkera utsez, eta izparringi areri “Euzko-Deya” eristen geutsan. Beraz, orain ludiz ziar argittaltzen diran “Euzko-Deya” guztijak aren semiak dira, baña seme ixunak, euskeraz eta abertzaletasunaz oso makalak diralako.

Lenengo “Euzko-Deya” atan Arriandiaga Abeak igande bakotxari dagokijon Goizparra argittaltzen eban, eta, nire ustez beintzat, arek dira euzkera garbiz eta jatorraz egindako Goizparkirik oberenak. Txorta ori Bilbao´n geratu yatan, baña Bilbao´n baten batzuk eukiko dabe.

Gerotxu, Bilbao´ko “Euzkeltzale-Bazkuna”kuok be beste izparringi bat argittaldu genduban eta bertan be Goiparkiren bat-edo-beste aurkituko dozu. Illeroko aldizkingija zan eta “Euzkerea” eban ixena. Txorta ori Sota´tar Imanol´en etxian dozu, nik salduta.

Zuk gogoratzen edo-dozu “Jaun-Goikozale” aldizkingija, euzko jauparijak euzkeraz egiña. Bertan be, Goizparkirik asko aurkituko dozuz, baña aldizkingi ori nun aurkituko ete-dozun nik eztakit.

Landes´etako baserri onetan ezin-dot beste zertzeladarik zeuri emon eta azketsi, buruz idatzi-biar-eta.

Gaurko besterik ez eta JEL-aldez agindu. [sinadura eskuz] Gorantzijak etxe begiko orren aizkide guztijai.

151 Paris´tik 1951´gko. Azillak 13 Jemein´dar Keperin Jaunari Pabe´n Aberkide eta aizkide ona: Aspaldi zure idazkitxua artu nebala. Esan biarrik ez, bialtzen zeunstazan uartxoak ondo baño obeto etorri yatazanik. Amaitu neban neure Itun-Berriaz´ko idazlantxua, biali be bai gure aldizkingian argitara dagien. Gaurkoan, beste zerbaitek zuri idaztera narakar. Zuk ona bialdu dozuzan Irakaslearen ingiak ikusi dodaz, iñoren baimen barik. Badakizu, ni beti be, ikusmiñez ganezka egoten naz euskal-ingi ta lanak ikusteko, Irakaslearenak diranean batez be. Zuk, biar bada, zeure barrurako egingo dozu: “zer dalata sartu biar dau orrek musturrik nire ingi-artean? Azketsi, baña len esan dautsudan ikusmiñak eraginda.

Idazlan arein artean bat arkitu dot zure uartxo bat aurretik dabela, “La Abeja” aldizkarian argitaldutako euskerazko idazlana “IOLAS-ALDIA” deritxona. Zure oartxuan diñozu idazlan ori, “Eztenak” izenpetuta dagon ezkero, Irakasleari egotzi geinkiola. “Eztena” goitixena geroago erabili ebalako eta ganera Irakasleak idatziriko lenengo euskerazko idazlana izango leitekela. Ortan enago zurekin bat, aizkide maitia.

“IOLAS-ALDIA” Azkue jaunak idatzia da, eta ezelako ezpai barik baieztu geinke: 1. Aditz-laguntzallearen irabikeratik: “Bizi daizan” Bizi diran´en ordez Bialduteko daiz dira “ Egoten daiz dira “

170 dai Ez dauguz iges daue entzun daugun

da “ doguz´en “ dabe “ “ dogun “ “

Orrez ganera ba´dira esakeratxo batzu idazlearen nundikotasuna argi asko adirazten dauskuenak, adi bidez: “batera ta bestera burua ailert edo zuzen”. “Ailert” itza Leketio ta bizkai itxas-errietan baño ez da erabiltzen, Leketio´n batez be.

Gorago aipatu dodazan adi-izpiakerak Azkue berak, bere gaztaroan asmat[u] ebazan eta garai artan argitaldu eban “Euskal-Izkindea”n onartu, geroago garbaitu ba´zan be. Ez ori bakarrik: Arana Goiri´tar Sabin´ek, aditz-irabiakerok bere “Lecciones de Ortografia”n gaiztetsi ebazan: 155 orrialdean (1) uarrean diñona: 3- oir bien: y antes que todo y sobre todo transcribir con fidelidad y no dar por usual lo que no existe, ni ha podido existir nunca, ni puede lógicamente existir jamás, como es el DAI (él es) por DA que el mismo tratadista aseguró (Azkue) se usa en Mundaka.” Beraz garbi dagola deritxot iñola be idazlan ori ezin daitekela izan Irakaslearena.

Onez artuko al dozu neure gaurko uartxo au194. Argitara gogo dozuzan Irakaslearen idazlanak alik txukun ta aratzen argitaratzeko alegin guztiak egiten zabiltzala ondo dakit, eta zure alegiñei neuk be zelanbait lagundu gura izan dautsot.

Agur aberkide ona eta beste bat arte.

Agin du Jel´pean [sinadura eskuz]

152 Paris´tik 1951´gko. Azillak 23 Jemein´dar Keperin jaunari PABE´n Adiskide ona: Zureak artu nitun eta ez dautsut lenago erantzun eskuartean darabilgun auziaren inguruan argi geiago egiteko ustez. Baña nire usteak, ustel atera dira. Ondiño be neurean diraut, ots, Azkue zanarena dala idazlan ori. Irakurri “Gramatica elemental” ortako ingoskijak195, bañan andik be ezin dot atara argi geiagorik auzi au garbitzeko.

Manu Sotari zuzendu zeuntson idazkian Azkue zanak egundo ez ebala izengoitirik erabili bere euskal lanetan diñozu, zeuk dakizula beintzat. Sarri erabili ebazan, eta ain zuzen be, “La Abeja”n datozen euskal lanak “Ezti-abaua”196 izenordepean, Azkue´renak dozuz. Geroago be Euskaltzale ta beste aldizkari askotan izenordeekaz izenpetu zitun berein idazlan. Alan da be, gogorra da benetan Sabin´ek “Eztena” izenordea geroago erabiltzia, zeuk diñozun lez. Dana dala Azkue´ren igurtzirik ezin gineio ukatu idazlan orri. Sabin´ek idatzi ta gero Azkuen galbaitik iragazi ete zan 194

Andimak idatzitako gutun horren ondorioz, Manu Sotari idatzi zion Xemeinek eta aldi berean Andimari ere igorri zion Sotari igorritakoa –irakur gutun honen hurrengoa-; puntu horretaz honela ziotson: “Realmente, el artículo vale poco y no teniendo la seguridad de que es suyo, no sé si merecerá la pena de atribuirselo; pero, si se hace, ha de ser expresando claramente la duda, y solo por la razón del seudónimo. Por ello le ruego a Vd me diga en qué se fundó para decirme que Vd. creía que ese artículo sería de Sabino.(1951-XI-14). Andima Ibinagabeitiaren funtsetan, Euskaltzaindiaren Azkue bibliotekan.

195 Sabino Aranak asmatutako neologismoa: orrialdeak.

196 Ezti abaraska.

171 idazlan ori argitaldu baño lenago? Ori be ba leiteke. Aldi artan Sabin eta Azkue onez ebiltzazala uste dot; geroago sortu ziran euren arteko aserreak. Beraz...orra ni be, zeu lez, zalantzan nora jo ez dakidala. Deritxokezun lez iñardun gai ontan. Cuesta´ri zure mezua emon dautsat, lantxu ori argazkitu eztagian.

Orra euskal idazki nor geiagoka amaitzera doa. Nik urte onetan ia irureun euskal-idazki jaso dodaz, bainan ez naiz batzaldira aurkeztuko, geienak betiko adiskidienak diralako.

Agur adiskide eta agindu beti be JEL´pean.

Irakaslearen urteurrenerako iragarrita daukagu jaupa197, bañan ez itzaldirik ez batzarrik, igazi urteetan lez. Atzeraka ete gabiz, aurreraka biarrian? Agur

153 Guatemala´n 1954´gko Urrillak 16 Jemein´dar Keperin Jaunari Paben Aberkide eta adiskide maitea, Atzo jakin neban zure atsekabe aundiaren barri. Biotza erdibituta geratu nintzan.

Eneban uste, zure emazte Karmele´k ain arin itziko genduzanik. Sakonak dira izan be, Jaungoikoaren bideak! Ainbeste lor eta naigabe Aberria arren jasan dozuzan orri, lor samiñago au leporatu dautzu, baña ez dot uste bere laguntasuna ukatuko dautzunik zure min astun ori zelanbait arintzeko. Ni lako gixontxu baten ez yatzuz noski, aringarri izango; alan da be, aldi mingarri onetan neure maitasun eta adiskidetasun zindoena arakutsi [sic] gura izan dautzudaz.

Bidebatez, artuixuz gure aldizkingiaren agurrik samiñenak. Eta zure emazte Karmele zanak zeru goitik lagundu daigula Euzkadiri ta guri, ain laztan ebazan asmo aberkoiak zintzoki aurrera eruateko198.

Zure adiskide, Jel baitan. [sinadura eskuz]

Jose Antonio Agirre-Andima

154 Paris, 1951´gko Lotazillak 13 Agirre´tar Joseba Andoni Euzkadi´ko Lendakari J.´ri

197

Sabino Aranak asmatutako neologismoa: meza.

Hemen ez dago gutun gehiago baina Xemeinek eta Andimak harreman gehiago izan zuten elkarren artean. 1952ko azaroan, Pariseko “Euzko-Deya”-n Andimak “Euzkerea eta liburu lizunak” argitaratzean, “Euzkerea ta euzko-ekandu onak” deritzan artikulua idatzi zuen Xemeinek eta Andimak hurrengo alean argitaratu aldizkari berean (1952-12-01). Honela zioen: “Ixan gaitezen, ba, euzkeldun garbiyak eta aberrtzale zintzuak. Eta gauza guztiyen gañian kistarr onak. Euzkerea, bai, baña ez lizunkeri-bide” (Ikus nire 50eko hamarkadako euskal literatura, Utriusque Vasconiae, Donostia, 2011, 174-185 orr. Ikuspegi integrista horretan ez zion Andimak laguntzen; horretan bereiz zebiltzan! Geroago, 1958an, Ibinagabeitiak eta Matxarik Irrintzi aldizkari politiko independentista atera zutenean Caracasen, Xemeinek sostengua adierazi zien nonbait, gutunotan irakurri ahal izan dudanez. Nolanahi ere, gutun gehiago ez dugu eta ezin eman.

198

172 Paris´en (Berezia) Lendakari maite: Ez al zakidaz arrituko itzez bearrean idatziz natorkizulako. Aspaldi zurekin itzaspertu bat egiteko gurariz nindagokizun, bañan ez dut nere gurari ori betetzeko mugonik izan beti ere lanpetu eta inguratuta arkitzen zeralako oraingo etxe berri ortan.

Dana dala, nere ausardikeri auxe barkatuko al didazu, gaiztoz ezpainatorkizu, onez baizik.

Norbaitek, gaur, urrutizkiñez esan du ni “Ordezkaritzan ez-ezaguna naizela eta ez daukadala zer ikusirik ere”. Eta norbait ori nor ete litekean billa ibilli ez zaitezen, orra argi ta garbi: Alberro yauna.

Ez dut aren esanik gaitzesten lendik ere ondo nekialako “Ordezkaritzan ezezagun ta utsa nintzala” ez bakarrik aipatu yaun orrentzako, beste zenbaitentzako ere bai, naiz-ta oiek mintzoz olakorik aitortu ez. Yainkoak ez nindun zozo ta tentel sortu, argitasun aundirik eman ezpazidan ere, baña nere ingurukoak ikusteko beste bai noski.

Muzin ta nardarik (desprezio) asko egari (eraman) bear izan ditut. Geienetan, ixillean ta irriparrez, barne-miñez ere bai, ordea. Beste norbaitek, nere tokian, abarrotsik aski aterako zun. Nik ez, ezpainago ortara oitua, nere lera ta irritsak ezitzera baizik; ortan zenbait urtez saiatu naizelako edo gibel-aundi yaio naizelako. Neurri guziek ordea, euren mugak ditute. Gaurkoan, nereak beintzat, bere muga jo du ta ezin nengokean gainezka orren berri zuri eman gabe199. Iraunez200 ez nauzu arro ezta omen ta aintza199

Bere barru samindua arintzeko idatzitako gutun honek Andima Ibinagabeitiak Jose Antonio Agirrerekin izandako harremana jartzen digu agerian, batetik; bestetik, Pariseko Eusko Jaurlaritzaren Ordezkaritzan 1951eko abenduan nola sentitzen zen ematen digu aditzera. Ordezkaritza horretan lankide mordoxka ibiltzen zen Jose Antonio Durañonak, J-A. Agirre lehendakariaren idazkari izandakoak, bere oroitzapenak idaztera jartzean adierazi zigunez. J.A. Agirre lehendakariaz gain, besteak beste: lehendakari orde, J.M. Leizaola; X. Landaburu; A. Alberro, administrazio zerbitzuen arduradun; F. Urkola, Euzko Deya-ko zuzendaria; G. Errazti, Euzko Deya-ko administratzailea; Pedro Beitia, OPEko erredaktoreburua; G. Agesta, Pedroren laguntzailea OPEn; Pepe Mitxelena, zerbitzuen burua; Iñaki Mugica; Ramon Agesta; Enrique Cuesta, Pepe Mitxelenaren laguntzailea; Cándido Etxebarria, Pepe Mitxelenaren laguntzailea; Felix Irizar, Agustin Alberroren laguntzailea Administrazioan; Antolín Alberdi, atezaina; Izurieta, bulego mutila. Faustino Pastor “Baxurde”; Felix Muruamendiaraz, Agirre lehendakariaren txoferra (Ikus: Jose Antonio Durañona: Cien momentos para la libertad. Sabino Arana Kultur Elkargoa.

2005; 147-148 orr.). A. Durañonak berak emandako ikuspegiarekin jarraituz, Pariseko Ordezkaritzan urteak zeramatzatenek, 1947ko martxoan Anton Zugadi eta Andima Ibinagabeitia, biak ere Espainiako poliziatik ihesi hara heltzean, eta gero han bizitzean utzitako oroitzapena edo inpresioa honela kontatzen du laburki: “Y así llegaron: Antón Zugadi (con su huida rocambolesca en la Plaza Nueva de Bilbao cuando era conducido a pie a Maria Muñoz), viejo amigo con quien estrechamos antiguos lazos de amistad en nuestros paseos parisinos. Con él llegó Andima de Ibinagabeitia, polifacético patriota de vasta cultura, exquisita educación, euskerólogo de talla, y con el que pronto hice entrañable amistad, también asiduo de nuestros paseos domingueros a gastar suelas..., pues no teníamos otra cosa que gastar. Al bueno de Andima le llamábamos entre nosotros, y a él mismo, Paleodoncel, por ser mucho mayor que nosotros...y birrotxo”. Pariseko Ordezkaritza honetako talderik ugariena edo itzal gehien zuena behinik behin, segur aski, botxotarra zen, bilbotarra, Durañona hau berau, J.A. Agirre..., eta beren hizkuntza ere gaztelania botxotarra zen, “mutilzahar” esateko, “birrotxo”, “paleodoncel”. Jesuitetan hezia zen Andima, gizalege bikainekoa, eta dirudienez, oro har, ongi heltzen zen gutxiz gehienekin, baina, bere barneko lerak eta joerak bestelakoak zituen, euskara jantzi nahi zuen kulturaz –eta Mirande eta Peillen bi anaiak eta Krutwig eta elkartzen zen- eta botxotarren artean ezin bada nahigaberik edo saminik gabe bizi.

Oro har, ematen du estimatzen zutela, eta Agustin Alberrori buruz salatzen duena gorabehera –Diruzaina ere ba omen zen Alberro jauna, diru kontuak ere egon zitezkeen tarteko; gordeak daude Alberrori Andimak 1956an egindako bi gutun, eta haien arabera ez du ematen batere ezinikusirik zionik, alderantziz baizik-, ez zela baztertua izan baizik eta aski estimatua. Lankide ugari samarra zegoen, eta ziur denen artean banatzeko diru gutxi...Kontua da 1951ko abenduan gaizki sentitzen zela Andima; batetik, Guatemalarako bidea itxia ikusten zuen –han Zaitegirekin elkartu eta Euzko-Gogoa aurrera ateratzen

173 gura, alabaña ez dut nai ere izan edozeinen oinpean dabillen xomorro, lugiñak barea lez zapaldua izateko.

Oriek orrela, ene Lendakari maitea, ez al zera arrituko Ordezkaritza berrian nere itzalik geiago ikusiko ezpazenu; ez-ezaguna naiz toki ortan eta ez-ezagunek ez daukagu zertan sartu.

Ez nizun esan, bainan zearka yakin duzu noski Guatemalara ostera gertatzen ari nintzala. Zergatik ez nizun esan? Esku-artean nerabilzkin arazoek zer ondoren izango zuten ez nekialako. Gaurkoan ori ere esan dezakezu IRO´ren laguntasuna iristeko egin ditudan lan guziak, alperrekoak izan dira. Eralguntza orrek bere laguntza egunotan biribilki ukatu dit, illabete baino luzaroago erantzuna itxaron ondoren. Zer dala-ta nai nuen Guatemala´ratu? Nere ango adiskide aundia deiez zebilkidalako, eta nere Ordezkaritzako egokera utsa ikusten nualako. Ez diruketa, ez aberastasun eztare berri keta. Aspalditik Amerika ori ezagun dut, eta neretzako ez dauka bat ere edertasunik. Ara yonago ba´nintza Aberri ta batez ere euskeraren alde lan egiteko izango litzake, bestetarako ez noski, eta ori ederki daki nere ango adiskide onak.

IRO´ren ukapena gora-bera, lurralde ayetara aldatu nindeke; zorrak egiñaz, yakiña. Ori egiteko ere gerturik nengoke, atsegiñago zait bada Paris ontan ez-ezagun ta ez-deusetarako izan baño, ludiaren ipurdian ezagun ta zerbaiterako izan.

Orra, Lendakari maite, esan gogo nizkizunak. Ez al dituzu gaiztoz artuko, diotzut berriz ere, onez baizik. Yakizu, bestalde, zuri laguntzeko beti ere gertu naukazula, edonoiz ta edonun, eta zure menpeko zintzoenen artean izatea nai nizukela Euskera ta Aberriaren onerako.

