European Expression - Issue 62 by European Expression

θρ

ρα;

ησκεία κα

ώπ

Φάκελος

Διεύθυνση επιστροφής: Ομήρου 54 - Αθήνα - 106 72

π ύ

ώ π ρ η υ Ε σ η ι ήμε ε ά

ρ υ ιΕ

α κ ι Ανθρώπινα Δ

μ ιώ

α τ α

Section 0

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΥΡΩΠΑΪΚΗ EΚΦΡΑΣΗ E Τ Ρ Ι Μ Η Ν Ι Α Ι Α

Ε Κ Δ Ο Σ Η

Ε Υ Ρ Ω Π Α Ϊ Κ Ο Υ

Π Ρ Ο Β Λ Η Μ ΑΤ Ι Σ Μ Ο Υ

έτος ιδρυσης: 1989 • ISSN: 1105-8137 • 5 ΕΥΡΩ • ΧΡΟΝΟΣ 17 • ΤΕΥΧΟΣ 62 • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2006

ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ - ΕΚΔΟΤΗΣ: "ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ-ΠΟΛΙ-

Εκδοτικό Σημείωμα................................................................................................5 Νίκος Γιαννής

ΤΙΚΗ-ΕΚΦΡΑΣΗ-ΘΕΣΜΟΙ", Μη

ΦΑΚΕΛΟΣ: ΘΡΗΣΚΕΙΑ & ΕΥΡΩΠΗ

Κερδοσκοπικό Σωματείο

Η Σύγκρουση των Πολιτισμών και η Σχέση της Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης και της Ορθοδοξίας.................................................................................................7 του Γεωργίου Κουκουδάκη Θρησκεία και ανεκτικότητα..................................................................................13 του Διονύση Γουσέτη Πρόταση Νόμου για τη ρύθμιση σχέσεων Πολιτείας και Εκκλησίας...................15 Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και του Πολίτη Οι Οικονομικές Σχέσεις Πολιτείας και Εκκλησίας...............................................22 του Γιάννη Κτιστάκη

Ομήρου 54 - Αθήνα - 106 72 Τηλ.: +30 210 3643224 Fax: +30 210 3646953 E-mail: ekfrasi@ekfrasi.gr http://www.ekfrasi.gr Κωδικός εντύπου: 1413

ΑΚΟΜΗ ΕΝΑ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ ΕΚΔΟΤΗΣ- ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟ ΝΟΜΟ: Νίκος Γιαννής ΑΡΧΙΣΥΝΤΑΞΙΑ: Ντένια Μόρφη ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ: Κατερίνα Ανδρωνά ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ: Διονύσης Γουσέτης Π.Κ. Ιωακειμίδης Γεώργιος Κουκουδάκης Γιάννης Κτιστάκης Κώστας Α. Λαβδάς Ντένια Μόρφη Έλενα Φακά

Ευρωπαϊκή Επιστολή............................................................................................24 Publius (Ομάδα Ιταλών Φεντεραλιστών) Χτίζοντας την Ευρώπη ή Γράφοντας ένα «Σύνταγμα;».......................................26 του Francesco Rossolillo. Μετάφραση Έλενα Φάκα Ευρωπαϊκό Σύνταγμα. Σχέδια για την αναβίωσή του...........................................29 Εργαστήρι Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης Η σημασία της ένταξης Ρουμανίας και Βουλγαρίας.............................................31 του Π.Κ. Ιωακειμίδη To μέλλον της Συνθήκης Θέσπισης Συντάγματος για την Ευρώπη – μια στρατηγική για την Πολωνία..........................................................................32 Krzysztof Bobiński (PISM), Jacek Kucharczyk (ISP), Tadeusz Chabiera (PISM), Piotr Kaczyński(ISP) & Maciej Krzysztofowicz (PISM). Μετάφραση: Ντένια Μόρφη Συμπεράσματα της συζήτησης «Πού πάει η Ευρώπη σήμερα»;...........................37 του Τάσου Γιαννίτση Η Συνταγματική Απορία και το «Κοινόν των Ευρωπαίων».................................39 των Κώστα Α. Λάβδα και Δημήτρη Ν. Χρυσοχόου ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ Ο Δικηγορικός Σύλλογος Αθηνών τιμά την Διεθνή Αμνηστία.............................44 Ομιλία της Γ.Γ. Αϊρίν Χαν στην Παλαιά Βουλή

Δημήτρης Ν. Χρυσοχόου

ΜΗ ΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΕΣ ΟΡΓΑΝΩΣΕΙΣ

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΚΔΟΣΗΣ:

Τα νέα της «Έκφρασης».......................................................................................49

«ΗΛΙΑΙΑ»

Ευρωπαϊκό Forum Εθελοντικών Οργανώσεων....................................................48

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

c o n t en t s

vropaiki EkfraSsi E q u a r t e r l y e d i t i o n o n e u r o p e a n iss u es

First Published: 1989 • ISSN: 1105-8137 • EURO 5 • YEAR 17 • VOL. 62 • JULY - AUGUST - SEPTEMBER 2006

PROPRIETOR - EDITION: "European Society, Politics, Expression, Institutions",

non Profit Making Company 54 Omirou St., Athens 106 72 Tel.: +30 210 3643224 Fax: +30 210 3646953 E-mail: ekfrasi@ekfrasi.gr http://www.ekfrasi.gr EDITOR - PUBLISHER BY LAW: Nicos Yannis PUBLISHING DIRECTOR:

Editorial...................................................................................................................5 Nicos Yannis

MAIN STORY: RELIGION & EUROPEAN INTEGRATION The Clash of Civilisations and the Relation between European Integration and Orthodoxy........................................................................................................7 by George Koukoudakis Religion and Tolerance.........................................................................................13 by Dionysis Gousetis Τhe Law Proposal for “Regulating the Relations between the State and The Church, the religious associations and for ensuring religious freedom” Greek Association for Human and Citizen’s Rights ............................................15 Financial Relations between the State and the Church.........................................22 by Yannis Ktistakis

ANOTHER TRIBUTE TO THE FUTURE OF EUROPE European Letter.....................................................................................................24 by Publius (Group of Italian Federalists)

Denia Morfi

Building Europe or Writing a Constitution...........................................................26 by Francesco Rossolillo. Translation in greek by Elena Faka

DIRECTION:

European Constitution – Plans for its revival.......................................................29 European Integration Workshop

Katerina Androna CONTRIBUTORS in this issue: Dionysis Gousetis P.K. Ioakeimides George Koukoudakis Yannis Ktistakis

The relevance of Rumania’s and Bulgaria’s European integration.......................31 by P.K. Ioakimides The future of the Constitutional Treaty- a strategy for Poland’ ...........................32 by Krzysztof Bobiński (PISM) Jacek Kucharczyk (ISP), Tadeusz Chabiera (PISM), Piotr Kaczyńsk (ISP) & Maciej Krzysztofowicz (PISM). Translation in greek by Denia Morfi Conclusions on the debate “Where Europe is heading at”? .................................37 by Tassos Yannitsis The European Query and “Europeans' common (ground)”..................................39 by Kostas A. Lavdas and Dimitris N. Chrysochoou

Denia Morfi

HUMAN RIGHTS

Elena Faka

Speech by the General Secretary of “Amnesty International”, Irene Khan, when being awarded on an event organised by The Athenian Lawyers Association.........44

Dimitris N. Chrysochoou

NON GOVERNMENTAL ORGANISATIONS TECHNICAL ADVISOR:

European Forum of Voluntary Organisations.......................................................48

Hilieha

European Expression news...................................................................................49 ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

ΕΚΔΟΤΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Η καινοτομία δεν είναι βλασφημία

ο 2007 συμπληρώνονται 50 χρόνια από την ίδρυση της ΕΟΚ. Από τότε πολλά άλλαξαν στην Ευρώπη ως προς τη διατήρηση της ειρήνης, την ισορροπημένη ευημερία και την πρόοδο των ατομικών δικαιωμάτων και της ελευθερίας. Χρωστάμε πολλά οι σημερινοί Ευρωπαίοι στην τόλμη και το καινοτομικό πνεύμα των ιδρυτών. Θέλησαν και πέτυχαν παρά τις δυσκολίες η ελεύθερη κυκλοφορία ανθρώπων, αγαθών, υπηρεσιών και κεφαλαίων να τεθεί ως ένας βασικός σκοπός της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Η ελεύθερη οικονομία οδήγησε στην οικονομική ανάπτυξη, στην οποία βασίστηκε η ευδοκίμηση του κράτους – πρόνοια, το οποίο «σκέπασε» ολόκληρη σχεδόν την ευρωπαϊκή κοινωνία.

υστυχώς σήμερα οι τέσσερις αυτές μορφές ελεύθερης κυκλοφορίας απειλούνται, ενώ απουσιάζουν οι ηγέτες, μέχρι στιγμής, που θα πάρουν στην πλάτη τους την Ευρώπη. Κατ’ επέκταση, ενώ η Ευρώπη τα τελευταία 3 χρόνια σχεδόν διπλασιάζεται, από 15 σε 27 κράτη-μέλη και ο διεθνής ανταγωνισμός εντείνεται, λείπει η αποφασιστικότητα λαού και ηγεσίας να συμφωνηθεί το απαραίτητο πλέον ποιοτικό άλμα προς την πολιτική ένωση και το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα ψυχορραγεί. Αριστεροί και δεξιοί δημαγωγοί επιδίδονται σε άκοπες και απλουστευτικές επιΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

χειρήσεις πολιτικής κερδοσκοπίας, καλλιεργώντας την εσφαλμένη προκατάληψη ότι όχι μόνο η παγκοσμιοποίηση αλλά και η ΕΕ είναι πηγή οικονομικής ανασφάλειας. Οι υπόλοιποι πολιτικοί, χάριν αυτοσυντήρησης σιωπούν. Λίγοι, λεξιπλάστες, ψελλίζουν συμβιβαστικές λέξεις όπως flexicurity, ως ασφαλευελιξία θα το αποδίδαμε στα ελληνικά, γιατί όχι ασφυξία!

τσι οι παλαιές χώρες της ΕΕ θέτουν περιορισμούς στην ελεύθερη κυκλοφορία των εργαζομένων υπό το σύνδρομο του «Πολωνού υδραυλικού». Αντιθέτως, οι μελέτες δείχνουν ότι το Ην.Βασίλειο, η Σουηδία και η Ιρλανδία που άνοιξαν τα σύνορα τους, εμφάνισαν ταχύτερη οικονομική ανάπτυξη και μείωση της ανεργίας! Με καθυστέρηση αρκετές άλλες χώρες, μεταξύ αυτών και η Ελλάδα, άνοιξαν τα σύνορα τον Μάιο του 2006, όχι όμως και για τους Βούλγαρους και Ρουμάνους που προσχωρούν στην ΕΕ από την 1.1.2007. Ενώ πάνω από το 20% των Αμερικανών μετακινείται σε άλλη πολιτεία για αναζήτηση εργασίας, το 98,5% των Ευρωπαίων, πολύ πιο συντηρητικοί, στερούν τον εαυτό τους από τις ευκαιρίες και εμπειρίες σε μια άλλη χώρα, που θα τους βοηθούσαν να σταματήσουν να καταρώνται την ελευθερία του σύγχρονου κόσμου, που πρώτοι αυτοί εισήγαγαν γευόμενοι τους καρπούς της, ως αιτία της υστέρησης που εμφανίζουμε. Αν και σε γενικές γραμμές η ελεύθερη κυκλο-

“

Το μόνο πράγμα που πρέπει να φοβόμαστε είναι ο ίδιος ο φόβος

”

u Franklin Roosevelt

ΕΚΔΟΤΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ φορία αγαθών λειτουργεί, το χαμηλό ευρωπαϊκό ηθικό στα βαθειά νερά της παγκόσμιας αγοράς, κάνει τις εθνικές γραφειοκρατίες, να σκαρφίζονται πλειάδα διοικητικών μικροεμποδίων, καθιστώντας την ελευθερία αυτή σε αρκετές ακόμη περιπτώσεις στην πράξη περίπλοκη. Παρότι το 70% της ευρωπαϊκής οικονομίας προέρχεται από τον τομέα των υπηρεσιών, το πνεύμα του προστατευτισμού αποθάρρυνε επί δεκαετίες την πρόοδο στην πράξη της ελευθερίας αυτής, με τελικό αποτέλεσμα να υιοθετηθεί τελικώς η περιβόητη οδηγία Μπολκενστάιν σε μια περιοριστική του δικαιώματος κατεύθυνση μάλλον, παρά σε μια κατεύθυνση ανοίγματος της αγοράς. Τέλος και η ελεύθερη κυκλοφορία των κεφαλαίων αμφισβητείται: η Γαλλία ανακοίνωσε ότι θα προστατεύσει 11 βιομηχανίες της από την εξαγορά τους με ξένα κεφάλαια, οι Πολωνοί δυσχεραίνουν τις διασυνοριακές εξαγορές επικαλούμενοι εθνικό-προστατευτικά επιχειρήματα, ακόμη και οι φιλελεύθεροι Γερμανοί προσβλέπουν στην προστασία της κραταιάς Φολκσβάγκεν.

στρατηγική της Λισαβώνας που αποφασίστηκε το 2000 δεν καταφέρνει να ευοδωθεί. Ο Παλαιός Κόσμος, κάθε άλλο όμως παρά παλιόκοσμος (!), υποχωρεί στην ανταγωνιστικότητα, την εκπαίδευση, την τεχνολογία, την καινοτομία. Οι Κινέζοι και άλλοι Ασιάτες επιτίθενται στη βιομηχανία και τη μεταποίηση και οι ΗΠΑ κυριαρχούν στην έρευνα και ανάπτυξη (R&D) καθώς και στο μάρκετινγκ. Αντιθέτως οι Ευρωπαίοι διστάζουν να δεχθούν την αλλαγή. Το Ευρωπαϊκό κοινωνικό μοντέλο δεν ανταποκρίνεται στις σύγχρονες συνθήκες, όμως δεν τολμούμε να το θίξουμε. Παραβλέπουμε ότι καινοτομία χωρίς κίνδυνο δεν υπάρχει. Μια επιτροπή σοφών υπό τον πρώην Φιλανδό Πρωθυπουργό Έσκο Άχο, παρέδωσε πρόσφατα μια έκθεση με τίτλο «Να δημιουργήσουμε μια καινοτομική Ευρώπη». Εντοπίστηκαν 7 τομείς όπου η Ευρώπη μπορεί να αποτελέσει την παγκόσμια πρωτοπορία: ηλεκτρονι-

κή υγεία, φαρμακευτικός κλάδος, ασφάλεια, ενέργεια, ψηφιακή τεχνολογία, περιβάλλον, μεταφορές και διαμετακομιστικά κέντρα. Τέλος μεγαλύτερη ακαδημαϊκή κινητικότητα αναμφίβολα θα βοηθούσε.

νώ η καινοτομία είναι λέξη – κλειδί για τον σημερινό κόσμο, όποιος σκέπτεται, ομιλεί ή πράττει καινοτομικά είναι καταδικασμένος στην αφάνεια. Αν επιμείνει στοχοθετείται. Οτιδήποτε αποκλίνει από το μέσο όρο κινδυνεύει με τιμωρία. «Αριστείς» είναι οι νικητές των διαγωνισμών μετριότητας, κάθε είδους μετριότητας. Η πραγματική αριστεία λιδωρείται. Στην Ελλάδα επιπλέον αποστρεφόμαστε την ανεξάρτητη, την ελεύθερη πορεία των ανθρώπων. Την ατομική πρόοδο που δεν οφείλεται σε σχέσεις πατρωνίας, ευγνωμοσύνης και ολοκληρωτικής υποταγής, σε διορισμένες δημόσιες θέσεις, αλλά σε σκληρή και συστηματική δουλειά με ακεραιότητα, με μακροπρόθεσμη ενόραση, αρχές και εσωτερική συνέπεια, φαντασία και σύγχρονο πνεύμα και, βέβαια, την ευλογία του Θεού. Μόνο τα παιδιά μας δικαιούνται την «αξιοκρατική» εξέλιξη. Γι’ αυτό η καινοτομία παραμένει άγνωστη λέξη και ο καινοτομικός λόγος βλάσφημος λόγος. «Πρέπει να αναζητούμε την ελευθερία και όχι μόνο την ασφάλεια αν όχι για κανέναν άλλο λόγο παρά γιατί μόνο η ελευθερία μπορεί να κάνει την ασφάλεια ασφαλή» (Karl Popper). Τα σύνορα, κάθε είδους σύνορα, χρειάζεται να πέσουν κι άλλο και όχι να ορθώνονται νέα. Η Φινλανδία διακρίθηκε με επιτυχία στην καινοτομία τη δεκαετία του ’90, λαμπρό παράδειγμα η ΝΟΚΙΑ. Η φινλανδική Προεδρία θέλησε να ξυπνήσει την Ευρώπη το τελευταίο εξάμηνο βάζοντας την καινοτομία στην ατζέντα. Ας την αποχαιρετήσουμε κρατώντας ότι η μόλις 33χρονη Υπουργός Ευρ. Υποθέσων της Φινλανδίας Π.Λεχτόμακι και οι Φιλανδοί ίσως κάτι να ξέρουν που πρέπει κι εμείς να ανακαλύψουμε. Νίκος Γιαννής

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

ΦΑΚΕΛΟΣ: ΘΡΗΣΚΕΙΑ & ΕΥΡΩΠΗ

Η Σύγκρουση των Πολιτισμών και η Σχέση

της Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης και της Ορθοδοξίας του Γεωργίου Κουκουδάκη Υποψήφιου διδάκτορα του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών, υπότροφος του ΙΚΥ.

ιδιαίτερα δημοφιλής θεωρία του Samuel Huntington περί σύγκρουσης των πολιτισμών δεν επιφυλάσσει ευνοϊκή μεταχείριση και για τους ορθόδοξους Έλληνες. Μάλιστα, οι απόψεις του Huntington είναι αρκετά δυσοίωνες όσο αναφορά τη σχέση μεταξύ της Ορθοδοξίας και της Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης ή όπως διαφορετικά έχει επικρατήσει να λέγεται της διαδικασίας της Ευρωπαϊκής Ενοποίησης. Δύο είναι οι σκοποί αυτού του άρθρου. Πρώτον, να δείξει ότι η σχέση της διαδικασίας της Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης και της Ορθοδοξίας, η οποία εκλαμβάνεται ως η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ελλάδος και το σύνολο των πιστών της, είναι μια σχέση δημοκρατικής συνύπαρξης, αμοιβαίου σεβασμού και ταύτισης ηθικών αξιών, και δεύτερον ότι μέσω αυτής της σχέσης η Ορθοδοξία μπορεί να διατηρήσει την ιδιαιτερότητα της αλλά και ταυτόχρονα να ενισχύσει το κοινωνικό και πολιτιστικό της έργο συμβάλλο-

Ορισμοί

πως διαπιστώνει ο Μιχάλης Τσινισιζέλης, καθηγητής Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης στο πανεπιστήμιο Αθηνών, «η έννοια της ολοκλήρωσης (ενοποίησης) αυτή καθ’ εαυτή είναι αρκετά ασαφής. Στη διεθνή βιβλιογραφία δύο κυρίως κατευθύνσεις έχουν αναπτυχθεί: η πρώΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

ντας έτσι και στη προστασία των θρησκευτικών μνημείων του Ελληνισμού για τα οποία έχει τεθεί θεματοφύλακας. Στα πλαίσια επίτευξης αυτού του στόχου αρχικά θα γίνει μια εννοιολογική προσέγγιση του όρου ολοκλήρωση. Στη συνέχεια, κάνοντας αναφορά στα άρθρα των συνθηκών της ΕΕ αλλά και στη συνθήκη του Ευρωσυντάγματος θα παρατεθούν τα στοιχεία εκείνα που αποδεικνύουν την αμοιβαίως εποικοδομητική σχέση που υπάρχει και μπορεί ακόμα περισσότερο να αναπτυχθεί μεταξύ αυτής της ενοποιητικής διαδικασίας και της Ορθοδοξίας. Με αυτόν τον τρόπο θα απορριφθεί η αντίθετη άποψη που εξέφρασε ο Huntington. Τέλος, πριν αυτή η μελέτη οδηγηθεί στο συμπέρασμά της, επισημαίνοντας την ηθική αξία της Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης, θα δειχθεί ότι υπάρχει ταύτιση μεταξύ αυτής και των ηθικών διδαγμάτων της Ορθοδοξίας και του Χριστιανισμού γενικότερα.

τη αναφέρεται στην ενοποίηση ως διαδικασία διαδοχικών σταδίων προς τον τελικό στόχο της δημιουργίας ενός υπερεθνικού κράτους και η δεύτερη ορίζει την ολοκλήρωση αποκλειστικά σε όρους του τελικού στόχου» (1998:30). Οι ορισμοί που παραθέτουν ο Ernst Haas και ο Karl Deutch είναι αντιπροσωπευτικοί των δύο αυτών κατευθύνσεων.

Ο Ernst Haas, ένας από τους βασικότερους εκπρόσωπους του Νεολειτουργισμού, όρισε την ενοποίηση ως «τη διαδικασία κατά την οποία οι πολιτικοί δρώντες από διάφορα εθνικά κέντρα πείθονται να μεταφέρουν τη νομιμοφροσύνη τους και τις προσδοκίες τους προς ένα μεγαλύτερο κέντρο αποφάσεων, του οποίου οι θεσμοί έχουν ή απαιτούν δικαιοδοσία

ΦΑΚΕΛΟΣ: ΘΡΗΣΚΕΙΑ & ΕΥΡΩΠΗ

πάνω από τα προϋπάρχοντα εθνικά κράτη»(1964:29). Ο Karl Deutch από την άλλη μεριά (1966) βασικός εκπρόσωπος της σχολής της πολιτικής επικοινωνίας στις διεθνείς σχέσεις όρισε τη (πολιτική) ολοκλήρωση ως «την ύπαρξη μιας αντίληψης κοινότητας» καθώς επίσης και την ύπαρξη ορθολογικών προσδοκιών για ειρηνική πολιτική αλλαγή μεταξύ των πληθυσμών μιας περιφέρειας»1.

