Samenvatting van het boek
Scholen slim organiseren Anders werken met goesting Auteurs: Tom Van Acker Yves Demaertelaere
Ontwaken Hoewel ons onderwijs decennialang veel aanzien genoot, lijkt het tij te keren. Er zijn steeds meer leerlingen die de school verlaten zonder diploma of getuigschrift, die afgehaakt zijn, gedemotiveerd raakten… Het aantal leerlingen dat moet zittenblijven, gaat de hoogte in, er wordt steeds meer gespijbeld. Leerlingen voelen zich niet meer goed op school en slagen er niet meer in om een gefundeerde studiekeuze te maken. Met andere woorden: het blijkt voor onze scholen steeds moeilijker om kinderen en jongeren goed te begeleiden doorheen hun schoolloopbaan. Leraren hebben het moeilijk. Ze hebben het beste voor met hun leerlingen, maar vinden niet langer geschikte methoden en/of materialen om leerlingen degelijk te begeleiden in en voor te bereiden voor deze voca-‐wereld. Er dreigt een lerarentekort en voor vele leraren is langer werken niet eens aan de orde. Daarenboven is onze maatschappij enorm veranderd. Die is volatiel geworden, met veel minder stabiliteit en een hoge variëteit. De toekomst is onzeker, we weten vandaag niet voor welke jobs we onze kinderen opleiden. De technologische, digitale, medische ontwikkelingen gaan razendsnel. Onze wereld is bijzonder complex en ambigu geworden. Inclusief onderwijs, hervormingsplannen, schaalvergroting… het zijn allemaal dingen die op onze scholen afkomen. De schoolorganisatie van vandaag sluit niet meer aan bij de problemen en uitdagingen in het onderwijs en in onze samenleving. Om toch een antwoord te kunnen bieden aan deze uitdagingen, bouwen we scholen als een zeester, niet langer als een spinnenkop. We gaan van een complexe organisatie met eenvoudige taken voor ieder individu naar een eenvoudige organisatie met complexe taken voor teams. De competente leraar als getalenteerde en gepassioneerde professional is een ondernemende en geïnspireerde teamspeler en speelt een cruciale rol in de school van de 21e eeuw.
Oriënteren Het is voor iedere school bijzonder belangrijk om een duidelijke visie te hebben. We merken dat scholen hier vaak niet mee bezig zijn, of dat de visie verschilt naargelang met wie je hierover spreekt. Al te vaak is ‘de visie’ een A4-‐tje in het bureau van de directeur… Daarom is het belangrijk voor elke school om een duidelijk visie te ontwikkelen, die de teams en de schoolmedewerkers richting geeft. Samen met leerlingen, ouders, bestuur, … gaat de school op zoek naar een antwoord op 3 vragen. -‐ Waarom bestaan we? Welke zijn de kernopdrachten die wij als school moeten georganiseerd krijgen? -‐ Waarvoor staan we? Hoe onderscheiden wij ons als school in de uitvoering van de kernopdrachten? Waarvoor kiezen wij om uitmuntend te zijn? -‐ Naar waar gaan we? Welke waanzinnige belangrijke objectieven willen wij de komende jaren gerealiseerd zien om onze kernopdrachten nog beter uit te voeren. Zodra de visie bepaald is en de richting gekozen werd en duidelijk is voor iedereen, kan de school nakijken hoe ze zich zal organiseren om de visie te verwezenlijken. Hoe zal de school het primair proces of de kernopdrachten organiseren? De school neemt 4 kernopdrachten waar die als 4 strengen in een zeel vervlochten zijn. -‐ Leerdoelen nastreven die maatschappelijk relevant zijn en relevant zijn in functie van de arbeidsmarkt, het vervolgonderwijs en de persoonlijke ontwikkeling. -‐ Talenten ontwikkelen en regisseren in de brede school en vanuit talenten de studie oriënteren. -‐ Het maximaal ontplooien van het leervermogen van ieder kind en waar het hindert, curatief en preventief werken. -‐ Het betrekken van alle belanghebbenden in een goede leer-‐ en leefgemeenschap. Vandaag zijn veel scholen georganiseerd als een functionele organisatie of als een spinnenkop. Elke ‘poot’ binnen de school is sterk afhankelijk van de andere poten en van de ‘spinnenkop’. Want zonder die grote, dikke kop is er al helemaal geen beweging. In de spinnenkop-‐school is het denken en het doen van elkaar gescheiden. Het begeleiden van leerlingen is ‘verknipt’ in leerjaren en in vakken. Het zeel met 4 strengen is ontrafeld in tal van functies. Er zijn functies ontstaan die elk slechts voor een klein deeltje van het grotere geheel verantwoordelijk zijn: zorgleerkracht, vakleerkracht, klastitularis, graadcoördinator, trajectbegeleider, leerlingbegeleider, en ga zo maar door. Om vanuit deze verknipte en functionele structuur alles toch in goede banen te leiden, is er