155 Párrafos de una carta del Lendakari fechada el 22/VII/52 “Leo la carta de Mlle de Jaureguiberry, y quiero digas a Andima, de mi parte, que prepare en euzkera con alguna que otra palabra zuberotarra (con permiso de Manuel) una felicitación al pobre Jaureguiberry por su ultima obra “BASABURUAN”201, agradeciendole el envío y la dedicatoria que me hizo. Como idea puede desarrollar que siendo todo el libro un reflejo del alma vasca demuestra en el autor una lealtad a nuestro pueblo hasta el fin. Nosotros, por otra parte, no olvidamos que el autor fué nuestro amigo y estuvo a nuestro lado en los momentos de sufrimiento. Con esta y alguna otra

ahalegintzeko biak-, eta bestetik, Ordezkaritzan ez zuen gogoko lanik eta lekurik; lekuz kanpo sentitzen zen. Eta lehendakariarengana jo zuen babes eske moduan. Hark, hurrengo gutun zatiak erakusten duenez –beste lekukotasun batzuk ere badaude; 1951ko Agirreren gabon-gutunaren euskarazko zatia Andimak idatzi zuen (Ikus 95. gutuna)-, konfiantza osoa zuen Andimaren euskarazko idazgintzaren kalitatean eta trebezian; bere esku uzten zuen hainbat testu idaztea –kasu honetan zeregin horri axola gutxi samar ematea ere nabari gelditzen den arren; kunplimenduzko gutun bat besterik ez zen!-. Era berean Andimak nahiz 1958an Irrintzi aldizkariaren bitartez J.A. Agirreren politika kritikatu, hura hiltzean inork ez zion galarazi ahal izan, lehendakari maite zendu berriraren gorazarrez artikulua idaztea, azkenean Irrintzi aldizkari independentista uztea erakarri ziona.

200 Ematen du “izatez” edo behar lukeela baina “iraunez” gehiago irakur liteke gutunean. Nabari da ez zuela nahi zuena jarri, burua eta teklak ez zitzaizkiola bat etorri gutun hau idaztean urduri zegoelako edo.

201 Madeleine Jauregiberri euskaltzain ohorezko zuberotarrak bazuen anaia bat Jean edo Johagne sendagilea, hainbat idatzi zuena egunkari eta kazetetan. 1952an, Basabürüan izeneko liburua argitaratu zuen, Gure Herrian argitaraturiko hamalau artikulu bilduz osatua, eta urte horretan bertan hil zen. Ikus Joxemiel Bidadorren artikulu hau: http://zubitegia.armiarma.com/?p=bid-31. Horretaz ari da Jose Antonio Agirre.

174 idea de afecto, “Andima puede redactar una carta en euzkera, y como Azpiazu tiene pliegos firmados por mí se puede ganar tiempo. Ponte de acuerdo con uno y otro.

156 Paris´tik 1952´gko Iraillak 20 Agirre´tar Joseba Andoni Lendakari Y. Donibane-Lohitzu´n Lendakari maite: Oraintxe eskuetaratu Ortuzar´tar Imanol jaupariaren idazkia bere jauparitzako urre-ezteguak iragarriz. Or[o]igarri bi igorri dizkit, bata zuri emateko eskatuz. Urreezteguok Algortan ospatuko ditu abertzale zintzo ta adoretsu orrek. Ondo dakizu francotarrak espetxez espetxe erabili ebela, naizta adiñez eldu zamarra izan gure Imanol jauparija. Nere uste laburrean, egoki litzake zuk bialiko ba´zenio urrutidatzen bat zorionak emanaz. Il onen 29´garrenian egingo ditu eztegu jaiok, Mikel deunaren egunez. Berak dionetik “egun orretan, bai zeu ta bai aizkidien aldez sutsu otoi egingo dot, batez be Lendakarijaren aldez Jaunak argitu dagien bere adimena eta sendotu bere naimena.”

Besterik gabe, nere euskal-agurrik gartsuenak ar itzatzu Lendakari maite Ortuzar yaunaren zuzenbidea: D. Manuel de Ortuzar Comporte 16-2 Algorta.-

Ion Beiztegi-Andima

157 Beiztegi´tar Ion Ave. Rio Bamba, 736 México, 14 D.F., 1958nko. Dagonilak 16 Irrintzi´koeri Caracas´en Amalautsu orreik, ioan zadize epetara202, Iguinez beterik irakurri dodaz zuen aldizkari orretako ainbat astakeri.

Umekeritzat neukazen orain artean; asti larregi alperrik galtzeko dauken barregarri batzuen urteerak ziralakoan, baina aski da, eta “Mintzen dana, siñale ez abertzale ez euzkeltzale eztana” ori dala-eta, zuek ete-zarie ba orrein iabe eta euren banakatzaileak?.

Euzkadi maitearen arazoetan, BATASUNA, Euzko Alderdi Jeltzalearen pean, da nausi, eta urrengo Euzko Iaurlaritza da. Gure artean, bide edo egikera alderik badaukagu, alkarri argitaratu eta erabakitzekoak dira, eta ez baztar guztietara aizetu eta benetako gizonak mindu. Pariseoak lez, inoren egikerak txartzat eta orruez autortzen

202

Leku ona ez du ematen; popatara?

175 dauezenak, EBB.´ko burukide zintzo eta Agirre´lakoen oinazpiak miaztatuteko lain ere ez dira, eta barriz iskilorik artzerik ba-litz, obe gendukez besteen aldetik.

Lenago ere, zuek lakoak eraginda azaldu ziran alderdi urratuak, biotz oneko gazteak nastutzen euezela. Orain ere lenago lez, Eibar´ko gaztedi bikain arek, Bilbo´tik etorri ziran nastatzaile areri, emon eutsan erantzuna damotzugu: “Gu beti Alderdian izango gara, eta zuzen ez dabilenik ba-dago bertan, doala bera”.

Nai dozuen guztia esan daikezue, azke zarie orretarako, baina entzutekoak ere izango dozuez, eta bat, bakar bat, batasunetik aldentzen ba-dozue, zuen gain izan dedila errua.

Benetan mindu nozue eta onen “siñale” da asarre au, baina ez beste ori. Zuentzat ba “Frente” ori; abertzaletasuna biotzean dago ez idazkortz labanean, neure au, gaur beintzat, orretatik urrin ez ba-dabil ere.

Egundo arte, agur, [sinadura eskuz] Ber-idatzi bat EBB.´ra.

158 Caracas´tik, Dagonillak 22-1958 Beiztegi´tar Ion Iaunari Ave. Rio Bamba, 736 México, 14 D.F. Abertzale gaillen: “Epetan” ingurutxo bat egin ondoren, zure 16´gko gutunari erantzutera natorkizu. Aurrera baiño len ordea, aitorkizun auxe egin bear dizut: “Irrintzi´ko Amalautsu”etatik neuk bakarrik, -barragarri onek-, irakurri dudala zure eskutitza. Beste “amairutsuei” ez diet biotzeratu nai izan zure neurriz goitiko irakiñak darion beazun samiña. Eta zergatik? Errex da erantzuten: “Mintzen dana, siñale ez abertzale ez euskaltzale eztana” esakerak gaiñez eragin dizu dirudinez, eta esakera ori neuk idatzia da. Beraz neuri dagokit, neuri bakar bakarrik, zure ostikada iasotzea, eta ez beste iñori.

Egia esan, ez dut abertzaletasunik saltzen ezta euskalzaletasunik ere. Eldu xamarra izan arren, oraindik erosten ari naiz, eta zorionez, nunai arkitzen ditut nereak baño abertzaletasun eta euskalzaletasun bikaiñagoak, zure idazkian esate baterako.

Bai, zuk bezela, askotxok uste izan dute aur-iolas bat dala “Irrintzi”, baña laugarren zenbakia ikusi duzutenean (batek “ezetz bi zenbaki agertu”; iaurti zigun), argi ikusi duzute iolasean ez gabiltzala, ez gabiltzala txantxetan, benetan baizik, eta “amalautsuok” “ogeitsu” biurtzen ere ari dirala. Bene-benetan gabiltz, bai, abertzaletasun zintzoenak eraginda zuk besterik uste izan arren. “Irrintzi”k EUSKERA TA AZKATASUNA ditu elburu, eta Euzkadiko AUZI LARRI bi oien inguruan ez dago txantxetarik ezta umekeririk be, ez orixe. AZKATASUN OSOA LORTU ARTE EZ DA IZANGO GENTZARIK; GUDAN GARA TA GUDAN IARRAITUKO DOGU, GAUR MAKAL TA BIAR GOGOR, BERA LORTU ARTE, idatzi du “Alderdi”n zuk ondo ezagutzen duzun norbaitek. Orra ba, gu GOGOR asi gera, ta gogor iarraituko dugu.

BATASUNA nai dugu, eta batasun ori JEL-ALDERDIAREN inguruan, eta besterik irakurri baldin baduzu, “Irrintzi”n ez duzu ondo irakurri, edo ez duzu ondo ulertu. Guk ez dugu EBB´ko iñortxo ere beztu, Agirre´rik ere ez, ori baiño geitxoago maite ditugu gure agintariak, nik beintzat. Ala ere Irrintzi´koak ez gabiltz “estatutu”

176 ustel baten atzetik, ez eta ibilliko ere. Jel-Alderdia be indartsuago, gogorrago ta sutsuago ikusi nai genuke. Eta ori esatea ez dut uste oben larria danik. Euzkadi´ren IL EDO BIZIKO garai onetan ixil, mutu ta amen-amenka iarraitzea, ori bai, geure Aberri laztana betiko urkatzea litzake. Estalki ta lotsa gabe AZKATASUN OSOA aldarrikatzeko garaian bizi gera Garciarena iaunak ain ederki “Alderdi”n esan duen lez (“Alderdi”-Bagilla).

Euzkadiren akatasunerako zuk diñozun “Frente” ori eraginkorra balitz, gaurtik onartuko nuke nik-neuk. Zergatik egin ez Jel Alderdiaren babesean “ABERRI-TALDE” ori? Zergatik ez gera alkartu bear EUSKERA ta EUZKADIREN AZKATASUNA aintzat dauzkagun guztiok? Ez al da lotsagarriagoa, milla bider negargarriagoa ta galgarriagoa españarrekin paktu zoroetan naasian ibiltzea? Españar erkalzale203, bakalzale204 ta bestelako piztiak laztantzen ibiltzea? Obe genduke euskotar guztiok talde bakarrean alkartu ta Euzkadira begira iarri “Madrid´en zein litzan obe, zein egoki aztertzen” ibilli gabe, “Alderdi”n zuk ederki idatzi zenduan lez.

Ez, iauna, “ez dogu nai dogun guztia” esango, baña Euzkadiren osasunerako bearrezko deritzaigun guztia bai, eta argi esan ere, ezelako lotsa gabe. Ondo daki Iaunak ez gabiltzala ekintza gogor ontan guretzako irabazi billa, ezta arrokeriak edo apenkeriak (bengantzak) eraginda, ezta txalo merke batzuen billa be. Ondo dakigu gaiñera, beste askok ere arrika egingo digutena, beztu ta irainduko gaitutena zuk bezela. Ala ere pozik eskeintzen ditugu naigabe guztiok EUZKADIREN AZKATASUNERAKO. Lauaxetak idatzi zuen lez, “Dana zor iako maite dan AZKATASUNARI”.

Berandu da, gaberdia, egunez atergabe lan egin ondoren erbeste-aldi onetan gosez ez iltzeko, nere atsedenari zenbait ordu ostu dizkiot zuri erantzuteko eta nere “siñale”k utzi dizun mingostasuna arintzeko. Bear bada, ez dut iaritxi. Ala ere ez dezazula uste idazki luzeegi au gizon makal eta koldar baten igalia danik.

Agur...

Ibinagabeitia´tar Andima EBB´ra ez dut ber-idatzirik biali; nai baduzu, zeorrek igor zenezake.

Mark Forkada-Andima

159 Azkoiti´tik 30-X-53 Ibinagabeitia´tar Andima Paris´en Biotzeko adizkide Andima: Bazkal ondoko akaitakak205 [b]ukatuta, nere burua oraindik Paris´en dabill, da, atsegabez, zurekin gogoratu naiz nere barruak irikitzeko.

Zertarako etorri naiz?

Angers´en, larunbata eta domeka, pasatu nitun, Uri artako nezkatxarik politenakin. Bere etxean, baña, une gutxi biyok elkarrekin. Beti zeduan206, bat edo 203

Errepublikazale.

Monarkiazale.

205 Akeitakadak: kafekadak. Garbi dago Mark Forkadak ez zuela batere ohiturarik euskaraz idazteko eta Andima lagun egin zuelako hasi zela euskaraz idazten. Nahiz eta azkoitiarra izan, euskara atzendua zuen edo ondo finkatugabea behinik behin, eta horregatik zailtasunak ongi ulertzeko.

204

177 batemat, gure elkar itzaldiak kaltetzeko. Oso alaia, arguia [sic], ta polita da, bañan bere edertasunak eman dio arrotasuna, eta, bere barruak gutxi erakusten eztuala berdan207 bezela, etzat ainbeste gustatu. Gaztia bada ere...

Astelen eguardian, Tours´etik pasatuaz eta an, bazkalduaz, Burdeos´era artu nuan, gabeko zazpiretan arkitzeko. Gaba, Burdeos´en pasatzia pensatu nun. Uri aundia da, bañan gabaz ez nuan ondo ikusi. Baldakizu zer gertatu zan? Paris´en ez nuana ikusi, Burdeos´en “Folies Bergére”208 ikusi nuan; Au Français-ko teatruan, “Folies de Paris” gozatu nuan zortzireun franko pagatuta.

Urrengo egunian, Hendaya ta Donosti, gure aberri azpergarri au, biotzean miñ emanaz zartu zaidan209. Gabaz, azkoitiko gendea, pizkat piztu nuan, nere etorrera ta beren ongietorriakin.

Lenengo sorpresa osaba izetea aguertu nuan, nezkatxa “itxusi” eta beltz batena.

Bigarrena, etxean, iñok etzuten usten, aiñ askar etorriko nitzenik. Ai, au, jakin banuan...!

Oraiñ, -lenengo egunak, contu-contari, laister pasatu diaz-, oraiñ ba, nere burulan dana, berriz orra argitzea210 da. Dirua nagusi, lenengo txanponakin. Paris´era joango naiz, lan edo zerbait arkitzera.

Goizian, oian neguala, Nemesio etorri zan211, pregoia jota bezela, eta, gure pianua joyez, ni jantzi arte zai euki nuan. Itz pizkat eguin genuan, baño, eraño212, arratzaldeko iru orduan elkar; gogoz eta laza-laza, gure ezanak elkartu guiñuzen.

Alperrik da nerekin; ezkalluak ura bezela, Paris bear det. Emen ez dago bizi modurik. Etxean ni gabe ondo izan leiteke. Aitak atsegabea izanez, ni ondo ikusiaz, gustora egongo litzake. Gure etxean geiegi gaude, eta diruak anka egin diu. Naiago det, nere parte dana, laga –ez da asko- eta neure bizitza, neuk, bakarrik, eguin. Kostata, izen arren, prest nago. Asko gustatzen zat, bizitza lazaia eta diroduna, baña, baita, lan eguitia neure oneako, ez Francontzat, Ayuntamientuantzat, eta anai alperrantzat. Biar bertan, berriztuko nitzeke Paris´era213, zurekin –Guatemalara joan artian- azko ikizi leikelako.

Oraindik, ezertxo ez dakit, Uriben amagandik, baña bere lagunari idatziko diot berriak jakiteko eta ez puzkatzeko gure laguntasuna eta bere lanaren “ofresimentua” galdu ez daian214.

Ni eztakit nere izetie nola arkituko dezun. Neretzat, -ez dago ezan be[a]rrik-, maixo ta lagun aundi bat izantzea eta enuke nai, eguin degun kate au puzkatzia.

Euzkaldunak ez gera gure barroak erakustekoak, alare, uzten det zuk ondo ezagutu nazula, orregatik, lazai, nere asmoak eta gogorapenak ezan ditzut.

206

Mark (Markos) Forkada azkoitiarra eta Andima Ibinagabeitia lagun egin ziren Parisen. Markos dezente gazteagoa zen. Ez zuen euskaraz idazteko ohiturarik –orduan gutxik zuten- eta erabiltzen dituen adizki edo hitzak ere ulertzeko zailak gerta litezke. Saiatuko naiz zailenak gerta daitezkeenak edo azaltzen.

“Zeduan” hau “zegoan”, hots, “zegoen” da. Aditzetan, nagusia eta laguntzailea lotuta idazten ditu; nik bereizten ditut testua errazago jarraituko delakoan.

207 Ez duela behar den bezala.

208 Parisko kabaret famatu bat.

209 Sartu zitzaidan.

210 Parisen “aurkitzea”, “hor aurkitzea” ulertu behar. Beste gutunetan ere “argitu”, “aurkitu” bezala darabil.

211 Nemesio Etxaniz alegia. Biak azkoitiarrak eta biak Azkoitiko bizimodu estu eta tradizionalarekin nazkatu samartuta, ezin etsita bezala. Nemesio Etxanizek handik gutxira aldegin zuen Donostiara.

212 Ematen du esan nahi duela: goizean agertu zela Nemesio Etxaniz eta artean arratsaldeko hiruretan elkarrekin zeudela, kontu-esanaldia egiten.

213 “joan” esan nahi du itxura guztien arabera, joango litzatekeela alegia, han Andimarekin asko ikas zezakeela eta.

214 dezadan.

178 Balio baldimat215 zerbaiterako, ori arrapatu nai det, emen ezin leikela ikusita.

Lanak ez nau bildurtzen, gero, ondo izeteko baldima216, eta azkeneko urtiak Azkoitin ukatzekotan217. Orain, nere animak, nere gastetazunak, nere azmoak, indarra ematen dit, bizi lazai au laga eta zallagoa bizitzeko.

Zuri biotzeko barrotazunak arkituaz218, orain, zuk, urrengo kartan, emaidatzu konsejo edo zure iritzeko azmoak. Bañan, azkar.

Badakit pizkabat sentitu eguintzenduala219, nik, Paris, lagatziakin –elkarren laguntasuna jarraitua-, baña, nik ere bai, bi aldiz: Bat, Paris´ek daukan atseguintasuna laga, eta, bestea, gure, elkarrekin eman ditugun “ordu goxoen” adizkidetasun gertamena, oraiñ, denborak eta urrutiak, gutxiago zamindukogulako220. Bañan...!

Irakurri al dezu “Le Suisse”? Nai badezu bialduko dizut. Besterik ez da arkitu, alegiya, lenengo egun auetan, zalla det, idaztia, lanak eta lagunak ez dia lagatzen. Or baño beranduago juaten naiz obera.

Azkar idatzi eta nik, berialaxe, bialduko ditzut nere lanak eta nere berriak.

Barkatu nere euzkera –lenengo karta gure itz maitian- eta laizter arte.

Bezarkada kuttun bat. [sinadura- Mark].

Danai ezkumuñak. Erderazko karta irakurriko dezu.