Η Γηραιά Ήπειρος ως Πεδίο Σύγκρουσης Πολιτισμών;

τον Ευρωπαϊκό χώρο η διαδικασία της ολοκλήρωσης ξεκίνησε το 1951 με την υπογραφή της Συνθήκης του Παρισιού που καθιέρωσε την Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα (ΕΚΑΧ). Η συνθήκη αυτή προέβλεπε, μέσω της καθιέρωσης μιας Ανώτατης και Ανεξάρτητης Αρχής που σήμερα είναι γνωστή ως η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, τη δημιουργία μιας κοινής αγοράς γύρω από τη παραγωγή και διάθεση άνθρακα και χάλυβα. Το σκεπτικό γύρω από τη δημιουργία της ΕΚΑΧ ήταν ότι η μεταφορά κρατικών αρμοδιοτήτων σε μια Ανώτατη και ανεξάρτητη αρχή θα μπορούσε να αποφύγει τα συγκρουόμενα εθνικά συμφέροντα και κατά συνέπεια τον πόλεμο δημιουργώντας έτσι τις κατάλληλες συνθήκες για οικονομική ανάπτυξη και ευημερία. Από τότε, η διαδικασία της Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης διήλθε πολλά στάδια εμβάθυνσης και διεύρυνσης. 52 χρόνια μετά την ίδρυση της ΕΚΑΧ αυτή η διαδικασία αφορά 25 εθνικά κράτη και 455 εκατομμύρια κατοίκους με 20 διαφορετικές επίσημες γλώσσες ενώ βρίσκεται πολύ κοντά στη υιοθέτηση ενώ κοινού Ευρωπαϊκού Συντάγματος. Το ερώτημα επομένως που εύλογα τίθεται, ιδιαίτερα μάλιστα μετά τη τε-

“

O Samuel Huntigton καθηγητής στο πανεπιστήμιο Harvard, στην διατύπωση της θεωρίας του περί σύγκρουσης των πολιτισμών, ισχυρίζεται ότι οι Έλληνες μαζί με τους Σλάβους και τους Ρώσους ανήκουν στο ορθόδοξο πολιτισμικό τόξο και κατά συνέπεια η σχέση τους με το Δυτικοχριστιανικό τόξο που αποτελείται από Ρωμαιοκαθολικούς και Προτεστάντες, των κρατών δηλαδή που αποτελούν τη συντριπτική πλειοψηφία της ΕΕ, θα είναι, υποβοηθούμενη μάλιστα από την εμβάθυνση της Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης και της παγκοσμιοποίησης, συγκρουσιακή.

”

λευταία διεύρυνση είναι κατά πόσο η διαδικασία της Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης σέβεται την εθνική ταυτότητα των κρατών μελών ή προσπαθεί να δημιουργήσει μια δική της ταυτότητα βασισμένη σε κοινές πολιτικές αξίες και αρχές εις βάρος της Ευρωπαϊκής πολιπολιτισμικότητας. Όσο αφορά τους Ορθόδοξους Έλληνες, μετά την ένταξη της Κύπρου αριθμούν 12εκ σε μια στιγμή που όπως ειπώθηκε ο πληθυσμός της ΕΕ ξεπερ-

νά τα 450 εκ. Πολλοί είναι αυτοί που εξέφρασαν ανησυχίες ότι θα αλλοιωθούν πολλά από τα εθνικά τους χαρακτηριστικά και ιδιαίτερα θα καταπολεμηθεί η ορθόδοξη πίστη τους ύστερα μάλιστα και από την ιστορία που προέκυψε με τις αστυνομικές τους ταυτότητες. Η Ορθοδοξία για τους Έλληνες έχει διαδραματίσει αποφασιστικό ρόλο στη δημιουργία εθνικής αυτοσυνειδησίας και ταυτότητος και κατά συνέπεια οποιαδήποτε θεωρητική, επιφαινόμενη ή ουσιαστική επιβουλή εναντίον της, είναι λογικό ότι θα προκαλέσει έντονες αντιδράσεις από το σύνολο των Ορθόδοξων Ελλήνων. Ταυτόχρονα, δημιουργήθηκε και η ανησυχία ότι θα αναγκαστούν να υιοθετήσουν επικυρίαρχα πολιτισμικά προϊόντα αλλοιώνοντας έτσι ακόμη περισσότερο την εθνική τους ιδιαιτερότητα και εγκαταλείποντας τα ήθη και τις παραδόσεις τους. Ως συνέπεια, αυτών των ανησυχιών δόθηκε το δικαίωμα σε ορισμένους να ισχυριστούν ότι η σχέση των ορθόδοξων Ελλήνων και της Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης θα είναι προβληματική. O Samuel Huntigton καθηγητής στο πανεπιστήμιο Harvard, στην διατύπωση της θεωρίας του περί σύγκρουσης των πολιτισμών, ισχυρίζεται ότι οι Έλληνες μαζί με τους Σλάβους και τους Ρώσους ανήκουν στο ορθόδοξο πολιτισμικό τόξο και κατά συνέπεια η σχέση τους με το Δυτικοχριστιανικό τόξο που αποτελείται από Ρωμαιοκαθολικούς και Προτεστάντες, των κρατών δηλαδή που αποτελούν τη συντριπτική πλειοψηφία της ΕΕ, θα είναι, υποβοηθούμενη μάλιστα από την εμβάθυνση της Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης και της παγκοσμιοποίησης, συγκρουσιακή. Χαρακτηριστική είναι η απάντηση που δίνει ο Huntington στο ερώτημα που τελειώνει η Ευρώπη? «Η Ευρώπη, διατείνεται ο Huntington, τελειώνει εκεί που τελειώνει η δυτική χριστιανοσύνη και εκεί που αρχίζει ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

ΦΑΚΕΛΟΣ: ΘΡΗΣΚΕΙΑ & ΕΥΡΩΠΗ το Ισλάμ και η Ορθοδοξία»(2001:18), και συνεχίζει λέγοντας ότι με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου η συμμετοχή της Ορθόδοξης Ελλάδας σε Δυτικοχριαστιανικούς οργανισμούς όπως το ΝΑΤΟ και η Ευρωπαϊκή ΄Ενωση (ΕΕ) θα γίνεται όλο και πιο προβληματική (2001:222-224).

Το Λάθος του Huntington

ίναι άραγε βάσιμες οι διαπιστώσεις και προβλέψεις του Huntington; Υπάρχουν στοιχεία δηλαδή που να συνηγορούν με την άποψη ότι η παρουσία των Ορθοδόξων Ελλήνων στη ΕΕ θα προκαλούσε σύγκρουση πολιτισμών και θα έθετε σε κίνδυνο το μέλλον της Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης; Με άλλα λόγια η Ορθοδοξία και η ενοποιητική Ευρωπαϊκή διαδικασία είναι δύο έννοιες διαμετρικά αντίθετες μιας και αφορούν δύο διαφορετικά πολιτισμικά τόξα; Όπως αποδεικνύεται από τα κείμενα των Συνθηκών της ΕΕ καθώς και από τη Συνθήκη για την θέσπιση Συντάγματος της Ευρώπης που υπογράφτηκε από το ΕΣ στις Βρυξέλες τον Ιούνιο του 2003, η άποψη του Huntington δεν ευσταθεί και ούτε μπορεί να επαληθευτεί στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης. Αντιθέτως, αυτή η διαδικασία αποτελεί ίσως το πιο λαμπρό παράδειγμα ειρηνικής συνύπαρξης, αμοιβαίου σεβασμού και εποικοδομητικής συνεργασίας μεταξύ διαφορετικών πολιτισμών, θρησκειών και ατόμων. Είναι αυτά τα στοιχεία άλλωστε που αποτελούν το μυστικό της επιτυχίας του Ευρωπαϊκού εγχειρήματος. Πιο συγκεκριμένα, το άρθρο έξι παράγραφος τρία της Συνθήκης του Μάαστριχ αναφέρει: « Η Ένωση σέβεται την Εθνική Ταυτότητα των Κρατών-Μελών (ΚΜ)» ενώ το άρθρο 151 της ίδιας συνθήκης λέει ότι «η κοινότητα πρέπει να λαμβάνει (εθνικά και περιφερειακά) ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

“

Η Ένωση βασίζεται στις αξίες της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, της ελευθερίας, της δημοκρατίας, της ισότητας, του κράτους δικαίου καθώς και του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, συμπεριλαμβανομένων των δικαιωμάτων των προσώπων που ανήκουν σε μειονότητες. Οι αξίες αυτές είναι κοινές στα Κ-Μ, σε μια κοινωνία πλουραλισμού, απαγόρευσης των διακρίσεων, ανοχής δικαιοσύνης, αλληλεγγύης και ισότητας μεταξύ γυναικών και ανδρών.

”

πολιτιστικά στοιχεία υπόψη της για τη διαμόρφωση της πολιτικής της, με σκοπό να σεβαστεί και να προάγει τη πολυπολιτισμικότητα της αλλά και την κοινή πολιτιστική της κληρονομιά». Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η αρνητική απάντηση που έδωσε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή στο αίτημα δύο μελών του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (ΕΚ) (την Ελληνίδα κ. Καραμάνου και του Άγγλου κ. Glin Ford) για την άρση του άβατου του Αγίου Όρους. Το ιδικό καθεστώς που επικρατεί στο Άγιο όρος έχει γίνει αποδεκτό από την ΕΕ με την υπογραφή της Συνθήκης προσχώρησης της Ελλάδας το 1981. Με άλλα λόγια η ΕΕ έκανε δεκτούς τους ορθόδοξους Έλληνες σεβόμενη πλήρως τις

θρησκευτικές τους παραδόσεις. Αυτές οι διατάξεις έχουν υιοθετηθεί και από τη συνθήκη για τη θέσπιση Συντάγματος της Ευρώπης. Το άρθρο δύο του Ευρωσυντάγματος δηλώνει ότι: «Η Ένωση βασίζεται στις αξίες της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, της ελευθερίας, της δημοκρατίας, της ισότητας, του κράτους δικαίου καθώς και του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, συμπεριλαμβανομένων των δικαιωμάτων των προσώπων που ανήκουν σε μειονότητες. Οι αξίες αυτές είναι κοινές στα Κ-Μ, σε μια κοινωνία πλουραλισμού, απαγόρευσης των διακρίσεων, ανοχής δικαιοσύνης, αλληλεγγύης και ισότητας μεταξύ γυναικών και ανδρών». Επίσης, το άρθρο τρία παράγραφος τρία αναφέρει ότι: «η Ένωση σέβεται τον πλούτο της πολιτιστικής και γλωσσικής πολυμορφίας και μεριμνά για την ανάπτυξη της Ευρωπαϊκής πολιτιστικής κληρονομιάς»2. Όσο αφορά το καθεστώς των εκκλησιών το άρθρο 51 παράγραφος ένα του Ευρωσυντάγματος αναφέρει: «Η Ένωση σέβεται και δεν θίγει το καθεστώς που έχουν σύμφωνα με το εθνικό δίκαιο οι εκκλησίες και οι θρησκευτικές ενώσεις ή κοινότητες στα Κ-Μ». Ενώ, στη παράγραφο τρία του ίδιου άρθρου αναφέρεται ότι: «Η Ένωση διατηρεί ανοικτό, διαφανή και τακτικό διάλογο με τις εκκλησίες και τις οργανώσεις αυτές, αναγνωρίζοντας την ιδιαίτερη ταυτότητα και συμβολή τους»3. Δεν είναι καθόλου τυχαίο άλλωστε ότι η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος έχει θεσπίσει την Ειδική Συνοδική Επιτροπή Παρακολουθήσεως των Ευρωπαϊκών Θεμάτων και έχει ιδρύσει Γραφείο της Αντιπροσωπείας της Εκκλησίας της Ελλάδος στις Βρυξέλες. Χαρακτηριστικό είναι επίσης το παράδειγμα της συμφωνίας συνεργασίας που υπογράφτηκε στη Βενετία το 2002 μεταξύ της Ρ. Καθολικής και της Ελληνικής Ορθόδοξης εκκλησίας για

ΦΑΚΕΛΟΣ: ΘΡΗΣΚΕΙΑ & ΕΥΡΩΠΗ

συνεργασία γύρω από θέματα ανάπτυξης και περιβάλλοντος στα πλαίσια της Ευρωμεσογειακής Συνεργασίας (ΕΜΣ). Όλες αυτές οι διατάξεις των συνθηκών έχουν συμπεριληφθεί και στο χάρτη θεμελιωδών δικαιωμάτων που έχει ενσωματωθεί στη συνθήκη συντάγματος. Με άλλα λόγια, οι πολίτες της ΕΕ κατοχυρώνουν ακόμα περισσότερο τα ατομικά τους δικαιώματα. Πιο συγκεκριμένα, στο άρθρο 10 παράγραφο 1 του Δεύτερου μέρους του προτεινόμενου Ευρωσυντάγματος αναφέρεται ότι «Κάθε πρόσωπο έχει δικαίωμα στην ελευθερία σκέψης, συνείδησης και θρησκείας. Το δικαίωμα αυτό συνεπάγεται την ελευθερία μεταβολής θρησκεύματος ή πεποιθήσεων καθώς και την ελευθερία εκδήλωσης του θρησκεύματος ή των πεποιθήσεων του ατομικά ή συλλογικά, δημόσια ή κατ’ ιδίαν, με τη λατρεία, την εκπαίδευση, την άσκηση των θρησκευτικών καθηκόντων και τις τελετές»4. Ενώ, το άρθρο 14 παράγραφος τρία δηλώνει ότι: «Η ελευθερία ίδρυσης εκπαιδευτικών ιδρυμάτων με σεβασμό των δημοκρατικών αρχών καθώς και το δικαίωμα των γονέων να εξασφαλίζουν την εκπαίδευση και τη μόρφωση των τέκνων τους σύμφωνα με τις θρησκευτικές, φιλοσοφικές και παιδαγωγικές πεποιθήσεις τους, γίνονται σεβαστά σύμφωνα με τις εθνικές νομοθεσίες που διέπουν την άσκησή τους»5. Επίσης το άρθρο 21 απαγορεύει ρητά κάθε διάκριση, συμπεριλαμβανομένης και αυτής της θρησκείας. Τέλος, το άρθρο 22 δηλώνει ότι: « Η Ένωση σέβεται την πολιτιστική, θρησκευτική και γλωσσική πολυμορφία»6. Με όλα αυτά τα στοιχεία συμφωνούν και οι απόψεις του προκαθημένου της Ελλαδικής Εκκλησίας Αρχιεπισκόπου Χριστόδουλου. Σε μια ομιλία του στο καθεδρικό Ναό Αθηνών στις 19/05/02 μεταξύ άλλων είπε: «Η ιδιότητά μας ως Ευρωπαίων δεν αναι-

“

Η Ένωση σέβεται και δεν θίγει το καθεστώς που έχουν σύμφωνα με το εθνικό δίκαιο οι εκκλησίες και οι θρησκευτικές ενώσεις ή κοινότητες στα Κ-Μ». Διατηρεί ανοικτό, διαφανή και τακτικό διάλογο με τις εκκλησίες και τις οργανώσεις αυτές, αναγνωρίζοντας την ιδιαίτερη ταυτότητα και συμβολή τους.

”

ρεί, ούτε πρέπει να αναιρεί, την ιδιότητα μας ως Ελλήνων»7. Με άλλα λόγια, ο Μακαριότατος Αρχιεπίσκοπος, αναγνωρίζει ότι η Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση δεν απειλεί την Ορθοδοξία και τη εθνική ταυτότητα των Ελλήνων, αντιθέτως όπως αφήνει να εννοηθεί εναπόκειται στους Ορθόδοξους Έλληνες αλλά και σε όλους τους Χριστιανούς της Ευρώπης να διατηρήσουν την ιδιαιτερότητα τους. «Κηρύσσουμε, λέει στην προαναφερθείσα ομιλία Του, ότι η ενοποίηση της Ευρώπης δεν σημαίνει και ισεπέδωση των πολιτισμών της, και την κατάργηση των ιδιαιτεροτήτων κάθε λαού. Το Ευρωπαϊκό ψηφιδωτό λαών και πολιτισμών θα μετατραπεί σε ένα μονόχρωμο και άμορφο κατασκεύασμα, εάν επικρατήσει η μορφή εκείνη της παγκοσμιοποίησης που επιτάσσει την ομογενοποίηση λαών και πολιτισμών»8. «Εμείς, δηλώνει ο Προκαθήμενος της Ελλαδικής Εκκλησίας στο βιβλίο του που τιτλοφορεί «Λόγος Ευθύνης», επιθυμούμε να πορευθούμε στην Ευρώπη με τις ιστορικές μας

αποσκευές, που είναι ο Ελληνισμός και η Ορθοδοξία» (2000:79-80). Στο ίδιο βιβλίο ο Αρχιεπίσκοπος γράφει και τ’ ακόλουθα «Η Αγία Ορθόδοξη Εκκλησία μας δεν έχει τίποτε να φοβηθεί από τη σχέση της με τη Δύση, ούτε μπορεί να απομονωθεί εγείροντας τείχη διαχωρισμού με αυτήν, πράγμα που θα την εκθέσει ανεπανόρθωτα. Το πρόβλημα για μας δεν πρέπει να είναι εάν θα διαλεγόμεθα ή θα επικοινωνούμε με τους Ευρωπαίους αλλά αν θα μπορούμε, διαλεγόμενοι με αυτούς, να εκπροσωπούμε σωστά, δηλαδή χωρίς φανατισμούς και μισαλλοδοξίες, αλλά με αδιάσειστα επιχειρήματα την Πίστη και την Παράδοσή μας» (2000:79-80).

Αμοιβαιότητα Σχέσεων Μεταξύ Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης και Ορθοδοξίας

υσιαστικά, αυτή είναι η πραγματικότητα, η θεσμική και ιδεολογική δομή της ΕΕ, σε καμία περίπτωση δεν απειλεί τους Ορθόδοξους Έλληνες. Αντιθέτως, τους δέχεται όπως ακριβώς είναι, τους παρέχει τις συνθήκες ειρηνικής συνύπαρξης με τους άλλους λαούς ενώ ταυτόχρονα τους επιτρέπει να έρθουν σε διάλογο μαζί με τα θεσμικά όργανα της Ένωσης και να γίνουν συνδιαμορφωτές ενός κοινού μέλλοντος χωρίς να αλλοιώνουν τα ιδιαίτερα τους χαρακτηριστικά. Μια σειρά από Ευρωπαϊκά προγράμματα αποδεικνύουν ότι η ΕΕ θέλει την διατήρηση των πολιτιστικών χαρακτηριστικών όλων ανεξαιρέτως των λαών που την απαρτίζουν. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι κατά προσέγγιση, το 60% της χρηματοδότησης για πολιτιστικές δράσεις που έχει δαπανήσει ή πρόκειται να δαπανήσει το Ελληνικό κράτος από τις αρχές του 2000 μέχρι το τέλος του 2006 προέρχεται από κοινοτικά κονδύλια και συγκεκριμένα από ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

ΦΑΚΕΛΟΣ: ΘΡΗΣΚΕΙΑ & ΕΥΡΩΠΗ το «Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Πολιτισμός 2000-2006» το οποίο εντάσσεται στο Τρίτο Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης (ΚΠΣ). Το ποσό αυτό ανέρχεται στα 605 εκ. Ευρώ9. Όσο αναφορά τη βοήθεια που παρέχει στους ορθόδοξους Έλληνες η ΕΕ για να προβάλουν τη θρησκευτική τους παράδοση χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της πρωτοβουλίας της Διεύθυνσης Μορφωτικών Σχέσεων του Ελληνικού Υπουργείου Πολιτισμού να εκδώσει το 1999 τρεις πολιτιστικούς – τουριστικούς οδηγούς με τίτλο «Δρόμοι Ορθόδοξου Μοναχισμού- Μοναστήρια της Εγνατίας Οδού». Οι οδηγοί αυτοί παρουσιάζουν την ιστορία Ορθόδοξων Ιερών Μονών από τη Κρήτη μέχρι και τη Νότια Βουλγαρία. Η πρωτοβουλία αυτή χρηματοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή στο πλαίσιο του προγράμματος INTERREG II. Γίνεται εμφανές, επομένως, ότι όχι μόνο η Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση σέβεται την Ορθοδοξία αλλά και την βοηθάει, όταν της ζητηθεί, να διατηρήσει τα ιδιαίτερα της χαρακτηριστικά και να προστατεύσει τα εθνικά μνημεία για τα οποία έχει τεθεί θεματοφύλακας. Με άλλα λόγια, οποιαδήποτε Μητρόπολη της Ελληνικής Ορθόδοξης Εκκλησίας μπορεί σε συνεργασία με την ειδική συνοδική επιτροπή παρακολουθήσεως των Ευρωπαϊκών θεμάτων, την Ανώνυμη Εταιρία Διαχείρισης των ΚΠΣ της εκκλησίας της Ελλάδος και μέσω του Γραφείου της Αντιπροσωπείας της Ελληνικής Εκκλησίας στις Βρυξέλες να ζητήσει τη συνδρομή της Ευρωπαϊκής. Επιτροπής για τη υλοποίηση προγραμμάτων που θα έχουν ως στόχο την ενίσχυση του κοινωνικού και πολιτιστικού έργου της αλλά και τη συντήρηση μοναστηριών, εκκλησιών και άλλων θρησκευτικών μνημείων που ανήκουν στη διοικητική της περιφέρεια . Από την παραπάνω ανάλυση αποδεικνύεται ότι η διαδικασία της Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης δεν απειλεί την ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

“

Η Αγία Ορθόδοξη Εκκλησία μας δεν έχει τίποτε να φοβηθεί από τη σχέση της με τη Δύση, ούτε μπορεί να απομονωθεί εγείροντας τείχη διαχωρισμού με αυτήν, πράγμα που θα την εκθέσει ανεπανόρθωτα. Το πρόβλημα για μας δεν πρέπει να είναι εάν θα διαλεγόμεθα ή θα επικοινωνούμε με τους Ευρωπαίους αλλά αν θα μπορούμε, διαλεγόμενοι με αυτούς, να εκπροσωπούμε σωστά, δηλαδή χωρίς φανατισμούς και μισαλλοδοξίες, αλλά με αδιάσειστα επιχειρήματα την Πίστη και την Παράδοσή μας.

