Urban symbiosis with an open end (Dutch/English) by Europan Nederland

Casanova+Hernandez architects

Coördinatie / Co-ordination Sandra Mellaart Tekst / Text Robert-Jan de Kort

Inhoud

Projectfotografie / Project photography Theo Bos Overige afbeeldingen / Other images 4 – 5: gemeente Groningen municipality of Groningen Overige afbeeldingen: Other images: Casanova+Hernandez architects

Stedelijke symbiose met een open einde Robert-Jan de Kort

Technische gegevens

Casanova+Hernandez architects

Tekstredactie / Copy editing Els Brinkman Engelse vertaling / English translations Sarah-Jane Jaeggi-Woodhouse Grafische vormgeving / Graphic design Studio Martine Mathijsen Druk / Printed by Drukkerij Tielen Uitgever / Published by Europan Nederland © Europan Nederland 2012

Contents Urban symbiosis with an open end Robert-Jan de Kort

Technical data

Casanova+Hernandez architects

Urban symbiosis with an open end

Stedelijke symbiose met een open einde

Robert-Jan de Kort

Luchtfoto Groningen met Europan 6-locatie Aerial photograph of Groningen showing the Europan 6 site

Winning Europan 6 in Groningen in 2001 immediately prompted Helena Casanova and Jesús Hernández to set up their own architectural firm. The architects, both born in Spain, had been working for some time for leading Dutch architectural firms: Neutelings Riedijk and Claus en Kaan. With their Europan victory they felt sufficiently confident to start their

own business in the Netherlands. The development of the competition design into the completed master plan took eleven years: a decade in which Casanova and Hernández built up an internationally-operating bureau with projects in and outside Europe. During this period the economic climate changed drastically. As a result only part of the definitive master plan would be realised.

Het winnen van Europan 6 in Groningen was in 2001 voor Helena Casanova en Jesús Hernández de directe aanleiding om hun architectenbureau te starten. Beide uit Spanje afkomstige architecten werkten toen al een tijd voor de toonaangevende Nederlandse architectenbureaus Neutelings Riedijk en Claus en Kaan. Met hun Europanwinst voelden zij zich zeker genoeg om in Nederland voor zichzelf te beginnen. De ontwikkeling van prijsvraagontwerp tot gebouwd masterplan duurde elf jaar; een decennium waarin Casanova en Hernández een internationaal opererend bureau opbouwden met projecten binnen en buiten Europa. Tijdens deze periode veranderde het economische klimaat drastisch, waardoor slechts een deel van het uiteindelijke masterplan gerealiseerd zou worden.

Waterfront The Europan assignment in G ro nin g e n e nt a ile d fo r m ulatin g a v isio n fo r t h e O oste r h a m r ik route, a development strip along Oosterhamrikk anaal, a canal running from the city centre to the Kardinge recreation area. The municipality of Groningen and the Nijestee housing corporation had jointly made a study area available, eight hectares in size, at the T-junction between two canals, Oosterhamrikkanaal and Van

Waterfront De Europanopgave in Groningen betrof het formuleren van een visie op het zogenoemde Oosterhamriktracé, een ontwikkelstrook langs het Oosterhamrik kanaal, die vanaf het stadscentrum tot aan recreatiegebied Kardinge strekt. De gemeente Groningen en woningcorporatie Nijestee trokken samen op bij het aanbieden van het acht hectare grote studiegebied gelegen op de T-kruising van het Oosterhamrikkanaal en het Van Starkenborghkanaal. Dit gebied was ruimtelijk slecht verbonden met de omliggende stad. De ambities waren om het studiegebied aan te sluiten op de aangrenzende woonwijken, om het als (water)front van deze buurten te laten dienen en om er voorwaarden te creëren voor nieuwe (creatieve) bedrijvigheid. Het plangebied, al in bezit van Nijestee, was een braakliggend terrein aan het Van Starkenborghkanaal. De wens leefde om hier te starten met een sterk beeldbepalend plan waarin een

De prijsvraaglocatie The competition site

De lange stroken in het winnende plan van Casanova+Hernandez architects The long strips in the winning plan of Casanova+Hernandez architects

Starkenborghkanaal. Spatially, this area was poorly connected with the surrounding city. The ambition was to link the study area with the adjoining residential areas, so that it could serve as a waterfront for these neighbourhoods and create conditions for new (creative) activity. The intervention area, already owned by Nijestee, was an undeveloped site on Van Starkenborghkanaal. The ultimate aim was to start with a visually-dominant plan comprising a mix of housing and small-scale facilities for activities. In the early nineties, the transformation of industrial areas into a publicaccess domain and residential area was an undertaking with great economic potential. On an international level Bilbao in Spain had been extremely successful in transforming a totally run-down dockland

mix van wonen en kleinschalige bedrijvigheid moest worden ondergebracht. De transformatie van industriële gebieden tot publiek toegankelijk domein en woongebied was begin jaren negentig een opgave met veel economische potentie. Internationaal gooide het Spaanse Bilbao hoge ogen door van een ronduit verloederd havengebied een internationale trekpleister te maken door er onder meer het Guggenheim Museum te realiseren. In Nederland zette Amsterdam de toon met de ontwikkeling van het Oostelijk Havengebied tot aantrekkelijk woondomein, zoals Borneo Sporenburg. In navolging van deze voorbeeldprojecten begonnen ook andere steden plannen te maken voor hun met industrie gevulde waterfronten. Zo ook Groningen. Het beantwoorden van de gestelde ambities bleek een lastige opgave. Een groot deel van de 54 inzendingen was volgens de jury ofwel te voorzichtig en ingetogen, ofwel te nadrukkelijk op zoek naar identiteit. De inzending van Casanova en Hernández vormde een van de uitzonderingen op deze constatering. Met het project Urban Symbiosis lieten de architecten volgens de jury een plan zien dat een nieuwe start kon vormen voor het gehele studiegebied. In grote lijnen Urban Symbiosis start vanuit een scherpe stedenbouwkundige analyse van de context. In de stedenbouwkundige structuur van de aangrenzende Oosterparkbuurt spraken vooral de lange bebouwingsstroken Casanova en Hernández aan. Wel schermden de stroken de achterliggende industriële gebieden af en belemmerden ze het doorzicht naar het water. Casanova en Hernández zetten de lange lijnen in hun plan door, maar nu juist pal aan het kanaal. Hun stedenbouwkundig plan bevatte twee lange stroken van royale woningen aan de randen van het plangebied met twee rijen bebouwing er tussenin. In deze stroken waren ruimtes voorzien voor kleinschalige (creatieve) bedrijvigheid met daar bovenop appartementen. Daarmee vormde het een omdraaiing van de bestaande programmatische opbouw van het gebied, waar tot dan toe de bedrijven aan het water gesitueerd waren en daarachter de woonstroken lagen. Aan de kopse kanten van het plangebied situeerden de architecten twee pleintjes.