160

Paris´tik 1953´gko Azaroak 4221

Forkada´tar Mark Azkoitia´n Adiskide miñ, Biotza pil-pil eta begiak ñir-ñir zure eskutitz zoragarria irakurri dut. Ba´du zure idazkerak alako ikutu bat bularpean daramazkigun biotz gogortxo oiek ere xamurtzekoa, biguintzekoa. Ez, nik ere ez ditut errex aski aztuko, Mark, uri ontan elkarrekin eman ditugun ordu atsegiñak. Egia esan, Montparnasse´ko geltokian azken agurra egin nizunean, ene aragi-puxkatxo tauparia saltoka asi zitzaidan atsekabe minkaitz baten menpean. Aundia da gero! Zurekin gure aberri errukarri ortako argi-errañu bat etorri zitzaidan erbesteko gau beltz au argituz, ariñegi itzali zitzaidan ordea...Eta emen iraun bear, beti ere amets zoroenak egiñez, iñoiz ere egi biurtuko ez diran amets eroak...Bañan ixo...ni ere romantikotzen ari naiz, eta etzait olako biderik komeni, zartxoa ere ba´naizeta. Surrealismu zikiña askoz egokiago datorkit noski.

Zure itzetatik ikusten dut, Paris au barruraño, ezur muñetaraño sartu zaizula. Ez da arritzeko. Ba´du uri eder onek, gazteak ez-ezik, zarragoak txorarazteko indar berezi bat. Ni anka bat jasota nago, dakizunez, emendik alde egiteko. Ala ere ezin dut etsi.

215

Baldin badut.

Baldin bada.

217 Izatekotan, hots, igarotzekotan, esan nahi duela ematen du. “Ukan” hori Andimari ikasiko zion.

218 Hemen dudarik gabe “arkitu” horrek “agertuaz” esan nahi du.

219 Sentitu egin zenuela.

220 Saminduko duelako. Hots, testuinguruan, “nahiz eta denborak eta urruntasunak arinduko duten samina, adiskide bat ezin ikusiarena”.

221 Makinaz jotako gutun honek zenbait tokitan eskuz idatzitako esaldiak ditu. Dataren azpian: ¡O tempora, O mores! Ciceronen esapide famatua, kasu honetan: Haiek bai garaiak, eta haiek bai ohiturak (edo hura bai bizimodua!)!

216

179 Maitearen beso-artetik indarrez aterako luketen maitaria baño minduago nago. Beraz ez da arrigarria zurekin gertatua. Ogeitabost urte eder, gaztetasuna, kemena (sans arrière penséé). Bañan, nere illoba maiteena aolkatuko (zera...akontsejatuko) nuken bezala aolkatuko zaitut zu ere adiskide. Lenago lan ziur bat arkitu gabe, ez Paris´era etorri.

Gazte asko ezagutu eta ikusi ditut emen Euskalerritik etorriak. Baten batzuk garaitu dute, oso gutxik, geienak putzurik beltzenean erori dira, erri onek txoratu eta galdu ditu.

Nik uste, poliki ezagutzen zaitudala, Mark: zintzoa zera, trebea ere bai, lanerako ere gertua. Zuri komeni zaizun bezalako lana emen arkitzea ordea, ez da errexa. Zeure beteko lana arkitu ba´zenezake, etorri, ez zera gaizki biziko eta gauza asko ere ikasi al izango dituzu etorkizunerako bide zabalago eta argiagoak billatuko dituzu. Azkoiti´ko xulo polit ori ere ezin duzu aztu ordea, eta emen ere ez zenuke aztuko. Ederki diozu zure eskutitzean “azkeneko urtiak Azkoitin bukatzekotan”: itz auek erriari eta familiari ere diozun maitasuna argi asko erakusten dute. Maitasun orrek222 ain zuzen ere, bide zuzenetik ibiltzeko gure biotzari eusten dio; neretzako beintzat gidaririk sendoena izan da, zerua ta inpernua baiño sendoagoa. Beraz, gizonki gauzak aurretik pentsatu erabaki baiño len. Bada euskerazko kanta polit bat “Gaztetasunak bai nerabila – Airean enara bezela” bañan airean ibili baino len, lurrean sendotu bear ditugu ongi geure oñak.

Bart, Colisèe´ko bar-berri artatik pasatu nintzan. Utsune bat arkitu nuen, zurea alegia. Idatzi al zenion ango emakumeari? Ez nion galdetu, baezpada ere, bañan zurekin pentsa-pentsari ari ote zalakoan nago...Gaukari gogorra zaitut (gaukari –noctivago “Yo soy noctívago...como el murciélago” Ruben Dario´k) eta emen baño beranduago etzaten zerala diozu...Kasu mutiko...osasuna ere ondasuna da.

Etxeko berriak...betikoak. Pruden egun auetan polikixeago egon da; tentziua 30 etik 21´era jetxi zaio eta alaigo ere arkitzen da. Pozik irakurri dute beste guztiak zure erderazko karta. Nik ere irakurri dizkiet, erderara itzulita, ematen dizkidazun berri batzu. Atsegiñez entzun ditute.

Bi edo iru egun lenago, emen argitaratzen dugun paper zikin bat bialdu nizun.

Artu ote duzu? Jakin nai nuke. Nemesio´k ere zurekin egon ondoren idatzi zidan.

Erantzun nion, eta dagoneko eskuartean izango du nere karta noski.

Orain beste gauza bat. Euskeraz ederki idazten duzu Mark eta jarraitu aurrerantzean ere, gure izkera errukarri au lantzen. Gure literatura bidean laister izarretaraño ere iritxiko zera. Ez naiz gero txuriketan ari, egi-egitan baizik. Ondo dakizu txurikatzalle ez naizena...Biali len-bai-len, zure lantxoak eta pozik argitaratuko dizkitzut emen edo Guatemala´n. Jakiña, ez utzi erdera alde batera, ekin ortan ere bikainki idazten duzu-ta.

Nik uste, adiskide zintzo egin gerala Mark, eta ez nuke iñola ere gure arteko adiskidetasuna eten nai, eta ez dut uste ain errex etengo danik ere. Ondo dakizu nun nagoen, eta nik ere ondo dakit nun zauden. Neregandik nai zenuken edozer, lasai aski esaktu, nere eskuan baldin ba´dago, pozik aundienaz egingo dizut eta. Emen eta edonun zuri laguntzeko pozik beti ere arkituko nazu.

Bukatu baino len nere eskumunik beroenak igorri nai nizkieke zure aita maite eta senidiei ere. Ez ditut ezagutzen, ala ere aski ezpala, arbola guztia maitatzeko.

Zuretzat, Mark, adiskide erbestetu onen laztanik kutunena. Laister arte. [sinadura eskuz. Eta beste esaldi hauek ere bai:] Zorionak osabatu zaitutelako. Matxoak223 neskato beltz politari. Ikasi zuk ere. Agur.

222

Aholkuak eskatu dizkion ikasleari –maisutzat zeukan Markek Andima- iloba bati bezala aholkuak ematen ari, aitortzen digu Andimak berarentzat garrantzizkoagoa izan dela familiaren eta herriaren alderako maitasuna fedearen alderakoa baino nola jokatu erabakitzeko orduan.

223 Musuak.

180

A! Andima´ren berriak ukan ditut: gudaritxo bat ekarri omen dute. “Azkoitiko Azkaraten” bezela, gauak ez ditu nonbait, lotan pasatu. “Azkoitiko Azkaraten/andre gizonak obe baten/neska mutillak beste baten/zirtzili-zartzala egintzuten”.

161 Azkotitik 1953ko Azaroak 4´an Ibinagabeitia´tar Andima Paris (eder ortan) Adizkide biotzeko: Lambruak dizdiri, gure kale bakarrak, azkeneko gaukarik edo gauchorik uztuaz, pake zamurran geratu diraz. Serenuak (Ave María Purísima, oraindikan, orduan, diarka eguiten debenak) itz azpergarriak ezanaz, utzi ditut, zugana, nere idatzi gaxo ontan, nere berriak biurtzeko. Ordubatak jo eta Italiako emisora batek tanguakin nere idatz-karta (eskutitz) aizeatutzen du.

Gaurko eskutitz nerea, ez da izango, lenengua bezelako, berua, Paris´ko gauzak bideraturik224. Oraiñ, pizkabat lazayago nago. Zure eskutitz orrek aolkatuaz, beste modu batean ipiñi eguin nau. Iru aldiz irakurri det zure eskutitz oso eta betea. Gesurra izango litzake, ez nuala, negar eguin, posez irakurtzen –Neskatza, frantzesa batek, sentimental ezate zidan, eguia, nozki.

Bañan...

Mundu txarri onekin, ezdago, gauza onik. Oraintxen, odola irakiten jartzen zat, orren urruti egotia zugandik. Bai, Andima. Badakit, zer gertako zaten; Pizkanaka, aztu, edo laga eguingo diot nere Paris´ko geuze, itz edo laguntasunari.

Derrior, be[a]rko, nik jarri bear det, urrengo ibillera edo viaje batekin pentzatzen. Berriz, Azkoitiko taldian zartzen a[r]i naiz, burua txikitzen, urrutiak urretzen (empequeñeciendo los horizontes) Au, ezdenai, ezdenai225...!

Etxean ezdago fundamentorik; aitak nerekin nai dula dio; Oberatu, berakin lo eguiñ, egunez bere bearrak eguin, eta, gero tabernan lana. Oraiñ, gabian bakarrik daukat zerbait idazteko denbora. Arratzaldian, ordu bat edo bi, nere lagun edo ezagunak ikusi edo Loyola aldera pasiratxo bat eguin, azko al da?

Ai, Andima! Anai artian guero, ezdago bearrezko alkartasunik, bakoitzak beragana eguiñaz, elkar denbora galdu, eta izorratuaz. Arrebak nerekin ondo konpontzen dia, baña, biurregixak dira besteakin, eta,...

Baña, baña, zuri orrelako gauzarik etzatzu importa; ez da egia? Barkatu, nere junak226-.

Gaur eznago idazteko moduan. Eznuan uzte gaur eguitea baiño. Juanita, Pruden´en illoba, sapatuan (larumbatan) dijua, nere Uri maitera, eta ezan diot, nik idatziko[de]tela gaur jakiñan gaiñ egoteko. Eta...

Nola, domeka o igande goizian, zazpiterdi zortzirak bitartian, Austerlitzera arkituko dan, eskatzen dizut, zuk, geltokian, onguietorria ematia, albazenduke.

Badakit goizo dana, eta igandia lo eguiteko eguna dana, baña, neskak pozez izango litzake, alegia, prantzezez baterez ezdakita.

224

Ez dakit ziur hori jartzen duen.

Ez dut nahi, ez dut nahi.

226 Nire joanak?; burua joan egiten zaiola alegia?

225

181 Hendayen amarderditan irtengo du eta, nere uztez, zazpiretatik zortzireta arkituko da Paris´en. Eta, beltzez jantzita, txapel beltz bat, buruan ekarriko du. Laister ezagutuko dezu, geuze auekin. Azko ezkatzia al da?

Louriak artu[ta] nago, eta laga eguingo det, beste baterako, nere, zurekin, itz eguiteko gogua. Etzat ondo etortzen, gaur, euzkal idazte au. Nai, baña, ezin. Obera noyaz. Bañan, ez, gaur arkitu detan geuze bat ezateke.

Bi lagun gazte idazten dia, Bat Azkoitin eta bestea Afrikan. Erretrato bat erakutzi dit azkoitiarrak. Soldau jantzita, bere erretrato ortan au jartzen zun: “A mi mejor amigo Iñaki con el afecto de su mejor amigo”.

Zer dauka onek shelebria?

Ezerrez! Ez batak, eta, ez besteak, ezdakite ogei itz erderaz. Ala dago, gure euzkalerria!

A! Ujolde (inundación) aundian pasatu eta, berriz, Azkoitiko fabrika bat, huelga egon da. Arrazoyakin, 115 pestakin bialdu zituzten, etxea, larunbatan. Laister etorri zidan 227. Bi egun, gero, ezerrez. Urrengo sapatuan, diru pizkat geixo. Gizajoak!

Benetan, urrengo eskutitza, obeagua eta luseagoa izango da. Barkatu, nere itxusi eta euzkera zikiñ au. Ez nijua irakurtzea, puzkatu bildurraz.

Urrengo arte (Juanitarekin beste eskutitz bat bialduko dizut) Ezkumiñak, Cuesta-ri, eta nezkatza frantses-goxoari.

Maitazunez, bezarkada sendo bat, zuretzat, aztueziñeko adizkide, [sinadura: Marcos] Cariñosos recuerdos para Pruden, que ya estará contenta por lo de Juanita y a Mari, Manolo y Rafael, un gran saludo, desde este triste Azcoitia.

A Basi le escribiré.

Recuerdos para todos. ¿No hay que traer pan?

228

162

Ibinagabeitia´tar Andima´ri

Andima, adizkide miñ: Barkatu, bañan, orain ezin leiteke dirua bialdu. Eztaukat.

Urrengo bialkunakin izango da, bañan, Guatemalara joan baño lenago.

Artu al dezu nere eskutitz?

Lan da lan, demborarik ezdaukat neure lantxo edo idatziak eguiteko. Au Mundua!

Benetan, lotzatu egite naiz nere ezin bialdu onekin. Lotzagabea naiz, baña...

Urrengo arte!

Besarkada kuttuna [Sinadura: Mark]

163 Paris´en Azaroak 19-53 227

Guardia zibilen txapelokerra eta biboteak marrazturik, guardia zibil hitza ez jartzearren.

Ez du datarik, baina 1953ko azarokoa izan behar du, 4tik 19ra bitartean idatzia eta igorria, Andimaren honen hurrengo gutuna, hain justu gutun honi emandako erantzuna baita.

228

182 Forkada´tar Mark Azkoiti´n Adiskide maite, Ez gero neri aitatu txanpon konturik... bestela Azpeitijen esaten diaben bezala “Kristorenak artuko ituk” eta betiko asarratuko naiz zurekin. Zaude lasai motell, orregatik ez gaituk itoko-ta!

Zure karta juxtu-juxtuan etorri zan, sapatu eguerdian. An joan nintzan igande goizean Juanitaren zai. Bereala ezagutu nuen, oraindik trenean bertan zegola. “Zu altzera” galdetu zidan Azkoitiko izkera musikalean. Ordu erdi baño len, etxean geunden “tia”ren malkotxoak txukatzen. Etxekoek arrera ezin obea egin genion neskatxari...eta zure bonbillari. Arratsaldean an bildu giñan, sukalde illun artan, alare gure barneak laster argitu ziran edari-goxoaren berotasunarekin. Eta nolako beroaldia, Jaun maitea...Nik gaueko amaikak inguruan, etxetik anka egin nuen aize preskoa artzeko, ala ere ezin odolik epeldu, bai zera ere! Azkenean izor-lanean bukatu nuen gaua, Illargiak, gauero, Paris´eko kaleetara ixurtzen dituen birjiñatxo oietako altzo goxoan. Orra ire arduaren ondorenak. (Ipuitxo auek ez gero, iñori kontatu: ba´dakik, paristarrak ez gaituk azkoitiarrak).

Juanita´k izan du almen (poder) bere izekoaren arima naigabetuan. Ara txundituta gelditu naiz! Bart, izketalditxo bat izan nuen Pruden´ekin. Biok bakarrik geunden. Arritu zaite adiskide! Gertu dago Azkoiti´ra bere illobarekin itzultzeko. Ala esan zidan beintzat. Gauza obeagorik ezin zezakela egin erantzun nion nik. Lenago ordea, emengo gauzak bear bezala konpondu bear dirala ere esan nion, etxeko kontuak, diru naiko artu dezake, eta emengo beste gauzak bear bezala likidatu. Jakiña au ezin diteke illebetean egin, bañan len bait len asiko da noski erabakia aurrera eramaten. Nik lenago ere esan nion, Azkoiti´n baño obekiago iñun ere ez zala egongo, bañan ez zidan sinistu nai. Orain Juanitak “tia Azkoitira jun bear degu biok, emen baño obeto egongo zera-ta” esan dionerako, orra gure Pruden onak bereala sinistu dio. Juanita etorri danetik, gaztetu egin zaigu etxekandria, korsia ere jantzi, pintura pixkat ere musuan eman du, eta poz pozik dago. Osasunez ere, lenago baño askoz ere obetogo dago.

Esperantza aundia dauka Pruden´ek, oraingo mediku onek sendatuko duela-ta. Nik ere ala uste dut. Beraz berri ederrok eman izkiezu bere familikoei, poztuko dira-ta.

Ni oso naigabeturik arkitzen naiz ordea. Baña zertako kontatuko dizkitzut nere samiñaldiak? Beude. Ba al dakizu zer egin dudan, edo egiten ari naizen, nere tristurak ixiltzeko Virgilio´ren Eneida euskeraz jartzen. Gauero ekiten diot, eta ia iru liburu latiñetik euskerara ditut. Eztakit zertako...bañan guri ere egunen batean ez al digu egunsentiak irripartxoren bat egingo?

Datorren astelenean (Novembre 23) nere boza entzun nai al dek? B.B.C.´tik (Españara´ko emisionean) euskeraz itz egingo det. Gure Poeta zaharrenaren [sic] (Detzepare 1545) rezital bat emango dut: iru olerki irakurriko ditut eta gaiñera komentarioak: iru olerkiak auek dira: “Judizio Generala”, “Amoros sekretuki diranak”, au da sekretuan maitatzen diranak, “Potaren galdatzia” muxu-eskea, eta az[kenik] “Euskera Ialgi adi plazara”. Entzuten baldin ba duzu, esango didazu nola nere boz ederra iruditu zaizun. Detcheparen euskera oso arkaikua da, bañan eder-ederra, olerkiak ere bai. Esaiozu Nemesio´ri ere, aztu gabe. Biar egingo dut emen diskuaren impresinua.

Au B.B.C´tik, nere bigarren itzaldia izango da. Ai egunero balitz...

Ni ere, Mark, pozik ibilliko nintzake Loiolako kamiñutik...Gauza auek pentsa eta irakurtzean ez dakizu nolako erri-miña sortzen zaidan nere biotzean...

Ba dakit lan asko egiten dezula gizajo orrek. Bañan ikasten al dezu? irakurtzen al dezu? Gaztea zera eta ez dezu buru-lana bazterrean utzi bear. Gure errietan ondo

183 dakit zer gertatzen zaigun danori, neri ere orrelako zerbait gertatzen zitzaidan, astotu egiten gera pixkat. Beti kontu berdiñak, beti gauza berak...Gai zeran ezkero, ekin kulturari ere eta uste baño lenago gogoan dezuna iritxiko dezu. Gazteen artean kultura batzartxoak egin bear zenitueke. Iru, lau, aski dira ortarao. Azkoitian beti izan dituzute gazte buru argidunak, eta orain ere izango dira noski. Astean ordubetetxo bat, ez da aski...Euskera ere kontuan artu ordea, gure izkera ere kultura-bide ederra dalako.