”

u Αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος στο βιβλίο του «Λόγος Ευθύνης»

Ορθοδοξία ούτε απειλείται από αυτή, η σχέση τους είναι αμοιβαίως ενισχυτική. Ταυτόχρονα, η ηθική αξία και προσφορά της Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης είναι επίσης σύμφωνη με τις αρχές όχι μόνο της Ορθοδοξίας αλλά και ολόκληρης της Χριστιανοσύνης. Η Ενοποιητική αυτή διαδικασία έχει τεράστια προσφορά στην διατήρηση της Ειρήνης και της σταθερότητας στην Ευρώπη. Η διαδικασία αυτή, όπως διατείνεται στα απομνημονεύματά του ο εμπνευστής της Jean Monnet, δεν ξεκίνησε «ως μία Ένωση, παραγω-

γών άνθρακα και χάλυβα. Η ΕΚΑΧ , ο Monnet συνεχίζει, ήταν η αρχή της Ευρώπης. Πάνω από όλα η Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση ήταν μια ηθική ιδέα» (1978:392). Αυτό διαφαίνεται ξεκάθαρα και στο προοίμιο της συνθήκης του Παρισιού το οποίο μεταξύ άλλων αναφέρει: «Σκοπός της Συνθήκης είναι να δημιουργήσει μέσω της καθιέρωσης μιας οικονομικής κοινότητας τη βάση για μια μεγαλύτερη κοινότητα ανθρώπων χωρισμένων για χρόνια από αιματηρές συγκρούσεις και να θέσει έτσι τα θεμέλια για θεσμούς που θα δώσουν την κατεύθυνση για ένα κοινό μέλλον»10. Η επίτευξη αυτού του στόχου, είναι ένα αδιαμφισβήτητο γεγονός. Η Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση έχει αποδειχτεί ως ο πιο επιτυχημένος μηχανισμός και στρατηγική για τη διατήρηση της ειρήνης και της σταθερότητας που έχει δοκιμαστεί ποτέ στον ταλαιπωρημένο από αιματηρούς πολέμους Ευρωπαϊκό χώρο. Η όλη διαδικασία έχει οδηγήσει στη δημιουργία μιας κοινότητας ασφάλειας όχι μόνο μεταξύ κρατών αλλά και ανθρώπων οι οποίοι κοινωνικοποιούνται καθημερινά εντός αυτού του ιδεολογικού, πολιτικού αλλά και ηθικού πλαισίου11. Ποιος Χριστιανός Ορθόδοξος Καθολικός ή Προτεστάντης, σήμερα θα μπορέσει να μιλήσει αρνητικά για μια διαδικασία η οποία πάνω από όλα προστατεύει την ανθρώπινη ύπαρξη και αξιοπρέπεια και εμποδίζει την εκδήλωση ή ακόμα την επανάληψη της ακραίας και απάνθρωπης πολιτισμικής έκφρασης του πολέμου; Μια επίσκεψη στο Συμμαχικό και Γερμανικό νεκροταφείο στη Νορμανδία είναι αρκετή για να πείσει κάθε χριστιανό για κάτι τέτοιο. Το καθένα έχει 15-16000 νεκρούς ο μέσος όρος ηλικίας των οποίων δεν είναι πάνω από είκοσι χρόνια. Η Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση δίνει τη δυνατότητα στους Ορθόδοξους Έλληνες να χτίσουν μια κοινή Ευρωπαϊκή

ΦΑΚΕΛΟΣ: ΘΡΗΣΚΕΙΑ & ΕΥΡΩΠΗ

Πατρίδα που δεν θα αναιρεί την εθνική τους καταγωγή και παράδοση αλλά ταυτόχρονα θα τους προστατεύει από υπερβολές και αλόγιστες θυσίες. Η ΕΕ είναι μια Ένωση δημοκρατικών εθνικών κρατών, και ως γνωστόν από τη θεωρία διεθνών σχέσεων οι δημοκρατίες δεν πολεμούν μεταξύ τους12. Όσο αυτή η Ένωση διευρύνεται τόσο θα ενισχύεται η διεθνής ειρήνη και ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η ΕΕ, αρχίζει και τελειώνει εκεί που αρχίζει και τελειώνει ο σεβασμός της ανθρώπινης ζωής και των ατομικών ελευθεριών. Εκεί που αρχίζει και τελειώνει η Δημοκρατία. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η Ορθοδοξία έχει το δικαίωμα και μπορεί να συνεχίσει αταλάντευτη, την ιστορική της πορεία χωρίς να φοβάται και ν’ απειλείται.

Συμπέρασμα

ν κατακλείδι, η σχέση μεταξύ Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης και Ορθοδοξίας είναι μια σχέση αμοιβαίας εποικοδομητικής συνύπαρξης και ταύτισης ηθικών αξιών. Στα πλαίσια αυτής της σχέσης απόψεις για σύγκρουση πολιτισμών δεν ευσταθούν. Η ιδεολογική και θεσμική δομή της ΕΕ είναι τέτοια που δεν αφήνει περιθώρια ανάπτυξης τέτοιων φαινομένων. Αντιθέτως η Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση αναδεικνύεται σε πεδίο συνάντησης συνεργασίας και ειρηνικής συνύπαρξης πολιτισμών και ανθρώπων.

Σημειώσεις 1 Karl Deutch, et.al, Political Community and the North Atlantic Area”, Princeton University Press, 1957 2 Βλ. Σχετικά Συνθήκη για τη Θέσπιση Συντάγματος της Ευρώπης, http://ue.eu.int/cms3 3 Οπ.πρ 4 Οπ.πρ

5 Οπ.πρ. 6 Οπ.πρ. 7 Αρχ. Χρυσόστομος Παπαθανασίου (Επιμ) Ο Αρχιεπίσκοπος Ομιλεί για την Ευρώπη, Μακαριότατος Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και Πάσης Ελλάδος κ. Χριστόδουλος, Ομιλία στο Καθεδρικό Ναό Αθηνών στις 19/05/02/, με τίτλο «Η Κληρονομιά της Ευρώπης Είναι Χριστιανική», εκδόσεις Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών, Αθήνα 2002, σ.5 8 Το ίδιο, σσ.5-6 9 Ελληνική Δημοκρατία, Υπουργείο Οικονομίας και Οικονομικών, Γραφείο Υφυπουργού, Πίνακας Εξέλιξης Δεσμεύσεων και Εισροών Κοινοτικής Συμμετοχής Επιχειρησιακών Προγραμμάτων ΚΠΣ 2000-2006 (31, Μαΐου 2003). Παρατίθεται στην εργασία του Δουλγερίδη Δημήτρη και Κουκούλη Θεώδορου με τίτλο «Η Πολιτιστική Πολιτική της Ελλάδας στις Χώρες της Νοτιοανατολικής Ευρώπης στους Τομείς: ΘρησκείαΠαιδεία-Βιβλίο-ΜΜΕ-Τηλεπικοινωνίες-Τουρισμός». 10 Προοίμιο της Συνθήκης Καθιέρωσης της ΕΚΑΧ, Συνθήκη Παρισιού 18/04/1951 11 Για τη θεωρία των Κοινοτήτων Ασφάλειας βλ. σχετικά Karl W. Deutsch et.al, Political Community and the North Atlantic Area, Princeton University Press, 1957 12 Βλέπε, Michael Doyle, “Liberalism and World Politics”, in American Political Science Review, Vol.80, No 4, pp. 11511169, December, 1986

Βιβλιογραφικές Αναφορές Deutch, Κ, et.al,(1957) Political Community and the North Atlantic Area”, Princeton University Press Jean Monnet, J. (1978), Memoirs, (Translation) R. Mayne, Doubleday and Company, New York. Αρχ. Χρυσόστομος Παπαθανασίου

(Επιμ) (2002), Ο Αρχιεπίσκοπος Ομιλεί για την Ευρώπη, Μακαριότατος Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και Πάσης Ελλάδος κ. Χριστόδουλος, Ομιλία στο Καθεδρικό Ναό Αθηνών στις 19/05/02/, με τίτλο «Η Κληρονομιά της Ευρώπης Είναι Χριστιανική», εκδόσεις Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και Πάσης Ελλάδος κ. Χριστόδουλος, (2000), Λόγος Ευθύνης, εκδ. Αποστολική Διακονία Ναπολέων Μαραβέλιας N. Και Τσινισιζέλης M. (Επιμ),(1998), Η Ολοκλήρωση της ΕΕ, Εκδόσεις Θεμέλιο. Χαντιγκτον, Σ. (2001), Η Σύγκρουση των Πολιτισμών και ο Ανασχηματισμός της Παγκόσμιας Τάξης, Τέταρτη Έκδοση, Terzo Books

English Summary

his article challenges the point made by Samuel Huntington in his “Clash of Civilizations” theory that the Greek-Orthodoxs will constitute a civilizational obstacle to the further deepening of European Integration. On the contrary, by making references to the recently signed Constitutional Treaty and older treaties of the European Integration it presents the relationship between European Integration and the religious faith of the Greeks as a mutual reinforcing one. Furthermore, this paper argues that both conceptions have been developed on the same anthropocentric ethical base and therefore a conflictual relationship between them is not the most possible scenario.

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

ΦΑΚΕΛΟΣ: ΘΡΗΣΚΕΙΑ & ΕΥΡΩΠΗ

Θρησκεία και ανεκτικότητα του Διονύση Γουσέτη

την παρουσίαση του βιβλίου «Η μάστιγα του νώ με τον κ. Μάνο. Yπάρχουν πολλοί φωτισμένοι Ιεράρχες θεού», του Μανώλη Βασιλάκη (εκδόσεις «γνώ- που, σε αντίθεση με τον Προκαθήμενο, πιστεύουν στην ανεσεις»), στις 6/6, ακούστηκαν από τους πέντε δι- κτικότητα, στα ανθρώπινα δικαιώματα, που αγαπούν και ακεκριμένους ομιλητές πολλά ενδιαφέροντα θέ- αυτούς με τους οποίους διαφωνούν, που έχουν δημοκρατιματα, που συμβάλκή συνείδηση». λουν στον προβληΕίναι λοιπόν ματισμό του καθεή όχι ανεκτική η νός μας. Θα σταθώ θρησκεία; ΥπάρΒασικό χαρακτηριστικό της ελευθερίας είναι η σε μια διαφωνία, χουν ή όχι ανεκτιανεκτικότητα. Την ανεκτικότητα για το διαφορετικό, γόνιμη για προκοί ιεράρχες; βληματισμό. ΑφοΟ Θανάσης από τη φύση της, δεν μπορεί να επιδείξει η Εκκλησία. ρά το θέμα «θρηΤριαρίδης, στο βιΌχι μόνο η δική μας αλλά και οποιαδήποτε άλλη θρησκεία και ανεκτιβλίο του «Σημειώσκευτική οργάνωση. Διότι είναι αδύνατο να συνυπάρκότητα». σεις για ένα τρεμάμενο σώμα», εξηξουν το θρησκευτικό δόγμα και η ανεκτικότητα Ο Στέφανος γεί με ποια διαδιu Στέφανος Μάνος Μάνος είπε: «Βακασία ακόμα και σικό χαρακτηριη πιο ουμανιστική στικό της ελευθεδιδασκαλία μποYπάρχουν πολλοί φωτισμένοι Ιεράρχες που, ρίας είναι η ανερεί να γεννήσει μισε αντίθεση με τον Προκαθήμενο, πιστεύουν κτικότητα. Την σαλλοδοξία: όταν ανεκτικότητα για διδάσκει αλήθειες στην ανεκτικότητα, στα ανθρώπινα δικαιώματο διαφορετικό, που τις θεωρεί μοτα, που αγαπούν και αυτούς με τους οποίους διααπό τη φύση της, ναδικές και αιώνιφωνούν, που έχουν δημοκρατική συνείδηση δεν μπορεί να επιες. Είναι ανθρώπιδείξει η Εκκλησία. νο οι πιστοί να θέu Μιχάλης Σταθόπουλος Όχι μόνο η δική λουν να τις διαφυμας αλλά και οποιλάξουν ατόφιες. αδήποτε άλλη θρηΕίναι ανθρώπινο σκευτική οργάνωση. Διότι είναι αδύνατο να συνυπάρξουν να θέλουν να τις προστατεύσουν με όλα τα μέσα από πατο θρησκευτικό δόγμα και η ανεκτικότητα». ρεκκλίσεις, διαστρεβλώσεις, αντίθετες απόψεις κλπ. Από τη Ο Μιχάλης Σταθόπουλος είπε το αντίθετο: «Διαφω- στιγμή εκείνη, η διδασκαλία μετατρέπεται σε δόγμα. Στην

“

”

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

ΦΑΚΕΛΟΣ: ΘΡΗΣΚΕΙΑ & ΕΥΡΩΠΗ

“

Οι θρησκείες, όταν διδάσκουν πάγιες αλήθειες, δηλαδή δόγματα, εξελίσσονται αναγκαστικά σε μισαλλόδοξες ιδεολογίες. Ωστόσο, οι θρησκείες, ακόμα και οι δογματικές, όταν αναγκαστούν να συμβιώσουν με άλλα δόγματα, συμβιβάζονται και ανέχονται. Τόσο η μισαλλοδοξία, όσο και η ανεκτικότητα, είναι προϊόντα της ανάγκης. «Ανάγκα και θεοί πείθονται». Δε θα μπορούσε να είναι αλλιώς για τους αδύναμους θνητούς. αρχή το δόγμα έχει υπόσταση. Με τον καιρό όμως, όλες οι διδασκαλίες ξεπερνιούνται. Ωστόσο, οι οπαδοί του δόγματος αμύνονται: δεν ανέχονται καμία καινοτομία. Η μη ανοχή τους αυτή ορίζεται ως μισαλλοδοξία. «Εγώ ειμί Κύριος ο Θεός σου, ουκ έσονταί σοι θεοί έτεροι πλην εμού», διατάζει αυτάρεσκα, αλαζονικά και μισαλλόδοξα, δηλαδή ρατσιστικά, ο θεός των Εβραίων -που είναι και των χριστιανών και των μουσουλμάνων- διδάσκοντας τις αιώνιες αλήθειες του. Tο αντίθετο ακριβώς συμβαίνει με τους θεούς των αρχαίων Αθηναίων. Αφ’ ενός ήσαν πολλοί και κανένας δεν μπορούσε να έχει το μονοπώλιο του Γιαχβέ. Αφ’ ετέρου κανένας απ’ αυτούς δεν δίδασκε μοναδικές και αιώνιες αλήθειες, ώστε να κινδυνεύουν να εξελιχθούν σε δόγμα. Για τους λόγους αυτούς, οι θεοί ήσαν αρκετά ανεκτικοί για να δεχτούν την ύπαρξη, κοντά στους βωμούς τους, και ενός βωμού για τον «άγνωστο θεό».

κ. Μάνος έχει δίκιο εν μέρει. Η μισαλλοδοξία περιορίζεται στις μονοθεϊστικές θρησκείες. Μιλώντας ωστόσο για μισαλλόδοξες θρησκείες, θα πρέπει να περιλάβουμε σ’ αυτές και άλλες θεωρίες, που δεν ξεκίνησαν με θρησκευτικές φιλοδοξίες, αλλά στην πορεία τους «θρησκειοποιήθηκαν», δηλαδή μετατράπηκαν σε πάγιες αλήθειες. Μια τέτοια αλήθεια -θρησκεία είναι το «έθνος». Πόσες σφαγές δεν έγιναν για την υπεράσπιση της πάγιας αλήθειας του; Άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η μισαλλόδοξη πίστη του ΚΚΕ στην αλήθεια –θρησκεία του. Δεν αφίσταται ρούπι από τη μισαλλοδοξία των άλλων θρησκειών. Και οι φωτισμένοι χριστιανοί ιεράρχες που πιστεύουν στην ανεκτικότητα, στα ανθρώπινα δικαιώματα; Έχει άδικο ο Μιχάλης Σταθόπουλος; Όχι εντελώς. Υπάρχουν πράγματι κι αυτοί, αν και όχι τόσο «πολλοί». Η συνείδηση ανεκτικότητας που διαθέτουν δεν εξηγείται, παρά μόνο μέσα από την παρατήρηση του Μαρξ, ότι η πραγματικότητα -η

”

θέση στην παραγωγή και στην κοινωνία- είναι που διαμορφώνει τη συνείδηση του καθενός. Θα το πω διαφορετικά: η συνείδηση διαμορφώνεται έτσι ώστε να εξυπηρετεί την ανάγκη της επιβίωσης.

στορικά, η ανεκτικότητα στους κόλπους του χριστιανισμού διαμορφώθηκε από μιαν ανάγκη, με τον τρόπο που μας εξήγησε ο Σάββας Αγουρίδης. Στην Αμερική της πρώιμης εποίκησης βρέθηκαν αιρετικοί που διώχτηκαν από την Ευρώπη: Καλβινιστές, Αναβαπτιστές, Ουνιταριανοί, Independents, Κουάκεροι, Σοκινιανοί, οι Plymouth Fathers και άλλοι αμέτρητοι. Όλοι αυτοί έπρεπε να συνυπάρξουν. Η ανάγκη αυτή -ισχυρότερη από την ανάγκη υπεράσπισης του δόγματός του καθενός- μαζί με την επίδραση του Διαφωτισμού, απέδωσε τη συνείδηση της ανοχής και της ανεξιθρησκίας, καθώς και το σεβασμό των Ανθρώπινων Δικαιωμάτων, για πρώτη φορά, στον Νέο Κόσμο. Γρήγορα, το κύμα αυτό ξαπλώθηκε στη Βόρεια και τη Δυτική Ευρώπη, κι αναστάτωσε όλο τον κόσμο. Σ’ αυτό ανήκουν και οι ημέτεροι ανεκτικοί χριστιανοί ιεράρχες. Μοιραία ολίγοι, αφού τέτοια ανάγκη συμβίωσης στην «ομοιογενή» χώρα μας προκύπτει κατ’ εξαίρεση.

πορώ τώρα να καταλήξω στο διπλό συμπέρασμα. Οι θρησκείες, όταν διδάσκουν πάγιες αλήθειες, δηλαδή δόγματα, εξελίσσονται αναγκαστικά σε μισαλλόδοξες ιδεολογίες. Ωστόσο, οι θρησκείες, ακόμα και οι δογματικές, όταν αναγκαστούν να συμβιώσουν με άλλα δόγματα, συμβιβάζονται και ανέχονται. Τόσο η μισαλλοδοξία, όσο και η ανεκτικότητα, είναι προϊόντα της ανάγκης. «Ανάγκα και θεοί πείθονται». Δε θα μπορούσε να είναι αλλιώς για τους αδύναμους θνητούς. e-mail: diongous@central.ntua.gr

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

ΦΑΚΕΛΟΣ: ΘΡΗΣΚΕΙΑ & ΕΥΡΩΠΗ

Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η Ε Ν Ω Σ Η Γ Ι Α ΤΑ Δ Ι Κ Α Ι Ω Μ ΑΤΑ ΤΟ Υ Α Ν Θ Ρ Ω Π Ο Υ Κ Α Ι ΤΟ Υ Π Ο Λ Ι Τ Η Π Ρ Ο Τ Α Σ Η

Ν Ο Μ Ο Υ

Ρύθμιση σχέσεων Πολιτείας και Εκκλησίας θρησκευτικές ενώσεις και κατοχύρωση της θρησκευτικής ελευθερίας Η πρόταση νόμου κατατέθηκε από τους βουλευτές Ανδρέα Ανδριανόπουλο και Στέφανο Μάνο και υιοθετήθηκε με επουσιώδεις αλλαγές από το ΚΚΕ και τον ΣΥΝ. Ωστόσο, δεν έγινε δεκτή από τη Βουλή. Δημοσιεύεται για πρώτη φορά εξ ολοκλήρου δεδομένου ότι μπορεί να αποτελέσει αφετηρία για περαιτέρω διάλογο και πρωτοβουλίες αναφορικά με το συγκεκριμένο ζήτημα. Α ρθρο

Θρησκευτική ελευθερία και ισότητα 1. Η θρησκευτική ελευθερία είναι απαραβίαστη. Κάθε πρόσωπο έχει δικαίωμα να εκδηλώνει τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις ατομικά ή συλλογικά, δημόσια ή κατ’ ιδίαν, με τη λατρεία, τις ιεροτελεστίες, τη διδασκαλία και την πρακτική. Έχει επίσης το δικαίωμα να αποσιωπά τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις και να τις μεταβάλλει ελεύθερα και χωρίς τύπους. 2. Το κράτος διασφαλίζει την ακώλυτη άσκηση της θρησκευτικής ελευθερίας και σέβεται όλα τα θρησκεύματα. Οι θρησκευτικές ενώσεις και οι λειτουργοί τους έχουν ίσα δικαιώματα και υποχρεώσεις. Η απόλαυση των ατομικών, πολιτικών και κοινωνικών δικαιωμάτων δεν εξαρτάται από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις καθενός. Α ρθρο

Θρησκευτικές ενώσεις 1. Οι αυτοτελείς θρησκευτικές κοινότητες αποκτούν νομική προσωπικότητα με εγγραφή σε ειδικό δημόσιο βιβλίο, που τηρείται στo Εφετείο Αθηνών. Η εγγραφή γίνεται με απόφαση του Εφετείου Αθηνών, που εκδίδεται με την διαδικασία της εκούσιας δικαιοδοσίας, ύστερα από αίτηση είκοσι (20) τουλάχιστον φυσικών προσώπων, στην οποία επισυνάπτεται η συστατική πράξη και το καταστατικό της ένωσης, υπογεγραμμένα από τους ιδρυτές. 2. Για την διάγνωση του θρησκευτικού χαρακτήρα και ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

της αυτοτέλειας, λαμβάνονται ιδίως υπ’ όψη η διάρκεια και η ύπαρξη συγκροτημένου θρησκευτικού δόγματος, προσιτού σε κάθε ενδιαφερόμενο. Αποκλείεται η εγγραφή ενώσεων που διακηρύττουν ή ακολουθούν μισαλλόδοξες πρακτικές. 3. Η κατά την παράγραφο 1 αίτηση εγγραφής κοινοποιείται υποχρεωτικά στον Εισαγγελέα Εφετών, ο οποίος παρίσταται κατά την συζήτηση. Κατά της απόφασης του Εφετείου μπορούν να ασκήσουν αναίρεση οι αιτούντες και ο Εισαγγελεύς Εφετών, μέσα σε προθεσμία τριών (3) μηνών. 4. Οι θρησκευτικές ενώσεις αποφασίζουν ελεύθερα για την εσωτερική οργάνωσή τους. Για την εξυπηρέτηση τοπικών ή ειδικών σκοπών, έχουν το δικαίωμα να συγκροτούν αποκεντρωμένες οργανικές μονάδες, με διοικητική και οικονομική αυτοτέλεια. 5. Το καταστατικό των θρησκευτικών ενώσεων και κάθε μεταγενέστερη τροποποίησή του κατατίθενται στη Γραμματεία του Εφετείου Αθηνών και είναι προσιτά στον καθένα. Ρυθμίσεις μη κατατεθειμένες ουδέποτε κατισχύουν των προσιτών. Οι σχετικές διαφορές υπάγονται στην αρμοδιότητα των δικαστηρίων των Αθηνών. 6. Οι χώροι λατρείας των θρησκευτικών ενώσεων είναι πράγματα εκτός συναλλαγής, με την έννοια του άρθρου 966 ΑΚ. Οι συναθροίσεις τους προστατεύονται κατ’ άρθρο 200 ΠΚ. 7. Με αίτηση του Εισαγγελέα Εφετών, το Εφετείο Αθηνών μπορεί να διατάξει την διαγραφή θρησκευτικής ένωσης από το ειδικό δημόσιο βιβλίο της παραγράφου 1 του παρόντος άρθρου, είτε διότι εξέλιπαν οι προϋποθέσεις για την εγγραφή της, είτε διότι η ένωση δεν συμμορφώθηκε με την κατά την παράγραφο 4 του παρόντος υποχρέωσή της.