Het project gezien vanuit de Oosterparkbuurt The project as seen from the Oosterpark neighbourhood

De woonstrook langs het kanaal The residential strip adjacent to the canal

area into an international attraction and establishing, most notably, the Guggenheim Museum Bilbao. In the Netherlands, Amsterdam took the lead with the development of Oostelijk Havengebied into an attractive residential domain, such as Borneo Sporenburg. Other urban centres followed these example projects and started making plans for their waterfronts with their industrial infill. Groningen followed suit. Fulfilling the proposed ambitions p roved a dif f icult u nder ta k ing. According to the jury, many of the 54 entries were either too cautious

and restrained, or too focused on searching for identity. Casanova and Hernández’s entry was an exception. According to the jury, the architects demonstrated with the Urban Symbiosis project that a plan could form a new start for the entire study area. Broad lines Urban Symbiosis was based on a well-defined urban analysis of the context. The long development strips in the urban structure of the adjoining Oosterpar k neighbour hood was particularly appealing to Casanova and Hernández. Although the strips screened off the industrial areas behind and blocked the view of the water, Casanova and Hernández pressed ahead with the long lines in their plan, but now, directly adjacent to the canal. Their urban development plan comprised two long strips of spacious housing on the edges of the inter vention area with two rows of development in-between. Space in the strips was allocated for small-scale (creative) activit y with apartments on top. This was a reversal of the existing programmed composition of the area where, up to

De keus voor de lange stroken was een schot in de roos. De stroken sluiten namelijk niet alleen aan bij het stedenbouwkundige ritme van de achterliggende woonwijken, maar ook bij het lineaire karakter van het kanaal. Door de buitenste woonstroken te verheffen van het maaiveld, krijgt de bebouwing een zekere lichtvoetigheid en ontstaat er een zichtrelatie met de groene ruimte tussen de stroken in. De lichtheid werd nog verder versterkt door het gebruik van lichte materialen als aluminium en glas. De blikvanger van het ontwerp betrof een bijna 200 meter lange woonstrook pal aan het kanaal. In deze strook waren drielaagse woningen met een grote variatie aan woningtypen gevat. Binnen de kaders van de woningscheidende wanden lieten Casanova en Hernández de leefruimte over drie verdiepingen doorlopen. Hiermee maximaliseerden ze het zicht op het kanaal vanuit de woning. De bewoners konden de voor hun leefstijl benodigde kamers als volumes over de beschikbare ruimte verdelen, waardoor elke woning een unieke ruimtelijke sfeer kon krijgen. Binnen dit concept kon volop gevarieerd worden. De diversiteit aan leefstijlen zou vanachter een volledig beglaasde façade geëtaleerd worden aan de omgeving. De jury prees het plan van Casanova en Hernández vanwege de combinatie van een neutrale stedenbouwkundige structuur en een zorgvuldig ontwikkelde architectuur. Twee aspecten vormden volgens de jury de benodigde basis voor de planvorming van het gehele gebied: het plan had als geheel een bij de context passende schaal en het zette tegelijkertijd een sterk beeld neer.

Doorsnede prijsvraagplan Section competition plan

Maquette prijsvraagontwerp Scale model of the competition design

then, businesses had been situated on the waterfront with the housing strips situated behind. The architects added two squares on the top ends of the intervention area. Opting for the long strips was the perfect choice. The strips not only linked up with the urban rhythm of the residential area behind, but also with the linear character of the canal. Raising the outermost residential strips above ground level created a certain light-footedness and a visual connection with the green space in-between the strips. This lightness was further enhanced through the use of light materials such as aluminium and glass.

Interieur patiowoning Interior patio dwelling

The design’s focal point was an almost 200 metre-long residential strip directly adjacent to the canal. This strip comprised three housing layers with a wide range of housing types. In the plans, within the frameworks of the dividing walls, the living space flowed over three floors. In this way Casanova and Hernández maximised the view of the canal from the homes. The occupants could divide the space available into volumes to suit their lifestyle, giving each housing

unit a unique spatial character. There was ample opportunity for variation within this concept. The diversity of lifestyles would be displayed in their surroundings from behind an entirely glazed façade. The jur y praised Casanova and Hernández’s plan for its combination of a neutral, urban structure and carefully-designed architecture. According to the jury two aspects formed the basis required for the planning of the entire area: in its totality, the plan had a scale that blended in with the context and at the same time had a strong visual image. Warming-up Having won Europan 6 the architects swiftly set up their own architectural firm: Casanova+Hernandez architects. The prize money and a start-up grant from the Netherlands Foundation for Fine Arts, Design and Architecture (Fonds BKVB) gave the architects the necessary financial scope to organise themselves professionally. At the same time they began teaching at several architecture institutes. They were also able to set to work in Groningen. The planning for the further development of their prize-