Urrengo baten, gaurko au luzeegia ere ba´da, artikulu batzu erderaz idazteko gaiak bialduko dizkitzut, “Voz de España”n argitaratzeko egokiak eta Azkoitiari eta euskal litera[tura]ri urre-urretik datoskionak.

Zurekin asten naizenean ez dakit nola eten adiskide. Bearko ordea.

Besarkada maitekor bat artu ezazu, eta iainkosak (las diosas) zure b..iotzarekin jostatu bitez (zera...par ici la charrogne) Oroitzen?

Beti ere zure

164 Paris´en 1954´gko Ilbeltzak 29 Mark adiskide maitea, Ez nian espero ire bigarren karta. Nolako poza artu nuen zure artikulu bikaña irakurri nuenean. Itza itz, eta nik uste nuen baño askoz obeto bete dezu. Aurrenekoa izateko, meritu aundia du zure idazlanak, euskeraz ere ezpal oneko idazle nabarmentzen zaitulako. Begi zorrotza duzu, ingurua aztertu ta gizonak ere ezagutzeko, luma zorrotzagoa berriz, zure begien aurretik igarotzen diran tipuak deskripzino pizkorrez biziarazteko. Zu bezelako idazleak bear ditugu euskeraz gure betiko eliz-lelo aspergarriak aldebatera utzi eta giza-lelo bizigarriak erabilliko dituana. Jakiña, izkera oraindik, ez duzu bear bezala ezagutzen, eta noiztanka euskeraren espirituak iges egiten dizu. Bañan, Mark adiskide, utsune ori laster bete zenezake, oso txikia baita, euskera irakurriz eta idatziz. Izkerak bide ortatik ikasten dira. Nik uste ain ederki asi dezun bide ortatik jarraituko dezula. Euskerarentzat ere etorriko dira denpora obeagoak, eta orduan gure izkera orain arte ezagutu ez dituen edertasunez apainduko da. Eta zuk ere apainketa ortan parte artu bear duzu, euskaldun jatorra zeralako. Guztiok gaude bearturik gure ondasun bakarra, euskera alegia, dagoen zulo beltzetik betiko ateratzeko.

Emen bialtzen dizut zure idazlana neonek idaz-makinaz jota. Oso gauza gutxi zuzendu dizkitzut guztiz ondo idatzia dagoelako. Esakera batzuk ez ditut ondo ulertu ta, bear bada, gaizki zuzendu ditut. Ori zeuk ikusiko duzu. “Euzko gogoan” argitaraziko dut, literatura-sailean, eta sarrera itz batzu ezarriko dizkiot zure aurkezpena (prezentazinoa) egiteko229.

Zure idazlana artu nuen egunean bertan Mirande´k bi ipui bialdu zizkidan. Bata Kafka´ren itzulpen bat eta bestea berak asmatutakoa. Mutiko onek, zure edadekoa da, arrigarrizko estilua dauka bere-berea ta pertsonala. Ba´du E. Poe´n tankera pizkat, baitare oraingo surrealisten ikutua ere. Euskaraz ez da orrelako ipuiñik iñoiz ere idatzi.

Orain beste batzu idazten ari da. Igandean ikusiko dut eta zure idazlantxoa erakutsiko diot. Asko gustatuko zaio segurki.

Jon nere adiskide aundia da, naizta biok gogoz eta pentsamentuz ere, berdiñak izan ez, Euskerak alkartu gaitu eta urte askoan gure adiskidetasunean jarraitu degu230.

Ondo diozu zuk, ez dala errexa benetako adiskideak billatzea. Ez orixe.Bañan nik adizkide on bat nere bidean arkitzen dedanean zintzotasunez eta maitasunez gordetzen det. Eta ori gertatu zait Jon Mirande´kin ere. Oso adiskide gutxi dauzkat, nere biotza 229 230

Ikus “Egun on!” in Euzko-Gogoa 1954, irail-urrilla, 9-10.

Aitorpen jakingarria, Mirande eta Ibinagabeitiaren arteko harremanaz.

184 edonori ez diodalako zabaltzen, are gutxiago ematen. Bañan zu Mark, nere benetako adiskideetakoa izango zera, eta ez zaitut iñoiz aztuko naiz ta munduaren bazterrenean egon. Ezin aztu izaten ditut gure izketa ederrak eta gure ibillera politak.

Zure azkeneko La Voz´eko idaz-lana astiro irakurri nuen, artikulu arren barnean adiskidetasun berezi baten zantzuak (signos) ageri ote ziran ikusteko. Barneak ala eman ziran, eta zure kartan Marcel Proust aipatzen dezu. Ez dakit zer zan, bañan biziki maite zuen bere laguna. Eta maitasuna, ut sic, filosofoak lioketenez, garbia da beti ere, eta gurena. Nik ala uste dut beintzat eta zuk? Besteak atze-aurreko zerak, akzidenteak dira, kontuan eukitzekoak alare. Bañan adiskidetasuna gauz guzi oien gainetik dago maitasunaren frutu bikañena bezala.

Geiegi luzatzen ari naiz. Ez nuke nai gaurko au azkeneko karta, Paristik egiten dizudana alegia, izan dedin. Bañan baezpada aurrera jarraituko det pixkat geitxoago, atsegin zait bada zurekin jardunean aritzea.

Ez didazu sinistuko, bañan zuk erabilli zenuen erlojua, zeuk utzi zenduan lekuan dago oraindik. Ikuturik ere ez diot egin. Pozik bialduko nizuke. Nola ordea? Korreoz gauza auek errezegi galtzen dira, gañera Azkoitia´ko iñori ere ez diot eman nai zuri eramateko. Astakeri bat egin zenuen nik esan nizunean ez eramatearekin. Ortxe daukat eta zeuretzako izango da nai dezunean.

Santander´ko zure ibillerak gustokuak benetan. Bai, Jainkoak gure pekatu goxoak, askok uste duten baño errexago parkatzen dizkigu. Bañan ortarako ere, gaztetasuna bear...Alare, Mark, kontuz ire zakiltxoarekin ez lan geiegi eragin, bestela beti eukiko dek eske. Ni gazte nintzanean, orrelako zerbait gertatzen zitzaidan. Gaur ordea, kaput, noiztanka lanak ematen ba´dizkit ere. Lengo batean, apari eder baten ondoren, Rue Ponthieu´n, gure etxetik urbillean dago, zoragarrizko gabats (puta antziñako euskeraz) arkitu nuen eta zazpigarren zerua ere ikus-erazi ziran. Txukuna, apaiña eta espirituala zan...franco ederrak ere kosta zitzaizkidan. Zertako ukatu? Nik ez dut duban potorrik arkitzen eta alako fiñik ain gutxi. Ontaz aski.

Basi emen dago. Oso etxe ona arkitu du bere lanerako. Jakiña ederki astindu ditugu Azkoiti´ko ipuiñak eta goraberak. Arek esan zidan Gabon zar egunez Atano IV´ren alaba ederrarekin mamabo dantzatzen ekin zeniola. Ta nola zegoen Markos´en mango galdetu nion: “Ori berak jakingo du”. Urrengoan esango didazu.

Juanita oso aspertuta dago. Pruden trikua baño arantzatsuago jartzen ari zaio egunetik egunera. Izugarrizko karraxiak egiten dizkio, eta neska gaixoa or dago bere izebari nola poza eman ezin asmaturik. Arratsaldean lanera joaten da, izebaren adiskide batzuen etxera, txanpon batuzk ateratzeko. Pena aundia ematen dit neska onek. Biar Prefeturara joango gera biok paperak konpontzeko. Baña Mark, ez bere etxekuai kontu auek esan, minduko lirake-ta. Gañera ez det nai iñork konta-katillutzat artu nezaten.

Emen ari naiz alegin guztiak egiten Pruden´ek etxea ondo trapasatu dezan, gero Azkoitira joateko. Bañan bildur naiz, arkitu ondoren, gure emakumeak ez ote duen trapasatu naiko. Batzuetan Azkoiti´ra bear duela esaten du, bestetan ordea ez du zuen errira joateko gogo aundirik erakusten. Zerbait antolatuko det juan baño len.

Atzo kontzertu entzungarri bat aditu nuen Theatre des Champs Elysées´en.

Ementxe bialtzen dizut programa. Prokofief eta Bela Bartok batez ere atsegin izan zitzaizkidan. Aien musika garratza ederki baino ederkiago dator nere sentimentu garratzekin. Zu aspertu egingo ziñan nunbait, zuri musika goxoa gustatzen zaizu-ta.

Operara joan nai ba dek nirekin, etorri adi arin-arin.

Ementxe bukatu bear det, bestela biar arte idazten egongo nintzake, zu nekatzen nagoela oroitu gabe.

Nere laztan xamurrena artu ezazu adiskide maite orrek. [sinadura eskuz]

185 Le Monde eta Le Figaro´ko rekorte batzu bialtzen dizkitzut. Matxoak.

165 Guatemala´n 1954´gko Gabonillak 28 Forkada´tar Mark Adiskide kutunari, Ez dakizu, Mark, zer nolako biotz dardara nabaitu dudan zure gabon-agurra irakurtzean. Bai, adiskide, arrazoi guziak dituzu zurekin. Ez uste, ala ere, aztu zaitudanik, ez orixe. Maiz gogoratu izan zaitut urruti auetan, eta sarritxo burura etorri zait Paris´en esaten zenidana, “bein Amerikara ezkero, nere Europako adiskideak aztuko nitula” alegia. Lenago ezpadizut idatzi, ez da gogorik eneukalako izan zuri idazteko, alperkeriak eta etsipenak ere –egia aitortu dezadan- iota negolako baizik. Bai adiskide, etsipenak iota –Eibar´ko euskeraz desmoralizauta esango genuke- gezurra badirudi ere!

Makiñabat bidar damutu zait ona etorria. Ai gure Paris ederra; biotza ez-eze gorputz osoa ere bere urrezko katez lotzen digun Paris zoragarria! Nork esan zidan zu uzteko?

Nor eragin zidan txorakeri ori? Deabru beltzen batek noski...Orain ordea ez dago besterik, eta ementxe iraun bear...ementxe egon bear. Lenengotan alde guzietara idazten asi nintzan, baiñan laster ikusi nere antziñako adiskideak nik eurak baiño len aztu nindutela. Eta orrek ere min ematen zidan, min sakona.. Utzi ditzagun alde batera balkoak eta goazen bestetara.

Aurrenik, Mark, artu itzak nere zorionik beroenak Urte-berrirako! Alaitasunez, pozez eta ondasunez gaiñezka urbilduko al zaizu lasterka datorkigun nexka gaztea, urteberria alegia!

Zure adiskidetasuna barneegi sartu zitzaidan biotzean, orrela, beste gabe aztutzeko...Ona emen agiri bat. Gogoratzen al zera euskeraz idatzi zenun “Egun on” idazlantxo artaz? Illabete bada irarkolan dagola, eta Euzko-Gogoa´ren datorren zenbakian agertuko da, txukun ta dotore irarrita, zure izen ta guzti. Ez dizu poz andirik emango bear bada, bañan neri bai beintzat, zure izena ta zure idazlana gure beste idazlanen artean ikusteak. Gu emen gogoz ari gera euskeraren alde, bai ariko ere!

Neonek argitaratzen dut Euzko-Gogoa, eta zenbaki bikaiñak eman ditut guzitariko lan ederrez beteta. Orra bialtzen dugu, eta oso ederki iristen da. Orain berriki zuk ezagutzen duzun Azkoiti´ko mutil gazte bat ere arpidetu zaigu; beraz zure errian ere sartzen da.

Aurten egin dedan Gabona iñoizko xelebriena izan da. Bi euskaldun batu giñan emengo iatetxe batean, bata donostiarra –Bilbao´n sartu zan aurreneko errekete bat- eta ni. Oso ederki konpondu giñan eta naiko kantarik ere egin genun, euskeraz iakiña, emengo mutu auek ikaratuta zeuden guri entzuten. Aparia...langosta bana, oillasko bana, Riskal ardoa, koñaka ta abar eta bukatzeko txanpan botilla kaviar ta guzi. Ondo sakelak izorratu genitun, dolar ederrak bota bai genitun...Emen dolarra dugu dirua. Bañan or konpon: gau ederra eman genun beintzat..Ala ere edari-lurrunen artean antxen agertzen zitzaidan nere Euskalerri maitea ta nere ango adiskide maiteagoak...

Prudentxi Paris´en omen dago oraindik. Ala esan zidan Pedro Beitia´k nerekin egon baita emen egun batzuetan. Andik atera baiño len dana konpondurik utzi nion, eta diru ederrak artzeko eran. Baiñan ark ere ezin Paris utzi. An omen dago Fernando bere anaia, gora-bera ori antolatzeko. Egunotan idatzi bear diet Paris´a.

Bukatzera noa, adiskide, bestela aspertuko zaitut. Ez uste bada, aztu zaitudanik; gure arteko adiskidetasuna ez da oraindik eten ez eta etengo ere!

Nere laztan beroena ar ezazu Mark.

186

166 Eibar´en 18 de Enero de 1.955 Nere adizkide aundienari: Ez det gezurrik ezango. Zure ezkutitz ederra artu, irakurtu eta malkua begira etorri bat izantziran. Zuk uzte baño geiago maite zaitut nik. Neretzat, zu izan ziñan ezkubia eta ezkerra, zoragarrizko Paris´en eta beti betiko zartu z[itz]aidan zure laguntasuna, zuk bezela azteko. Ikusi dezu, nik billatu det nun zeran, eta nik lenen idatzi. Ez dago azterik, egunik edo illarik, zure nortasuna, andik edo emendik arkitzegabekorik. Aztu? Nola aztu? Ezan bai milla bider “txarri arek, beiñ Ameriketara joan da, bizi ez bagiñeke bezela”.

Badakizu, azkok baño obeto, ni nolakoa naizen, eta oldoztu bear dezu, neri etzatela aztutzen geuze ederrik. S. Zweig´k ezaten dun bezela: “Geuze ona ez dala aztutzen”. Neretzat izan zeran bezela eta nik aztu? Beti-betiko ipuña det, nere buruko lan dana dala, laguntasun-jarduna, eta zu ta ni lagun egiñ giñan, bai xelebre, bañan sendo. Ez urrutiak, ezda ere, urtiak, daukade importantzirik gure laguntasunentzat.

Alaxen ba,...laga kontu orri eta goazen nere oraingo agiriana. (actualidad).

Gabeko amabi-terdiak jo dituzte Eibar-ko elizako erlojoan, eta Tchaikowsky´n abestiakin, emen zure eskutitzari erantzuten. Irrate-etxean bakar-bakarrik nago. Nai izanezkedo, iriki irratia eta “Gora Euzkadi azkatuta” diadar egiteko moduan. Emengo jauntxo bat bezela nago. Bakarrik, beran oldoztasunetik ondo ertena, eta ez uzte, berak ez dakiela; oraiñ bi edo iru egun, directoriak ezan ziran, arek badakiela nik ezdetela berak bezela oldoztuko detenik, bañan, irauteko, bezte geuze ederro billatu arte. Onek arrokeri pizkat bat eraman ziran, siñalia, balio detena, bearra nitzela emen. Eibartarrak azkok galdetzen diete, ni ere, Falanjekoa al naizen, eta ezetz ezaten diotenien, guztora jartzen dira. Zuk ezate zenduan baña, ni naigo-det, komunita izan, falanjista baño. Auek dira, belar txarrak, gari garbian. Eta gari garbia da Españiko erria, zintzo eta tontoa.

Egun batetik beztera joango naiz emendik. Alfa´ra argitu231 det lantxo bat publizidade gañean, eta azmo politak jarri dituzte. Oraiñ, zai egon bear. Beztela, orrek gaizki urtetzen badu, laister ezkondu eta biyon artean, denda polit-bat jarri. Geiena, liburu-denda bat, guztatzen zaidat, eta badago soroa lana egiteko.

A, ez didazut232 ezan: andragaia badet. Eibartarra, Ana Mari Guruzeta izena daukana, eta emengo Bar España-ko alaba bakarra. Nezka polita eta ona, gaiñera, Eibarkoa ez du eramaten, buruan badu zerbait nere antzekoa...Zoratuta nago.

Iparragirrekin, ni badet arrazoia ezatia: “Prantsesa badet nik, bañan obe euzkalduna”.

Amar illabete damartzet233 Eibar´ean eta poliki-poliki, zartu egin zaidat emengo gendia. Fanfarroya, baiñan biotz onekoa da, Eibartarra. Eta, egia, ezan bear badizut, tontoa ere bada eibartarra, eta begi-vista pizkatekin poltxikoan zartu ere bai, edozer egiteko.

Bolera americana-bat jarri dute emen, Paris´ko cabareteri puxkatie kentzeko modukua, berria, ederki pintatua, eta garezti. Denak zoraturik daude. Bakarrik palta zaigo234, pare bat, an Elyséeko ezpaloyan ibiltzen diran bezelakoak: “Gabeko lagunak”.

Kontuz! Orduan abariak235 uztartu bear! (Azkeneko, Donoztiko neska itxusi batekin lo egin noan, 27 Gabonillan).

231

Aurkitu. dizut 233 daramatzat.

234 zaio.

235 Ahariak, izango da?

232

187 Aztu baño len, ezan bear dizut geuze bat. Gabonillako “The Studio” irakurrizu236, azkoitiar baten idatzlan bat dauka: “The Sculpture de Joxe de Alberdi”.

Umetan nere laguna izan zan, eta gaur bertan bere eskutitz bat artu det.

Noiz agertuko-da, nere idatz-txo lan “Egun On” zeuren Euzko Gogoan?

Badaukat, gogoa jakiteko zein dan, nere lagun berrizki ori. Zu ere, bazera zagu txikiak bezela...Otza237 egin, eta nun dagonik ezin azmatu.

Bi edo iru aldiz idatzi diot Prudentxiri eta beñere ez dit erantzuten. Egun batian susto bat emango diot, badaukat Parisera joateko gogoa...Ai, Paris, ikuzkarria eta zoragarria.

Bukatzera nijoa, onuzkero, nere idatzi zatar onekin aspertu zera. Eta, gañera, badakit ezdezula ondo artuko baña, bost milla franco zor ditzut. Egun bat agertuko da zorrak berdintzeko...

Barkatu, nere euzkera itxusiari. Len zurekin, edo Nemesis´kin238, oraiñ baterez.

Emen, Eibar´en...: “Arbitruak pitau ta jugadoria lesionatuta ezin chutau...Nik esaten diot, onek diazela: “Los sefarditas del vascuence” Uzte det oraiñ, idatziko dezula. Beti zai daukazu, zure “illoba”, zure lagunik aundietakoa. Bergara´koa baño bezarkadar sendoa artu ezazu, Andima [sinadura eskuz: Mark].