ΦΑΚΕΛΟΣ: ΘΡΗΣΚΕΙΑ & ΕΥΡΩΠΗ

Κατά της απόφασης του Εφετείου μπορούν να ασκήσουν αναίρεση η ένωση και ο Εισαγγελεύς Εφετών, μέσα σε προθεσμία τριών (3) μηνών. 8. Με προεδρικό διάταγμα που εκδίδεται ύστερα από πρόταση του Υπουργού Δικαιοσύνης ρυθμίζονται οι λεπτομέρειες για την εφαρμογή των διατάξεων του παρόντος άρθρου. Α ρθρο

Φορολογική μεταχείριση θρησκευτικών ενώσεων 1. Οι κάθε είδους δωρεές, εν ζωή ή αιτία θανάτου, καθώς και οι κληροδοσίες προς θρησκευτικές ενώσεις, απαλλάσσονται από κάθε φόρο. 2. Οι θρησκευτικές ενώσεις απαλλάσσονται από κάθε φόρο για τα εισοδήματα και τα κάθε είδους έσοδα που πραγματοποιούν κατά την επιδίωξη των θρησκευτικών σκοπών τους. Δεν υπάγονται στην απαλλαγή αυτή εισοδήματα από εμπορικές δραστηριότητες, από χρεόγραφα και από εκμετάλλευση ακινήτων. 3. Οι θρησκευτικές ενώσεις δημοσιεύουν κάθε χρόνο τον ισολογισμό τους. Για την οικονομική διαχείρισή τους συντάσσεται κάθε χρόνο έκθεση από μέλη του Σώματος Ορκωτών Ελεγκτών, περίληψη της οποίας δημοσιεύεται με τον ισολογισμό. Την ίδια υποχρέωση υπέχουν και οι κατά την παράγραφο 4 του άρθρου 2 του παρόντος νόμου αποκεντρωμένες οργανικές μονάδες. 4. Με προεδρικό διάταγμα που εκδίδεται ύστερα από πρόταση του Υπουργού Οικονομίας και Οικονομικών καθορίζονται το λογιστικό πρότυπο που θα πρέπει να ακολουθούν οι θρησκευτικές ενώσεις και η κατηγορία των βιβλίων που αυτές θα πρέπει να τηρούν. Με το ίδιο διάταγμα ρυθμίζονται και οι λεπτομέρειες για την εφαρμογή των διατάξεων του παρόντος άρθρου. Α ρθρο

Εκκλησία της Ελλάδος και λοιπά εκκλησιαστικά ν.π.δ.δ. 1. Η Εκκλησία της Ελλάδος, και τα κάθε είδους νομικά πρόσωπα δημόσιου δικαίου που εξαρτώνται από αυτήν, μετατρέπονται σε νομικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου. Έως ότου υπαχθεί στο καθεστώς των θρησκευτικών ενώσεων των άρθρων 2 και 3, η οργάνωσή της διέπεται από τις ρυθμίσεις που ήταν σε ισχύ κατά την έναρξη της ισχύος του πα-

ρόντος νόμου. Οι ρυθμίσεις αυτές, με εξαίρεση εκείνες που αναγνωρίζουν αρμοδιότητα σε όργανα της ελληνικής Πολιτείας και οι οποίες καταργούνται, επέχουν θέση καταστατικού και εξακολουθούν να εφαρμόζονται για την εσωτερική λειτουργία της Εκκλησίας της Ελλάδος, καθώς και των κάθε είδους νομικών προσώπων που εξαρτώνται από αυτήν. 2. Οι διατάξεις της προηγούμενης παραγράφου ισχύουν επίσης για την Εκκλησία της Κρήτης, τις Μητροπόλεις της Δωδεκανήσου, το Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο και τις ισραηλιτικές κοινότητες, που μετατρέπονται επίσης σε νομικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου. 3. Οι Μουφτείες μετατρέπονται σε νομικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου και περιορίζονται στο αμιγώς πνευματικό έργο τους. Έως ότου υπαχθούν στο καθεστώς των θρησκευτικών ενώσεων των άρθρων 2 και 3, η οργάνωσή της διέπεται από τις ρυθμίσεις που ήταν σε ισχύ κατά την έναρξη της ισχύος του παρόντος νόμου. 4. Η εγγραφή της Εκκλησίας της Ελλάδος και των λοιπών νομικών προσώπων του παρόντος άρθρου στο ειδικό δημόσιο βιβλίο της παραγράφου 1 του άρθρου 2 του παρόντος νόμου, καθώς και η εν γένει υπαγωγή τους στο καθεστώς των θρησκευτικών ενώσεων του ίδιου άρθρου, θα γίνει με πράξη του Υπουργικού Συμβουλίου μέσα σε εύλογο χρόνο και πάντως, την 31η Δεκεμβρίου 2010 αυτοδικαίως. 5. Με την εγγραφή της Εκκλησίας της Ελλάδος στο ειδικό δημόσιο βιβλίο της παραγράφου 1 του άρθρου 2 του παρόντος νόμου, τα νομικά πρόσωπα που εξαρτώνται από αυτήν μετατρέπονται αυτοδικαίως σε αποκεντρωμένες οργανικές μονάδες της, υπό την έννοια της παραγράφου 4 του άρθρου 2 του παρόντος νόμου, εκτός εάν αυτά έως τότε επιλέξουν, με ρητή και ανεπιφύλακτη δήλωσή τους στη Γραμματεία του Εφετείου Αθηνών, να λειτουργήσουν εφεξής ως νομικά πρόσωπα μη υπαγόμενα στις ρυθμίσεις του παρόντος νόμου. Το ίδιο ισχύει και για τα νομικά πρόσωπα που εξαρτώνται από την Εκκλησία της Κρήτης, τις Μητροπόλεις της Δωδεκανήσου, το Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο και τις ισραηλιτικές κοινότητες. Α ρθρο

Ναοί και χώροι λατρείας 1. Για την ανέγερση ναού και κάθε είδους χώρου λατρείας κάθε θρησκευτικής ένωσης, η αρμόδια πολεοδομική αρχή εκδίδει σχετική άδεια οικοδομής, ύστερα από γνώμη ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

ΦΑΚΕΛΟΣ: ΘΡΗΣΚΕΙΑ & ΕΥΡΩΠΗ

της οικείας ΕΠ.Α.Ε. Η άδεια εκδίδεται ή αναθεωρείται ύστερα από αίτηση του ιδιοκτήτη και του νόμιμου εκπροσώπου της θρησκευτικής ένωσης και διέπεται από τις γενικές πολεοδομικές διατάξεις και τις τυχόν ειδικές που ισχύουν σε κάθε περιοχή. Ίδια άδεια απαιτείται και για κάθε εργασία, κατασκευή ή σχετική εγκατάσταση σε υφιστάμενους ναούς και χώρους λατρείας, ανεξάρτητα από τον χρόνο που εκδόθηκε η αρχική άδεια και από την υπηρεσία που την εξέδωσε. Προκειμένου περί ναών που έχουν χαρακτηρισθεί θρησκευτικά μνημεία, απαιτείται επί πλέον γνώμη του Κεντρικού Συμβουλίου Νεωτέρων Μνημείων. 2. Προκειμένου περί ναών και χώρων λατρείας κάθε θρησκευτικής ένωσης εφαρμόζονται οι διατάξεις του κτιριοδομικού κανονισμού που αφορούν κτίρια της κατηγορίας συνάθροισης κοινού (άρθρο 346 π.δ. 14.7-27.7.1999). Οι σχετικές αρμοδιότητες του Γραφείου Ναοδομίας (Κανονισμός 66/1993, Α’ 47) καταργούνται. Α ρθρο

Διδασκαλία των θρησκευτικών 1. Στον ν. 1566/1985 «Δομή και λειτουργία της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και άλλες διατάξεις» (Α’ 167) επέρχονται οι ακόλουθες τροποποιήσεις: α. Από το εδ. α’ της παραγράφου 1 του άρθρου 1 διαγράφονται οι λέξεις «και τα γνήσια στοιχεία της ορθόδοξης χριστιανικής παράδοσης». β. Από το εδ. β’ της παραγράφου 2 του άρθρου 6 διαγράφονται οι λέξεις «του ορθόδοξου χριστιανικού ήθους». 2. Με προεδρικό διάταγμα που εκδίδεται ύστερα από πρόταση του Υπουργού Παιδείας επανακαθορίζεται το αναλυτικό πρόγραμμα του μαθήματος των θρησκευτικών, έτσι όπως αυτό διδάσκεται στην στοιχειώδη και την μέση εκπαίδευση, ώστε η διδασκαλία του να παύσει να έχει ομολογιακό χαρακτήρα και η ύλη του να περιλάβει εισαγωγή στην ιστορία, την κοινωνιολογία και την δογματική όλων των θρησκειών. Ειδικά στο λύκειο, το μάθημα των θρησκευτικών μετονομάζεται σε θρησκειολογία. Α ρθρο

Εκκλησιαστική εκπαίδευση 1. Οι Ανώτερες Εκκλησιαστικές Σχολές, η Αθωνιάς ΕκΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

κλησιαστική Ακαδημία, τα Ενιαία Εκκλησιαστικά Λύκεια, τα Μέσα Εκκλησιαστικά Φροντιστήρια και τα Εκκλησιαστικά Γυμνάσια περιέρχονται στην ευθύνη, εποπτεία και οικονομική στήριξη της Εκκλησίας της Ελλάδος, της Εκκλησίας της Κρήτης, του Οικουμενικού Πατριαρχείου και της Ιερής Κοινότητας του Αγίου Όρους, ανάλογα με τον τόπο όπου τα εκπαιδευτήρια αυτά είναι εγκατεστημένα. 2. Τα εκπαιδευτήρια της πρώτης παραγράφου του παρόντος άρθρου λειτουργούν εφεξής ως ιδιωτικά, υπαγόμενα στις οικείες διατάξεις για την ιδιωτική εκπαίδευση. Έως ότου οι εποπτεύοντες φορείς αναμορφώσουν καταλλήλως το θεσμικό πλαίσιο οργάνωσης και λειτουργίας τους, εξακολουθούν να εφαρμόζονται σε αυτά οι ρυθμίσεις που ήταν σε ισχύ κατά την έναρξη της ισχύος του παρόντος νόμου, με εξαίρεση εκείνες που αναγνωρίζουν σε όργανα της ελληνικής Πολιτείας αρμοδιότητες ευρύτερες της συνήθους εποπτείας, που ασκείται στα ιδιωτικά εκπαιδευτήρια. 3. Όσοι από τους φοιτούντες στα εκπαιδευτήρια της πρώτης παραγράφου του παρόντος άρθρου δεν επιλέξουν να παραμείνουν σε αυτά υπό το νέο νομικό καθεστώς τους, μπορούν να μετεγγραφούν σε δημόσιους εκπαιδευτικούς φορείς αντίστοιχης βαθμίδας της επιλογής τους. 4. Όσοι από το προσωπικό των εκπαιδευτηρίων της πρώτης παραγράφου του παρόντος άρθρου δεν επιλέξουν να παραμείνουν σε αυτά υπό το νέο νομικό καθεστώς τους, τοποθετούνται σε ειδικώς συνιστώμενες προσωπικές οργανικές θέσεις του Υπουργείου Παιδείας του ίδιου βαθμού. 5. Με προεδρικό διάταγμα που εκδίδεται ύστερα από πρόταση του Υπουργού Παιδείας ρυθμίζονται οι λεπτομέρειες για την εφαρμογή των διατάξεων του παρόντος άρθρου. Α ρθρο

Κατάργηση θρησκευτικού όρκου 1. Το άρθρο 408 του Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας αντικαθίσταται ως εξής: Όρκος μάρτυρα « Πριν εξετασθεί, ο μάρτυρας οφείλει να δώσει τον ακόλουθο όρκο: ‘Δηλώνω στην τιμή και στη συνείδησή μου ότι θα πω όλη την αλήθεια και μόνο την αλήθεια, χωρίς να προσθέσω ούτε να κρύψω τίποτε’ ». 2. Το άρθρο 218 του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας αντικαθίσταται ως εξής:

ΦΑΚΕΛΟΣ: ΘΡΗΣΚΕΙΑ & ΕΥΡΩΠΗ

Όρκος των μαρτύρων στο ακροατήριο «1. Κάθε μάρτυρας οφείλει, πριν εξετασθεί στο ακροατήριο, να δώσει δημόσια τον ακόλουθο όρκο: ‘Δηλώνω στην τιμή και τη συνείδησή μου ότι θα πω όλη την αλήθεια και μόνο την αλήθεια, χωρίς να προσθέσω ούτε να κρύψω τίποτε’. 2. Ο άλαλος μάρτυρας που γνωρίζει να γράφει ορκίζεται, γράφοντας και υπογράφοντας τον όρκο. Αν δεν ξέρει να γράφει, ορκίζεται ή με την βοήθεια του διερμηνέα. 3. Αν δεν τηρηθούν οι διατάξεις των προηγούμενων παραγράφων, η διαδικασία είναι άκυρη». 3. Το άρθρο 220 του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας καταργείται. 4. Το άρθρο 194 του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας αντικαθίσταται ως εξής: Όρκος πραγματογνώμονα «1. Σε αυτόν που έχει ήδη δώσει όρκο ως πραγματογνώμονας υπενθυμίζεται ο όρκος που έχει δώσει. Οι υπόλοιποι ορκίζονται ως εξής: ‘Δηλώνω στην τιμή και τη συνείδησή μου ότι θα διενεργήσω με πλήρη αμεροληψία και επιμέλεια και με κάθε μυστικότητα την πραγματογνωμοσύνη που μου ανατέθηκε, έχοντας μοναδικό σκοπό την εξακρίβωση της αλήθειας’. 2. Αν ο πραγματογνώμονας δεν ορκισθεί, σύμφωνα με την προηγούμενη παράγραφο, η πραγματογνωμοσύνη είναι άκυρη». 5. Το άρθρο 236 του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας αντικαθίσταται ως εξής: Όρκος διερμηνέα «Ο διερμηνέας, πριν αναλάβει τα καθήκοντά του, οφείλει να δηλώσει στην τιμή και τη συνείδησή του, ενώπιον εκείνου που τον διόρισε, ότι θα μεταφράσει με ακρίβεια και πιστότητα όλα όσα θα ειπωθούν κατά τη συζήτηση ή, αν πρόκειται για την περίπτωση του άρθρου 237, τα έγγραφα». 6. Οι παράγραφοι 3, 4 και 5 του άρθρου 398 του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας αντικαθίστανται ως εξής: Όρκος ενόρκων «3. Ο πρόεδρος του μικτού ορκωτού δικαστηρίου διαβάζει στους ενόρκους τον ακόλουθο όρκο: ‘Δηλώστε στην τιμή και τη συνείδησή σας και υποσχεθείτε ότι θα θεωρήσετε με προσοχή και θα εξετάσετε με ευσυνειδησία, στη διάρκεια της δικαστικής συζήτησης, την κατηγορία εναντίον του…., καθώς και την υπεράσπισή του, ότι δεν θα συνεννοηθείτε με κανέναν σχετικά με την απόφαση που θα εκδοθεί και ότι, κατά την εκπλήρωση των καθηκόντων που σας

επιβάλλονται, δεν θα ενεργήσετε επηρεασμένοι από φιλία, έχθρα ή χάρη, ούτε για κάποια ιδιαίτερη ωφέλεια ή για άλλη παρόμοια αιτία, αλλά θα έχετε στο νου σας μόνο τη δικαιοσύνη και την αλήθεια και ότι θα ψηφίσετε κατά συνείδηση και κατά την ελεύθερη πεποίθηση που θα σχηματίσετε απ’ τη συζήτηση, προσφερόμενοι εντελώς πιστά και άδολα’. 4. Αφού διαβάσει τον όρκο, ο πρόεδρος του δικαστηρίου καλεί ονομαστικά κάθε ένορκο να σηκώσει το δεξί του χέρι και να προφέρει τη λέξη ‘υπόσχομαι’. 5. Αν, για συνειδησιακούς λόγους, ένας ένορκος κωλύεται να δώσει όρκο, δίνει αντίστοιχη διαβεβαίωση στην τιμή και τη συνείδησή του». 7. Η παρ. 1 του άρθρου 14 του ν. 1558/1985 «Κυβέρνηση και κυβερνητικά όργανα» (Α’ 137) αντικαθίσταται ως εξής: «1. Οι αντιπρόεδροι της Κυβέρνησης, οι υπουργοί και οι υφυπουργοί διορίζονται και παύονται σύμφωνα με τα άρθρα 37 παρ. 1 και 81 παρ. 1 του Συντάγματος, με προεδρικό διάταγμα, ύστερα από πρόταση του Πρωθυπουργού, και δίνουν ενώπιον του Προέδρου της Δημοκρατίας τον ακόλουθο όρκο: ‘Δηλώνω στην τιμή και τη συνείδησή μου ότι θα τηρώ το Σύνταγμα και τους νόμους και θα υπηρετώ το γενικό συμφέρον του ελληνικού λαού’». 8. Στις περιπτώσεις α΄και β’ της παραγράφου 1 του άρθρου 19 του Κώδικα Κατάστασης Δημόσιων Πολιτικών Υπαλλήλων και Υπαλλήλων Ν.Π.Δ.Δ. (ν. 2683/1999, Α’ 19), οι λέξεις «Ορκίζομαι να φυλάττω…και να εκπληρώνω» αντικαθίστανται με τις λέξεις «Δηλώνω, επικαλούμενος την τιμή και τη συνείδησή μου, ότι θα φυλάττω…. και θα εκπληρώνω». Η περίπτωση γ’ της ίδιας παραγράφου καταργείται. 9. Από την παρ. 1 του άρθρου 3 του Γενικού Κανονισμού Υπηρεσίας στον Στρατό (π.δ. 130/1984, Α’ 42) διαγράφονται οι λέξεις «και το Ιερό Ευαγγέλιο ή στα Ιερά Σύμβολα που πιστεύει ο καθένας» και οι λέξεις «ορκίζομαι να φυλάττω» αντικαθίστανται με τις λέξεις «δηλώνω στην τιμή και τη συνείδησή μου ότι θα φυλάττω». Από την παρ. 2 του ιδίου άρθρου διαγράφονται οι λέξεις «και θρησκευτικά σύμβολα». 10. Σε ορκωμοσίες που διεξάγονται σε δημόσιες Αρχές και υπηρεσίες, δεν συμμετέχουν θρησκευτικοί λειτουργοί. Α ρθρο

Πολιτικός γάμος 1. Το άρθρο 1367 ΑΚ αντικαθίσταται ως εξής:

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

ΦΑΚΕΛΟΣ: ΘΡΗΣΚΕΙΑ & ΕΥΡΩΠΗ

« Άρθρο 1367 Τέλεση του γάμου Ο γάμος τελείται με την ταυτόχρονη δήλωση των μελλονύμφων ότι συμφωνούν σε αυτόν. Η δήλωση γίνεται δημόσια, κατά πανηγυρικό τρόπο, ενώπιον δύο μαρτύρων, προς τον δήμαρχο ή τον πρόεδρο της κοινότητας του τόπου όπου τελείται ο γάμος, ή προς τον νόμιμο αναπληρωτή τους, που είναι υποχρεωμένοι να συντάξουν αμέσως σχετική πράξη». 2. Από το άρθρο 1368 ΑΚ διαγράφονται οι λέξεις «είτε ως πολιτικός είτε με ιερολογία της ανατολικής ορθόδοξης εκκλησίας». 3. Από το άρθρο 1369 ΑΚ διαγράφονται οι λέξεις «με όποιον τύπο και αν αυτός πρόκειται να τελεσθεί». 4. Το άρθρο 1371 ΑΚ καταργείται. 5. Στο άρθρο 1372 ΑΚ, οι λέξεις «ένας από τους τύπους που προβλέπονται στο άρθρο 1367 ΑΚ» αντικαθίστανται με τις λέξεις «ο τύπος που προβλέπεται στο άρθρο 1367 ΑΚ». Α ρθρο