Warming-up Na de winst van Europan 6 startten de architecten direct met hun bureau Casanova+Hernandez architects. Het prijzengeld en een startstipendium van het Fonds BKVB gaven de architecten de benodigde financiële armslag om zich professioneel te organiseren. Tegelijkertijd begonnen ze les te geven aan verschillende architectuuropleidingen. Ook konden ze aan de slag in Groningen. De planvorming voor de verdere ontwikkeling van hun prijsvraagontwerp liet nog wel tot eind 2004 op zich wachten. De naast het plangebied gelegen mortelcentrale moest eerst nog verdwijnen. De gemeente Groningen en Nijestee grepen de gelegenheid aan om de architecten beter te leren kennen. De gemeente kende in 2002 een onderzoeksopdracht toe voor de renovatie van bedrijfspanden aan het Oosterhamrikkanaal. Van woningcorporatie Nijestee kreeg Casanova+Hernandez architects een kleine bouwopdracht elders in de stad. At Smit Duyzentkunst, als hoofd Vastgoedontwikkeling van Nijestee nauw betrokken bij het proces, benadrukt dat Nijestee zich goed kon vinden in het winnende plan, maar dat de ontwikkeling van een Europanlocatie per definitie ingewikkeld is en daardoor lang kan duren. De tijd tussen de prijsuitreiking en verdere planvorming is tevens nodig voor twee aspecten die inherent zijn aan een prijsvraag voor jonge, onervaren architecten. Allereerst benadert Nijestee de Europanprijsvraag als een ideeënprijsvraag waarin de opdrachtgevende partij maar in beperkte mate input kan leveren voor de opgave. De prijsvraag levert daardoor relatief eenzijdige plannen op, zonder mogelijkheden voor een dialoog tussen opdrachtgever en ontwerper. Die volgt pas na de prijsvraagfase. Het is daardoor niet verwonderlijk dat het nadere kennismakingsproces rondom de opgave relatief lang kan duren. Ten tweede was de corporatie benieuwd in hoeverre de Spanjaarden thuis waren in de Nederlandse woningbouwmarkt en de daarmee gemoeide regelgeving. Gezien de omvang van het project wilde de corporatie de architecten een proeve van bekwaamheid laten ondergaan door middel van een kleine overzichtelijke opdracht. Jesús Hernández noemt dit treffend ‘warming-up met de opdrachtgever’. Zowel Nijestee als de gemeente was na afloop van de

De patiowoningen die Casanova+Hernandez architects realiseerden als aanloop naar De Stadswerf The patio housing that Casanova+Hernandez architects realised as a run-up to De Stadswerf

Plan en locatie Plan and site

winning design had to wait until the end of 2004. The mortar depot situated next to the intervention area first had to be removed. The municipalit y of Groningen and Nijestee seized the oppor tunit y to get to know the architects better. In 2002 the municipality commissioned a research report for the renovation of commercial premises on Oosterhamrikkanaal. From the Nijsetee housing corporation, Casanova+Hernandez architects received a modest building order elsewhere in Groningen. At Smit Duyzentkunst, who was in charge of property development at Nijestee and closely involved in the process, was keen to point out that although Nijestee was pleased with the winning plan, the development of a Europan site was, by definition, a complicated and lengthy process. The time between the award ceremony and the further planning was also necessary for two aspects inherent in a competition for young, inexperienced architects. First and foremost, Nijestee’s approach to the Europan competition was as a competition of ideas in which the commissioning party has limited input as regards the assignment. This means that

the competition yields relatively simple plans, without opportunities for a dialogue between the commissioning party and the designer. This only takes place after the competition phase. It is therefore not surprising that the further acquaintance process regarding the assignment can take a relatively long time. Secondly, the housing corporation was curious to know how familiar the Spaniards were with the Dutch house-building mar ket and the regulations involved. Given the scale of the project, the housing corporation wanted to submit the architects to a test of confidence through a small, clearly-defined commission. As Jesús Hernández aptly put it this was a “warming-up with the client”. After the completion of the commission both Nijestee and the municipality were more than satisfied with the architects and they were prepared to embark on the large-scale transformation of the intervention area. Master planners In December 20 04 Casanova+ Her nandez architects signed a contract for the design of an urban master plan, including all the housing

13 Masterplan

opdracht erg tevreden over de architecten en ze durfden het aan om met hen verder te gaan richting de grootschaliger transformatie van het plangebied. Masterplanners In december 2004 tekende Casanova+Hernandez architects een contract voor het ontwerpen van een stedenbouwkundig masterplan, alle woningen binnen dit plan en de publieke ruimte. Het plan genaamd de Stadswerf omvatte 204 woningen en een ondergrondse parkeergarage met 160 parkeerplaatsen. De architecten kregen daarmee de kans een integraal plan te maken. Hernández: ‘Een dergelijke opdracht is tegenwoordig vrij uniek, maar sluit naadloos aan bij het profiel van ons bureau, waarbinnen landschapsontwerp, stedenbouw en architectuur innig verstrengeld zijn. Dit is volgens ons ook de stempel die Europanprojecten kunnen drukken op gebiedsontwikkelingen.’ Volgens Smit

within this plan and the public space. The plan, entitled Stadswerf, comprised 204 housing units and a basement car park with 160 parking spaces. This gave the architects the oppor tunity of making an integral plan. Hernández: “A commission like that is pretty unique nowadays, but links up perfectly with the profile of our firm, whereby landscape design, urban development and architecture are closely interlinked. We believe that this is also the stamp that Europan projects can imprint on area developments.” According to Smit Duyzentkunst, this is not necessarily the case, but it certainly applied to Casanova+Hernandez architects’ plan. “Some urban development plans can quite easily be divided among several designers, but their plan had so much cohesion on all scale levels that splitting up the urban design and the architecture wouldn’t have been logical.” Stadswerf is situated in, and a little beyond, the Europan intervention area and bears a strong resemblance to the winning competition design. The plan comprises four 250 metre-long strips parallel to the water, enclosed by Paradijsvogelstraat on the one

side and the quay on the other. In between, the two middle rows frame an inner street. The long strip with the spacious housing on the canal was retained as the focal point for the plan. And yet, as regards housing types, the plan has turned out quite differently. According to Helena Casanova this is inherent in the process because experimenting with housing typologies is what Europan is all about. “As an architect you have to be flexible. The Europan design is only the start of the dialogue that then follows with the client. We seized on all the comments made by Nijestee and the municipality to continue experimenting within the framework of the plan.” The competition design comprised two identical residential strips with spacious housing on the borders of the inter vention area. Nijestee felt that this symmetrical, programmed composition was not in keeping with the differing sides of the intervention area. The quayside was considered the front and Paradijsvogelstraat, with business premises on the opposite side, the back. Consequently the strip on Paradijsvogelstraat was replaced with brick terraced housing.