Jon Urresti-Andima

167 239

Caracas´tik Urrillak 14-1961

Urresti´tar Ion Iaunari Peru´ko LIMA´ra

Adiskide zakar: Zakar´en orde ZAHAR bear zukean asieran, baiña K kakatsu orrek iges egin dit atzartetik, eta bioa dagoen lez ez dut uste bada k zitaltxo orrek neurriz goitik berotuko zaituenik. Ementxe ari naiz Andoniri egin zenion eskutitza iraultzen zuri zerbait idatzi naiez. Gibelik bazan gure artean! Illebete bai idatzi zenuela, eta oraindik erantzuteko. Ni ortara iartzen ezpaldin banaiz, ez dizu iñork erantzungo, ziur-ziur dakit ori, eta emen natorkizu zerbait zuri esatera, asmatzen baldin badut, eta Aitortxu´k bakean uzten ba´nau, emen dabilkit bada sekulako alamenean, berak ere osaba Kirru´ri idatzi nai diola-ta. Mutikotxu argia benetan, oso ederki ari da euskera ikasten eta ia irakasle ere biurtu zaigu. Lengo batean amak “Aitortxu topa oskiak” esan zion eta berak “ez da “topa” esaten “billatu” baiño” erantzun zion. Benetan lilluragarria aurtxo kutun oien ezpaintxoetan gure izkera zaharra loratzen ikustea. Zer lan aberkoiagorik? Itxasu zoratuta dabilkigu bere “mitxi”ekin. Mitxi´ok mitxirrikak dira ain ugariak emen gaindi aldi onetan. Toteltxu, baiña ari da au bere ezpaintxoak euskeraz iazten. Oyanetxu berriz, beti parrezka, beti alai bere seaskatxoan, poli-polita dago eta auxe izango da iruretan argiena. Etxekoekin ari naizen ezkero iarrait dezadan. Lore makaltxo ibili zaigu eta asko argaldu da: orain etxean geldi-arazi dugu lanera gabe apur bat sendotu eta loditu arte.

Andoni itz-jario gogorrean, beti bezela, danok gortutzeko zorian. Pakerik izango 236

Arte kazeta britaniar famatua.

Hozka, hortzaka?

238 Nemesio Etxanizekin. Pena da bai euskara gehiago ez menderatzea Mark Forkadak, bestela harreman bitxi honen printza gehiago geratuko zitzaigun. Hemen amaitzen da gordeak diren gutunen kontakizuna.

239 Batetik, ahaide harremana zuen Andimak Jon Urresti Kirru-rekin eta, bestetik, gogaidetasuna: euskara eta askatasuna goiburupean. Caracasen harreman handia bezain ona izan zuten elkarrekin.

237

188 badugu, “zagoz ixilik gizona!” esan bear izaten diogu. Irunetxu or dabilkigu atezuan zorioneko Cantata Criolla ikasten. Saio bat ere ez du galtzen naizta ituxurak txonpelaka goitik bera erori. Laster Pati bera ere atzean utziko du. Orretxek dituzu gure berriak.

Ondo gaude danok, Iaun onari eskerrak.

Lengo batean zuenean izan giñan Txomin ikusten ioan-da. Dakizunez, begi batean osatebakuntza txikitxo bat egin diote, eta oso ondo dago orain. An ikusi nituen danak, Karmele, Anita, Ikerne ta bere senarra umetxoarekin. Danok dagoz ezin obeto etxe berrian eta Patxitxu pozarren izeko Miren datorrelako. Emakume Batzakoek, Karmele buru, Sendokuntza Iaia antolatu zuten Tarbes´ko Ioseba deunaren txadonean.

Berreun eta irurogeita amabost aur sendotu ziran eunetik irurogetamar (%70) euskel izendunak, enpaiduak erdel izendunak. Dakusunez, euneko aundia euskeraren alde.

Baiña izenaz gaiñera izana bear genuke, euskal izana, eta orixe lortzen ez dugun bitartean ez dugu onik ere izango gure aberrian.

Senitartekoak bukatuta goazen orain gizartekora. Zer dagoen Paradisu´ko trabena zuloan? Egia esan, ni ez naiz zulo artan gutxitan baiño sartzen, ala ere zerbait esango dizut. Oraintxe apari aundi bat ospatu dute gazte-espetxetuei laguntzeko.

Irureundaz bildu ziran, eta entzun dudanez, diru pillatxu polita bildu zuten. Apari ortarako danak alkartu ziran, eta iñoiz etxe artan egon gabeko asko ere egun ortan agertu ziran. Entzun dudanez, “Eusko-Gastedi”koak asi ziran apari ori antolatzen eta gero ETA eta FRENTE NACIONAL´ekoak ere apari bat egin zuten, baiña txepel xamarra atera zalakoan nago asmo erabakirik ez zuen bada. Alderdiko poltza gizentzeko edo egin zuten or nunbait. Dakusunez ian-gogoa ez da gure artean beingoan amaituko.

Sabeletik dantza, esan oi dute erdaldunek, ez dut ordea aberri-dantza zoro bat gure artean ikusten gorputzak astindu eta kateak urratzeko. Oillotuta gaude: artalea bear errontzeko, id est, arrautza ipintzeko. Eta guk ere sabela bete bear, txanpon xistrin batzuk emateko. Oraintxe ari dira Alderdia, Acción, eta Solikoak orritxo bat zabaltzen “egun-saria” “día de haber” eskatuz espetxekoei laguntzeko, biltzen dana euskoiaurlaritzan bitartez bialduko dutela ozen aldarrikatuz, “iaurlaritza ori baita euskotarron batasun-ikurra” Symbolum unitatis. Beti belu ordea, eta ondo dakizunez “sero venientibus240...mokordo”. Esan bearrik ez paperok erdera dotorez idatzita daudenik, Cervantes´en marka io ta paso egiteko. Eta gu ari gera gero franco´ri euskeraren eskubideak eskatzen. Lotsatu ere ez egitea...Geu euskera ondatzen, eta geure etsaiei euskera zaitzeko eskatzen. Nun ikusi da olakorik?

Gazte buru-bero batzuk aldizkari berri bat argitaratu dute AZKATUTA izenarekin, azalez apain, mamiz ez da ainbestekoa. Zoratu eragingo ezpazidaten, artikulu bat euskeraz idatzi bear izan nuen aldizkari ortarako, eta an agertu zan. Beltzen azkatasuna artu nuen gaitzat, zuriok kolonialismu zital baten azpian menperatuta gauden bitartean. Gure orain arteko diplomazi eta politika bideak gogor astintzen ditut. Politika badakizu zer dan, erriak iaurri eta erabiltzeko bidea: “Abertzaletasuna” ez da politika, ama bat maitatzea ez dan lez. Nerea ez beste artikulu guztiak erderaz datoz, Arozena ta Sandalio´k izenpetuta. Sandali eliza konpondu naiez, beti bezela “Catolicismo Criminal” edo orrelako zerbait darama izenburutzat bere idaz-lanak. Erderaz karraxika il zan “Irrintzi” ere agertu da barrien barri, ixillaldi luze baten ondoren, erderaz au ere.

Betiko paperak or ari dira atertu gabe erderaz, esan bearrik ez, kastillako mauru beltzak baiño okerrago.

Orixe gizajoa ere joan zitzaigun. Onexek bai naigabetu nauala ezin-esan bestean.

Ara zer diñostan Etxaniz adiskideak: ORIXE´ren eriotzak ustegabean artu gindun.

Illetak astegun arratsaldean Añorga´ko elizan izan ziran. An giñan zarrok, eta pozik 240

Beranduegi heltzen dira.

189 aundiena eman zidana: apaiz eta praille ta jesulagun gazte asko bildu ziran ilkizunetara.

Ba-datoz gure ondoren ere gazteak, eta linguistika saillean sartuak batzuk, Altuna jesulagun azpeitiarra bezela. Baña negargarriena auxe, gurek badijoazela, eta eden-jende au eztala iltzen. Aterpe gabe gelditzen ari gera basa-piztiz inguraturik. Gureak badijoazela, eta eden-jende au eztala iltzen. Aterpe gabe gelditzen ari gera, basapiztiz inguratuak. Orixe aspaldi ontan, beti gaixotu ta sendotu zebillen. Erdi-sendatu, egia esateko; ta oraingoan ere, bere illoba apaizak etzuen uste joango zitzaionik. Ortan zegoela, eskuetan gelditu zitzaion osaba, ez elizako ta ez ezertarako astirik gabe. Or utzi ditu argitaltzeko, Ebanjelioak, erri-euskera errezean euskeratuak. Maritxu Barriola´k ditu argitaltzeko. Psalmoak ere, bere rima ta guzti kantatzekoak; eta azkenik Jainkoa Billa, bere mistika-bideak azalduaz. Au, karmeldarrak argitaltzeko asmotan dira. Garaiz etorriko al-zaizkigu liburu ernagarri oiek! Joan da Orixe, ta nere illunpea lenez gain loditzen ari da. Askotan egoten naiz nere artean asmatzen: oean iltzea zozoa litzakela, ta norbait garbitu aurretik eta nere bizia gal bear nukeala”. Orra adiskide maite orrek bialtzen dizkidan berriak. Mendez-mende izan dugun idazlerik aundiena il zaigu.

Jainkoak zaituko al du gure euskera maitea dagoen ateka gogorrean, gazteen artean euskalzaletasuna sustatuz.

Egia esan, Euzkadi´ko gazteak, eliz-gazteak geienbat, ederki ari dira euskera indartzen. Oraintxe artu dut azkeneko YAKIN, jantzi berrietan, irarkolan apain ta dotore argitaratuz. Lan sakon ta ederrez gaiñezka, euskera gure gazte auek nola menderatzen duten argi asko erakusten duena. Liburu berri zenbait ere, iritxi zaizkit oso ederrak.

Zoratuta ari naiz Manzisidor´en Santu-Bizitzen bigarren xorta irakurtzen. Ez digu lan makala egin jesulagun onexek. Onaindia ere gogor ari da Karmel, eta Olertirekin. Elizgizonak aurrelari, erri gizonak ostera, zerri aundi alaenak, euskera ondatzen ari zaizkigu, salduak alakoak.

Aurre-apraiz gizajoa ere emen ari da, oraindik lan gabe. Igandero elkartzen gera eta bion artean Euzkadiko berriak erabiltzen ditugu, euskerarekin. Olerki ederrik ondu du zu ioan ezkero, eta gure olerkarietan punterengotzat daukat nik neuk beintzat. Baiña ez dio lur onek lagundu ezta lur ontan bizi diran euskotar ergelek ere. Guk eztaukagu euskera, beste amesik, euskera dalako gure aberria azkatuko duen tresna bakarra.

Besteak oker dabiltza, erderaz ari diranak alegia.

Chocope´n izan al zera? Antxen arkituko duzu benetako euskaltzale eta euskalidazle azkar bat, Aita Arteaga karmeldarra. Iñoiz ikusiko bazenuke emaizkiotzu nere agurrik kartsuenak.

Oraingo au ez duzu esango gutun luzea eztanik. Oraindik geiago ere luzatuko nuke, baiña geigitxo aspertu zaitudalakoan nago. Bukatzeko auxe: Euskaltzaindi´ko URGAZLE egin nautela, badakizu zer dan. Lengo batean idatzi zidaten eta ango idazkari euskal-gaiztodunak auxe ipintzen zidan “DIPLOMEA FIRMETAN DANEAN BIALDUKO JATZU”. Ezin nau ikusi begiko zakarra baiño areago.

Ementxe dator Aitortxu, ezingo dut aurrera iarraitu. Mila goraintzi orko euskaltzale azkar guztiei, batez ere pasiotarrai. Bear bada nere ezagunen bat izango da euren artean.

Badakizu Ion zenbat maite zaitugun, eta bialdu aurrerantzean zure berri onak, ondo baiño obeto artuak izango dira-ta.

Agur eta beste bat arte.

168 Caracas´tik 1963´gko Otsaillak 4 Urresti´tar Kirru (Liño) Jaunari

190 Ondarru´n Aberkide eta adiskide piña, Lore´k zoratu-eragingo ezpadit ointxe berton idatzi bear dautzut, bestela neuriak eta txakur-baltzarenak entzun bearko ditut. Artu neban zure Gabon-agurra eta pozik irakurri be bai. Eskerrik asko. Ni aurten esku xur ibilli naz zorionak banaketan. Parkatu arren.

Eta emen dioakitzu zenbait euskal izen zure ondorengoarentzat: badakit ba, barrionen zain zagozena, ete-etean egon be: MUTIKOARENTZAT

NESKATOARENTZAT

IGOR (igorri-bialdu) KARAN (eder) ERLANTZ UGUTZ KIRMEN UNAI LEIDER (euskal-opera bat) GOTOR AIDOR (lerden-esbelto)

ELAI IZAR OSTANTZE (Aurora) ISTANE ARATZNE (Garbiñe) ITXASNE ISTANE

eta ez dizkizut geiago bialtzen ainbeste izen artean galdu ez zaitezten. Ondo dakit, izenok gora-bera, zeuk gura dozuna ipiñiko dautsozuna ume orri, eta ondo egingo dozu.

Biarlekua emon daust beñipein iaioko dan umetxu orrek. Niretzat politena IGOR DA, naiz-ta errusitar tankera izan. Baiña gure IGOR besterik da. KIRRU be (Liño) izen polita da aitak besterik ezpaliño.

Miren-eri ondo gertauteko egun aundirako oillo-salda ederre arrautziakin zia-zia edanda. Eta neure zorion beroenak artuixuez dagonetik laster zuen artean izango dan mutiko ederraren alderako.

Agur eta besarkadak [sinadura eskuz].

169 Londres´tik 1963gko Otsailla´k 15 Andima´ri agur bero bat.

Oraintxe bertan artu dot Miren´en eskutitza eta berakin batera zurea. Ezin neike, naizen motelaz, bear dan bezela eskertu zuk egin didazun gutun ori. Izenak denak dira bikain ta egokiak baña ni Londres´era etorri aurretik erabagi bearra zegonez, Igor ta Ainara aukeratu genduan mutil edo neskarentzat.

Aidor eta Ostantze atsegindu zaizkidaz benetan, baña urrengorako utzi bearko degu. Beste ori, eta ara zure lerroak “Kirru be (liño) izen polita da aitak besterik ezpaliño” (egin daust arrara bertsolari zerala ondiño), adarra jo naian etorren itxura artu diot. Nere buruan “Kirru” ori desizen bezela sartzen zait, baña izentzat? Ez ote luke petral antzik izango?

191 Lurralde autatik berri aundirik ez. Nego au gogorra atera da benetan eta “edur marak” oraindik gañean dauzkagu. Beroa txarra baldin bada ere otz au beintzat ez da ederrago.

Euzkadi´ko gora-berarik ez dakit. Gabonak igarotzen egon nintzan Ondarruan eta biotz mindurik etorri nintzan barriro Londres´era.

Eleizan eta ia elizkizun guztietan, apurka apurka “erdera” sartzen ari dira. Oso bildur aundia dago, Eleiza Amak erabakitzen badau, erri-izkuntza erabiltzeko, erdera artuko duen gure euzkera alde batera utzirik. Itxaropen bakarra eta tamala aitatu bearra, Katalandarrak lortzen badute eurena erabiltzea, euzkaldunai ezin izango digula galerazi (Madrillen) gurea erabiltzea. Eskerrak ondiño badegula apaiz jatorrik eta batez ere gazteak, bestela gureak egingo zun! Askenengo urte asko auetan gure nortasuna agertu barik, gaztediak ez daki gauza asko Aberri gaietan.

Bertsolarien Txapelketa Nagusian ere izan nintzan. Ikus eta entzungarria benetan. Maiburuaren erabagia ez zait bate egoki iruditu, ba neure iritxian Basarri dogu beste guztien gañetik. Ezta ere Azpillaga´ri egin ziotena. Irigoyen “kirten” orrek ditu erro aundiak, eta txarren txarrena arek erabiltzen dun euzkera makala ez da jai oietako aukeratuena. Orren gañez, gai guztiak “obligatuak” izan ziran eta orretara ebaki zuten gerri-gerritik bertsolariak botako ziguten bertso eder asko, batez ere Ama Euzkera ren alde. Ezin zait aztu, azkeneko txapelketan Azpillagak Xalbador´i jarri ziona: Aizu Xalbador aspalditxoan gauz txarrak dira jarriak begira goian nola zaudenak bera dauden etorriak Nun dira gure oitura eder eta gure jatorriak?

Atzerrietako oituren faltaz ote zan Euzkalerria?

Jatorra benetan Azpillaga au eta bertsolari ona egingo da Jaunak laguntzen badio. Bere aita gudan il zaizkion. Bueno, Andima, gorantzi asko esagun guztieri, etxekoeri batez be eta besarkada bat [sinadura: Jon-ek].

170 Caracas´tik 1963´gko Epaillak 1 Urresti´tar Jon J´ri 37 Whitehall London N 19 Adiskide ona: Zure gutunak merezi be badau erantzun eder bat, ederra ezean erantzuna beintzat. Eta emen natorkizu, pozik etorri be, zu bezelako abertzale zintzo batekin itzaspertutxo bat egiteko. Banekien London´en arkitzen ziñala, baiña ez nun, erri ori nik ikusi nebanetik Ondarru baño apurtxu bat azitxuagoa baita. Antxiñeko abestia iatort burura Peru guria Londresen zirin-bedarrak erosten zu zirin-bedarrak (kakaeragitekoak) barik ingelesa erosten zabiz. Oingo iabetuko ziñan Shakespear´en izkera eder orregaz, eta laster emengo gringo guztiak ikaratuko dozuz zeure oguzkera garbiarekin. Ala biz. Artean gu emen gabiltz, lanean eztanean etxe-

192 zokondoan sartuta. CENTRO VASCO´ra niatz241 baizik enaz ioaten etxat ba bape atsegin ango erdal-itxasoan ondatzerik, ondo dakizun lez. Ara noian bakotxean gure aberriarenak betiko egin dabela etsi-etsita urteten dot andik. Neure goaltxuan242 barriz, euskeraz inguraturik, aberri maitearen etorkizunari buruz alako itxaro eta ames gozoak sortzen iataz beintzat. Eta amesok obeak dira, CENTRO denganiñoko arrotzkeriak baño. Iakingo dozu onuzkero Ametzaga eta Erentxun idazkaritzatik igorri dituela, diñoenez, eginbiarrak ondo beteten etzituelako. Baña ondo dakizu an zer iazoten da, batzorde berri guztietan alako agindu miña sortzen dala eta oraingo batzordeari alako zerbait iazo iako eta almenok erakusteko ostikada bat emon biar ango langilliei. Eta iragarki bat imiñi dabe: SE NESESITA ADMINISTRADOR Y SECRETARIA...euskera ederrean, dakutsunez, eta Sabin Irizar, lendik begiz iota zeukena, imiñi dabe idazkari. Neskarik ez dabe arkitu edo...ETA´koek poliki dabiltz euren astekaritxoa zintzo argitaratzen. Ni arpidetu nintzan, 10 bolibar ordaindu nituen, eta oindiño artzeko nago ale bakarra: banakola ondo organizatua! Nire artuemonak, geienak beintzat, neure Euzkadi´ko euskal-idazle adiskideakin dira. Idazleak beintzat zintzo dabiltz, eta liburu ederrik be argitaratu dabe eta oindiño argitaratuteko daukezanak. Abadeak barriz, erdera eleizetan sartzen, Ondarrutik asita. Pozik emongo neuskie abade saldu eta alper orieri burutikberako eder bat. Baña nun argitaratu?

