Κοινωνική κατοικία και κράτος πρόνοιας

Σύμφωνα με την Έκθεση του Ευρωπαϊκού Τμήματος του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (IMF 2021a), ο βασικός λόγος για τη δυσκολία απόκτησης (από όλους) αξιοπρεπούς στέγασης είναι η αύξηση του κόστους ενοικίασης και η μείωση του εισοδήματος από την εργασία. Διεθνείς οργανισμοί, όπως ο ΟΟΣΑ, προβάλλουν πλέον ως αναγκαιότητα το αίτημα για καλύτερες κυβερνητικές στεγαστικές πολιτικές, εκτιμώντας ότι το έλλειμμα στέγης διευρύνει τις ανισότητες και διαταράσσει την κοινωνική συνοχή (OECD 2021), ενώ το ΔΝΤ τοποθετεί το αίτημα για προσιτή και αξιοπρεπή στέγαση για όλους στο κέντρο των δράσεων για την ανάκαμψη της Ευρώπης από την πανδημική κρίση (IMF 2021b).

Οι πολιτικές που προτείνονται από ΟΟΣΑ και ΔΝΤ έχουν, κυρίως, χαρακτήρα δημόσιας παρέμβασης και αφορούν κρατική επιδότηση ενοικίου, δημόσιες επενδύσεις για κατασκευή κοινωνικών κατοικιών (social housing), πολεοδομικές διευθετήσεις, φορολογικά κίνητρα και αντικίνητρα. Οι πρώτες κοινωνικές κατοικίες εμφανίζονται στην Αγγλία στα τέλη του 19ου αιώνα, όπου η απότομη εκβιομηχάνιση των πόλεων και η γρήγορη αστικοποίηση δημιούργησαν τα πρώτα στεγαστικά προβλήματα, με το δικαίωμα στη στέγη να συμπεριλαμβάνεται στις συντεχνιακές διεκδικήσεις.

Σήμερα, η κατοικία έχει μετατραπεί σε προϊόν, το οποίο χρησιμοποιείται πέραν της αξίας χρήσης του, για κέρδος. Η κερδοσκοπία που αφορά την υπερεμπορευματοποίηση της κατοικίας προωθείται από 1) την απορρύθμιση λόγω των κρατικών πολιτικών, 2) τη μετατροπή της σε επένδυση με σκοπό το κέρδος, 3) την παγκοσμιοποίηση της κατοικίας και την αποσύνδεσή της από την αξία χρήσης της.

Η αγορά κατοικίας είναι μια ατομική λύση στο πρόβλημα της κατοικίας, ενώ η ενοικίαση είναι μια συλλογική λύση, που οδηγεί το κράτος στην επένδυση σε κατοικίες για κοινωνική χρήση. Με βάση τον Esping-Anderson (1990), τα κράτη χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες, ανάλογα με τον βαθμό αποεμπορευματοποίησης και διαστρωμάτωσης των κοινωνικών παροχών: Φιλελεύθερα (π.χ. ΗΠΑ), Σοσιαλδημοκρατικά (π.χ. Σουηδία) και Συντηρητικά (π.χ. Βρετανία). Με βάση τις πολιτικές του κράτους πρόνοιας, αναπτύσσονται διαφορετικά συστήματα και νοοτροπίες, οι οποίες διέπουν τη σχέση των πολιτών με την κατοικία.

Σε ένα σοσιαλδημακρατικού τύπου κράτος πρόνοιας, για παράδειγμα τη Σουηδία, πέραν του 50% του πληθυσμού διαμένουν σε κοινωνικές κατοικίες που προσφέρει το κράτος, ανεξαρτήτως εισοδήματος, κοινωνικού υποβάθρου ή οικογενειακής κατάστασης. Το κράτος, που είναι ο ιδιοκτήτης των κατοικιών, ενοικιάζει κατοικίες με μακροχρόνια συμβόλαια, χαμηλού κόστους ενοικίασης, προσφέροντας ασφάλεια, σιγουριά και ανεξαρτησία στους Σουηδούς πολίτες. Επιπλέον, το σουηδικό κράτος δίνει επιδόματα στέγης για τέλη ενοικίασης, σε οικογένειες με παιδιά, νέους, άτομα με αναπηρίες, ηλικιωμένους, που πληρούν ορισμένα εισοδηματικά και περιουσιακά κριτήρια.

Άλλα μέτρα που χρησιμοποιεί το σουηδικό κράτος είναι η επένδυση σε κατασκευή ή ανακαίνιση κοινωνικών κατοικιών από ιδιώτες, τα οποία δίνονται και πάλι για ενοικίαση με βάση κοινωνικοοικονομικά κριτήρια. Η προώθηση αυτού του τύπου λύσεων κατοίκησης οδηγεί και σε έναν πολύ συγκεκριμένο χωροταξικό σχεδιασμό, με την κατασκευή πολυκατοικιών με ενοικιαζόμενα διαμερίσματα, χωρίς μεγάλη εξάπλωση της πόλης, και με τη δυνατότητα προσφοράς μέσων μαζικής μεταφοράς, για σχεδόν καθολική χρήση από τους πολίτες.