Duyzentkunst is dit niet per se waar, maar geldt het zeker voor het plan van Casanova+Hernandez architects: ‘Sommige stedenbouwkundige plannen zijn heel goed te verdelen over meerdere ontwerpers, maar hun plan had op alle schaalniveaus zo veel samenhang, dat het niet logisch was om stedenbouw en architectuur op te splitsen.’ De Stadswerf bevindt zich in, en iets buiten, het plangebied van Europan en vertoont op stedenbouwkundig vlak sterke gelijkenissen met het winnende prijsvraagontwerp. Het plan bestaat uit vier 250 meter lange stroken parallel aan het water, ingesloten door de Paradijsvogelstraat aan de ene en de kade aan de andere zijde. Ertussenin kaderen de twee middelste rijen een binnenstraat. De lange strook met ruime woningen aan het kanaal bleef als blikvanger voor het plan behouden. Toch is het qua woningtypen een heel ander plan geworden. Dat is volgens Helena Casanova inherent aan het proces. Het Europankarakter zit volgens haar juist in het experiment met woningtypologieën: ‘Als architect moet je flexibel zijn. Het Europanontwerp is slechts een eerste aanzet voor de dialoog die erna met de opdrachtgever volgt. Elke kanttekening van Nijestee en de gemeente grepen wij aan om verder te gaan met experimenteren binnen de kaders van het plan.’ Zo bevatte het prijsvraagontwerp twee identieke woonstroken met riante woningen aan de randen van het plangebied. Nijestee vond dat deze symmetrische programmatische opbouw niet strookte met de nogal van elkaar verschillende zijden van het plangebied. De kade werd

De Paradijsvogelstraat met aan de linkerkant de Supercasowoningen The Paradijsvogelstraat with the super-shells to the left

Ontwerp gevels en maaiveld Design façade and ground level

T he architects also considered the possibility of combining smallscale working accommodation with housing. The studio facilities that were situated on the inner street in the original plan were moved to Paradijs vogelstraat in order to balance the opposite side with businesses. Single-family housing with access at ground level was situated on the

inner street. This made the street a safe, car-free residential road with a pronounced semi-public character. Casanova+Her nandez architects paid par ticular at tention to the public space in the inner street. They designed the ground level as if it formed the third façade in the public domain. The distinctive feature of this approach is the fact that the graphics of the façades, comprising narrow and wider vertical glass strips, was carried through in the materialisation of the street: the contours of the glass strips link up with the flagstones and the bricks reflect the smaller paving bricks. The semi-public margin between the inner street and the housing is marked by oblong flower boxes that are integrated into the ground level. Finally, an apartment building and a public facilit y were added to the programme, giving the plan an elevation accent at both the top ends and forming a clear front to the squares. The eye-catching buildings complement the residential strip on the canal. This creates a plan that, through its materialisation, links up with the context of the brick housing strips, but within which a number of

daarbij gezien als voorkant en de Paradijsvogelstraat, met aan de overzijde bedrijfspanden, als achterkant. De strook aan de Paradijsvogelstraat werd daarom vervangen door bakstenen rijtjeswoningen. Tevens werd er verder nagedacht over de (on)mogelijkheid om kleinschalige bedrijfsruimtes met woningen te combineren. De atelierruimtes die in het oorspronkelijke plan aan de binnenstraat gesitueerd waren, verhuisden naar de Paradijsvogelstraat om de overzijde met bedrijven te complementeren. Aan de binnenstraat werden grondgebonden eengezinswoningen gesitueerd. Dit is daarmee een veilige, autoloze woonstraat met een sterk semipubliek karakter. In de binnenstraat besteedde Casanova+Hernandez architects veel aandacht aan de publieke ruimte. Het bureau ontwierp het maaiveld alsof het de derde façade aan het publieke domein vormt. Kenmerkend voor deze benadering is het feit dat de grafiek van de gevels, bestaande uit smalle en

Eengezinswoningen met plantenbakken aan de binnenstraat Single-family housing with flower boxes situated at the inner street

In het kader het reeds ontwikkelde gedeelte van het plan The already realised part of the plan marked

accents stand out due to a much lighter materialisation in aluminium and glass. This gives the master plan a clear presentation both on the water front and in the urban landscape and it consequently fulfils the urban development ambitions that the Municipality of Groningen and Nijestee stipulated prior to the Europan 6 competition. Phasing The foundation stone was laid in June 2010, exactly ten years after the submission of the competition design.