Eztaukagu euskal-aldizkari bat be geure euskeraren alde gogor joteko, abade eta erdalzale guztiak betiko zapaldu ta aberri-izkuntza beste guztien ganetik ezarteko.

BIZKARGI´tik aize barriak datoz: JELTZALE ALDERDI barri bat sortu gura ei dabe, zuk ondo ezagututen dozuzan ango bazkideak eta beste batzuk be bai. Batzar ortarako deia artu neban, bañan ez nintzan ioan. Nire alderdia EUSKERA eta AZKATASUNA da, euskera beiñen. Eta bestela dabizan alderdi guztiak, ustelak dira eta Españaren morroiak. Gure askatasun-giltza EUSKERA da eta EUSKERA bakarrik. Aurre-apraiz euskalzale zintzo eta olerkari garaiarekin be artu-emonean nago El Tigren dago gizajoa lan gogorretan txanpon batzuk aurreratu guraz Euzkadira ioateko. Neu be, naizta kartzelan sartu, lan barik geldituten baldin banaz, Euzkadira noa. Espetxaratzen [sic] banabe, or konpon, laisterrago amaituko ditu[t] lur-zatar onetako egunak. IGOR izen polita aukeratu dozu zeure semearentzat, neuk asmatua, baña Ainara etxat ain atxegin emengo maketuen artean entzunegia dalako.

Gure umetxuak polito diñardue euskeraz, batez be Aitortxuk. Baiña CENTRO SORI-ANOn alperrik galtzen dauskuez gure alegin guztiak erdera besterik egiten ezpaidabe an batzen diran umetxuak. Guraso txarriak...Quos ego...Eta ez noia aurrera iarraitzen neure gutun luze onekin, gogaituko zaitut eta. Garizima [sic] santu onetan Iaunak onetsiko al gaitu eta eskuartean darabiltazan euskal-lanak bukatzeko kemen eta adorea emango al daustaz, eta bioi Aberria azkatzeko alako gorroto santu bat243.

Goraintziak Miner´eri eta zuretzat besarkadarik aberkoiena.

Agindu beti.

171 Londres´tik 1963gko Epaillak 8 Andima´ri biotzez, agur: Zer poz ta zoriontasuna artu dodan zure eskutitza ikusi dodanian gaur goizean eta nai[z]ta beste batzuri idatzi bearrean egon, ez dut nai luzatzerik zuri erantzun gabe.

241

“Niatz” jartzen du baina “siatz” edo “sirats” agian, “zorigaitzean” baizik ez dela joaten adierazteko?

Kuartotxoan, gelatxoan, ote?

243 Salbatore Mitxelenaren Unamuno ta abendats-en dago aberria eta euskara askatzeko gorroto santuaren esapide berbera.

242

193 Nere tamalik aundiena da, zu bezelako euskel idasle ta euskera zaleari idatzieran, neure moteltasun eta ezjakiña etortzen zait burura, eta egia esanez lotzaturik aurkitzen naiz.

Jauna´ri eskerrrak, zure biotz zabaltasuna ondo ezagutzen dot eta ondo dakit parkatuko didazula. Itxaropen onegaz ba, jarraitzera noa.

Shakespeare´n izkera aitatutzen dozu eta esan bear dizut, zuk (edo nik) uzte baño zallagoa dala. Izkuntza au ikasten saiatzen geran beste, gurea aukeratuko bagendu, gaurkoz Euzkadi´tik “euzkotar” itza kanporatu gendun.

Zoritxarrez gureari ajola aundirik ez diogu egiten eta or gabiltza beti ikaraz eta kesketan.

Negargarria benetan Centro Vasco orretan ere jasotzen dana, batez ere aurrak dituenentzat. Etxean saiatu eta Centroan ondatu. Baña, olako zerbait aitatzea edo “abertzale” kaxkarrak diranik ez esan, bestela “kito”, galdua zaude. Ez daukat zertan jardun, zuk nik baño obetuago dakizuta. Euzkera goratzen ez badegu, galduak gaude eta zietz-galduak gañera. Gai onetaz oldozten dodan bakoitzean suak artzen nau eta ez dakit zer “egingo” nuken ere. Sarritan pentzatzen dot Errepublikak Jesuitekin egin zuna, guk gere apaizekin eta erdal-zale guzikin egin bear degula. “Baña” “vaine” ori barro barroan daramakigu euskaldunok eta beti parkatzen ari gera. Eta zuk diñozun eran, antxiñako bertzo bat gogoratzen dot. Xenpelar´ek (Bilintx ote zan ba?) Oyarzungo pelota-partidu eguneko bukaera. Ondo dakizu apaizak “Potaje” guztia jan zula eta geroztik os[ta]tuan zartu bakoitzean gure bertzolariaren galdera ia apaizik bazen izaten zan. “...ez apaiz guztiak berdiñak diralako baizik batek bildurra sartu ziralako”eta or goaz gure parkamenaz. Bitartean euzkal-erri osoa ondatzen, erbesteko oitura maltsurrak onartzen. Beti ta beti erdel birau zikiñak euzkaldun ezpañetan eta apaizak nola gorrotatzen ez erdera ori?

“Zutik” Eta´tarren askeneko orrian, ara Hobeko Garraldarrek244 zer dion Euzkera ta Euzkadi´ren buruz: “Gure hizkuntzaz bethi euskara, euskaldun eta Euskalerria elheak eduki ditugu, eta hunla geratu behar zatekean. Euskotar eta Euzkadi hitzen invenzionea ondikozkoa izan dela uste dut. Nire aburuz eztago euzkotarrik gure populua euskalduna da, eta euskeraz eztakiena ez da gure herrikoa, kanpotarra baizen. Euskaraz ahantzi duen persun bat, baldin eta bere iathorriz gutarra bazen, euskaldun-motza da. Gure herriaren izena Euskalerria da eta ez bertzerik. Euskotar elhe hunen ondikozko invenzioneaz, “abertzale” batzuek euskal nazionalistaren izaiteko, euskeraz iakin behar etzela uzte ukhan dute, eta haur baño gehiago, egon badira eta bai dagoz orain egon ere, aberzale? batzuek, zeinek euskeraz iakinagaitik, beren seme-alhabei gure herriko hizkuntza irakatsi ezpaiteraute. Hunelako endekatu fruktuak zorhitu zaizkigu, gure nazionalismuaren basietan kontzeptu falsuak ezarri baikenituen”.

Usten dut onartuko dozula aberkide onek diñoena eta orrelaxe erruki gabe jokatzen ez badogu gureak laster egingo du.

Betiko kontuak (Sabin Irizar azkenean! Aita jatorra ta...aundikien esanetara joaten dana ta...abertzaletasunean aitzaki bako gizona ta...(ta...ta...ta...ta) Bein batean, “errogatibetan” euri eske, apaiza kantari aurretik eta erria erantzunlari...Ap. “Mutrikuko gauzak...Er. Ora pro nobis. Nik orain esango nuke “Centro Vasco´ko gauzak” eta zuk zeorrek erantzun.

Nere ustez “Basarri” jarri bear litzake “bertzo-saioetako” aurkeskundea egiten.

Batetik, bertzolaria danez gai onak edo erabilkorrak beintzat aukeratuko lituzke. Zelan eskatu lezake Irigoyen´ek egin zuan bezela “parakaidas´en saltatueran eta lurrera etorri aurretik zer kezka, bildur ta naigabe izan zituan, iru bertzotan abesteko? eta saio berean 244

Hobeko de Garralda, Federiko Krutwigek erabilitako ezizenetako bat.

194 eta bere dema-lagunari euriak dakarzkin kalteak esate baterako) Euskera ona erabiliko luke eta sarritan edo geienetan bertzotan eskatuko lituke gai eta berriak. Zer esanik ez, orretarako “bizi-txapela” eman bear gure Basarri´ri, baña au denak onartuko luke, ba danen gañetik dago ta.

Bertzoetara joan giñan egunean Deba´ko estazioan karmeldar bat sartu zan gurekin eta nola bera ere bertzo saiora zijoan alkarrekin joan giñan. Aitatu nion aita Onaindia eta eman nizkion zure goraintziak. Ez dakit beteko bazun edo ez, baña egia esan ni neu joan nintzan Zornotzara baña ez nuan aurkitu Aita Onaindia egun aretan.

Ni ez nintzan konturatu, baña Gabon jaietan “Alatz” jartzeko erabagia artu gendun eta gaur artu dot Miren´en gutuna. Alatz jarri diotela. Nirea berandu eldu zela.

Dana dala urrengoa “Igor”. Oso mutill ederra jaio zala. 4.300 kilo eta 52 cm. Justojustoan cesarea egin ere. Igandeko arratzaldeko 6´tan. Estutazun galantak pasa zituela ta. Dana dala gudari baten jaube naiz beintzat. Nire itxurakoa omen da ez arpegiz bakarrik, bai “izatez” ere. Miren´en bularrok legortzen omen ditu (ba dago ba zer edanik!)

Bueno Andima. Zeu zelan zagoz? eta Irune ta abar? Ez didazu ezer ezaten etxekoen gauzez eta ondo dakizu pozik irakurtzen ditudala orko barri guztiak eta batez ere zuek bezelako lagunenak.

Gorantzi asko daneri eta besarkada sutsu bat [sinadura] Karmeleri, berearen zai naizela eta ez izateko ain alperra edo bestela Anitari idazteko.

Agur.

Mameme-Andima

172 Guatemala, 16 de Diciembre de 1955 Mi querida Mameme, Después de su azarosa estancia en ésta, esperaba que a su regreso encontraría Vd. paz y tranquilidad en su casa. Pero por lo visto no ha sido así. Nada me extraña el que la presencia de ciertas personas se le haga intolerable, después de todo lo que ha llovido. Lo extraño es que su frescura llegue a los límites de la inmutabilidad245.

Naturalmente tendrá que tomar usted sus precauciones para que ese estado de cosas no se prolongue, pues no harían más que quebrantarle su salud que ahora más que nunca requiere reposo y tranquilidad. Le decía yo en en el aeropuerto que las cosas hay que tomarlas con filosofía. Pero es tan díficil. No sé por qué, pero a mi mismo me cuesta cada vez más el contemplar y tomar las cosas de esta vida con filosofía. Parece como que los años van reduciendo nuestro mundillo y en la apretura del mismo nos sentimos punzados por todas partes con grave detrimento de nuestra paciencia. Esto por lo menos me sucede a mi y por eso mismo se me hace cada vez más dificultoso el tomar las cosas con esa filosofía que sin ser fría es serena y tranquilizadora. En fin Mameme, haga usted todo lo posible para conservar la calma de espíritu, aunque no sea más que por su 245

Mameme, Mercedes Contreras de Muyshondt, Jokin Zaitegirekin erdibana, “Landibar” ikastetxeko akzioduna. Argazkia Jokin Zaitegi Gutunak (1923-1973), Utriusque Vasconiae, Donostia, 2007, 231 or.

Pena da gordeak dauden gutunak norabide bakarrekoak izatea, Andimarengandik Mamemerengana, baina alderantziz ez. Badirudi Mamemek Zaitegirekin etorri nahi zuela Euskal Herrira, baina Zaitegik ezezkoa eman, eta erabat haserretu zela Mameme Zaitegirekin. Gero, tirabira horien berri jakin zutenean Nemesio Etxaniz, A.M. Labayen eta Orixek eta, batzuek Mamemeren alde egin zuten, eta azkenean Andimak babestu zuen Zaitegi. Kontua J.A. Agirrerenganaino heldu zen. Ikusiko duzuen bezala, konfiantza handiz idazten zion Andimak Mamemeri, hitz amultsuz eta barrukotasunez.

195 bienestar corporal. Y procure olvidar, olvidar lo más posible. No debía yo darle consejos a usted que no los necesita, y menos los míos; lo hago sencillamente porque quiero verla buena y saudosa como dicen en portugués.

Mi situación no ha variado. El nuevo padrecito me ha vuelto a instar para que me quede con el, sin especificarme naturalmente, las condiciones económicas que siempre se las reserva. No quiero de ninguna manera quedarme. Ayer se lo hice saber definitivamente, aunque sí le dije que mientras estuviera aquí le echaría una mano en el colegio para lo que fuera. Además que como usted sabe, mi razón de ser aquí ha desaparecido con la marcha del Rvdo. y la suspensión de la revista. Además, por lo que voy barruntando, no me daría bien con el caracter del nuevo director. Creo que es mejor prevenir que lamentar, y por eso definitivamente me marcho. Espero que pueda hacer algo por mi mismo, para no estar siempre viviendo como los pobres de solemnidad, debiendolo todo a los demás. No y no, definitivamente. Mientras tanto continúo cobrando las deudas, que por cierto las [van] saldando muy lentamente. Ayer les mandé la segunda circular a los morosos que espero haga más efecto que la anterior. Estoy haciendo todo lo posible para que la deuda desaparezca o por lo menos se reduzca considerablemente. Tendré que luchar bastante. Sobre la situación de sus cuentas, nada le puedo adelantar sobre la liquidación que el Rvdo. hizo con su hijo Guayo, a quien personalmente rindió las cuentas, de las que yo no supe media palabra. Lo único que le podré comunicar son los saldos de Agosto, Setiembre y Octubre-Noviembre, únicos meses en que lo hubo positivo. Creo que la liquidación final lo hizo a base de esos saldos. Pero eso mejor que yo lo sabrá su hijo a quien yo entregué personalmente también los 225 quetzales de la venta del Chevrolet. Por cierto, el Sr. Arce está arrepentido de la compra esa, por el lamentable estado en que encontró el carro. Han tenido que gastar lo indecible para acondicionarlo, y todavía no ha quedado bien. Todo por no gastar a su tiempo en reparaciones que eran necesarias; la manía de algunos de esperar a que las cosas y la casa caigan a pedazos para arreglarlas. La inscripción va lenta. Parece que que el internado promete. Las obras siguen, y no creo que queden terminadas a tiempo. Yo con la revista y deudas que casi me vuelvo loco. Unas felices pascuas de Navidad, Mameme y feliz año nuevo. Lo propio para Dn. Rogelio y los suyos. Afectuosamente.

173 Caracas 11 de Mayo de 1956 Mi querida Mameme: Creo que he retardado demasiado la contestación a su amable carta. No puede figurarse la grata impresión que me produjo su misiva. Es que las noticias de usted que ha sido para mi tan buena y desinteresada amiga no pueden menos de ser gratas y siempre esperadas. Y se lo digo sinceramente, con miedo de que huelan a lisonja. Pero bien sabe usted que ese género de literatura está muy lejos de mi temperamento, que si de algo peca es de brusquedad y de reserva. No le quiero preguntar por su salud suponiendo que sea expléndida o tan buena por lo menos que la que usted gozaba en nuestra última entrevista de Guatemala. Yo sigo como siempre, tal vez mejor. Este clima de Caracas, a pesar de ser un tantico caliente, me ha sentado muy bien, casi tan bien como el de Guatemala. A veces me encuentro un poco desfallecido...no por el exceso de trabajo, sino por mis preocupaciones interiores que no son pocas. En compañía de mi sobrina que se desvive por mí, estoy contento con ansias de superarme y de hacer algo positivo en todos los sentidos, en el económico y en el patriótico.

Mi corazón se ha cargado de desilusiones al contacto con los vascos de aquí. Les creía más idealistas, pero me he convencido que los quijotes en este mundo somos muy

196 contados. Lo más gracioso del caso es que siendo la mayoría de ellos unos ignorantones, se creen unos Aristóteles siempre dispuestos a discutir de cualquier asunto, aun científico, sin saber palote. En cuanto a la lengua, que es mi cariño especial, son unos [a]bandonados, y es precisamente lo que más dolor me da. En fin aquí tiene algunos detalles de mi mundillo familiar.

He tenido noticias del reverendo, y muy nutridas. Temía que se olvidara de mi, pero no ha sido así. Por supuesto, también yo le he escrito. Por fin hace algunas semanas, visitó a mi madre quien estuvo muy contenta oyéndole. Recibí al mismo tiempo las cartas del Padre y de mi madre en las que me anunciaban la visita del primero. Según me dice el reverendo la semana santa la pasó en Aranzazu haciendo los santos ejercicios. Por lo que me dice, estuvo muy satisfecho rodeado de un ambiente muy piadoso y al mismo tiempo muy vasco. Como ve ha cumplido ya su promesa. Creo que le vendrá muy bien el ambiente de nuestra patria, pues le veo muy entusiasmado con la causa lingüística y que se mueve mucho. El lunes de pascua le ofrecieron un banquete en San Sebastian. Puede usted figurarse lo ufano que estará. A mi me enviaron una adhesión firmada por los comensales, entre los que se encontraba nuestro gran Orixe.

Y para terminar, mi querida Mameme, un pedido. Quisiera conseguir un disco para enseñar a cantar a los canarios. Resulta que mi primo Andima tiene uno, y no canta. Será canaria? Le prometí conseguir un disco, pero a pesar de buscarlo en todas las discotecas de Caracas, no lo he conseguido. Como podría conseguirlo?

Me escribió Andrés. El pobre sigue como siempre, en Sta. Mónica, pero con poco entusiasmo. No creo que el nuevo director le convenga...El colegio parece que no ha ganado con el nuevo padrecito, y además parece que tiene la mano un poco lijera...pues parece que a veces se le ha ido...En fin cosas que pasan. Tal vez usted esté mejor enterada que yo de lo que pasa por allí. Además ya sabe que la Srta. Secretaria quedó en cobrar la deuda pendiente, que no es poca, y estará usted encima para saber lo que pasa. Por su puesto, yo tengo que enviarle mi última cuenta que ya la tengo preparada. Siempre con pereza de transcribirla, pero algún día lo haré en honor a la justicia y fidelidad. Ya ve Mameme, poco más tengo que decirle. Esto si. Que le escriba al Padrecito, pues su correspondencia le hará mucho bien. Y sería sensible que una amistad tan vieja quedara rota así, sin más ni más. Y muchos recuerdos a Dn. Rogelio hijos y nietos. Dígame de sus proyectos y de su salud. Reciba un fuerte abrazo de este su amigo

174 Caracas 11 de Octubre de 1956 Querida Mameme: Desde hace tiempo me estaba acuciando el remordimiento de no haberle contestado a Vd. desde hace tanto tiempo. Esta carta debía de comenzarla por un acto de contrición para pedirle a usted mil perdones por este mi descuido. No se lo que me pasa aquí. Se han ido todas las facultades escriturísticas que poseía...Y nada tiene de extraño, pues me muevo en un medio completamente materialista. Con decirle que apenas me queda tiempo para respirar...Cuando llego a casa por las tardes, estoy cansadísimo sin ganas para nada y por este mi estado físico y moral en deuda con muchos amigos.