1 0

Ληξιαρχικές πράξεις 1. Το άρθρο 16 του ν. 344/1976 «Περί ληξιαρχικών πράξεων» (Α’ 143) αντικαθίσταται ως εξής: «1. Ο δήμαρχος ή ο πρόεδρος της κοινότητας που δέχθηκε τη δήλωση για την τέλεση του γάμου υποχρεούται να συντάξει και να υπογράψει επί τόπου δήλωση περιέχουσα όλα τα στοιχεία της οικείας ληξιαρχικής πράξης. 2. Τη δήλωση που αναφέρεται στην προηγούμενη παράγραφο υπογράφουν επίσης οι σύζυγοι και οι μάρτυρες. Αν αυτοί είναι αναλφάβητοι, υπογράφουν ως μάρτυρες δύο από αυτούς που παρέστησαν». 2. Στο άρθρο 22 παρ. 1 στοιχ. ε’ του ν. 344/1976 «Περί ληξιαρχικών πράξεων» (Α’ 143), μετά τις λέξεις «τα δημοτολόγια των γονέων», προστίθενται οι λέξεις: «Το θρήσκευμα καταγράφεται εφ’ όσον δηλωθεί». 3. Τα άρθρα 26, 27 και 28 του ν. 344/1976 «Περί ληξιαρχικών πράξεων» (Α’ 143) καταργούνται. 4. Από το άρθρο 29 παρ. 1 του ν. 344/1976 «Περί ληξιαρχικών πράξεων» (Α’ 143) διαγράφονται οι λέξεις «ή ο θρησκευτικός λειτουργός που ευλόγησε τον γάμο» και οι λέξεις «ή ο θρησκευτικός λειτουργός που την συνέταξε». 5. Από το άρθρο 31 στοιχ. α’ του ν. 344/1976 «Περί ληΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

ξιαρχικών πράξεων» (Α’ 143) διαγράφονται οι λέξεις «το θρήσκευμα και δόγμα». 6. Το στοιχ. δ’ του άρθρου 31 του ν. 344/1976 «Περί ληξιαρχικών πράξεων» (Α’ 143) καταργείται. 7. Από το στοιχείο ζ’ του άρθρου 31 του ν. 344/1976 «Περί ληξιαρχικών πράξεων» (Α’ 143) διαγράφονται οι λέξεις «ή ο θρησκευτικός λειτουργός». Α ρθρο

1 1

Κατάργηση ειδικής νομικής μεταχείρισης θρησκευτικών λειτουργών 1. Το στοιχείο γ’ του άρθρου 6 του ν. 1763/1988 «Στρατολογία των Ελλήνων» (Α’ 57) καταργείται. 2. Το άρθρο 99 του Εισαγωγικού Νόμου Αστικού Κώδικα καταργείται. Η κληρονομία κληρικών και μοναχών διέπεται από τις διατάξεις του Αστικού Κώδικα. 3. Από την παράγραφο 7 του άρθρου 111 και από την παράγραφο 2 του άρθρου 112 του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας διαγράφονται οι λέξεις «των Αρχιερέων». 4. Από τον τίτλο του άρθρου 215 του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας διαγράφεται η λέξη «Αρχιερέων». Από την παράγραφο 1 του ίδιου άρθρου διαγράφονται οι λέξεις «και οι Αρχιερείς». 5. Το στοιχείο δ΄ του άρθρου 1048 του Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας καταργείται. Α ρθρο

1 2

Απαγόρευση αναγραφής του θρησκεύματος Απαγορεύεται η αναγραφή του θρησκεύματος σε δημόσιο έγγραφο, τίτλο σπουδών ή βεβαίωση δημόσιας αρχής, εκτός από τις βεβαιώσεις που εκδίδουν τα ληξιαρχεία ύστερα από αίτηση του ενδιαφερόμενου, εφόσον με την αίτηση αυτή ζητείται ρητά η αναγραφή του στοιχείου αυτού για συγκεκριμένη κάθε φορά νόμιμη χρήση. Α ρθρο

1 3

Απαγόρευση προσηλυτισμού

Μετά το άρθρο 335 ΠΚ προστίθεται νέο άρθρο 335Α , το οποίο έχει ως εξής: «Άρθρο 335Α Προσηλυτισμός 1. Όποιος πιέζει πρόσωπο σε βαθμό καταναγκασμού, με σκοπό να μεταβάλει τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις

ΦΑΚΕΛΟΣ: ΘΡΗΣΚΕΙΑ & ΕΥΡΩΠΗ

(προσηλυτισμός) τιμωρείται με πρόστιμο. Η ίδια πράξη τιμωρείται με φυλάκιση μέχρις έξη μηνών όταν επιχειρείται σε βάρος ανηλίκων. 2. Για την ποινική δίωξη απαιτείται έγκληση». Α ρθρο

1 4

Διαρρύθμιση κοιμητηρίων 1. Σε κάθε κοιμητήριο διαμορφώνεται, μερίμνη του οικείου οργανισμού τοπικής αυτοδιοίκησης, διακεκριμένος χώρος, με προορισμό τον αποχαιρετισμό των νεκρών, που είχαν εκφράσει την επιθυμία να ενταφιασθούν χωρίς τη διεξαγωγή θρησκευτικής κηδείας. 2. Στον ίδιο χώρο θα μπορεί να διεξάγεται θρησκευτική κηδεία, εφ’ όσον η θρησκευτική ένωση στην οποία ανήκε ο νεκρός δεν διαθέτει χώρο λατρείας σε εύλογη απόσταση. Α ρθρο

1 5

Αποτέφρωση νεκρών 1. Για την αποτέφρωση νεκρού χρειάζεται δήλωση του ιδίου του προσώπου όσο ζούσε. Αν τέτοια δήλωση δεν υπάρχει, αρκεί δήλωση των πλησιέστερων συγγενών, ότι ο νεκρός, όσο ζούσε, δεν είχε εκφράσει ρητά σχετική αντίρρηση. Σε περίπτωση διαφωνίας μεταξύ συγγενών του ίδιου βαθμού, αποφαίνεται ο εισαγγελέας. 2. Με προεδρικό διάταγμα που εκδίδεται ύστερα από πρόταση των Υπουργών Εσωτερικών, Περιβάλλοντος και Υγείας, καθορίζονται οι όροι και προϋποθέσεις για την ίδρυση και λειτουργία αποτεφρωτηρίων από οργανισμούς τοπικής αυτοδιοίκησης ή νομικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίoυ. Α ρθρο

1 6

Καθεστώς θρησκευτικών λειτουργών 1. Η σχέση εργασίας των έμμισθων και των άμισθων λειτουργών των θρησκευτικών ενώσεων διέπεται από τις διατάξεις του ιδιωτικού δικαίου. Οι ανωτέρω υπάγονται στην ασφάλιση του Ιδρύματος Κοινωνικών Ασφαλίσεων (Ι.Κ.Α.). 2. Οι υπηρετούντες κατά την έναρξη της ισχύος του παρόντος νόμου σε οργανικές θέσεις λειτουργοί και υπάλληλοι της Εκκλησίας της Ελλάδος, της Εκκλησίας της Κρήτης, των Μητροπόλεων της Δωδεκανήσου και των εξαρτώμενων από αυτές νομικών προσώπων διατηρούν το υφι-

στάμενο μισθολογικό, ασφαλιστικό και συνταξιοδοτικό καθεστώς τους. 3. Στην ρύθμιση της προηγούμενης παραγράφου υπάγονται και οι υπηρετούντες κατά την έναρξη της ισχύος του παρόντος νόμου Μουφτήδες. 4. Με προεδρικό διάταγμα που εκδίδεται ύστερα από πρόταση των Υπουργών Οικονομίας, Απασχόλησης και Εσωτερικών ρυθμίζονται οι λεπτομέρειες για την εφαρμογή του παρόντος άρθρου. Α ρθρο

1 7

Επιστροφή ακινήτων 1. Το ελληνικό Δημόσιο θα επιστρέψει στην Εκκλησία της Ελλάδος, μέσα σε προθεσμία δέκα (10) ετών από την έναρξη της ισχύος του παρόντος, όσα ακίνητα αυτή του είχε παραχωρήσει από την 1.1.1945 και εφεξής, προκειμένου να αναλάβει την μισθοδοσία των λειτουργών όλων των βαθμών. Με πράξη του Υπουργικού Συμβουλίου, η προθεσμία αυτή μπορεί να παραταθεί εφ’ άπαξ για πέντε (5) το πολύ ακόμη έτη. 2. Για τον επακριβή προσδιορισμό των ακινήτων της προηγούμενης παραγράφου, η Εκκλησία της Ελλάδος οφείλει να καταθέσει στις κατά τόπους Κτηματικές Υπηρεσίες του Δημοσίου τίτλους και άλλα αποδεικτικά στοιχεία. Α ρθρο

1 8

Υπουργείο Παιδείας 1. Στο άρθρο 23§1 του ν. 1558/1985 «Κυβέρνηση και κυβερνητικά όργανα»(Α’ 137), το Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων (ΥΠΕΠΘ) μετονομάζεται σε Υπουργείο Παιδείας. 2. Η Γενική Γραμματεία και η Γενική Διεύθυνση Θρησκευμάτων του Υπουργείου Παιδείας καταργούνται. Το προσωπικό τους τοποθετείται σε ειδικώς συνιστώμενες προσωπικές οργανικές θέσεις του Υπουργείου Παιδείας του ίδιου βαθμού. Α ρθρο

1 9

Θρησκευτικές υπηρεσίες Υπουργείων 1. Το Θρησκευτικό Σώμα Ενόπλων Δυνάμεων και η Διεύθυνση Θρησκευτικού του Γενικού Επιτελείου Εθνικής Άμυνας καταργούνται. ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

ΦΑΚΕΛΟΣ: ΘΡΗΣΚΕΙΑ & ΕΥΡΩΠΗ

2. Οι κατά την παράγραφο 4 του άρθρου 23 του ν. 1481/1984 «Οργανισμός Υπουργείου Δημόσιας Τάξης» (Α’ 152) οργανικές θέσεις ιερέων της Ελληνικής Αστυνομίας καταργούνται. 3. Οι κατά τις παραγράφους 3 και 4 του άρθρου 24 του π.δ. 36/2000 «Οργανισμός Υπουργείου Δικαιοσύνης» (Α’ 29) οργανικές θέσεις κλάδου ΠΕ ιερέων του προσωπικού των Καταστημάτων Κράτησης και ΚΑΥΦ, των Υπηρεσιών Επιμελητών Ανηλίκων Δικαστηρίων Ανηλίκων και του Ιδρύματος Αγωγής Ανηλίκων Αρρένων Βόλου καταργούνται. 4. Το προσωπικό των υπηρεσιών και οργανικών θέσεων, οι οποίες καταργούνται με τις προηγούμενες παραγράφους του παρόντος άρθρου, τοποθετείται σε ειδικώς συνιστώμενες προσωπικές οργανικές θέσεις του ίδιου βαθμού των αντιστοίχων Υπουργείων. 5. Οι στρατιωτικές μονάδες, οι υπηρεσίες της Ελληνικής Αστυνομίας και τα Καταστήματα Κράτησης αρμοδιότητας Υπουργείου Δικαιοσύνης, υποχρεούνται να παρέχουν στους υπηρετούντες και στους κρατουμένους, αντιστοίχως, δυνατότητα απρόσκοπτης ατομικής πρόσβασης σε ναούς και χώρους λατρείας κατόπιν αιτήματος. Σε περιπτώσεις αδυναμίας μετακίνησης ή κατάστασης ανάγκης, οι ανωτέρω υπηρεσίες υποχρεούνται να επιτρέπουν την είσοδο θρησκευτικών λειτουργών στους χώρους τους, προκειμένου να παράσχουν υπηρεσίες σε ατομικό επίπεδο και υπό συνθήκες πλήρους διακριτικότητας. 6. Με προεδρικά διατάγματα που εκδίδονται ύστερα από πρόταση των Υπουργών Εθνικής Άμυνας, Δικαιοσύνης και Δημόσιας Τάξης αντιστοίχως, ρυθμίζονται οι λεπτομέρειες για την εφαρμογή των διατάξεων του παρόντος άρθρου. Α ρθρο

2 0

Κατάργηση διατάξεων 1. Τα άρθρα 1, 3, 4, 5 και 6 του α.ν. 1363/1938 «περί κατοχυρώσεως διατάξεων των άρθρων 1 και 2 του εν ισχύϊ Συντάγματος» (Α’ 305), όπως σήμερα ισχύουν, καταργούνται. Ωσαύτως καταργούνται το άρθρο 41 του α.ν. 1369/1938 «περί ιερών ναών και εφημερίων» (Α’ 317), καθώς και το β.δ. της 20.5/2.6.1939 «περί εκτελέσεως διατάξεων του α.ν. 1672/1939 «περί τροποποιήσεως του α.ν. υπ’ αριθμ. 1363/1938 ‘περί κατοχυρώσεως των άρθρων 1 και 2 του εν ισχύϊ Συντάγματος’ »» (Α’ 220). 2. Τα άρθρα 196 ΠΚ (: «Κατάχρηση εκκλησιαστικού αξιΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

ώματος»), 198 Π.Κ. (: «Κακόβουλη βλασφημία») και 199 ΠΚ (: «Καθύβριση θρησκευμάτων») καταργούνται. Από την παράγραφο 2 του άρθρου 175 ΠΚ (: «Αντιποίηση») διαγράφονται οι λέξεις «καθώς επίσης και για την αντιποίηση άσκησης υπηρεσίας λειτουργού της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας του Χριστού ή άλλης θρησκείας γνωστής στην Ελλάδα»), και από το άρθρο 176 ΠΚ οι λέξεις «ή θρησκευτικού» και «από εκείνους που αναφέρει η παρ. 2 του άρθρου 175». 3. Ο ν. 590/1977 «περί του Καταστατικού Χάρτου της Εκκλησίας της Ελλάδος» (Α’ 146), όπως ισχύει σήμερα, καταργείται. 4. Ο ν. 5383/1932 «περί των Εκκλησιαστικών Δικαστηρίων και της προ αυτών διαδικασίας» (Α’ 110), όπως ισχύει σήμερα, καταργείται. 5. Ο ν. 4149/1961 «περί καταστατικού Νόμου της εν Κρήτη Ορθοδόξου Εκκλησίας και άλλων τινών διατάξεων» (Α’ 41), όπως ισχύει σήμερα, καταργείται. 6. Ο ν. 476/76 «περί Εκκλησιαστικής Εκπαιδεύσεως» (Α’308), όπως ισχύει σήμερα, καταργείται, με την επιφύλαξη της προσωρινής εφαρμογής διατάξεών του σύμφωνα με την παρ. 2 του άρθρου 7 του παρόντος νόμου. 7. Το ν.δ. 90/1973 «περί του Θρησκευτικού Σώματος των Ενόπλων Δυνάμεων» (Α’168), όπως ισχύει σήμερα, καταργείται. 8. Ο ν. 1920/1991 «Περί κυρώσεως της από 24ης Δεκεμβρίου 1990 Πράξης Νομοθετικού Περιεχομένου “περί Μουσουλμάνων Θρησκευτικών Λειτουργών”» (Α΄ 11), όπως ισχύει σήμερα, καταργείται. 9. Ο ν. 2456/1920 «περί ισραηλιτικών κοινοτήτων» (Α’173) και ο α.ν. 367/1945 «περί ανασυγκροτήσεως ισραηλιτικών κοινοτήτων» (Α’143) όπως ισχύουν σήμερα, καταργούνται. 10. Κάθε διάταξη, γενική ή ειδική, αντίθετη προς τον παρόντα νόμο καταργείται. Α ρθρο

2 1

Έναρξη ισχύος Η ισχύς του παρόντος αρχίζει από την δημοσίευσή του στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως. Αθήνα, Δεκεμβρίου 2005 ΟΙ ΠΡΟΤΕΙΝΟΝΤΕΣ ΒΟΥΛΕΥΤΕΣ

ΦΑΚΕΛΟΣ: ΘΡΗΣΚΕΙΑ & ΕΥΡΩΠΗ

ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ & ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ του Γιάννη Κτιστάκη

Δικηγόρου, Δ.Ν., Γενικού Γραμματέα της Ελληνικής Ένωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και του Πολίτη

Ετοιμάζοντας τη γνωστή πλέον πρότασή της για τη «Ρύθμιση σχέσεων Πολιτείας και Εκκλησίας, θρησκευτικές ενώσεις και κατοχύρωση της θρησκευτικής ελευθερίας» (http://www.hlhr.gr) η Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και του Πολίτη είχε δύο επιλογές: είτε να εντείνει σημαντικά τον οικονομικό έλεγχο επί της Εκκλησίας (βλ. νόμο Τρίτση), διατηρώντας την υψηλή κρατική χρηματοδότηση, είτε να προβλέψει ότι η Εκκλησία θα καλύψει βαθμιαία μόνη της τις υποχρεώσεις της, εξορθολογίζοντας έτσι τις δαπάνες της και αξιοποιώντας εν πλήρη ελευθερία την περιουσία της. Επέλεξε τη δεύτερη λύση κυρίως διότι ο έλεγχος, όσο εντατικός και να ήταν, δεν θα μπορούσε να είναι αποτελεσματικός και επιπλέον θα κινδύνευε να θεωρηθεί ως επέμβαση στα εσωτερικά μίας θρησκευτικής κοινότητας.

Η κατάσταση με τα οικονομικά της Εκκλησίας της Ελλάδος είναι γνωστή σε όλους μας: αδιαφάνεια, ανεξέλεγκτες εκροές

από το κρατικό ταμείο και ανεκμετάλλευτη εκκλησιαστική περιουσία. Θα ήθελα να δώσω ένα παράδειγμα από την μέχρι σήμερα πρακτική. Το 1945 προβλέφθηκε για πρώτη φορά η μισθοδοσία των εφημέριων από το Δημόσιο (Α.Ν. 536/1945). Σε αντιστάθμισμα της δαπάνης αυτής επιβλήθηκε με τον ίδιο νόμο (α) η υποχρεωτική είσπραξη του 25% των τακτικών εσόδων των ενοριακών ναών από το Δημόσιο και (β) η υποχρεωτική ετήσια εισφορά όλων των ορθόδοξων οικογενειών στην ενορία τους. Με άλλα λόγια, το κράτος πλήρωνε τον κάθε εφημέριο με τα έσοδα των ναών που σχηματίζονταν από τις υποχρεωτικές εισφορές των πιστών. Το 1956 η κυβέρνηση Κ. Καραμανλή επέκτεινε την είσπραξη του 25% επί των πάσης φύσεως εσόδων των ναών (Ν.Δ. 3559/1956). Η εισφορά των πιστών καταργήθηκε το 1962 (Ν.Δ. 4242/1962). Στη συνέχεια, το 1968, το ποσοστό της είσπραξης από το Δημόσιο αυξήθηκε στο 35% (Α.Ν. 469/1968). Το 2004, η κυβέρνηση Σημίτη κατάργησε οριστικώς και αυτό το 35% (άρθρο 15 του Ν. 3220/2004).

Πώς φθάσαμε, όμως, ως εδώ;

Οι εκκλησιαστικοί παράγοντες βρήκαν τρεις τρόπους για να μην εκπληρώσουν τις υποχρεώσεις τους. Πρώτον, βάπτισαν δωρεές το μεγαλύτερο μέρος των πραγματικών εσόδων τους. Έτσι απέδιδαν το 35% επί των πλασματικών μόνον εσόδων τους. Για παράδειγμα, ο Μητροπολίτης Καλαβρύτων ζητούσε από τα ενοριακά συμβούλια να χαρακτηρίζουν ως τακτικά έσοδα μόνον το 10% των εσόδων από το παγγάρι και το υπόλοιπο 90% ως δωρεά (Εγκύκλιος 428/3.1.1992 & Απόφαση 190/2004, ΦΕΚ Β΄ 588). Δεύτερον, αύξησαν του λεγόμενους προσκυνηματικούς ναούς οι οποίοι, αν και έχουν τα μεγαλύτερα έσοδα, δεν υπόκειντο ως μη ενοριακοί, στην εισφορά του 35%. Ο Άγιος Δημήτριος, η Ροτόντα και η Αγία Σοφία στη Θεσσαλονίκη, η Αγία Παρασκευή Τεμπών, η Αγία Τριάδα στον Πειραιά, η Αγία Παρασκευή στους Άγιους Ανάργυρους, η Εκαντονταπυλιανή στην Πάρο είναι μερικοί από τους προσκυνηματικούς ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

ΦΑΚΕΛΟΣ: ΘΡΗΣΚΕΙΑ & ΕΥΡΩΠΗ ναούς τα κάθε είδους έσοδα των οποίων εκφεύγαν της εισφοράς. Αντίθετα, οι ναοί αυτοί δεν εκφεύγουν της εισφοράς 5% προς την Αρχιεπισκοπή για την κατασκευή Συνοδικού Μεγάρου (Κανονισμός 102/1998, ΦΕΚ Α΄ 260). Τρίτον, αύξησαν υπερβολικά τους μισθοδοτούμενους από το Δημόσιο κληρικούς. Έτσι, αν και προβλέπεται μισθοδοτούμενοι να είναι μόνον οι τακτικοί εφημέριοι, και μάλιστα όχι άνω του αριθμού των 8.000 (Κανονισμός 2/1970, ΦΕΚ Α΄ 193), σε αυτούς προστέθηκαν, υπό το καθεστώς των έκτακτου εφημέριου, και οι μοναχοί και οι διάκονοι και, τελικώς, ξεπερνούν κατά πολύ το συγκεκριμένο αριθμό (περίπου 11.000 σήμερα). Αποτέλεσμα αυτής της πρακτικής ήταν το 2003 η κρατική δαπάνη για τους μισθούς και τις συντάξεις των ιερωμένων να ανέρχεται σε περίπου 255 εκατομμύρια ευρώ έναντι μόνον 17,6 εκατομμυρίων ευρώ από την είσπραξη από το κράτος του 35% των εσόδων των ενοριών. Τις ανωτέρω υπερβάσεις δεν έπιασε ποτέ ο φακός του Επιθεωρητή Δημοσίων Διαχειρίσεων, ο οποίος σημειώνεται ότι από το 1998 και επέκεινα φέρεται να υποκαταστάθηκε από τον Επιθεωρητή Εκκλησιαστικών Διαχειρίσεων, όργανο εσωτερικό της Εκκλησίας, υπό την εποπτεία της Διαρκούς Ιεράς Συνόδου (Κανονισμός 100/1998, ΦΕΚ Α΄ 261).