The entire master plan, however, would not be realised immediately. Whereas the design was conceived in days of economic prosperity, construction started during a heavy recession. In 2008, the year in which the economic crisis struck world-wide, Nijestee decided to cut expenditure on the almost completed building plan by one million Euros. The sale of relatively expensive housing had become increasingly more difficult and the location also proved insufficiently attractive for the more affordable segment. With their insight as the master planners, the architects considered economising as feasible. H e r n á n d ez: “ B e c a u s e we h a d designed ever ything and knew all the elements of the different scale levels by hear t and because we understood the interdependence of these elements, we were better able to work out where the economies could best be made.” Consequently the economy round was not entirely at the expense of image-defining elements in the plan such as the design of the façades or the paving. In the meantime, thought had also been given to the phasing of the

bredere verticale grasstroken, is doorgezet in de materialisatie van de straat; de contouren van de glasstroken sluiten aan op natuurstenen tegels en de baksteen op kleinere straatstenen. De semipublieke marge tussen binnenstraat en woning wordt gemarkeerd door langwerpige plantenbakken die in het maaiveld geïntegreerd zijn. Tot slot werd aan het programma een appartementengebouw en een publieke voorziening toegevoegd, waardoor het plan aan beide kopse kanten een hoogteaccent en een duidelijk front naar de pleintjes heeft gekregen. Deze in het oog springende gebouwen voegen zich bij de woonstrook aan het kanaal. Hiermee is er een plan ontstaan dat door zijn materialisatie deels aansluit bij de context van bakstenen woonstroken, maar waarbinnen een paar accenten er uitspringen door een veel lichtere materialisatie van aluminium en glas. Het masterplan krijgt hierdoor zowel aan het waterfront als in het stadslandschap een heldere presentie en maakt daarmee de stedenbouwkundige ambities waar die door de gemeente Groningen en Nijestee voorafgaand aan de Europan 6 prijsvraag gesteld waren. Fasering In juni 2010, exact tien jaar na het indienen van het prijsvraagontwerp, werd de eerste paal geslagen. Echter, niet het gehele masterplan zou direct gerealiseerd worden. Waar het ontwerp startte in economische hoogtijdagen, vond het begin van de bouw plaats tijdens een hardnekkige recessie. In 2008, het jaar dat de economische crisis wereldwijd toesloeg, besloot Nijestee ongeveer een miljoen euro op het bijna voltooide bouwplan te bezuinigen. De verkoop van relatief dure woningen werd namelijk steeds moeilijker en ook voor het meer betaalbare segment bleek de locatie nog niet aantrekkelijk genoeg. In de ogen van de architecten was bezuinigen, door hun rol als masterplanner, niet ondoenlijk. Hernández: ‘Omdat we alles hadden ontworpen, kenden we alle elementen van de verschillende schaalniveaus vanbuiten. En doordat je het

Het nog te realiseren openbare plein The public square still to be realised

construction. Smit Duyzentkunst: “The idea of building more than 200 housing units in one go had been ruled out. We had already decided on phasing the construction. We still had to decide which housing differentiation to begin with and on what scale.” We finally settled on the contour of the basement car park as the size for the first phase of construction, comprising 84 housing units including the apartment building, but without the most visually-prominent part of the plan: the strip with waterside housing. In that respect the first phase of the plan did not meet the objective of creating a spatial connection between the neighbourhoods at the rear and on the waterfront. Plattegronden rijtjeswoningen Ground-plans terraced houses

Urban pioneers Illustrative of the change in thinking between 2001 and 2012 was the development of housing t ypes during the course of the process. “The housing development started in good times, but had to be sold in bad times. That was the big conflict”, according to Hernández. The architects focused their competition design on a wide diversity within the layout of the individual housing units. This was

based on the ambition of appealing to people with differing living requirements. The focus on this target group led to relatively experimental housing types. Specifically for the spacious housing on the canal, the architects studied the spatial possibilities and the type of urban pioneer for whom the housing would be suitable. Smit Duyzentkunst reasoned that there would be too few multi-faceted urban pioneers in Groningen wanting freedom of choice. By then, the waterside housing was no longer in line with the economic circumstances, but the architects elaborated it in detail. They developed the super-shell type as an affordable alternative for the waterside housing and accommodated it in the strip on Paradijsvogelstraat. Initially it was decided to offer an entirely empty housing unit, except for the stairs, leaving the fur ther infill to the inhabitants themselves. Casanova+Her nandez architects increased the ceiling height on the ground floor so that this space could also be used as business accommodation. But the freedom of choice was not a success either. Uncertainty regarding the process after the

Plattegronden supercasco’s Ground-plans super-shells

22 Aansluiting appartementengebouw op supercascowoningen Junction apartment building and super-shells

purchase of a super-shell housing unit put off interested parties. Casanova: “In times when buying a house is a financially sensitive issue, buyers evidently require more cer tainty.” In order to meet this sentiment, a range of floor plans was designed from which the buyers could choose. Heymans the contractor then put a price tag on these layout variations so that the total sum of the shell housing including the selected layout was transparent for the buyers. Despite all these adaptations only fourteen single-family homes were eventually sold and one apartment, after which Nijestee offered the remaining housing as rented accommodation. Since it was hardly possible to know who the eventual tenants would be before building commenced, it was impossible to tailor the housing to meet the requirements of future residents. So Nijestee selected the variations and these were spread over the strips in the plan. The desired va r iation was thus pre-def ined instead of being determined by future residents. For the super-shells this meant a variation in layout and a variation in the façade. Eleven housing units had a layout based on living

onderlinge belang van deze elementen kent, kun je beter beredeneren waar de bezuinigingen het beste gedaan kunnen worden.’ De bezuinigingsronde ging daarom niet geheel ten koste van beeldbepalende elementen in het plan, zoals de vormgeving van de gevels of de bestrating. Inmiddels werd ook nagedacht over de fasering van de bouw. Smit Duyzentkunst: ‘Het was al een tijd ondenkbaar om meer dan 200 woningen in één keer te realiseren. We beoogden daarom al langer de uitvoering te faseren. We moesten nog wel beslissen met welke woningdifferentiatie we zouden beginnen en hoe groot de eerste fase zou worden.’ Uiteindelijk werd de contour van de ondergrondse parkeergarage genomen als maat voor de eerste bouwfase, bestaande uit 84 woningen inclusief het appartementen gebouw, maar zonder het meest beeldbepalende onderdeel van het plan: de lange strook met kadewoningen. In die zin voldoet de eerste fase van het plan nog niet aan de doelstelling om de achterliggende buurten ruimtelijk te verbinden met het waterfront. Stadspioniers Exemplarisch voor de verandering van de tijdgeest tussen 2001 en 2012 is de ontwikkeling van de woningtypen gedurende het proces. ‘De ontwikkeling van de woningen startte in goede tijden, maar ze moesten verkocht worden in slechte tijden. Daar zit een groot conflict’, aldus Hernández. De architecten zetten met hun prijsvraagontwerp in op een grote diversiteit binnen de indelingen van de individuele woningen. Dit vanuit de ambitie om mensen met verschillende woonwensen aan te spreken. De focus op deze doelgroep leidde tot relatief experimentele woningtypen. Vooral voor de riante woningen aan het kanaal werd onderzocht wat de ruimtelijke mogelijkheden waren en voor welk type stadspionier de woning dan geschikt zou zijn. Smit Duyzentkunst redeneert dat veelzijdige stadspioniers met een behoefte aan keuzevrijheid niet in voldoende mate in de stad aanwezig bleken te zijn. De kadewoningen liepen inmiddels uit de pas met de economische omstandigheden, maar werden nog wel volledig door de architecten uitgewerkt.