Además a todo esto se ha juntado la enfermedad de mi mamá, que ha estado gravísima, a consecuencia de una trombosis derivada de un exceso de tensión. Ahora a Dios gracias, está bastante mejor pero mi preocupación no ha disminuido, dada la avanzada edad de amatxu. Ella muy animada y hasta me escribi[ó] unas líneas en las cartas de mis

197 hermanas. Es muy valiente. Que Dios no permita que se me vaya sin que la vea nuevamente. Ya ve que toda esta temporada he tenido muy poco humor.

Lo que me consuela son sus buenas noticias...No me extrañan sus preocupaciones por su salud. Cuidese, Mameme, que la salud, aunque el dicho sea vulgar, es lo mejor que poseemos. Procure descansar y no tomarse demasiadas molestias, que no le faltarán sin que usted se las busque...y hágase filósofa, no con las filosofías de Platón, si no con la sana filosofía de la vida...Y a propósito de filosofía...En buenos líos estoy metido sin comerlo ni beberlo...

He tenido carta del reverendo en la que me cuenta sus propósitos de crear una casa de escritores en Bayona o aledaños. Y por noticias que he tenido por otro amigo, está entusiasmado con la idea y con esperanzas de llevarla a cabo muy pronto. No se de donde va a sacar el dinero para semejante obra. Pero lo más triste no es esto. Resulta que en la última reunión que se celebró en Aranzazu para crear la federación de escritores vascos, el reverendo se ha enzarzado en violentas discusiones con otro amigo mío que me escribe lo siguiente: “Desde Baiona se me presentó en Bilbao con malas maneras y hablando fuerte contra la Academia de la Lengua Vasca. También se nos presentó en Aranzazu, y después que yo expuse mis planes el se dió a la tarea de exponer sus ideas descabelladas, y cuando sus argumentos eran debilitados, la arremetía contra mí en forma violenta que hasta hacía dudar de que tales palabras pudieran salir de la boca de un sacerdote. Quiere que su idea prevalezca por encima de todo. A mi entender, el orgullo pierde a los hombres, haciendo que incluso las buenas ideas no puedan prevalecer. Dicen que es fácil ganar sojuzgar las Américas pero ésta vieja Europa es muy intrincada...No se puede venir de allí aquí como un rey para deshacer lo que aquí tenemos, como si los de aquí estuvieramos equivocados”. Por este trocito se puede hacer usted una pequeña idea de como le van las cosas por allí al reverendo. Hoy mismo le he contestado diciéndole lo que a mi me parece en esta disputa. Supongo que no me hará caso. Le recomiendo mucha calma y prudencia, para que no se vaya todo al traste246.

Por mis amigos he tenido también noticias de Orixe. Parece que se encuentra bastante mal de salud. Ya sabe que dejó Lazkano y ahora está en su pueblo donde piensa permanecer. Pobre Orixe! No sabe la pena que me da todo esto.Y yo no puedo ayudarle como quisiera.

Quiera Dios que mi situación económica mejore para poder ayudar a ese bueno y grande de Orixe. Todo se andará. Se que acaba de publicar las Confesiones de San Agustín. Las espero de un momento a otro.

También estoy en deuda con el bueno de Andrés. La última que me escribió no era nada consoladora. Parece que el colegio ha dado un gran bajón con la nueva gerencia. Pero de ésto mejor no hablar. Creo que usted estará más enterada que yo.

Que tal siguen todos los suyos? Les da mis mas afectuosos recuerdos a todos ellos, de quienes tan buenos conservo. Y usted mi querida Mameme, reciba un fuerte abrazo de su amigo

175 Caracas 19 de diciembre de 1956 Mi querida Mameme:

246

Hau irakurrita, ematen du konfiantza gehiago zuela Mamemerengan Zaitegirengan baino. Guatemalan elkarrekin egon ziren horretan izan zituzten konponezinak edo tirabirak Zaitegik eta Andimak.

198 Unas líneas nada más, para felicitarle por las fiestas que apresudaramente nos llegan y desearle de todo corazón un nuevo año feliz y venturoso, lleno de toda clase de prosperidades. Y que el año que viene sea para todos más próspero en todos los sentidos.

Recibí su tarjeta de New Orleans, pero espero sus noticias pues estoy deseando conocer los resultados de la operación. Espero haya sido exitosa, de todos modos, quisiera confirmación por su parte. Ya se lo digo, la salud es el principal, tesoro que poseemos.

Esta carta me está saliendo completamente insulsa, pues la estoy escribiendo en la oficina como a hurtadillas, pues no me gusta en estos centros de trabajo hacer cosas ajenas a mis funciones. Pero no me queda otro remedio, so pena de que mi felicitación sea tardía.

El Padrecito me ha escrito hace unos días. Está ya instalado en Biarritz, en la nueva casa de escritores vascos. Pero está enteramente solo. Esperaba la llegada de un sacerdote escritor de Buenos Aires247, pero al parecer ha retrasado su viaje. La idea es buena, pero no se que éxito podrá tener. A lo que parece el Gobierno de Euzkadi, le ayuda económicamente. Se que está imprimiendo otro número de la revista...Me invita a que de una vuelta por allí, pero no me atrevo. Todavía no le he escrito contestando a su última carta en la que me pide vaya por allí. Creo que aquí también puedo hacer algo, y ciertamente me parece un poco temerario el marcharme a Europa por ahora...A usted que le parece? Su opinión es siempre de peso para mi. Yo siempre estoy dispuesto a hacer toda clase de sacrificios por mi Patria y por el euskera; pero este nuevo sacrificio sería compensador? No lo sé...

Mi amatxu está mucho mejor. Aunque como puede usted suponerse, estoy sumamente preocupado por el invierno, que suele ser fatal para las personas de cierta edad.

He tenido noticias de Orixe por intermedio de su amigo Labayen. Parece que continúa trabajando, a pesar de su enfermedad. No sabe la pena que me causa el pobre Orixe.

Haga extensibles mis felicitaciones a todos los suyos. Y reciba, mi querida Mameme, un abrazo muy cordial de este su amigo.

Eufemia ama, Hiltru arreba-Andima

176 Elantxoben 28-10-952 Semetxu maite maitiori248: Ordua da onuzkero erantzuteko zure idazkijari. Amatxu aurkituten da gogo barik esetarako zeure arrebien ondo esa dalata. Kola de caballo deritxon tokijan aunditxu batek sukarra berrogueira igon eutson eta pelisiñiaren bitartes Jaunari eskarrak berialase

247

Txomin Jakakortaxarena. Ez zuen espero zuen dirua lortu eta ez zen Zaitegirengana joan ,eta Andima ere ez. Gutun honen arabera, zer-pentsa eman bazion ere Zaitegiren gonbidapenak.

248 Ekialdeko euskaldunendako ez da erraza izango dena aditzea, ahozko erregistroa baitarabil, eta etenak eta ez baititu egiten idatzizko erregistroan egun egin ohi direnez Andima Ibinagabeitiaren ama Eufemia Idoiagak; gisa denez, eta are mirestekoa ere garai hartakoa izaki, baina merezi du ahalegin bat egitea, amari semearen aldera darion samurtasunagatik eta beste horrenbeste semearen aldetik amaren aldera.

199 asi san emoten249 eta oraiñ ondo du jateko gogue badeko eta amen dabill atzotxuau250 bera sendatzeko iru laurlekoko arrautza eta enpaidu.

Joseba Bermion dago beiñ ikerta gaitu251. Atzo emon eutsen lurra Simon elixabarrikori. G.B. Jaijone Urkidi daukogu emengo ikastolako irakasle orra nundik eta nora daukagusen erriko semiek irakasle.

Diraustasu gure senide bat or isan dosula.

Ederki etorriko iakon zure tokije ondo artzen badosus obeto. Zer darabill orrek be? Toki onik eziñ billatu.

Arraskadak aguindu dausku idasten dotzugun gustijetan gorantzijek bialtzeko.

Jonek idatzi daust eskus, bart artu neban, bertan zure barrijak bialtzen daustas eta diño Tomas “ibilli adi promas”, or daukasula. Askok diño burutik es dagoala ondo alan ba artu erabaguije zelanbait zeugandik urrunduteko zuk naiko daukosu zeure gora berakas eta compondu daitela morrosko ederrori. Nardisegana esta eldu? Arrera ona eguingo eutzen arek. Deustokuek estakije gure barri bijok bakarrik igaro dogus gueure naibauiek Jauna lagun dogula.

Agur semetzu maite Besarkada bero bat zeure amatxu beti goguan sauko da [sinadura: Eufemi] Neure neba maite. Beste baten idatziko dautzut ze amatxuk idatzi dautzu luse. Laztan bero bat artun egixu Maite maite zaitun arreba Hiltru.

177 Paris´en 1952´gko Azillak 19 Neure amatxu laztana, Zure idazkitxua pozik artu neban, bañan naigabez bete nintzan Iltru ostabe gaxorik dabillela irakurtean. Beti ezpiarrez252, nundik edo andik: ezpiarra zeruko bidea da, eta zuk beintzat amatxu, ondo irabazita daukazu zeru eder ori lur negartsu ontan atsekabeak atseginak baino ugariago jasan dozuzalako. Zori obeko egunak be etorriko al yatzuz zeure zartzaro ori zerbait poztuteko. Auxe gogo barru barrutik opa dautzut nik.

Biotza be erdibi egiten yat zeure naigabeok ezin arindu dodazala ikustean. Geure bizimodua aldatu dogunetik, estu ta larri nabil biziteko be; ozta eltzen yataz neure diru ziztriñak zorrak egin barik eta iñori zer esanik emon barik bizitzeko. Erbestea gogorra beti be, bestela ez litzake erbestea izango. Aberri maitasunagatik erbestetu nintzan, eta aberriaren naigabean emen nabil. Aren pozaldia etorten danean, gu be amatxu, poztuko gara. Yaunak nai dagiala len bai len.

“Tomas ibilli promas” emen dago oindiño neure etxian. A zelako elorrijua etorri yatan. Argi ta garbi ikusi dot mutil ori ez dagoela ondo burutik. Nori otu be egingo yako etxe ta lana itzita Paris´era, ezer be esan barik, etortea buru bako bati baño? Arek uste eban ona etorri ta diruak irabaziko ebazala bera zalata beste barik. Ortan be buru gitxi erakutsi dau mutil orrek. Eta nik ezin nei etxetik bialdu, e neuke ikusi gura ba 249

“Arintzen”, “ematzen” izan behar du. Gutunotan argi agertzen da zein fededuna zen Andimaren ama, bere adineko euskaldun gehienak bezala, baina irakurlea ohartuko da zer esan nahi dudan, irakurketan aurrera egiten badu.

250 Bera alegia.

251 Bisitatu. “Ikertagaitu” dena lotuta dago, baina errazago ulertzeko banatu egin dut. Gehienetan hala egiten dut aditzekin, nagusia laguntzailetik banatu.

252 Ezbeharrez.

200 kalegorrijan, ezta galbidetik be. Lanian asi da, baña ez dau irabazten bear leuken beste, bizitzeko. Ganera ez dau berak uste eban lako lanik yaritsi, ezpabe biargin utsak egiten dabena baño. Ez dakit bere amak zer esango daben, baña mutil au neure ustez, iñon be ezin egon izan da eta burura etorri yakon guztija egitera oituta dago. Eta olan ezin lei mundu onetan bizi; sentzun geitxuago ta egonarri geiago biar dira, ez geraka izan.

Onexek dira neure susmoak: ez dakit onak ba´dira. Ez arren amatxu, bere amari olakorik esan, naigabe aundija artuko leuke-ta. Ez da mutil txarra, baña bai buru gitxikua, ta ariña. Amesetan bizi dala esan lei, eta mundu onetan ezin lei amesetan bizi.

Andima´k aspaldi idatzi eustan eta oindiño ez dautsat erantzun. Beraz oinguan neuria da errua eta beste inorena ez. Uruguay´en ete dago? Onek mutillok txoriak baño ariñago toki batetik bestera aldatzen dira, eta biar ba´da, oingo beste egazkadaren bat egingo eben.

Otzak eta edurrak asi dira emen ama. Or be, asi ez ba´dira, ez dira urruti ibilliko.

Ardurak artuixuz amatxu negu gogorra ondo igaroteko. Ez biarrik egin, zure adiña ez da ba biarrerako atsedenerako baño. Nekatu egiten zareala diñostazu: ezara nekatuko ba?

Kontuz amatxu eta ondo zaindu. Iltru´ri be beste ainbeste diñotsat.

Artu egizue neure laztanik beroena. Agur beste bat arte. [sinadura eskuz]

178 Deuston 13-11-952 Semetxu maite maitiori: Egunero zeuri idazteko asmus eta beti laga; Es neure bijotzeko maitiori goguan es saukadasalako; batesbe amatxu aldi onetan amen daukasu se erabagi artun biarra izango ete dosun baña Jaunaren eskuetan gustija lagata atsedengo dogu. Inakik eta emastiak senide askok baisen obato artu genduesan. Onuntzian bertan bertan aurkitu genduan bere anai jesuita. Isan giñan Orduñan esan neutzan. Patxikari misalaren barri.

Lusatu dogu geure txokora juatie Amayaren angiñak dirialata oraiñ ondo doia eta Jauna lagun ill onen amasapijan erabagi dogu juatia. Lorek esan eustan idatzi eutzula gure barri emoten. Berau Bermiora juan da opor aldija igaroten.

Emen isan dogu Koldo egun batzuetan eta oraiñ ontzijorretan juan da Ceutara, an ukusiko dira anaijak bestien barririk es dogu. Gustijak gagos osasunes ondo “orijos santarto” berrogeta bost laurleko eta ? esiñ jan alakua.

Gustijok gagos seure barrijen saiñ.

Artun lastanak sendi gustijanak eta asken batzuek zeure amatxunek [sinadura].

Neure neba maite maitia. Amak dirautzu lez geure ibileria ederto ein genduen ikusi gendun Elorrijo ta otoi be ein genduen Balendin Berriochoan au? danok aitak eta bates be sugaitik ainbet lasterren batu gaitesan.

Emendik beti les osasunes Jaunari eskerrak ondo, besterik es.

Ontxe gagos Ama ta neu Bilbora juateko alan da be artu egisu lastanik beroenak seu maiti maite maite saitusen arreba [sinadura: Lore?]

201

179 Deuston 18-12-952 Semetxu maite maitiori: Ordua da oneskero zeure idazkijari erantzuteko baña atsotxuoni asketsi biar jako otzak erdibi eginda dagolako. Eguraldi benetan otzak daukagus. Egun gustijan sua eukiteko ikatza karu eta poltsikue danok ariñe. Ler egingo dogu ba! dana da erostie eta negarra. Nire aldije olan amaituko da eta laster alanbe.

Gueroko zorijona estakidala galdu eta beste gustije utza da guk goserik es daukogu oie253 ona etxe ederra eta bijotz aundije alkarrentzako. Gaur berton artu dot Andimatxun idaskije Chiletik eta diño eskontzeko asmua daukola Miren Edurne de Isasi254 Ibarra deritxon emakume bategas abertzale sintzua baña bost urte sarrague! Egundo olakorik; obe isan balliteke bera baño orrek urtiok gastiague. Dana dala ondo isan daitasala.

Koldo ogeta bostian elduko da Barcelonara.

Isebak atzo eguin eustan berba urrutiskiñetik ondo dago Bermion. Iradan gaubetan orko orkesta entzu garrijak entzuten dogus eta esan be bai ¿gure Andima entzuten ete dago? Beti zeure gomutiagas. Gure neskatillok Irune eta Eli joskille aundi eginda daukagus. Etxekuen soiñekuek ederto eguin be joskillien etxien ikasi eta etxerako josi Jesuitak Javier isena daben toki bat edegi dabe ikasteko jatekuek guertaten. Juaten dira ara be. Gabonetan loterija bajatorkou; Guk bai jan biar dogus tartak eta txopetak!

Neure maitetxuek urrin dodasela; Au tamala! Hiltru ondo dago Jaunari eskarrak!

Eta Tomas ¿Or aurkituten ete da? olan bada gabonak-gabon da erdi igaroko dosus erbeste orretan. Osasunes igaro daisusala opa dautzut ainbat onduen Jaunagas bat eguinde.

Artu egisus besarkadak etxeko gustijonak Amaibakuek seure amatxu maite maitionenak [sinadura]

180 Deusto´tik 1952gako Lotazillak 24 Semetxu maite maitiori: Uste isan es dodan txindi moltsua atzo eldu san nire eskuetara sei milla eun eta berrogeita amar laurleko. Geure etxe ipinte, combidanori eta abar bijots mines ninguan estu eta larri aurkituten saria eta orra nundik eta nora Jaunak emon dauskun pos aundijau Gabongo loterije baño balijo aundiago eguana guretzako.

Nik banekijan al dosula esengosana seure amatxuri bialdu barik. Orrek saminduten isan dos neure bijotza selan ibilliko ete sarien erbeste alaitassunes betia baita seuretzat ituna eta gure tzako batez be atsotxu onentzako egun onek gomutagarrijek. Seuk amatxun posesko negarrak atzo ikusiko sendusan seure lerro maitekorrak ondo nire biotza alaitu dabe. Urrutiskiñetik deitu euskun seure esagun idastiño saltzalliek serbait ekola guretzako. Eldu san Lore eta esan eustanian senbat san bialdua erantzun neutzon; oker irakurriko senduan larregi da orrenbeste eta illuntzijan neure eskura eldu sirian txindijok. Tomas errukarrijorrek aguiri da burue ondo es daukona sano dagoanak ori esin leike eguin. Amaia bere sendijagas gabon igaroten S. Pedrora doas.

Hiltru dator ona gustis polito dabill. Bilbokuek es datos aguertu be esta eguiten Ladis gueruago eta sastarrago due? Maite guijajie martiri dago. Umetxu eder ederrak daukos, mutikotxue lar arguijeguije utzunak ukusteko.

253 254

Ohea?

Ez dakit ziur zein abizen den.