veel afstemming nodig. Dat ligt nu vaak in handen van coördinatoren, die inmiddels heel wat druk ervaren. De complexiteit binnen de schoolorganisatie neemt toe en schoolmedewerkers krijgen dit alles niet meer geregeld. Tijd dus om het over een andere boeg te gooien. We willen gaan voor een zeesterorganisatie, waar elke poot (zoals bij de zeester) onafhankelijk kan blijven bestaan, waar er geen grote coördinatiebehoefte is (geen dikke kop) en waar elke poot zelf beslissingen kan nemen. Denken en doen zijn hier niet gescheiden. Dit zeestermodel staat voor teamwerk en het organiseren van autonome, zelfsturende teams binnen de school. Elk team van schoolmedewerkers is samen verantwoordelijk
voor het opnemen van de vier kernopdrachten en het begeleiden van een community van leerlingen over de leerjaren en over de vakken heen. Elk team doet dit samen met diverse actoren en is op die manier regisseur van de brede school. Ouders, bedrijven, CLB, hoger onderwijs, … zijn belangrijke partners voor elk team. De teamleden in het team zijn sterk onderling afhankelijk. Zij streven een gemeenschappelijk doel na en het onderling afhankelijk samenwerken is groot. De teamleden nemen samen verantwoordelijkheid op voor de kwalificatie van hun leerlingen, voor hun talentontwikkeling, voor de leerzorg die de leerlingen nodig hebben en voor hun welbevinden en betrokkenheid. Ze sturen continu hun eigen processen bij en krijgen veel autonomie en regelvermogen om dit zo goed mogelijk te kunnen doen. De voordelen en meerwaarde van deze nieuwe organisatiestructuur zijn legio: leraren zijn geen solisten meer, maar kunnen samen -‐ binnen hun team -‐ de huidige en toekomstige uitdagingen aan. Scholen hebben weer tijd en ruimte om complexe maatschappelijke uitdagingen op te nemen: het wegnemen van sociale ongelijkheid, het integreren van nieuwe technologieën, het aanbieden van uitdagende (langere) loopbanen voor leraren, … Daar waar leren vroeger pure kennisoverdracht was, is ons onderwijs geëvolueerd naar een nieuw paradigma van leren. Het gaat nu om zoveel meer en ook vaardigheden en competenties nemen een belangrijke plaats in. Het werken in teams binnen een zeesterorganisatie vergemakkelijkt het vakoverschrijdend en projectmatig werken, leidt tot betere samenwerking en faciliteert zo de implementatie van het nieuwe paradigma van leren. Bovendien bouwen scholen ‘nesten’ waarbinnen duurzame relaties ontstaan tussen leraren en leerlingen, tussen leraren onderling, tussen leerlingen onderling, tussen ouders en leraren, en ga zo maar door. Ontdekken en Ontplooien Hoe je als school best te werk gaat om zelfsturende teams te bouwen, met een degelijke teamstructuur, wordt in de volgende hoofdstukken uitgebreid verteld. Daarna wordt er ook aandacht besteed aan de systemen die nodig zijn om deze nieuwe manier van organiseren te faciliteren en ondersteunen. Het organiseren van onderwijs in vakken en in leerjaren heeft gezorgd voor systemen die deze manier van onderwijzen ondersteunen: handboeken voor leerjaar x voor een specifiek vak afgestemd op de specifieke leerdoelen voor het betreffende jaar, leerlingvolgsysteem, evaluatiesysteem, observatiesysteem, overleg, … Het invoeren van een slimme schoolorganisatie moet ondersteund worden door het ontwerpen van nieuwe systemen of het aanpassen van de bestaande. Schoolmedewerkers hebben nood aan handvatten om greep te krijgen op deze nieuwe manier van onderwijs organiseren. Tot slot gaat men in op twee elementen die erg met elkaar samenhangen: cultuur en leiderschap. Deze nieuwe organisatievorm vraagt immers om authentiek, collectief leiderschap voor een nieuwe cultuur van vertrouwen en (h)echt samenwerken in een onderzoekende school waar fouten maken mag en innovatie vanzelfsprekend is.
Flanders Synergy inspireert, verbindt, innoveert en onderzoekt Tal van scholen innoveren met de steun van Flanders Synergy tot wendbare scholen waarin iedereen samen met goesting kan leren en werken. De scholen kunnen andere scholen in Vlaanderen en ver daarbuiten inspireren. Flanders Synergy verbindt hiervoor scholen, begeleiders, onderwijsactoren en onderzoekscentra in lerende netwerken. Pedagogische begeleiders van de verschillende koepels werden door Flanders Synergy opgeleid. Samen met consultants in Innovatieve Arbeidsorganisatie begeleiden ze de verschillende scholen in de lerende netwerken. De scholen onderzoeken de impact van het slimmer organiseren op de kwaliteit van het werk en op de kwaliteit van het onderwijs.