on the ground floor and working on the first floor. Eight housing units had workrooms on the ground floor. The single-family housing with access at ground level on the inner street only has one variation in the design of the façade. With an eye to good saleabilit y Casanova+Her nandez architects reluctantly designed these two-and-a-half layer housing units with sloping roofs. The programmed par t of the finished plan suffered the most under the altered market circumstances. “Time caught up with us”, according to Smit Duyzentkunst.

Wonen en werken in de supercascowoningen Living and working in the super-shells

Care and housing Whereas the intended residents had no say in bringing about the desired variation in the ground-level housing, things went differently where the apartment building, called ‘t Pakhuis (the warehouse), was concerned. The rectangular residential tower block has eight floors each comprising five housing units. Fokus, a care institution, rents sixteen apar tments for people with a physical disability. Fokus’ philosophy is based on integrating housing and care in the district. Inside the building the care is integrated through the presence of a

Als betaalbaar alternatief voor de kadewoningen werd het Supercascotype ontwikkeld en ondergebracht in de strook aan de Paradijsvogelstraat. In eerste instantie werd gekozen voor het aanbieden van een, op de trap na, volledig lege woning waaraan de bewoners zelf invulling konden geven. Tevens voorzag Casanova+Hernandez architects de woningen van een grotere plafondhoogte op de begane grond, zodat deze ruimte ook als bedrijfsruimte kan worden ingericht. De keuzevrijheid bleek ook niet goed in de markt te liggen. Geïnteresseerden liepen aan tegen de onzekerheid van het proces na de koop van een Supercascowoning. Casanova: ‘In tijden dat het kopen van een woning financieel gevoelig ligt, blijken kopers behoefte te hebben aan meer zekerheid.’ Om tegemoet te komen aan dit sentiment, werd per verdieping een scala aan plattegronden ontworpen, waaruit kopers konden kiezen. Deze indelingsvarianten werden vervolgens door aannemer Heymans van een prijskaartje voorzien, zodat de totaalprijs van de cascowoning met gekozen invulling voor de kopers inzichtelijk werd. De aanpassingen ten spijt werden uiteindelijk slechts veertien eengezinswoningen en één appartement verkocht, waarna Nijestee de overige woningen als huurwoning aanbood. Aangezien het vóór de bouw nauwelijks duidelijk was welke huurders er in de woningen zouden komen wonen, kon de gewenste diversiteit niet afgeleid worden uit de behoeften van de toekomstige bewoners. In het plan zijn daarom door Nijestee varianten gekozen en over de stroken verspreid. De gewenste variatie werd zo aangeboden, in plaats van in handen de toekomstige bewoners gelegd. Voor de Supercasco’s betekent dit een variatie in indeling en een variatie in de gevel. Elf woningen hebben een indeling die uitgaat van wonen op de begane grond en zijn voorzien van werkkamers op de tweede verdieping. Acht woningen zijn uitgerust met werkkamers op de begane grond. De grondgebonden eengezinswoningen aan de binnenstraat hebben enkel een variatie in de vormgeving van de gevel. Ook werden deze woningen met het oog op de goede verkoopbaarheid van woningen met tweeënhalve laag door Casanova+Hernandez architects, schoorvoetend, van hellende daken voorzien. Het gerealiseerde plan heeft daarmee vooral programmatisch te

25 Plattegronden woonen werkeenheden Ground-plans living and working units

27 De kleuren in de glazen borstwering van het appartementencomplex zorgen voor subtiele verschillen per appartement The colours in the glass parapet of the apartment building create subtle nuances in the individual apartments

plattegronden appartementencomplex â&#x20AC;&#x2122;t Pakhuis met daarin ruimte voor zorg en woningen voor hulpbehoevenden â&#x20AC;&#x2122;t Pakhuis with space for care facilities and housing for people requiring care

Ground-plans apartment building

Interieur zorgwoning Interior of care housing unit

medical support centre on the ground floor. There are two care apartments and three standard apartments on each floor. This facilitates integration between people with a physical handicap and other local residents. During the development process the identity of some of the future residents was already known and a dialogue took place between these future residents and Casanova+Hernandez architects at an information meeting. This led to the architects developing a great affinity with the design of housing for people requiring care. Two things emerged. First and foremost, people with a physical disability experience spaces from a seated perspective. Their eye level is low. Consequently all the care apar tments, prominently situated at the far ends of the building, have a floor to ceiling glass front offering the resident a handsome view of the surroundings. Secondly, the Fokus residents spend a large part of their time indoors. This means that many details in the interior, such as colour, are of greater impor tance than in regular housing. This also applies outside their own units. Because of their limited range of action, the