Στην Κύπρο, η πολιτική που ακολουθείται μέχρι στιγμής τείνει περισσότερο σε φιλελεύθερου τύπου κράτη πρόνοιας, με προώθηση ατομικών λύσεων στην κατοικία (ιδιοκατοίκηση). Η πόλη επεκτείνεται συνεχώς με ανεξάρτητες κατοικίες, χωρίς τη δυνατότητα χρήσης δικτύου δημόσιων μέσων μεταφοράς.

Ο Κυπριακός Οργανισμός Ανάπτυξης Γης, από το 1980 μέχρι το 2012 παρείχε χαμηλού κόστους οικίες για αγορά μόνο, στους ελάχιστους δικαιούχους, ενώ λόγω της οικονομικής κρίσης σταμάτησε οποιαδήποτε παροχή μέχρι το 2017. Μόνο πρόσφατα, το 2021, έγινε αντιληπτό ότι λόγω της αύξησης του πληθωρισμού, της οικονομικής κρίσης από τον κορωνοϊό και τους πολέμους, η αγορά κατοικίας δεν είναι πλέον εφικτή, για μεγάλο μέρος του πληθυσμού, ειδικά με τις νέες επισφαλείς συνθήκες εργασίας. Τον Δεκέμβρη του 2023 εξαγγέλθηκαν διάφορα κίνητρα τα οποία η κυβέρνηση θεωρεί ότι μπορούν να παρέχουν στεγαστικές λύσεις.

Δυστυχώς τα μέτρα που αφορούν τη δημιουργία μονάδων προσιτού ενοικίου είναι μέτρα προσωρινά, και όχι μια μακροπρόθεσμη πολιτική «Διάθεση 100% του Κινήτρου σε Προσιτό Ενοίκιο για 6 έτη και 20% Επιτρεπόμενου Δομήσιμου Εμβαδού προς ενοικίαση στην ελεύθερη αγορά για 6 έτη και 80% του Επιτρεπόμενου Δομήσιμου Εμβαδού προς πώληση ή ενοικίαση στην ελεύθερη αγορά». Τα προσωρινά μέτρα που λαμβάνονται, όχι μόνο δεν θα λύσουν το ζήτημα της στέγασης που απασχολεί συνεχώς αυξανόμενα ποσοστά του πληθυσμού, αλλά ενδέχεται να δημιουργήσουν κρίση, όταν περάσει το περιθώριο υποχρεωτικής ενοικίασης σε προσιτό ενοίκιο. Αντίστοιχα προβλήματα αναμένεται να δημιουργηθούν και με τα σχέδια φοιτητικών εστιών/κλινών, που και πάλι μπαίνει χρονικό όριο στην υποχρέωση ενοικίασης χαμηλού κόστους. Το κράτος θα έπρεπε να αναζητήσει μακροπρόθεσμες πολιτικές που να προωθούν την κοινωνική κατοικία με ενοικίαση σαν τρόπο ζωής, όχι μόνο για τη διασφάλιση των δικαιωμάτων των πολιτών, αλλά και σαν τη μόνη οικολογικά βιώσιμη λύση για το μέλλον.  

Ιστορικά στοιχεία

Μετά τον 2ο ΠΠ, και αφού η αγγλική κυβέρνηση ξεκίνησε ένα πρόγραμμα κοινωνικής πολιτικής στη Βρετανία με την ανοικοδόμηση κατοικιών, η βρετανική διοίκηση στην Κύπρο ξεκίνησε ένα παρόμοιο πρόγραμμα σε μικρότερη κλίμακα.

To πρόγραμμα «Επιδοτούμενων Κατοικιών για Εργάτες» αναπτύχθηκε στο νότιο προάστιο της Λευκωσίας Ομορφίτα. Στον πολεοδομικό σχεδιασμό της περιοχής περιλαμβάνονταν εκτός από οικιστικές μονάδες και δημοτικό σχολείο, παιδική χαρά, κέντρο υγείας, καφενείο και μικρά καταστήματα (Georgiou, 2013). Τα σχέδια που αναπτύχθηκαν το 1946 αφορούσαν μια σειρά από οικίες διαφορετικών μεγεθών, κυρίως δύο ορόφων, με μικρό εμβαδόν κάτοψης για να κρατηθεί το κόστος χαμηλό. Η κατασκευή των δημόσιων κτηρίων έγινε από το Τμήμα Δημοσίων Έργων, οι οικίες κτίστηκαν από ιδιώτες, ενώ η βρετανική διοίκηση παρείχε τα υλικά σε χαμηλές τιμές, την επίβλεψη και τα οικόπεδα δωρεάν, όπως επίσης και μια επιχορήγηση 100 λιρών για κάθε σπίτι, και άλλα κίνητρα.