Υποστηρίζεται ότι η κρατική μισθοδοσία των εφημερίων αποτελούν αντιστάθμισμα για την παραχώρηση προς το ελληνικό κράτος της ακίνητης περιουσίας της Εκκλησίας της Ελλάδος. Τούτο δεν είναι ακριβές. Όπως μόλις σημειώθηκε, η μισθοδοσία από το Δημόσιο δεν συνέπεσε με την παραχώρηση εκκλησιαστικής περιουσίας αλλά με την έναρξη σοβαρών πολιτικών εξελίξεων στην Ελλάδα. Επιπρόσθετα, η σημαΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

ντικότερη μεταβίβαση εκκλησιαστικής περιουσίας προς το κράτος υλοποιήθηκε το 1952 με σύμβαση η οποία κυρώθηκε με το Ν.Δ. 2185/1952 (ΦΕΚ Α΄ 217). Η σύμβαση αυτή ήταν αμφοτεροβαρής: το κράτος απέκτησε την κυριότητα αγροτεμαχίων και βοσκοτόπων εκτός Αττικής (αξίας 97 δισεκατομμυρίων δραχμών, όπως η ίδια η σύμβαση προσδιορίζει) έναντι ίσης αξίας αστικών ακινήτων και μετρητών που απέκτησε η Εκκλησία. Τούτα όλα με αναλυτικούς πίνακες των εκτάσεων ή των ακινήτων που άλλαξαν κυριότητα αλλά και εκείνων που διατηρούνται στην κυριότητα των Μονών δημοσιεύονται σε άνω των εκατό σελίδες στο ΦΕΚ.

Περαιτέρω υποστηρίζεται ότι τα μέτρα, που ελήφθησαν το 1833-1834 από το ελληνικό κράτος συνιστούσαν «αρπαγή» της εκκλησιαστικής περιουσίας. Και τούτο δεν είναι ακριβές. Επρόκειτο για αναγκαστική διαχείριση της εκκλησιαστικής περιουσίας από το κράτος, η οποία είναι απότοκος των αποφάσεων της Δ΄ εν Άργει Εθνικής Συνέλευσης (1829). Η διαχείριση αυτή απέβλεπε πολιτικά στη διάρρηξη των τοπικών συμμαχιών Αρχιερέων και προυχόντων. Οι τελευταίοι μίσθωναν σε εξευτελιστικές τιμές τη μοναστηριακή, κυρίως, περιουσία από τους Αρχιερείς, εξασθενώντας έτσι σημαντικά τους εκκλησιαστικούς πόρους. Όπως μάλιστα αποκαλύπτουν σε ειδική μελέτη τους ο κ. Σπ. Τρωιάνος και η κα. Χ. Δημακοπούλου «τα σχετικά κονδύλια [από τη κρατική διαχείριση] διατέθηκαν αποκλειστικά για τις ανάγκες του κλήρου και της εκπαίδευσης και διατηρήθηκαν ως διακεκριμένο κεφάλαιο του κρατικού Προϋπολογισμού [μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα], ενώ κατά καιρούς έτυχαν και πρόσθετων κρατικών επιδοτήσεων» (Εκκλησία και Πολιτεία. Οι σχέσεις κατά τον 19ο αι-

ώνα (1833-1852), εκδ. Αντ. Σάκκουλα, 1999, σελ. 122).

Τέλος, υποστηρίζεται ότι το μεγαλύτερο μέρος της Αθήνας «παραχωρήθηκε από την Εκκλησία στο Κράτος ή αυτό άρπαξε με διάφορους τρόπους» (Μητροπολίτης Θηβών και Λεβαδείας, TO ΒΗΜΑ, 11.10.2005). Ούτε τούτο είναι απολύτως ακριβές. Από ένα δειγματοληπτικό έλεγχο που πραγματοποίησα στο Υποθηκοφυλακείο Αθηνών προκύπτουν ότι, η μεν έκταση που οικοδομήθηκε η Αμερικάνικη Πρεσβεία (αναφέρεται ρητώς στο δημοσίευμα) απαλλοτριώθηκε νομίμως από το Δημόσιο με τον Νόμο 2040/1952 (ΦΕΚ Α΄ 87), σύμφωνα με τα τότε ισχύοντα για τις απαλλοτριώσεις (Α.Ν. 1731/1932), το δε Νοσοκομείο Συγγρού (αναφέρεται ρητώς στο δημοσίευμα) οικοδομήθηκε από τον δωρητή Ανδρέα Συγγρό σε έκταση του Δημοσίου (Β.Δ. 109/85-1906).

Παρά ταύτα, όσον αφορά τη μισθοδοσία, η πρόταση της Ελληνικής Ένωσης προβλέπει τη διασφάλιση των μισθών και συντάξεων των ήδη υπηρετούντων λειτουργών της Εκκλησίας της Ελλάδος. Τη δαπάνη, όμως, για τους νέους ιερωμένους, δηλαδή εκείνους που θα χειροτονηθούν εφεξής, θα την αναλάβει πλέον η ίδια η Εκκλησία (άρθρο 16 της πρότασης νόμου).

Όσον αφορά την εκκλησιαστική περιουσία, η πρόταση της Ένωσης προβλέπει την επιστροφή εκείνης της περιουσίας η οποία έχει πραγματικά παραχωρηθεί ή καταληφθεί άνευ ανταλλάγματος. Και τούτο μέσω των Κτηματολογικών Υπηρεσιών και του Εθνικού Κτηματολογίου, διαδικασία γνωστή και αξιόπιστη σε όλους τους πολίτες της χώρας (άρθρο 17 της πρότασης νόμου).

ΕΝΑ ΑΚΟΜΗ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

Ευρωπαϊκή Επιστολή Publius (Ομάδα Ιταλών Φεντεραλιστών)

European Letter by Publius

wo trends, in particular, are today working against European unity. The first is a trend towards protectionism, which, now spreading on a global scale, has been triggered by the growing reluctance of citizens worried about the effects of globalisation to submit meekly to the application of multilateral agreements and other solutions worked out in the ambit of the WTO, the IMF, the G8, and similar organisations. The second is a trend towards a divergence of the policies of the EU member states in the face of the impasse reached in the process of European integration, which denies the European countries a supranational framework of reference for their policies. It is in the light of an interaction between these two regressive trends, one global and the other European (the prelude to new divisions, mistrust and discord between the states, which can only encourage chacun pour soi and beggar thy neighbour policies), that the political, economic and social malaise now present in a great many European countries can be interpreted. This malaise is clearly evident and acute also in France, Germany and Italy, that is to say, in the three largest members of the Six, which, when they founded the first European Communities, had opted for international cooperation and openness of frontiers not as ends in themselves, but as the means by which to build, gradually, a European federation. n France, opposition to globalisation and to the European market (and to their two corollaries, liberalisation of competition and a slimming down of the welfare state) is becoming increasingly radical and threatening to make the country ungovernable. This is a protest movement that cannot simply be dismissed as l’exception

française or as an expression of France’s deep resistance to change generally. A global sense of disappointment is rife everywhere. But it is only in France that this sentiment is accompanied by fears of a progressive marginalisation of European society, and of a loss of the role of the state, in this case, a state that, born of a revolution, has contributed, in the course of its difficult and often contradictory journey, to imposing respect for men’s rights, security and prosperity. Faced with the prospect of a weakening Europe, French patriotism, in its various guises, is gaining sway over a proEuropean rhetoric that argues for a Europe puissance, but lacks the courage to fight for what this implies: the building of a European state.

n Germany, notwithstanding superficial declarations in support of the role of Europe and its institutions, the government has, for some time, been working to secure, for the German economy and German foreign policy, a stronger autonomous role on the European and international stage. Thanks to its geographical position and its production capacity, Germany has a growth potential that no other single western European country can match, or even hope to match. As a result of the country’s reunification, and of favourable agreements reached, in the context of infrastructure projects in transportation and communications, as well as in the energy sector, with the countries of eastern Europe and with Russia, the German economy continues to outstrip the French and the British ones. This is confirmed by the fact that the prospects of economic recovery in Europe continue to depend not on so-called European plans so much as on the driving force transmitted by ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

ΕΝΑ ΑΚΟΜΗ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ the German production system to the rest of Europe. In the ambit of foreign and security policy, Germany is clearly tempted to carve out an independent role for itself. With regard to central and eastern Europe, Africa, the Middle East, and Asia, Germany has strengthened its position as a mediumsized regional power determined to be heard by the USA, by Russia and by China, independently of the other European countries. This political course cannot fail to Under the auspices of the Mario and Valeria Albertini Foundation generate concerns and stir up tensions in Germany’s neighbours and within German society itself. Without a European anchor to steady it, Germany’s need to look for new resources and new ways of resolving the imbalances within its society, and to guarantee its security, now increasingly threatened by the instability of its eastern neighbours and by the resurgence of Russia, cannot fail to have increasingly nationalistic implications. In Italy, as ever Europe’s weak link, the results of the recent general election have revealed a country sinking deeper and deeper into a state of crisis and becoming increasingly difficult to govern. The election campaign was dominated by populism, extremism and even, on occasions, by apology of fascism. The new government finds itself immediately forced onto the defensive. First of all, it must deal with the problem of safeguarding the country’s constitutional framework, as a democratic and unitary state, in order to prevent the situation from spiralling out of control. It also faces the difficult task of keeping Italy in the Eurozone. Should it fail in this task, the European Union would find itself faced with yet another profound internal crisis, without the instruments at its disposal to resolve it. An Italy in crisis would inevitably have repercussions on the rest of Europe. t the same time, no country needs to stick to the objective of European federation more than Italy does. For this reason, and given that this objective does not currently appear to be on the agenda, the country’s politicians and the active forces in its civil society should make it their precise and primary concern to rekindle it, and to pursue it through coherent and credible choices and actions. The support that is growing, in broad sections of public opinion, for certain political movements inspired by chauvinisme or by Realpolitik, as in France and Germany, or by populism, as in Italy, is, in itself, a tangible sign of the degeneration of politics in Europe. To find a way out of this potentially explosive situation, France, Germany and Italy must take as their starting point three facts which cannot be ignored if their genuine intention is to build Europe. First, whereas the creation of a more balanced and more just world order will certainly depend,

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

among other things, on the contribution of the Europeans (once the foundations have been laid for the creation of a European pole), the building of Europe, which is crucial to this purpose, depends only on the will of a small number of countries to found a European federal state. The second fact, looking beyond the rhetoric of the European institutions (according to which all the countries contribute, in equal measures, to European integration), is that the initiative of founding a new European state must necessarily involve, at least in the initial phase, France and Germany. And this leads us on to the third fact: the building of Europe will remain a possibility only for as long France and Germany continue to show an interest in deepening their bilateral cooperation and in cultivating a project of union in order to form, together, the initial core of the European federal state.

f all this is true, the fatal risk for Europe lies in a possible divergence of the policies and national interests of these two countries. It is a very real risk - one that the existence of the weak institutional framework of the European Union and the single currency does nothing to avert and that cannot be got around through the creation of a pseudo- European government in the fields of the economy or of security, based on the voluntary cooperation of the states, as some fondly imagine. For these reasons, immediate action must be taken. The time has come for the governments, the politicians, and the parliaments of France and Germany to appreciate the huge historical responsibility they bear, whether they decide to promote (through a clear initiative) or to prevent (simply by not acting at all) the creation of a European federal state. It is up to the governments, politicians and parliaments of the other countries, starting with Italy and Europe’s other founder member states, to encourage this awareness and to channel it in the direction of a European federal outcome. Publius Editrice EDIF Onlus, via Volta, 5 - I-27100 Pavia E-mail: publius@euraction.org Direttore responsabile Elio Cannillo - Autorizzazione Tribunale di Pavia n. 575 del 9 settembre 2002 Stampatore PIME SRL, Pavia - Poste Italiane s.p.a., Spedizione in Abbonamento Postale D.L. 353/2003 (conv. in L. 27/02/2004 n. 46) art. 1, comma 2, DCB Pavia www.euraction.org

ΕΝΑ ΑΚΟΜΗ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

Χτίζοντας την Ευρώπη ή Γράφοντας ένα «Σύνταγμα»; Επιτροπή για το Ευρωπαϊκό Ομοσπονδιακό Κράτος - Έγγραφο Νο 1 του Francesco Rossolillo Μετάφραση: Έλενα Φάκα, Νεολαία Ευρωπαϊκή Έκφραση

ολλοί συγχέουν την οικοδόμηση της Ευρώπης, που γίνεται κατανοητό από την άποψη της δημιουργίας μιας δύναμης που έχει ελλείψεις, με το γράψιμο μιας σειράς κανόνων για μια δύναμη που, πραγματικά, υπάρχει. Αυτή η σύγχυση μπορεί να υπονοήσει το ένα από δύο πράγματα: σε μερικές περιπτώσεις, είναι η συνέπεια μιας ανικανότητας να διακρίνουν μεταξύ των λέξεων (η κατάρτιση του κειμένου ενός «συντάγματος») και των πράξεων (η δημιουργία μιας Ευρωπαϊκής δύναμης)∙ σε άλλες περιπτώσεις, είναι η έκφραση μιας σκόπιμης επιθυμίας να εγκριθεί, επισήμως και οριστικά, η Ευρώπη όπως είναι σήμερα, ή ακόμα και να καταστήσει αδύνατη οποιαδήποτε πραγματική μεταφορά της δύναμης, αφαιρώντας από τις Συνθήκες ακόμη και τους σπόρους της υπερεθνικότητας που περιέχουν.

Είναι σημαντικό ότι οι φεντεραλιστές δεν επιτρέπουν στους εαυτούς τους να πέσουν στην παγίδα αυτής της σύγχυσης ή να ξεχάσουν ότι το Κίνημα γεννήθηκε προκειμένου να προσπαθήσει για την πολιτική ενοποίηση της Ευρώπης, δηλαδή προκειμένου να έρθει αντιμέτωπο με το τεράστιο πρόβλημα του να δημιουργηθεί ένα νέο κράτος σε μια περιοχή όπου αυτήν την περίοδο υπάρχουν πολυάριθμα κυρίαρχα κράτη, και βεβαίως προκειμένου να μην συμμετέχουν στις ακαδημαϊκές διαφωνίες για τις μικρές βελτιώσεις που είναι δυνατό να κάνει στον ανεπαρκή και δυσκίνητο μηχανισμό που είναι η σημερινή Ευρωπαϊκή Ένωση. Αυτό που όλοι οι φεντεραλιστές πρέπει να κάνουν επομένως, δείχνοντας αυτό το κύμα της υπερηφάνειας για το οποίο ο Σπινέλι τόσο συχνά μιλούσε και έγραφε, είναι να επιστρέψουν στα ιδανικά που τους ενέπνευσαν αρχικά. Διαφορετικά, θα υπάρξει

αναπόφευκτα μια αυξανόμενη τάση στις τάξεις μας να εγκαταλειφθεί ο ρόλος μας ως αυτόνομος δράστης στη διαδικασία της ευρωπαϊκής ενοποίησης, τη μοναδική με πραγματική συνειδητοποίηση της αληθινής φύσης του σημείου προορισμού της, και να επιτραπεί ο επίσημος Ευρωπαϊσμός των κυβερνήσεων και των ευρωπαϊκών οργάνων να υπαγορεύσει τις θέσεις και τις στρατηγικές κατευθύνσεις μας. Η αυτονομία της Μετακίνησης είναι πάντα ένας όρος κρίσιμος για την επιβίωσή της. Αλλά για μας για να χαράξουμε την επίσημη Ευρωπαϊκή γραμμή σήμερα, μία περίοδο όπου βλέπουμε μια ισχυρή εμπλοκή της διαδικασίας, και όπου ακόμα και οι πιο υπέρ-ευρωπαϊκοί των πολιτικών πείθονται ότι ο Ευρωπαϊσμός δεν αποδίδει στις ψηφοφορίες και έχουν την τάση να επιστρέφουν σε διφορούμενες λύσεις, όπως η «Ομοσπονδία των Εθνών- κρατών,» ή να κρύβονται πίσω από την αρχή της ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

ΕΝΑ ΑΚΟΜΗ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ επικουρικότητας για να δικαιολογήσουν τη συντήρηση, και ακόμη και η ενίσχυση της δύναμης των κρατών, επρόκειτο να δείξει ότι εγκαταλείπουμε, απαράδεκτα, τη θέση μας. *** αφώς, η διαμόρφωση ενός νέου ενωμένου ομοσπονδιακού κράτους από έναν μεγάλο αριθμό ανεξάρτητων κρατών υπονοεί, μεταξύ άλλων, τη συμφωνία επάνω σε ορισμένους κανόνες. Η δύναμη είναι η συναίνεση, και η συναίνεση πρέπει να κατευθυνθεί σε μια νέα μορφή ώστε να ζήσουν μαζί, με νέους κανόνες που καθιστούν πιθανό και ρυθμίζουν το ίδιο πράγμα. Είναι επομένως αδύνατο να χωριστούν οι κανόνες από τη δύναμη εξ ολοκλήρου. Και από αυτή την άποψη, υπάρχουν δύο σημεία που πρέπει να τονιστούν με σαφήνεια. Κατ’ αρχάς, αυτοί οι κανόνες δεν πρέπει να είναι το προϊόν μιας καθαρώς ακαδημαϊκής άσκησης που καταλήγει στο γράψιμο μιας σειράς άρθρων, αλλά μάλλον το αποτέλεσμα μιας ισχυρής πράξης θέλησης που αποτελεί την εκδήλωση της γέννησης νέων ανθρώπων. Δεύτερον, οι κανόνες οι οποίοι τεθέντες σε ισχύ χαρακτηρίζουν τη γέννηση ενός ομοσπονδιακού κράτους πρέπει όλοι να συγχωνευθούν, ουσιαστικά, σε μια ενιαία αρχή: η καθιέρωση μιας άμεσης σχέσης μεταξύ των πολιτών και της κυβέρνησης, και οι δύο από το κατώτατο σημείο προς τα πάνω (υπό την έννοια ότι η κυβέρνηση πρέπει να είναι η έκφραση των ανθρώπων, ανεξάρτητα από το μηχανισμό (κοινοβουλευτικός, προεδρικός, κλπ...) μέσω του οποίου αυτή η έκφραση φανερώνεται), και από την κορυφή προς τα κάτω (υπό την έννοια ότι η κυβέρνηση πρέπει να έχει τη δύναμη, μέσα στη σφαίρα των ικανοτήτων της, να ενεργήσει άμεσα στους πολίτες και, έχοντας στη διάθεσή της τα όργανα που χρειάζεται για να επιβάλει σε άτομα την τήρηση των νόμων της ομοσπονδίας, όχι να

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

περιορίζεται στην απλή διανομή οδηγιών στα κράτη-μέλη).

υτή η ιδέα ήταν, δικαιολογημένα, η κύρια ανησυχία των συντακτών του Φεντεραλιστή, ειδικότερα του Χάμιλτον. Είναι ουσιαστικό να ληφθεί υπόψη ότι τα Άρθρα της Συνομοσπονδίας, των οποίων η προφανής ανεπάρκεια ωοτόκησε τη συνειδητοποίηση της ανάγκης να θεμελιωθεί εκ νέου, και σε νέες βάσεις, η συνύπαρξη των πρώην αμερικανικών αποικιών και των πολιτών τους, είχαν χαράξει από πολλές απόψεις μια θεσμική δομή πιο προηγμένη από αυτή της παρούσας Ευρωπαϊκής Ένωσης (ακόμα κι αν είναι σωστό να υπενθυμιστεί η ποικιλομορφία των δύο ιστορικών καταστάσεων). Αναφέροντας μόνο τις δύο σημαντικότερες πτυχές, το Κογκρέσο των Ηνωμένων Πολιτειών όχι μόνο είχε ευθύνη για την εξωτερική πολιτική και άμυνα, αλλά και αποφάσιζε όλα τα ζητήματα (εκτός από τις μεταρρυθμίσεις των Άρθρων της Συνομοσπονδίας) κατά πλειοψηφία, ακόμα κι αν, στους βασικούς πολιτικούς τομείς, η ευνοϊκή ψηφοφορία εννέα εκ των δεκατριών κρατών απαιτούνταν. Αυτό που παράλυσε τη Συνομοσπονδία, επομένως, δεν ήταν ούτε πρόβλημα ικανοτήτων, ούτε ο ίδιος ο μηχανισμός λήψης αποφάσεων, αλλά μάλλον το γεγονός ότι η συνομοσπονδία ήταν η έκφραση μιας συμφωνίας μεταξύ των κυρίαρχων κρατών∙ και της ίδιας της της ανικανότητας να εφαρμόσει τις αποφάσεις της και να επιβάλει την τήρηση τους στους πολίτες.