lijden gehad onder de veranderende marktomstandigheden. ‘De tijd heeft ons ingehaald’, aldus Smit Duyzentkunst. Zorg en wonen Waar bij de grondgebonden woningen de beoogde bewoners uiteindelijk geen inbreng hadden in het tot stand brengen van de gewenste variatie binnen de woningen, liep dit bij het appartementengebouw, dat de naam ’t Pakhuis draagt, iets anders. De rechthoekige woontoren telt acht verdiepingen die elk vijf woningen bevatten. In het gebouw huurt zorginstelling Fokus zestien appartementen voor mensen met een lichamelijke beperking. De filosofie van Fokus gaat uit van het integreren van wonen en zorg in de wijk. Binnen het gebouw is zorg geïntegreerd door de aanwezigheid van een hulppost op de begane grond. Op elke verdieping zijn twee zorgwoningen en drie standaardappartementen gesitueerd. Dit vergemakkelijkt de integratie tussen mensen met een lichamelijke handicap en andere buurtbewoners. Een deel van de huurders was tijdens het ontwikkelproces al bekend en via een informatiebijeenkomst werd een dialoog gevoerd tussen de toekomstige bewoners en Casanova+Hernandez architects. Dit leidde bij de architecten tot een grote affiniteit met het ontwerpen van woningen voor zorgbehoevenden. Twee zaken traden daarbij op de voorgrond. Allereerst beleven mensen met een lichamelijke beperking ruimtes vanuit een zittend perspectief. Hun ooghoogte is daarmee constant laag. De zorgappartementen, prominent gelegen aan de uiteinden van het gebouw, zijn daarom in elke ruimte voorzien van een verdiepingshoge glazen pui die de bewoner royaal zicht biedt op de omgeving. Ten tweede brengen de Fokusbewoners een groot deel van hun tijd binnen door. Dit zorgt ervoor dat veel details in het interieur, zoals kleur, van groter belang bleken dan bij reguliere woningbouw. Ook buiten de eigen woning. Vanwege hun beperkte actieradius begint de publieke ruimte voor de bewoners al in de gang buiten hun voordeur. Er bleek een sterke behoefte te bestaan aan expressief kleurgebruik in de lifthallen. Casanova+Hernandez architects gaf daarom de ontsluitingskernen per verdieping een andere kleur. Zo is

public space for the residents begins in the hallway outside their front door. There was a clear, strong desire for the expressive use of colour in the lift halls. Casanova+Hernandez architects consequently gave the access lobbies on each floor a different colour. This creates a variation that ensures that on each floor the residents can appropriate their own hall. The use of colour is carried through in the glass façade in which the glass parapet, where an element can be opened, has a colour. This creates subtle differences in each resident’s apartment which differs slightly to that of their downstairs or upstairs neighbours. The colours also give certain expressiveness to what is otherwise an austerely-designed construction volume. By now, both the residents and the Fokus staff appreciate the building as a place with exceptional spatial qualities. The transparent façades in particular, optimising the view of the green spaces and the canals from the apar tments, ensure that the residents feel strongly attached to their new living environment.

Open end Instead of a plan that marked the envisaged new future of the Oosterhamrik area in 2000, Urban Symbiosis has become part of the city with an open end. The completed part of the master plan, with its brightly-coloured brick strip and the light tower with colour accents, is a fresh presence in the area. The plan, which derives its impact from the integral character with which all the components are designed, does incite a desire for completion. Unfor tunately Nijestee sees too little perspective for the realisation of the rest of the master plan in the coming years. The longer term is currently difficult to predict. But, as owner of a large part of the terrain, Nijestee intends concentrating on temporary activities that reinforce the area’s presence on the map. This will possibly open up the area to new demand and new assignments that can be accommodated within the framework of a master plan. For the time being, Nijestee, as a housing developer, will no longer play a pioneering role. We await the developers of tomorrow. The urban outlines have already been plotted.

Expressief kleurgebruik in ‘t Pakhuis Expressive use of colour in ‘t Pakhuis

een variatie ontstaan die ervoor zorgt dat de bewoners van elke verdieping hun hal kunnen toe-eigenen. Het kleurgebruik is doorgezet in de glasgevel, waarin de glazen borstwering, ter plaatse van een te openen deel, een kleur heeft. Hierdoor ontstaan per appartement subtiele verschillen. De bewoners hebben nu toch net een andere woning dan hun onder- en bovenburen. De kleuren geven tevens de nodige expressie aan het verder sober vormgegeven bouwvolume. Zowel de bewoners als de Fokusmedewerkers ervaren het gebouw inmiddels als een plek met uitzonderlijke ruimtelijke kwaliteiten. Vooral de transparante gevels, waardoor de aanwezige groenruimtes en de kanalen maximaal zichtbaar zijn vanuit de appartementen, zorgen ervoor dat de bewoners zich sterk verbonden voelen met hun nieuwe woonomgeving. Open einde In plaats van een plan dat de in 2000 beoogde nieuwe toekomst voor het Oosterhamrikgebied markeert, is Urban Symbiosis een stukje stad geworden met een open einde. Het gerealiseerde deel van het masterplan is door de felgekleurde bakstenen strook en de lichte toren met kleuraccenten een frisse verschijning in het gebied. Het plan, dat zijn kracht ontleent aan het integrale karakter waarmee alle onderdelen ontworpen zijn, doet verlangen naar zijn voltooiing. Helaas ziet Nijestee de komende jaren te weinig perspectief voor de realisatie van de rest van het masterplan. De lange termijn is momenteel moeilijk te voorspellen. Wel beoogt Nijestee, als eigenaar van een groot deel van de gronden, aandacht te schenken aan tijdelijke activiteiten die het gebied verder op de kaart moeten zetten. Daarmee opent het gebied zich mogelijk voor nieuwe vragen en opgaven die binnen de kaders van het masterplan een plek kunnen krijgen. Nijestee zal daarbij als woningontwikkelaar voorlopig geen voortrekkersrol meer vervullen. Het wachten is dus op de ontwikkelaars van morgen. De stedenbouwkundige hoofdlijnen zijn al uitgezet.