Οι εργολάβοι που θα αναλάμβαναν την κατασκευή ήταν υποχρεωμένοι να ενοικιάσουν το σπίτι σε κάποιον εργάτη για τρία τουλάχιστο χρόνια, με ενοίκιο 1 λίρα τον μήνα. Στην ίδια περιοχή, οι οικίες που κατασκευάστηκαν για τους δασκάλους του σχολείου είναι σε ξεχωριστά οικόπεδα και μεγαλύτερου μεγέθους. Η ανάπτυξη αυτή ήταν μια καινοτομία εκείνη την εποχή για την Κύπρο σε όρους πολεοδομικού σχεδιασμού καθώς έδινε τη δυνατότητα σε άτομα της εργατικής τάξης, σε μαζική κλίμακα, να ενοικιάσουν κατοικίες που δεν είχαν την οικονομική δυνατότητα να ενοικιάσουν διαφορετικά. Ακολουθώντας την πρωτοβουλία της βρετανικής διοίκησης, τα προοδευτικά δημαρχεία προχώρησαν και τα ίδια, ζητώντας φυσικά οικονομική στήριξη. Ο Αδάμ Αδάμαντος, δήμαρχος Αμμοχώστου, παρατήρησε ότι ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού της πόλης με χαμηλά εισοδήματα ζούσε σε καλύβες ή σε υποτυπώδεις κατοικίες, σε συνθήκες συνωστισμού. Από τις 250 οικίες που ζήτησαν βοήθεια για να ανεγείρουν, η βρετανική διοίκηση ενέκρινε μόνο 50, ενώ τη γη έπρεπε να την προσφέρει ο Δήμος.

Τα σχέδια των οικιών και το πλάνο ανάπτυξης σχεδίασε ο δημοτικός μηχανικός Αμμοχώστου Σταύρος Οικονόμου, ενώ οι οικίες χωρίζονταν σε τρεις τύπους συνεχούς δόμησης: Τύπος Α: 4 οικίες στο ισόγειο και 4 στον όροφο, Τύπος Β: 16 οικίες στο ισόγειο και 14 στον όροφο, Τύπος Γ: 6 οικίες στο ισόγειο και 6 οικίες στον όροφο (Georgiou, 2013).

Οι πρώτες οικογένειες εγκαταστάθηκαν στις οικίες το 1957, ενώ ο σχεδιασμός αναβαθμίστηκε για να περιλαμβάνει 275 οικίες/διαμερίσματα. Η ποιότητα των κατασκευών αυτών στην περιοχή Σταυρός (τώρα εντός της περίκλειστης περιοχής Αμμοχώστου) ήταν πολύ χαμηλότερη εκείνης των οικιών στην Ομορφίτα, ενώ πολλές από τις οικίες έχουν μόνο ένα δωμάτιο που περιλαμβάνει σαλόνι-κρεβάτι-κουζίνα, ή δύο δωμάτια.

Πηγές:

Housing Rights Watch. (n.d.). ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗ ΣΤΕΓΑΣΗ ΚΑΙ H ΧΑΡΤA ΘΕΜΕΛΙΩΔΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ TΗΣ. https://www.feantsa.org/download/justice_leaflet_gr_final7189015489155540631.pdf (FEANTSA, 2016). https://www.feantsa.org/en/network/2016/11/17/housing-rights-watch). IMF 2021a Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου Affordable rental housing: Making it part of Europe’s recovery, 2021 (https://www.imf.org/en/Publications/Departmental-Papers-Policy-Papers/Issues/2021/05/24/Affordable-Rental-Housing-Making-It-Part-of-Europes-Recovery-50116). (EUROFOUND 2020) (https://www.eurofound.europa.eu/publications/report/2020/living-working-and-covid-19). (OECD, Brick by Brick Building better housing policies, 2021 - https://www.oecd.org/social/brick-by-brick-b453b043-en.htm) (IMF 2021b) (https://www.imf.org/en/News/Articles/2021/05/26/sp052621-affordable-rental-housing-making-it-part-of-europes-recovery). Castles, F. G. (1998). The really big trade-off: Home ownership and the welfare state in the New World and the Old. Acta Politica, 33(1), 5-19. Castles, F. G., & Ferrera, M. (1996). No Title Home ownership and the welfare state: Is southern Europe different? South European Society & Politics, 1(2), 163-185. Georgiou, C. (2013). British colonial architecture in Cyprus. EN TIPIS PUBLICATIONS. British Administration. (1945). The Cyprus Blue Book.  

Δρ Αντρούλα Γεωργίου Ειδικός Επιστήμονας Διδασκαλίας και Έρευνας Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών και Μηχανικών Περιβάλλοντος Πανεπιστήμιο Κύπρου