υτό συνέβη επειδή οι αποφάσεις που λαμβάνονταν από το Κογκρέσο οδήγησαν τελικά σε τίποτα περισσότερο από μια σειρά συστάσεων στα κράτη-μέλη για να τεθούν σε εφαρμογή. Συνεπώς, όποτε φαινόταν πιθανό να διακινδυνεύσουν τα συμφέροντα ενός ή περισσοτέρων

από τα κράτη- μέλη, οι αποφάσεις δεν θα ίσχυαν. Τα κράτη-μέλη αρνούνταν συχνά να παρέχουν στο Κογκρέσο τα τμήματα στρατού που ήταν καθήκον τους να παραχωρήσουν ή τα χρήματα που αντιστοιχούσε να πληρώσουν. Και ήταν σε θέση να το κάνουν αυτό επειδή το Κογκρέσο δεν είχε τη δύναμη να στρατολογήσει τα στρατεύματα ή να επιβάλει τους φόρους άμεσα, καθώς αυτοί ήταν οι τομείς που παρέμειναν το μόνο δικαίωμα των κρατώνμελών. Η ανατροπή αυτής της κατάστασης, και η συνοδευτική δημιουργία, σε ορισμένους ουσιαστικούς τομείς, ενός άμεσου δεσμού μεταξύ των πολιτών και της κυβέρνησης, ήταν η επαναστατική έκβαση της Συνθήκης της Φιλαδέλφειας. Στη Φιλαδέλφεια, και μέσω των επόμενων επικυρώσεων, μια νέα δύναμη δημιουργήθηκε. Και ήταν αυτή η δύναμη που αφ’ ενός άνοιξε τον δρόμο για την εισαγωγή νέων κανόνων, και αφετέρου κατέστησε εφαρμόσιμους κανόνες που υπήρχαν ήδη αλλά, στο παλαιό πλαίσιο δύναμης, είχαν αποδειχθεί μη εφαρμόσιμοι ή ικανοί να παράγουν μόνο καταστάσεις αδιεξόδου.

Ευρώπη έχει μαθήματα να διδαχθεί από όλο αυτό. Ας πάρουμε, για παράδειγμα, το θέμα της επέκτασης της ψηφοφορίας με πλειοψηφία και της κατάργησης του δικαιώματος βέτο. Η ψηφοφορία με πλειοψηφία θεωρείται συχνά ως ο από μηχανής θεός που θα επιτρέψει να ληφθεί το οριστικό ομοσπονδιακό βήμα. Τίποτα δεν θα μπορούσε να είναι πιο μακριά από την αλήθεια. Στην πραγματικότητα, δεν συμβαίνει ότι μέσω της ψηφοφορίας με πλειοψηφία θα δημιουργηθεί ένα ομοσπονδιακό κράτος, μάλλον συμβαίνει ότι μέσω της δημιουργίας ενός ομοσπονδιακού κράτους, η ψηφοφορία με πλειοψηφία θα είναι δυνατή. Στις συνομοσπονδί-

ΕΝΑ ΑΚΟΜΗ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

ες, στις οποίες ένα μέτρο της ενότητας είναι εγγυημένο μόνο χάρη στη σιωπηρή συντήρηση μιας συμφωνίας μεταξύ των κυρίαρχων κρατών, και στα οποία οι πολίτες αντιλαμβάνονται τα όργανα της Ένωσης σαν γραφειοκρατικά τέρατα που είναι και μακρινά και απειλητικά, η λήψη των αποφάσεων με ομοφωνία στους βασικούς τομείς είναι ένα αποφασιστικό όργανο που χρησιμεύει στο να εμποδίζει την πλειοψηφία να συντρίβει επανειλημμένα τη μειοψηφία, μια περίσταση που αναπόφευκτα, μεσοπρόθεσμα, θα οδηγούσε στη διάλυση της συνομοσπονδίας. Γι’ αυτό το λόγο μέτρα δεν λαμβάνονται συνήθως, στους βασικούς τομείς, για ψηφοφορία με πλειοψηφία∙ επιπλέον, σε τομείς όπου η ψηφοφορία με πλειοψηφία εισάγεται, δεν εφαρμόζεται, επειδή τα κράτη τείνουν να επιλέξουν την ομοφωνία ακόμα και όταν μπορούν θεωρητικά να αποφασίσουν με πλειοψηφία∙ και στις περιπτώσεις στις οποίες η ψηφοφορία με πλειοψηφία εφαρμόζεται πραγματικά, οι αποφάσεις που λαμβάνονται δεν εκτελούνται από τα κράτη που αποτέλεσαν τη μειοψηφία.

ο αντίθετο ισχύει στις ομοσπονδίες, στις οποίες η κυριαρχία μεταφέρεται στην Ένωση υπό αυτήν τη μορφή, και η ισχυρή λαϊκή υποστήριξη γι’αυτήν εγγυάται την αφθαρσία του ομοσπονδιακού δεσμού. Στις ομοσπονδίες, οι πολίτες νιώθουν ότι είναι μέρος της διαδικασίας λήψης αποφάσεων και γνωρίζουν ότι το τελευταίο οδηγείται από την επιθυμία να επιτευχθεί το κοινό καλό. Και οπωσδήποτε, η ομοσπονδιακή κυβέρνηση έχει στη διάθεσή της τα όργανα που χρειάζονται για να επιβάλει τις αποφάσεις της στους πολίτες. Έτσι, από όλες τις ενώσεις των κρατών, μόνο σε μια ομοσπονδία η δημοκρατία, θεμελιωμένη στις διαλεκτικές της πλειοψηφίας και της μειονότητας, μπορεί

αληθινά να λειτουργήσει. ο επίκεντρο του προβλήματος είναι έτσι η μεταφορά της κυριαρχίας στην Ένωση, η οποία μπορεί να έρθει μόνο ως αποτέλεσμα της εφαρμογής ενός ενιαίου κανόνα (ακόμα κι αν η γενική τάξη της ένωσης θα πρέπει σαφώς να ρυθμιστεί από ένα σύνταγμα, η επικύρωση του οποίου θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί ταυτόχρονα με, πριν ή μετά από την πραγματική μεταφορά της δύναμης). Αυτό τίθεται εξ ολοκλήρου ενάντια στο στόχο του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου του Λαάκεν, παρουσιάζοντας πάνω από πενήντα ζητήματα, που έθεσε τη Συνθήκη. Δεν υπάρχει πράγματι κανένας πιο σίγουρος τρόπος αδειάσματος ενός προβλήματος απ’ όλη την έννοιά του από το να το διαιρεθεί σε μεγάλο αριθμό μικρότερων προβλημάτων, κατά τέτοιο τρόπο ώστε ακόμη και εκείνοι που επιθυμούν πραγματικά να βρουν μια λύση σε αυτό κολλάνε στη λεπτομέρεια και γίνονται ανίκανοι να δουν την αληθινή φύση του στόχου μπροστά τους.

ν προκειμένω μπορούμε, μέσω των παραδειγμάτων, να εξετάσουμε μερικά από τα ζητήματα που προέκυψαν συχνότερα στις συζητήσεις σχετικά με το Ευρωπαϊκό «σύνταγμα,» προβλήματα όπως η σύνθεση της Επιτροπής, το σύστημα εκλογής του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου ή επιλογής των μελών του Δεύτερου Επιμελητηρίου. Προφανώς, η σημασία που λαμβάνεται από κάθε ένα από αυτά τα προβλήματα ποικίλλει ανάλογα με το εάν εγείρεται στα πλαίσια της τρέχουσας κατάστασης δύναμης ή σε αυτή της δημιουργίας μιας ομοσπονδιακής δύναμης. Στην πρώτη περίπτωση, η υιοθέτηση της μιας ή άλλης λύσης θα καθορίσει τις διαδικασίες μέσω των οποίων οι συμβιβασμοί επιτυγχάνονται μεταξύ των κρατών, καθιερώνουν τη δύναμη των μικρών εναντίον

μεγάλων κρατών και, σε μερικές περιπτώσεις, ακόμη και παρατείνουν ή ελαττώνουν τη ζωή της Ένωσης. Αυτά τα προβλήματα έτσι λαμβάνουν ζωτική σημασία αλλά είναι, συγχρόνως, εξαιρετικά δύσκολο να λυθούν. Στη δεύτερη περίπτωση, με τη μονιμότητα της Ένωσης που εγγυάται από την ισχυρή υποστήριξη των πολιτών για τους θεσμούς και από τη δύναμη της κυβέρνησης να επιβάλει άμεσα την τήρηση των νόμων της ομοσπονδίας, αυτά τα ίδια προβλήματα λαμβάνουν αντ’ αυτού μόνο δευτερεύουσα σημασία. Πράγματι, σε ένα αληθινό ομοσπονδιακό κράτος, ακόμη και επιτρέποντας το γεγονός ότι μερικές φορές απέραντα διαφορετικά τοπικά συμφέροντα είναι βέβαιο ότι θα προκύψουν μέσα σε αυτό και θα εκφραστούν στον πολιτικό χώρο του, η ύπαρξη ενιαίων, αν και πλουραλιστικών ανθρώπων, και η συνειδητοποίηση που αυτό προκαλεί της επικράτησης του κοινού καλού πέρα από τα μεμονωμένα ενδιαφέροντα, σημαίνει ότι ο αριθμός και η προέλευση των υπουργών και του τρόπου με τον οποίο τα μέλη εκλέγονται στο πρώτο και δεύτερο Επιμελητήριο, καθώς επίσης και πολλά από τα άλλα ζητήματα που προκύπτουν σήμερα από τη συζήτηση για το μελλοντικό «σύνταγμα» της Ευρωπαϊκής Ένωσης, γίνονται λιγότερο σημαντικά και αρχίζουν να θεωρούνται ως μόνες εναλλακτικές λύσεις.

ίναι επομένως σωστό ότι πρέπει να εξετάσουμε τα χαρακτηριστικά με τα οποία το ιδανικό σύνταγμα μιας μελλοντικής Ευρωπαϊκής Ένωσης πρέπει να προικιστεί. Αλλά είναι πολύ σημαντικότερο να κάνουμε σαφές τι πραγματικά σημαίνει η θεμελίωση ενός ομοσπονδιακού κράτους και, βάσει αυτού, να προσπαθήσουμε να καθορίσουμε μια συνεπή στρατηγική για τους φεντεραλιστές.

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

ΕΝΑ ΑΚΟΜΗ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ Σχέδια για την αναβίωσή του

Εργαστήρι Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης

μάδα κορυφαίων ευρωπαίων πολιτικών με επικεφαλής τον Guliano Amato πραγματοποίησαν την πρώτη τους συνάντηση (Ρώμη, 2930/9/2006). Η ομάδα εμπειρογνωμόνων Amato αποτελείται από δύο πρώην πρωθυπουργούς (τον Paavo Lipponen της Φινλανδίας και τον Wim Kok της Ολλανδίας), από δύο Ε. Επιτρόπους (την Danuta Hubner- περιφερειακή πολιτική- και την Margot Wallstomεπικοινωνία), από το Γερμανό υπουργό εσωτερικών Wolfgang Schauble και τον προκάτοχό του Otto Schily, από τον πρώην Γάλλο υπουργό Michel Barnier και τον πρώην Γάλλο υπουργό οικονομικών Dominique Strauss-Kahn καθώς και από τον πρώην Επίτροπο του Η.Β. Chris Patten. Ο Mendez de Vigo (Ισπανός ευρωβουλευτής) επίσης μέλος της ομάδας δήλωσε ότι σύντομα θα ενταχθεί στην ομάδα και ο Antonio Vitorino (πρώην Ε. Επίτροπος της Πορτογαλίας) καθώς και ένας ακόμη πολιτικός από ένα κράτος της Βαλτικής και ένα κράτος της Κεντρικής Ευρώπης. Κατά συνέπεια, η ομάδα των εμπειρογνωμόνων θα αριθμεί 14 μέλη. Όπως επεσήμανε ο ευρωβουλευτής και μέλος της ομάδας Inigo Mendez de Vigo η συνάντηση της Ρώμης έκρινε τις προτάσεις Sarkozy (για μια «mini Συνθήκη» αποτελούμενη από ορισμένα μέρη του υπογεγραμμένου Ε. Συντάγματος) ως μια καλή πρωτοβουλία. Επισημάνθηκε ότι το κείμενο του Ευρωπαϊκού Συντάγματος παραμένει ένα σημείο αναφοράς για την ομάδα. Η επόμενη συνάντηση της ομάδας θα πραγματοποιηθεί το Δεκέμβριο 2006. ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

Στόχος της είναι η εκπόνηση μιας έκθεσης για το Ε. Σύνταγμα πριν το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Ιουνίου 2007. Οι συμμετέχοντες υπογραμμίζουν την ανεξαρτησία της ομάδας και την ύπαρξη ενός δικού της προϋπολογισμού της τάξης των €100,000 που παρέχεται από το Γερμανικό Bosch Foundation. Ακόμη και οι δύο Ε. Επίτροποι (Margot Wallstom και Danuta Hubner) συμμετέχουν ως ιδιώτες. Το πολιτικό βάρος της ομάδας διαφαίνεται από το γεγονός ότι τόσο η Γερμανία και η Γαλλία έχουν δύο μέλη στην ομάδα Amato, από την κεντροδεξιά και την κεντροαριστερή παράταξη.

Η Ε. Επιτροπή αρχίζει να διαμορφώνει μια θέση για το Ε. Σύνταγμα

ετά από ένα σημαντικό χρονικό διάστημα, η Ε. Επιτροπή αρχίζει να διαμορφώνει μια θέση στην προσδοκώμενη επαναδιαπραγμάτευση του Συντάγματος της Ε.Ε. Συγκεκριμένα, η Επίτροπος Margot Wallstrom αρμόδια για την επικοινωνία και μέλος της επιτροπής εμπειρογνωμόνων για το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα (ομάδα Amato) δήλωσε (18/10/2006) ότι η Επιτροπή δεν επιθυμεί να απομακρυνθεί σημαντικά από τη Συνταγματική Συνθήκη αλλά προτιμά να κρατήσει το κεντρικό μέρος του κειμένου. Πρόσθεσε ότι τα θέματα που συμφωνήθηκαν ύστερα από δύσκολη διαπραγμάτευση δε θα πρέπει να γίνουν εκ νέου αντικείμενο συζήτησης. Ανέφερε χαρακτηριστικά τον κανόνα της ειδικής

πλειοψηφίας, τον υπουργό εξωτερικών της Ε.Ε., τις ενισχυμένες εξουσίες του ΕΚ, τη δυνατότητα των πολιτών να ζητούν δράση από την Ε. Επιτροπή καθώς και το χάρτη θεμελιωδών δικαιωμάτων. Η Ε. Επιτροπή ήταν προσεκτική να μην προσβάλει τα ευαίσθητα ζητήματα κανενός κράτους μέλους της Ε.Ε. αλλά ξεκαθάρισε ότι θα μείνει προσηλωμένη στα κεντρικά σημεία του Ευρωπαϊκού Συντάγματος. Επισημαίνεται ότι οι απόψεις της Margot Wallstrom έρχονται σε αντίθεση τόσο με τις απόψεις του Πολωνού πρωθυπουργού Jaroslaw Kaczynski όσο και με τις απόψεις του Γάλλου υποψήφιου Προέδρου Nicolas Sarkozy. Συγκεκριμένα, υπενθυμίζεται ότι ο Πολωνός πρωθυπουργός επιθυμεί την επαναδιαπραγμάτευση του δικαιώματος ψήφου των κρατών μελών και ο Nicolas Sarkozy επιθυμεί να αφήσει αυτό το μέρος στην προτεινόμενη «mini-Συνθήκη».

Το Plan B υποστηρίζει τη διατήρηση του πυρήνα του Ε. Συντάγματος

Βρετανός ευρωβουλευτής Andrew Duff παρουσίασε (18/10/2006) το «Plan B: πώς θα σωθεί το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα». Το Plan B αποτελεί μια νέα εκδοχή του Ε. Συντάγματος που υποστηρίζει τον πυρήνα του κειμένου του υπογεγραμμένου Ευρωπαϊκού Συντάγματος, δηλαδή το Μέρος I για τη θεσμική μεταρρύθμιση και το Μέρος ΙΙ για τα θεμελιώδη δικαιώματα. Προκειμένου να γίνει το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα περισσότερο ενδιαφέ-

ΕΝΑ ΑΚΟΜΗ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

ρον για τους πολίτες, ο Βρετανός ευρωβουλευτής προτείνει τη συμπερίληψη ρυθμίσεων που θα προβάλλουν τις ανησυχίες τους. Προσπαθώντας να κατανοήσει τους λόγους για τους οποίους οι πολίτες της Γαλλίας και της Ολλανδίας απέρριψαν το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα κατέληξε ότι πέντε τομείς πολιτικής, η οικονομική διακυβέρνηση, το κοινωνικό μοντέλο της Ευρώπης, η αειφόρος ανάπτυξη και η πολιτική για τις κλιματολογικές αλλαγές, η πολιτική της διεύρυνσης και η μεταρρύθμιση των οικονομικών της Ε.Ε. πρέπει να προστεθούν στο Μέρος ΙΙΙ του Ε. Συντάγματος αφήνοντας τα μέρη Ι και ΙΙ ως έχουν. Ο Andrew Duff υποστηρίζει ότι δεν αρκεί η απομάκρυνση ολόκληρου ή του μεγαλύτερου μέρους από το Μέρος ΙΙΙ, όπως προτάθηκε από το Γάλλο υπουργό εσωτερικών Nicolas Sarkozy. Οι αλλαγές στο κείμενο θα πρέπει να είναι πολιτικές. Το ίδιο υποστήριξε και για τις προτάσεις της ομάδας εμπειρογνωμόνων του Ιταλού υπουργού εσωτερικών Giuliano Amato. Επιπλέον, αντιτίθεται στην ιδέα εγκατάλειψης του ονόματος «σύνταγμα» υποστηρίζοντας ότι αυτή η κίνηση θα προκαλούσε την περιφρόνηση των πολιτών και την επικάλυψη της πραγματικής κλίμακας και του πραγματικού στόχου της ενοποίησης. Ο ευρωβουλευτής τάχθηκε υπέρ της περίληψης του αγώνα κατά της κλιματολογικής αλλαγής στο Σύνταγμα καθώς και ενός εθελοντικού «Πρωτοκόλλου για μια κοινωνική Ένωση», μόνο για τα κράτη μέλη που επιθυμούν την περαιτέρω εναρμόνιση των κοινωνικών τους πολιτικών. Η Ε. Επίτροπος Margot Wallstrom σχολίασε ότι αυτό το Πρωτόκολλο θα ενίσχυε περισσότερο τη διαίρεση παρά θα συνέβαλλε στην ενοποίηση. Με σκεπτικισμό αντιμετώπισε η Ε. Επίτροπος και την πρόταση του Andrew Duff για ένα μεταρρυθμισμένο σύστημα προϋπολογισμού στο πλαίσιο μιας νέας Συνθήκη της Ε.Ε., επισημαίνοντας ότι αυτό θα απαιτούσε έντονες και δύσκο-

λες διαπραγματεύσεις καθιστώντας δύσκολη την τήρηση του χρονοδιαγράμματος ολοκλήρωσης μιας νέας Συνθήκης μέχρι το 2009.

Στόχος της Γερμανικής Προεδρίας είναι να καθορίσει ένα χρονοδιάγραμμα

Γερμανίδα καγκελάριος Angela Merkel (11/10/2006) δήλωσε ότι η Γερμανική προεδρία θα ξεκινήσει τη διαδικασία αναβίωσης του εγγράφου του Ευρωπαϊκού Συντάγματος αλλά δε θα φέρει τη διαδικασία εις πέρας. Στόχος της είναι να καθορίσει ένα χρονοδιάγραμμα, έναν οδικό χάρτη για το πώς θα προχωρήσει η Ε.Ε. υπογραμμίζοντας ότι θα είναι ιδιαίτερα φιλόδοξη καθώς η Συνθήκη χρειάζεται πριν τις επόμενες εκλογές του ΕΚ. Η Γερμανίδα καγκελάριος είναι αντίθετη σε ενδεχόμενη συρρίκνωση του Ευρωπαϊκού Συντάγματος σε μια πιο εκλογικευμένη μορφή που θα είναι πολιτικά αποδεκτή. Αυτή η θέση της είναι αντίθετη με την προτεινόμενη θέση του Nicolas Sarkozy και της ομάδας εμπειρογνωμόνων του Giuliano Amato. Μετά τη συνάντηση της με τον Γάλλο Πρόεδρο Jacques Chirac (Παρίσι, 12/10/2006), η καγκελάριος της Γερμανίας Angela Merkel δήλωσε ότι δεν υπάρχουν αξεπέραστες διαφορές μεταξύ της Γερμανίας και της Γαλλίας αναφορικά με το μέλλον του Συντάγματος της Ε.Ε. Επισημαίνεται ότι ο Γάλλος Πρόεδρος προσπάθησε να κάνει επίδειξη ισχύος του παλιού γαλλογερμανικού άξονα δηλώνοντας ότι η Γαλλία είναι αποφασισμένη να εργασθεί μαζί με τη Γερμανία για την επιτυχία της Γερμανικής Προεδρίας.

Δεν υπήρξε συμφωνία για το σχέδιο του ELDR

Ομάδα της Συμμαχίας Φιλελευθέρων και Δημοκρατών για την Ευρώπη (ELDR) δεν

κατέληξε σε συμφωνία για μια κοινή φιλελεύθερη αντίληψη για το μέλλον της Ε.Ε. στη συνάντηση του κόμματος (Βουκουρέστι, 12-13/10/2006). Συγκεκριμένα, το σχέδιο της Προέδρου του ELDR Annemie Neyts για ένα «όραμα για μια σύγχρονη και ελκυστική Ε.Ε.» απορρίφθηκε και πάγωσε μέχρι το Μάιο του 2007. Επισημαίνεται ότι το κείμενο του Andrew Duff ήταν σε αντίθεση με το προτεινόμενο σχέδιο του ELDR, σύμφωνα με το οποίο «ένα αναθεωρημένο κείμενο δε θα πρέπει να αποκαλείται Σύνταγμα». Επιπλέον, το σχέδιο του ELDR αμφισβητούσε το θεσμικό Μέρος Ι του Συντάγματος δηλώνοντας ότι ζητήματα όπως η μείωση του μεγέθους της Ε. Επιτροπής και η δημιουργία της θέσης της Ε.Ε. θα μπορούσαν να απομακρυνθούν από το κείμενο.