202 Guatemalako zeure lagun on orrek dirudi toki ona daukola seure tzako baña urrindutiek atzera eraguiten dautzu. Amatxun bijotzak ori diño urteroko alkar ikustie amaituko litzakigu urtero besela. Jaunak onela osasunes baneuko orra juateko moduan nago baña seuk beguiratu biar dautzasu seure etorkisunari eta Jaunaren naija bete. Loren arpeguijak bardin jarraituten dau. Koldo Barselonara gaur elduko da. Jose ondo dago Erantzin neutzon Andimari. Gustijok gagos osasunes J.E Sorijonak damutzus seure anai, arreba eta lobak. Urte barri on bat isango dogu.

Besarkada amaibakuak seure amatxu [sinadura].

181 Deuston Urtarrillaren 12- 953 Semetxu maite maitiori: Selan igaro dosus urte sarraren amaija eta barrijaren asieria? Gijagaisuorrek seure amagandik urrun! Ori nire bijotzeko tamala. Zure ustia esan255 onenbestian lusatuko sanik baña Jaunak onela gura badau beste daigula bere naija.

Atzo arte Salutreguijek S. Pedron igaro ditues jaiok bitartien Hiltru guegas egon da osasunes amaitu be eguin dogus Jaunari eskarrak. Maite atzo emen isan guendun umetxu bijakas oso ederrak eta solijek dagos. Ladis esta aguertuten emendik biar be es gueruago eta txarrago eta mutikotxuek ukusi biar es leukesan eta entzun biar es ditusan gausak laster konturatuko da. Maitek askenien es dakit se erabagui artungo daben.

Eguraldi otzak daukogus baña atzotxuau sendo dabill ederki saintzen nais goisian txadonara barik oian eta abar...Jauna lagun gura neuke bostgarren aldis neure semetxu bakarra besarkatu emendik esin bada ortik.

Lau aingerutxuok posik dabis bacaldunen besusakiñ256. Nik es dotsate emon askorik etxeko neba arrebori ogueta bana laurleko postu sirian beragas. Hermok eta Juanak etxeko eta umiari soiñerako ondo jatorkesanak Hiltrudari petiglasesko eurije artzekue niri oski berotutekuek danok alai uste bako besusak seuriak nagosi diriala.

Emen isan da Joseba posik dago aitagas negosijorako eta gustirako ondo. Koldo gaur emen isango da bere ontzijakas. Hiltrudari etxekuek dirautze abrigo barrija eguiteko berak diño esdabela urteten daukonagas dagola ondo eta gurago dabela suk bialduak libretan sartu gueure tokira goiasanian gueure biar isanetarako. Jose Mari Gogeas eta emastiak bijar urteten dabe Belgikarako eta urrutiskiñetik ointxe berton eskatu dabe badaukagu eser suri bialduteko. Nik es dakit ser bialdu ondo isango litzake seuk esatie ser dan seuri ondo edo beintzat ser gura dosun eria daukagunian bialtzeko.

Tomasen anai Koldok bere ama manka257 eta arrebak eskarrak guiltzapian sartu eta erijotza barik amaitu sana. Beriala sartu eben zoro etxian an be nagosija jo eta camisa de fuerzas sosega ei jeben gustis txarto eta osatuteko itxaropen barik; nire lengusiña gijajie!

Semetxu artu besarkadak danon alde seure amamatxunek amaibakua! Agur [sinadura]

255

Ez zen.

Errege magoen opariekin.

257 Kolpatu.

256

203

182 Paris´tik 1953´gko Urtarrillak 16 Amatxu maite-maitea, Sasoia dot nik be zer edo zer idazteko. Zure idazki ederrak pozik irakurri nebazan. Ain zuzen be atzo, Jose Mari ta emaztia neuk bazkalduten dodan etxian bertan arkitu nebazan. Zure eskutitza oindiño artun barik neukan, eta enekien Paris´era etozanik be. Alkarregaz bazkaldu eta apaldu gendun. Zuen guztijon barrijak emon eustezan eta pozik egon nintzan ondo zagozela esan eustelako. Barri onak beti be pozgarriagoak izaten dira txarrak baño. Gaur eberdian Bruselas´era joan dira, amar edo amabost egun Belgikan igaroteko. Onazkoan be, alkar ikusiko dogu.

Erregiak ondo portau diriala diñostazu. Ori ondo. Nire erregiak ez dakit nundik nora dabizen, bada aspalditxutik agertu be ez yataz egiten. Aztu edo nabe! Gabonak polito igaro nebazan, emengo euskaldun batzuen etxean. Ederto apaldu gendun eta apalostian gaberdiko mezatara yoan giñan. Gabon-zar be ederto egin neban: sekulako aparia yan genduan: azorio, labatz-saltsa, indi-oilo (pavua), gabon-madari-konpot, pastel eder bat (Ste. Therese), turroiak, gaztainak eta abar. Baña sabela beteteak ez dau ezer be esan gura, bada ni gau guztijan zuen pentsamentuaz egon nintzan. Egun oneitan bestetan baño zorrotzago zaukoedaz gogoan, eta ezin aztu izaten zaituedaz. Tira aurtengo yayek yun dira. Datozenak alkarregaz igaroko al doguz. Aspalditxu da ori esaten dogula, alan da be, noiz edo noiz etorriko da, egun pozgarri ori be.

Ondo amatxu. Ez goizegi yagi, zure adiña ez da otz oneikaz etxetik kanpora urteteko-ta. Emen iñoiz ez lako otzak egiten ditu. Egunotan iru, lau eta bost malla euki doguz zero-petik. Urte asko da uri onetan orrelako otzik ezagutu ez dala. Ganera gripe edo marranta eurrez ei dabil, izurri bat lez. Ni neu ondiño ondo nago baña ori loterija baño lenago urreratuko yat kontixu. Gaur goixien, yagikeran, doministikuka asi naz ta gripe ori or or ibilliko dala deritxot.

Aspaldi ontan yo ta ke nabil euskel-lanetan murgilduta. Iru liburu aundi, euskerazkoak, gertuta daukodaz egunen baten argitaratzeko. Orain gramatikatxu bat egiten nago, euskera errez-errez ikisteko, beste izkuntzetan egin dituen antzekoa, dana irudiz apaindua, eta dan-dana euskeraz. Venezuela´ko neure adiskide batek eskatu daust biar ori alik ariñen egiteko, eta emen nabil ekiñalean len-bai-len amaituteko. Idaztiño ederra izango da eta asko lagunduko dautse euskera ikasi gura dabenai. Geituko al dira, liburutxo orregaz, euskaldunak eta gure izkera ederraren maitatzalleak. Ba´dauka biarrixena.

Esaiozu amatxu Iltru´ri, mesedez abrigu ta soñeko barrijak egiteko, eta gastaten dabenaren kontua neuri bialtzeko, neuk ordainduko dautsat oso-osorik eta. Ez ibillteko kopletan, osterantzien aserretu egingo nazela. Eta zeuk be ama, egixuz arren biar dozuzan gauza guztijak, zuri be bialduko dautzut zeure mantarrok258 pagateko dirua.

Mantar bat gorabera, len baizen aberats geldituko naz noski. Ez ibilli lukurkerian. Zuek ondo ikustia gura dot; ea neure esanak noiz edo noiz egiten dozuezan!

Amaitutera noia amatxu. Mosu ta besarkadak guztiguztientzat, eta zuk seme bakar onen laztan beroena artu egizu, amatxu.

Urrengo arte. [sinadura eskuz, eta hitz hauek ere bai:] Zure lengusiña koitadiek elorrijorik asko dauko. Aspaldijon ez dot Tomasik ikusi.

Egingo al dau zer edo zer, mutil orrek, bere ama poztuteko. Neuk be samin aundija artu dot berriokaz. Agur.

258

Arropak hemen, bestela emakume alkandora edo blusak.

204

183 Paris´en 1953´gko Dagonillak 4 Neure biotzeko amatxu eta arreba, Pozik irakurri neban, ama, zure eskutitztxo polita. Dakustanez, zeuen abitxura aldatu zarie eta pozez beterik egongo zarie onuzkero, orko aize eder eta atsegiña artuz.

Baña aizeagaz bakarrik ezin leike bizi. Beste zerbait be biar da ortarako. Sagar gozo, arrautza presku, esne gozo, okela samur eta arrain bixi...Ian danetik eta alegiñak egizuez datorren negurako indar barriz zeuen soin nekatuak beteteko. Ez ibilli diruaz tatika.

Osasuna amatxu beste edozer baño obea da, zer esanik bez dirua baño obea danik.

Zuek Endaian agurtuta gero, egun batzuk Donibane´n gelditu nintzan Gontzal´en etxian. Bijok bakarrik egon giñian, bada etxekoandria Bilbo´tik ebillen orduko. Pozik egon da Nardiz, guztiz ondo konpondu giñian. Bazkaria geuk egiten gendun eta bakoitzak bere oia leundu be bai. Donibane´n egon nintzan bitartian, ainbeste Donostia eta beste erri batzuetako euskalzale etorri yatazan ni ikustera. Batzuk ez ninduen neure idazlanetatik baizik ezagututen, beste batzu antxiñako ezagunak ziran. Ordu gozorik emon genduen euskeraz eta euskerari yagokozanetaz atertu barik izketan. Oingo ontan geure izkera zoragarri au goi mallatara iasoko al dogu! Orretarako baña, euskaldunak erantzun bear...

Nire euskal ikasbide barria, irudiz apaindua, datorren illerako irarrita egongo da.

Irureun orrialde eukiko ditu eta idazti polita izango da. Bialduko dautzut, amatxu, neure liburu ori ikusi eta gorde dagizun. Askok, bide orretatik, gure izkera ederra ikasiko dabela uste dogu. Beñipein zain dagoz noiz argitaratuko dan euskelzale ugari.

Karabañaren ipuña politenetaikoa izan da. Io kontuk eta nik, zuekaz Lore´k bialdu ez ebalako, botilla bi erosi nebazan Donibane´n eta neure etxekandriari ekarri neutsozan. Orra nun, lengo baten, ingelasatxua agertzen dan (nik enaban ikusi) beste botilla bategaz! Danon artian ondo ornidu dogu Pruden karabañaz! Nik emon neutsozan botillak zuek ekarritakoak zirala esan neutson, Lore´n partez. Urrengo botillia ikusi dabenian ez dakit zer esango eban...Ez al nau guzurretan arrapau. Ez dot uste, ganera ez zan guzurra, egija baño, bardin zan ba zuek erosi ala neuk erostie...

Emen eguraldi ozkirriak daukoguz. Uda baño udabarri obeto esan leike oingo eguraldi au. Ez dau bape berorik egiten. Eskumako besuan sekulako erreumia asi yat, baña laster yungo da. Obeto, olan neguan ez dot erreumarik eukiko.

Amaitzera noia, barri aundirik ez daukat-eta. Gorantzi asko Luis eta bere emazteari be. Zuek, neure biotzeko kutun biok, erbestetu onen laztan bero bana artu egizue.

Maite zaitu amatxu, zeure seme bakar [eskuz: Andima´k] Iltru´rentzat. San Antonio´n bedatziurrenian or kantaten daben “Antonioren deira” abestiaren itzak edo bertsu guztijak euki gura neukez. Bialduko al zeunskidaz Iltru?

Poztuko nintzake. Erri olerkietaz zerbait idazten ari naiz eta lantxo ortarako kantatxo orren bertsuak gure neukez. Milla esker aurretijez.

184 Paris´en 1953´gko Iraillak 10 Amatxu laztan eta arreba maitea: Zuen eskutitz gozoak benetan biotza zabaldu eusten. Pozez ganezka irakurri nebazan. Orrelako idazki ederrak ez dodaz sarritan eskuratuten, eta iakiña, olakorik

205 neuregana eltzen danean, adorez ta kemenez beteten naz aurrera, neure bidean, orainarte baño gogotsuago iarraituteko. Erbeste-aldi au gogorra da izan be, zuentzat eta neuretzat be bai. Sarri zerura begira iarten naz argi-unerik nundik agertuko begira. Illuntasuna bañon ez dodala ikusten iruditen iat, iñundik be ez dala agiri gure etorkizuna betiko argituko daben erraiñu zoragarria. Eta, egia esan, zeru illun orrek etsipenez betetzen nau. Bañan zuen karta adoretsu eta gozuak, etsipen ori alderdibatera itzi-eragiten dauste gure etorkizunaren argi-errañu pozgarria an, urrunian, ikusteko. Bai, ezpai barik, guk be ikusiko dogu ain luzaro itxaroten dogun egun zoriontsua, odei guztiak argi bizi biurtuko dituen eguzki ederra.

Zergatik eskerrak emoten dautsudazan itanduten daustazu Iltru. Bai orixe, emon ez? Zure karta zoragarrijak milla ez-eze milloika esker be merezi ditu. Ederto idazten dozu, ain ederto zure ta amatxuren eskutitzak eredutzat iarri dautsedaz gure irratentzuliei. Zelan euskeraz kartak idatzi, deritxon idaz-lantxua egin dot, eta idazlan orretan zuen eskutitzak iarraibidetzat ipinten dodaz. Zuk Iltru, zerbait idatzi bear zeunke orko goraberatzaz eta iazorikuetaz. Nik pozik argitaratuko neukez zure idazlanak, zertxubait neuk zuzendu ondoren. Ez dozu uts aundirik egiten, eta atsegin yat zuk darabilzun euskera ederra, baita be amatxuk darabillen euskera aberats eta zamurra.

Zegaitik ez dozu idazten? Pentsa-izu ortaz, eta ekiozu, gauza politik atarako dozu eskuartetik-eta.

Nire lanak aurrera doiaz, ez nik gura neuken baizen arin. Dana dala, il onen azkenetarako or eukiko dozue liburutxi barri ori. Zuentzat egiña ez da, euskerarik ez dakienentzat baño. Zuek ondo dakizue gure euskera. Ganera, guk orain, euskera oso eta bakar bat egin gura genduke Euskadi guztian erabiltzeko, alderdi guztietan bardin.

Orrelako euskera osoan egiña dago nire ikasbide barri ori. Gauza txatxarra da, nire eskuetatik urteten daben lan guztiak lakoxia.

Guztiz laburrak dira Andoni Deunaren bertsuok. Nik luziagoa zala uste neban.

Elizako paperetan ez ete dagoz bertsu geiago? Alan da be, olerki txiki orrek gauza eder asko dauka, euskerari begiratuki. Orain gure errian erabilten ez diran itz batzu be ba dakaz, esaterako erren eta beste batzu. Baña, poli-polita da olerkitxu ori.

Agiri danez, ez dautzue bakian uzten or zagozenetik. Amatxu, errezoi aundija daukazu zu orain iñon ardurak eta umiak zainduteko ez zagozala diñozunian. Bai, amatxu, zuk be atseden apurtxu bat biar dozu, eta alegin guztiak egin biar dozuz ez nekatuteko. Urretxindorra be irakurri dozu ezta? Benetan bertsu politak daukaz liburutxu orrek.

Gorantzi asko Angel eta Arraskada´ri be neure partez. Eta zuek, neure biotzeko laztanok, erbestetu onen mosurik gartsuenak artu egizuez.

Zetan dira begiak, Iltru? Emen ba´dago begietarako osagailu on bat “Optrex” deritxona. Ezagututen ete dozu? Or be, saltzen dabela uste dot, bañan eretirik ba´neuko, fraskotxu batzuk bialduko dautzudaz. Agur.

185 Paris´en 1953´gko Urriak 17 Neure amatxu laztana, Sasoia dot onezkero zure idazki ederrari erantzuteko. Gure antxiñeko idazle zarrak iñon lez “beti gero eta geroak mugarik ez”. Auxe iazo yat neuri be.

Bai amatxu. Lotsagarria da euren buruak abertzale aunditzat daukezan askok emoten dituezan jarraibideak. Ondo diñozu gure aurretikoek euren illobietan burua jasoko baleukie, lotsatuta barriro lurpean sartuko lirakela. Euskerarik euren umiei irakasten ez dautsen eusko-gurasuak dira gure erriaren ondatzallerik aundienak.

206 Alperrak alakuak, arruak alakuak. Eta egunen baten aberriaren esker-oan eskatuko dabe lotsabako orreik...Makillakada gogor bat obeto etorriko iake zarraztel aundi orrei.

Ni beti lez, io ta ke nabil, lan da lan gure gauzari indar emoteko. Datorren Azillean gure gizon aundia il zanetik berrogei urte beteten dira. Egun ortarako iai polit bat atondo dogu emen Paris´en. Izlariak izango dira, euren artean ni, danak entzute aundiko gizonak (1). Emengo hotel eder bateko saloian izango da batzar ori. Neure liburu barria be maiatuta dago. Arañegun ain zuzen, irartzia amaitu eben. Laster bialduko dautzut amatxu, zuk be ikusi dagizun. Baña lenago esan neutsun lez, liburutxu ori euskera gitxi edo bape eztakienentzat egiña da, ez zuk lez ederto dakienentzat. Nik uste dot ondo artuko dabela euskera ikasi gura daben ikasleak. Dana dago irudiz apaindua, begietatik sarri, belarrietatik baño erosoago gauzak sartzen diralako.

Euskalerria ondatu daben uiolak benetan samindu nabe. A zelako ezpiarra!

Amaikatxu euskaldun zintzo, danak euskaldunak, ito iakuz Gipuzkoa´ko aldean. Gure erri errukarriak edonolako samintasunak igaro bear ditu bere aragi makalduan. Iñoiz ez ete yako etorriko ain luzaro itxaroten dogun poz betea be? Ez dot uste Jainko onak betiko astu gaituenik. Egunen baten gugaz be gomutauko da noski.

Zetan da Iltru? Ondo ete dago? Arduraz nago bere barriak iakiteko. Biok, amatxu, ondo ondo zaindutera alegin egizue. Ondo dakit zer nolako aldi txarrak diran oneik, eta diru guztiak be ortarako gitxi dirala. Miñik aundiena zeuei neuk gura neuken neurrian ezin lagundu izatea da. Alakoren batean, ezingo ete deutsuet bete-betean lagundu al izango? Laster izango al da!

Nire itzaldia, neuk iakin barik, Londres´tik emon eben.Karta batzuk artu dodaz ederto entzun ebela esanaz, euren artean D. Sebero´rena. Ederto ordaindu dauste lantxu ori, eta beste itzaldi bat eskatu daustez barriro be Londres´tik. Orduan neuk, neure abotsez, egingo dodaz.

Ze barri Deustu aldetik? Loreri idatzi neutson, eta ako uiolak izan zirenetik ez dot bere eskutitzik artu. Ezpiarrik ez eben izango ezta?

Agur amatxu, eta biok artu egizuez neure laztan eta musurik beroenak. Maite zaitu biotzez zeure seme bakar onek. [sinadura eskuz] (1) Neu ez beste guztijak.