Technische gegevens

Technical data Design Casanova+Hernandez architects Helena Casanova, Jesús Hernandez

Project location Paradijsvogelstraat and Florakade, Groningen

Staff: Thomas Been, Robert Taapken, Roy Bischops, Robbert van de Straat, Jasper van den Boogaard, Frank Verzijden, Jos ter Berge

Project description 41 apartments: - 16 Fokus housing units for people with a physical disability - 25 apartments 42 single-family homes ADL facility for Fokus Basement car park with 160 parking spaces

Pannekoekstraat 104, 3011 LL, Rotterdam, The Netherlands t + 31 (0)10 24 09 333 e contact@casanova-hernandez.com www.casanova-hernandez.com Client Nijestee, Groningen Contractor Heijmans Woningbouw Regio Noord, Drachten Structural engineer Ingenieursbureau Dijkhuis, Groningen Installation consultants Adviesbureau VanderWeele, Groningen Fire safety consultancy Adviesbureau Munnik, Groningen

Design 2004 - 2012 2005 provisional design completed 2006 definitive design completed 2010 specifications completed

Average gross floor area per housing unit 214 m² (total number of m², including parking garage / no. of housing units) 164 m² (total number of m², excluding parking garage / no. of housing units) Total building costs € 12 million Average purchase price per housing unit ’t Pakhuis apartments: € 205,000 Single-family homes: € 217,000

Ontwerp Casanova+Hernandez architects Helena Casanova, Jesús Hernández

Locatie project Paradijsvogelstraat en Florakade, Groningen

Gemiddelde bvo per woning 214 m² (inclusief parkeerplaats) 164 m² (exclusief parkeerplaats)

Medewerkers: Thomas Been, Robert Taapken, Roy Bischops, Robbert van de Straat, Jasper van den Boogaard, Frank Verzijden, Jos ter Berge

Omschrijving project 41 appartementen: – 16 ‘Fokus’ woningen voor minder-valide mensen – 25 appartementen 42 eengezinswoningen ADL-ruimte voor Fokus Ondergrondse parkeergarage voor 160 auto’s

Totale bouwkosten € 12.000.000

Pannekoekstraat 104, 3011 LL, Rotterdam, Nederland t 010 240 93 33 e contact@casanova-hernandez.com www.casanova-hernandez.com Opdrachtgever Nijestee, Groningen

Construction 2010 - 2012

Super-shells: € 207,000

Aannemer Heijmans Woningbouw Regio Noord, Drachten

Completion 2012

Average rent ’t Pakhuis apartments: € 690 per month

Constructeur Ingenieursbureau Dijkhuis, Groningen

Single-family homes: € 815 per month

Installatieadviseur Adviesbureau VanderWeele, Groningen

Gross surface area 7,355 m² housing units 6,217 m² apartments 4,199 m² parking space

Super-shells: € 955 per month

Adviesbureau brandveiligheid Adviesbureau Munnik, Groningen

Ontwerp 2004 - 2012 2005 voorlopig ontwerp gereed 2006 definitief ontwerp gereed 2010 bestek gereed Uitvoering 2010 - 2012 Oplevering 2012 Bruto vloeroppervlak 6.217 m² appartementen 7.355 m² woningen 4.199 m² parkeerruimte

Gemiddelde koopprijs per woning Appartementen ’t Pakhuis: € 205.000 Eengezinswoningen: € 217.000 Supercasco’s: € 207.000 Gemiddelde huurprijs Appartementen ’t Pakhuis: € 690 per maand Eengezinswoningen: € 815 per maand Supercasco’s: € 955 per maand

Casanova+Hernandez architects Casanova+Hernandez architects, established in Rotterdam in 2001, is an architecture, urban development and landscape design consultancy.

Casanova+Hernandez architects is een bureau voor architectuur, stedenbouw en landschapsa rchitectuur, in 2001 opgericht in Rotterdam.

Since 2001 the consultancy has won prizes in several international competitions: Europan 6, Groningen; Europan 7, The Hague; Cooltoren, Baankwartier Rotterdam; an apartment building, Blaricum; the Canar y Islands museum, Las Palmas; Tittot Museum, Taipei, China; new city hall and museum, Madrid, Spain; care housing, Blaricum; a landscape intervention for Lausanne Jardins, Swit zerland; Jeongok Prehistor y Museum, Korea; a hybrid complex in Zaragoza and a courthouse in Madrid, both in Spain.

Sinds 2001 heeft het bureau prijzen gewonnen in verschillende internationale prijsvragen: Europan 6, Groningen; Europan 7, Den Haag; de Cooltoren, Baankwartier Rotterdam; een appartementeng ebouw, Blaricum; het museum van de Canarische Eilanden, Las Palmas; Tittot Museum, Taipei; nieuw gemeentehuis en stadsmuseum, Madrid; zorgwoningen, Blaricum; een landschapsinterventie voor Lausanne Jardins; Jeongok Prehistory Museum, Korea; een hybride complex in Zaragoza en een gerechtsgebouw in Madrid, beide in Spanje.

The consultancy is currently developing international projects in Europe and working on the realisation of a ceramics museum and a mosaic garden in China. The bureau’s work is becoming widely-known through lectures, publications and exhibitions in the Netherlands and abroad (Germany, France, Spain, Denmark, Japan, South Korea, Mexico and the USA). Both partners are often jury members in international competitions and visiting lecturers at prestigious educational institutes such as the Delft University of Technology and the Berlage Institute in the Netherlands, the Chalmers School of Architecture in Gothenburg, Sweden and Shenzhen University, China.

Het bureau ontwikkelt tegenwoordig internationale projecten in Europa en realiseert een keramiekmuseum en een mozaïektuin in China. Het werk van het bureau is verspreid via lezingen, publicaties en tentoonstellingen in Nederland en over de grenzen (Duitsland, Frankrijk, Spanje, Denemarken, Japan, Zuid-Korea, Mexico en VS). Beide partners zijn vaak jurylid van internationale prijsvragen en gastprofessor bij prestigieuze onderwijsinstellingen zoals de TU Delft, het Berlage Instituut, de Chalmers School of Architecture in Göteborg en de universiteit van Shenzhen.