Jens-Peter Bonde: «πρέπει να γίνει νέα αρχή»

ι «ευρωσκεπτικιστές» του ΕΚ ασκούν κριτική κατά του πρόσφατου κύματος σχεδίων αναβίωσης του Ευρωπαϊκού Συντάγματος με το Δανό ευρωβουλευτή JensPeter Bonde να δηλώνει ότι «αντί να χειραγωγείται ο λαός με την εκπόνηση ενός συρρικνωμένου συντάγματος πρέπει να γίνει μια νέα αρχή». Προτείνει τη θεσμοθέτηση μιας νέας διαδικασίας συνέλευσης παρόμοιας με την προηγούμενη αλλά αυτή τη φορά άμεσα εκλεγμένη από το λαό. Το σώμα θα μπορούσε να αποτελείται από 270 μέλη (με 10 αντιπροσώπους από κάθε κράτος μέλος), να εργασθεί για ένα χρόνο και να εκπονήσει δύο προσχέδια συνθήκης «ένα σχέδιο Α για ένα κράτος της Ε.Ε. και ένα σχέδιο Β για μια Ευρώπη δημοκρατιών». Στη συνέχεια οι ευρωπαίοι πολίτες θα έχουν τη δυνατότητα να επιλέξουν ένα από τα δύο σχέδια σε δημοψήφισμα που θα διεξαγόταν σε επίπεδο Ε.Ε. ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

ΕΝΑ ΑΚΟΜΗ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

Η σημασία της ένταξης

Ρουμανίας & Βουλγαρίας του Π. Κ. Ιωακειμίδη,

Καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών και μέλους του Δ.Σ. του ΕΛΙΑΜΕΠ

Η Για τη χώρα μας, η προσχώρηση της Βουλγαρίας και Ρουμανίας σημαίνει ότι για πρώτη φορά αποκτούμε κοινά χερσαία σύνορα με την Ευρωπαϊκή Ένωση

Βουλγαρία κα η Ρουμανία θα είναι από την 1η Ιανουαρίου 2007 πλήρη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.), αν και κάτω από ένα αυστηρό καθεστώς επιτήρησης. Η ένταξη των χωρών αυτών έχει πολλαπλή σημασία για την Ευρώπη συνολικά, την περιοχή των Βαλκανίων και, βεβαίως, την Ελλάδα. Για τη χώρα μας, η προσχώρηση της Βουλγαρίας και Ρουμανίας σημαίνει ότι για πρώτη φορά αποκτούμε κοινά χερσαία σύνορα με την Ευρωπαϊκή Ένωση. Ένα μέρος των συνόρων μας από «εξωτερικά σύνορα» της Ένωσης γίνονται «εσωτερικά σύνορα». Ο χώρος έτσι ενιαιοποιείται. Η διακίνηση αγαθών, υπηρεσιών, ατόμων θα ακολουθήσει ως αναπόφευκτη συνέπεια. Ένα μεγάλο κεφάλαιο της Ιστορίας των Βαλκανίων κλείνει οριστικά. Η περιοχή καθίσταται σταδιακά μέρος της ευρύτερης ευρωπαϊκής «ζώνης σταθερότητας, δημοκρατίας και ευημερίας». Η Ελλάδα «επένδυσε» τα τελευταία χρόνια σ’ αυτόν τον στόχο και επομένως έχει κάθε λόγο να αισθάνεται ικανοποιημένη από την προοπτική ότι θα βρίσκεται σχεδόν καθημερινά στο ίδιο διαπραγματευτικό τραπέζι με τις χώρες αυτές. Το γεγονός αυτό θα επιτρέψει, κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις, την ανάπτυξη

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

διαπραγματευτικών συνασπισμών και στρατηγικών για την προώθηση στόχων που θα εξυπηρετούν τα ευρύτερα και καλώς εννοούμενα συμφέροντα της περιοχής. Η προσχώρηση, με άλλα λόγια, Βουλγαρίας και Ρουμανίας εμπεδώνει τη «λογική και δυναμική της συνεργασίας» σε μια περιοχή με βεβαρημένο ιστορικό παρελθόν συγκρούσεων, αντιπαλοτήτων, αμφισβητήσεων και καχυποψίας. Για την περιοχή, τα «σύνορα» θα πάψουν οριστικά να έχουν τη φορτισμένη συμβολική, συναισθηματική και πολιτική σημασία. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι στα «καλώς εννοούμενα συμφέροντα» είναι η προώθηση της ενταξιακής διαδικασίας και για τις υπόλοιπες χώρες της περιοχής των Δ. Βαλκανίων (ΠΓΔΜ, Κροατία, Αλβανία, Σερβία, Μαυροβούνιο, Βοσνία και, τελικά Τουρκία). Όμως είναι ορθόν ότι η ένταξη των χωρών αυτών δεν μπορεί να γίνει πριν από τη «θεσμική ανασυγκρότηση» της Ένωσης. Η διεύρυνση έχει σημασία στο μέτρο που ενισχύει την Ένωση, στον βαθμό που δεν οδηγεί στη διάλυση της Ένωσης. (Βεβαίως με την ένταξη της Βουλγαρίας και της Ρουμανίας η Ελλάδα χάνει το προνόμιο της μόνης βαλκανικής χώρας στην Ένωση).

ΕΝΑ ΑΚΟΜΗ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

To μέλλον

της Συνθήκης Θέσπισης Συντάγματος για την Ευρώπη μια στρατηγική για την Πολωνία Η έκθεση αυτή εκπονήθηκε από ομάδα εργασίας, που διηύθυναν οι Krzysztof Bobiński (PISM) & Jacek Kucharczyk (ISP) με την συμμετοχή των: Tadeusz Chabiera (PISM), Piotr Kaczyński(ISP) & Maciej Krzysztofowicz (PISM) Μετάφραση: Ντένια Μόρφη

1. O Διάλογος αναφορικά με την Συνθήκη Θέσπισης Συντάγματος για την Ευρώπη

τις 29 Μαΐου 2005 οι Γάλλοι εκλογείς, μέσω εθνικού δημοψηφίσματος, απέρριψαν την Συνθήκη για την θέσπιση Συντάγματος για την Ευρώπη (ΣΘΣ). Το ίδιο έκαναν και οι Ολλανδοί, τρεις μέρες αργότερα. Κατά συνέπεια το εκλογικό σώμα δυο θεμελιωδών κρατών της Ευρωπαϊκής Ένωσης έθεσε ένα μεγάλο ερωτηματικό σχετικά με το μέλλον της Συνθήκης που είχε συμφωνηθεί και υπογραφεί πανηγυρικά από τους αρχηγούς των 25 Κρατών-Μελών, πριν από εφτά μήνες στην Ρώμη. Για πρώτη φορά στην ιστορία της ΕΕ, τόσα πολλά Κράτη-Μέλη αποφάσισαν να επικυρώσουν μια κοινοτική Συνθήκη μέσω εθνικού δημοψηφίσματος. Για πρώτη φορά ένα κοινοτικό έγγραφο έπρεπε να λάβει την επικύρωση των ψηφοφόρων μαζικά, σε όλη την Ευρώπη. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η ΣΘΣ δεν συντάχθηκε λαμβάνοντας υπ’όψιν τους ψηφοφόρους. Οι συγ-

γραφείς ανέλαβαν το καθήκον να δημιουργήσουν ένα νομικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο τα κράτη-μέλη και οι Ευρωπαϊκοί Θεσμοί θα μπορούν να λειτουργούν από κοινού στους κόλπους της διευρυμένης Ευρώπης. Οι αναλυτές επεσήμαναν ότι οι δομές της ΕΕ βασίζονται στην διπλωματία και όχι στην πολιτική. Οι διαπραγματεύσεις της Συνθήκης αποσκοπούν στην σύναψη συμφωνίας μεταξύ των κυβερνήσεων των κρατών-μελών. Δεν στοχεύουν στην εξασφάλιση της λαϊκής υποστήριξης των κειμένων των διαπραγματευομένων εγγράφων. Φαίνεται ωστόσο ότι τα δημοψηφίσματα έχουν κάνει για τα καλά την εμφάνιση τους στo Ευρωπαϊκό προσκήνιο και στο μέλλον θα επιφέρουν σημαντικές αλλαγές στον τρόπο με τον οποίο εκπονούνται τα έγγραφα των συνθηκών. Αυτό συνιστά ένα βασικό θέμα το οποίο καλείται ν’ αντιμετωπίσει σήμερα η ΕΕ. Για την πλειοψηφία των κρατών-μελών, ο διάλογος δεν αφορά στο περιεχόμενο της ΣΘΣ. Αφορά σε μεγάλο βαθμό, στην εξασφάλιση της υποστήριξης από το κοινό των μεταρρυθμίσεων της ΣΘΣ κατά τρόπο δημοκρα-

τικό, πιστευτό και θεμιτό. Οι Ευρωπαίοι αρχηγοί ήρθαν αντιμέτωποι με αυτή την πρόκληση στο Συμβούλιο της Ευρώπης, τον Ιούνιο του 2005 και αποφάσισαν να μην ρισκάρουν περαιτέρω αποτυχίες για την ΣΘΣ. Αντ’ αυτού ανέβαλαν την λήψη της απόφασης για το μέλλον της ΣΘΣ, θέτοντας μια περίοδο διασκέψεων οποία διήρκησε μέχρι τον Ιούνιο του 2006. Το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος στη Γαλλία και την Ολλανδία θέτει το ερώτημα εάν υπάρχει περίπτωση ποτέ να εφαρμοστεί η ΣΘΣ. Σε τελική ανάλυση είχε εγκριθεί απ’ όλα τα κράτη-μέλη. Αξίζει να αναφερθεί εδώ ότι τα 25 Κράτη-Μέλη είχαν επισυνάψει μια διακήρυξη στο σχέδιο του Συντάγματος. Αυτή αναφέρει ότι «εφόσον μετά από δυο χρόνια από την υπογραφή της Συνθήκης που εδραιώνει το Σύνταγμα της Ευρώπης, τα τέσσερα πέμπτα των Κρατών-Μελών την έχουν εγκρίνει, ενώ ένα ή περισσότερα Κράτη-Μέλη αντιμετωπίζουν δυσκολίες στον να προχωρήσουν στην επικύρωση της, το θέμα θα τεθεί στο Συμβούλιο της Ευρώπης». Η ΣΘΣ έχει εγκριθεί από 15 ΚράΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

ΕΝΑ ΑΚΟΜΗ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ τη- Μέλη (Αυστρία, Βέλγιο, Κύπρο, Εσθονία, Ελλάδα, Ισπανία, Λιθουανία, Λουξεμβούργο, Λετονία, Μάλτα, Γερμανία, Σλοβακία, Σλοβενία, Ουγγαρία και Ιταλία) και από δυο κράτη τα οποία θα ενταχθούν στην ΕΕ το 2007 ή το 2008 – την Βουλγαρία και την Ρουμανία-. Η ΣΘΣ έχει απορριφθεί από δυο Κράτη-Μέλη: την Γαλλία και την Ολλανδία. Η διαδικασία επικύρωσης δεν έχει ολοκληρωθεί σε οχτώ χώρες. Η Φινλανδία σκοπεύει να την εγκρίνει μέσω του κοινοβουλίου της στο εγγύς μέλλον. Η διαδικασία επικύρωσης έχει αναβληθεί στην Τσεχία, την Δανία και την Αγγλία. Τα Κράτη-Μέλη που έχουν εγκρίνει την ΣΘΣ, δεν θέλουν να την δουν να εγκαταλείπεται. Υποστηρίζουν ότι η διαδικασία επικύρωσης θα πρέπει να ολοκληρωθεί σε όλες τις χώρες της ΕΕ. Οι χώρες όπου η ΣΘΣ απορρίφθηκε δηλώνουν ότι δεν θα επαναλάβουν τη διαδικασία επικύρωσης ακόμη κι αν τα αποτελέσματα των βουλευτικών εκλογών στην Ολλανδία και των προεδρικών εκλογών στην Γαλλία το 2007 υποδείξουν διακυμάνσεις στην συγκεκριμένη τοποθέτηση. Τα Κράτη – Μέλη τα οποία έχουν αναβάλει την διαδικασία επικύρωσης αντιμετωπίζουν το δίλημμα του να προχωρήσουν ή να ζητήσουν την απόφαση του Συμβουλίου της Ευρώπης, το οποίο ενδεχόμενα να προβλέψει την εφαρμογή των θεσμικών μεταρρυθμίσεων στην ΕΕ μέσω διαφορετικών διαδικασιών. Στις 10 Μαΐου η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρουσίασε τις πολιτικές της προτάσεις για το μέλλον του διαλόγου σχετικά με την ΣΘΣ, μετά από την λήξη της περιόδου περισυλλογής. Η Επιτροπή προτείνει ότι οι εργασίες σχετικά με την Συνθήκη θα πρέπει να ολοκληρωθούν το 2008. Επίσης προτείνει την εφαρμογή των συγκεκριμένων μεταρρυθμίσεων που επιτρέπονται από τα πλαίσια των παρόντων συμφωνιών της Συνθήκης. Αυτές περιλαμβάΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

νουν την Παράταση των αποφάσεων που μπορούν να ληφθούν μέσω ειδικής πλειοψηφίας και την διάταξη μιας πολιτικής διακήρυξης από τους αρχηγούς της ΕΕ με αφορμή την 50η επέτειο της υπογραφής της Συνθήκης της Ρώμης. Εν τω μεταξύ η Επιτροπή του Συνεδρίου των Επισκόπων της Ευρωπαϊκής Κοινότητας δήλωσε στις 5 Μαΐου του 2006 ότι «ο διάλογος για το μέλλον της Ευρώπης θα πρέπει να επικεντρωθεί στην Συνταγματική Συνθήκη, προκειμένου να διευκολύνει την επικύρωση της απ’ όλα τα Κράτη-Μέλη». Στην Πολωνία ο πολιτικός διάλογος, έχει ως τώρα, αφιερώσει ελάχιστη προσοχή στο μέλλον της ΣΘΣ. Το Υπουργείο Εξωτερικών απάντησε σε ερώτηση της Βουλής ότι η Πολωνία δεν σκοπεύει να επαναλάβει την διαδικασία επικύρωσης στο άμεσο μέλλον. Σε αυτή την φάση διάφορες κυβερνητικές επιτροπές έχουν ξεκινήσει εργασίες για την προετοιμασία μιας επίσημης θέσης για την ΣΘΣ με αφορμή την Σύνοδο Κορυφής της ΕΕ στις 1617 Ιουνίου 2006. Ο Πρόεδρος της χώρας, Lech Kaczyński δήλωσε ότι τίθεται υπέρ της προετοιμασίας ενός εξολοκλήρου νέου Συντάγματος. Μια σειρά συνεδρίων τα οποία διοργανώθηκαν από κοινού από το Ινστιτούτο Δημοσίων Υποθέσεων (ISP) και το Πολωνικό Ινστιτούτο Πολωνικών Υποθέσεων (PISM) κατά τη διάρκεια του πρώτου εξαμήνου του 2006, δημιούργησαν μια πλατφόρμα για την ανταλλαγή απόψεων γύρω από το τι πρέπει να γίνει αναφορικά με την παρούσα κατάσταση από πλευράς της Πολωνική κοινωνίας και των Πολωνικών Αρχών. Αυτές οι συναντήσεις αποτέλεσαν ένα καλό έναυσμα για περεταίρω, ουσιώδη διάλογο πάνω στο θέμα των θεσμικών μεταρρυθμίσεων της ΕΕ στην χώρα: στην κυβέρνηση, τα πολιτικά κόμματα και την κοινωνία των πολιτών εν γένει.

Οι πολιτικοί τόσο της κυβέρνησης όσο και της αντιπολίτευσης, κατά την διάρκεια των συνομιλιών, δήλωσαν ότι το κείμενο της ΣΘΣ δεν αποτελεί πλέον αντικείμενο διαλόγου. «Η ΣΘΣ, στην παρούσα της μορφή, είναι ξεπερασμένη, δεν υφίσταται πλέον και δεν μπορεί ν’ αναβιώσει. Αυτό δεν αποκλείει την επανάληψη ενός ουσιώδους κοινωνικού διαλόγου με την συμμετοχή των εθνικών αντιπροσώπων... όμως το θέμα θα πρέπει να τεθεί με μεγαλύτερη σύνεση, καθώς τα αποτελέσματα των τελευταίων συνομιλιών αποδεικνύουν ότι ο διάλογος μέχρι τώρα δεν αποδείχθηκε ιδιαίτερα ευφυής» ( δήλωση πολιτικού από το κυβερνών κόμμα ‘Νόμος και Δικαιοσύνη’). Ένας πολιτικός της αντιπολίτευσης αναφέρθηκε στο θέμα ως εξής: «Είμαι πεπεισμένος ότι η πλέον ασφαλής επιλογή για του Ευρωπαίους που επιθυμούν μια ενωμένη Ευρώπη είναι η οριστική και αμετάκλητη λήξη της περιόδου περισυλλογής. Εννοώ ότι η επανάληψη των διασκέψεων σημαίνει την επανάληψη της καταστροφής. Και αυτό είναι που φοβάμαι. Για να είμαι ειλικρινής θα ήθελα να δω την περίοδο διασκέψεων να καταργείται.». (Δήλωση πολιτικού της Κοινωνικής Πλατφόρμας).

2. Πιθανά Σενάρια

ε αυτή την φάση, οι συνομιλίες στην Ευρώπη υποδεικνύουν ότι υπάρχουν τουλάχιστον τέσσερα βασικά σενάρια για το μέλλον. Πρώτο Σε νάριο:

Διατήρηση της Συνταγματικής Συνθήκης Αυτό προϋποθέτει την συνέχιση της διαδικασίας επικύρωσης από τα υπολειπόμενα Κράτη-Μέλη, όπου θα

ΕΝΑ ΑΚΟΜΗ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

πρέπει να προστεθεί μια νέα απόπειρα έγκρισης από την πλευρά της Γαλλίας και της Ολλανδίας, δεδομένου ότι θα συμπεριληφθούν τα απαραίτητα επισυνάμματα, όπως παραρτήματα, διακηρύξεις ή πρωτόκολλα, τα οποία θα κριθούν απαραίτητα. Ñ

Προτερήματα: Η Έγκριση της ΣΘΣ από τα Κράτη Μέλη θα προσφέρει μια λύση στην παρούσα αδιέξοδη κατάσταση, ανοίγοντας τον δρόμο για περεταίρω διεύρυνση. Η συνέχιση της διαδικασίας επικύρωσης σημαίνει το σεβασμό στις αποφάσεις των πολιτών των χωρών που έλαβαν θέση σχετικά με την ΣΘΣ. Απειλές: Τα προβλήματα σχετικά με την επανάληψη των δημοψηφισμάτων στην Γαλλία και την Ολλανδία και η αντίσταση από κράτη όπως η Αγγλία , η Τσεχία ή η Πολωνία που δεν την έχουν ακόμη επικυρώσει, ενδεχόμενα να υπονομεύσουν αυτή την προοπτική. Εάν η ΣΘΣ απορριφθεί και από άλλα κράτη , θα υπάρξει πίεση για την δημιουργία ενός ‘σκληρού πυρήνα’ ο οποίος θα βασίζεται για παράδειγμα στην ομάδα του ευρώ. Δεύτερο Σενάριο:

ένα μίνι-Σύνταγμα” Αυτό σημαίνει την αφαίρεση από η ΣΘΣ των βασικών θεσμικών μεταρρυθμίσεων και την ένταξή τους σε ένα ‘μινι σύνταγμα’ το οποίο στην συνέχεια θα επικυρωθεί από την βουλή της κάθε χώρας. Ñ

Προτερήματα: Η αποφυγή της επικύρωσης μέσω δημοψηφίσματος βελτιώνει τις πιθανότητες υλοποίησης των μεταρρυθμίσε-

ων, σε σχέση με το πρώτο σενάριο. Το δεύτερο σενάριο ανοίγει τον δρόμο για την εφαρμογή θεσμικών λύσεων οι οποίες θα είναι ευεργετικές για την Πολωνία, χωρίς να προαπαιτούνε μακροσκελείς διαπραγματεύσεις με τους ευρωπαίους εταίρους. Στην περίπτωση που αυτό το σενάριο επιφέρει καρπούς, τότε η επιχειρηματολογία περί «σκληρού πυρήνα» θα εκλείψει. Ñ

Απειλές: Δεν καθίσταται σαφές το γεγονός ότι η μεταφορά των σημείων-κλειδιών της ΣΘΣ σ’ ένα μίνι-Σύνταγμα θα επιτρέψει στις μεταρρυθμίσεις να διατηρήσουν την εσωτερική τους λογική. Αφήνει περιθώριο άσκησης κριτικής ότι αγνοούνται οι δημοκρατικές αρχές, εξαιτίας της αποφυγής των δημοψηφισμάτων. Το θέμα της διπλής πλειοψηφίας που κατέκριναν οι Πολωνοί πολιτικοί, θα οδηγήσει στην επανεμφάνιση, και επαν- υποστήριξη του συστήματος σταθμισμένης ψήφου στο Συμβούλιο, το οποίο αναφέρεται στην Συνθήκη της Νίκαιας. Τρ ί τ ο Σ ε ν ά ρ ι ο :

Η συνέχιση των μεταρρυθμίσεων χωρίς την εφαρμογή της ΣΘΣ Σε αυτό το σενάριο, η εφαρμογή των ουσιωδών θεσμικών αλλαγών, όπως είναι το εκλογικό σύστημα στο Συμβούλιο, και η κατανομή των εδρών στους θεσμούς της ΕΕ, προβλέπεται να προκύψουν με την συνθήκη ένταξης της 28ης υποψήφιας χώρας. Αυτή η συνθήκη στη συνέχεια θα επικυρωθεί από την Βουλή του κάθε Κράτους –Μέλους. Άλλες μεταρρυθμίσεις θα προκύψουν μέσω συμφωνιών μεταξύ των Κρατών-Μελών σε μια εκτός συν-

θήκης βάση. Ñ

Προτερήματα: Το σενάριο αυτό ανοίγει τον δρόμο για δια-κυβερνητικές διαπραγματεύσεις πάνω σε διάφορες ουσιώδεις θεσμικές μεταρρυθμίσεις. Επιπλέον απαλύνει την διαδικασία για περαιτέρω διεύρυνση της ΕΕ και για ενδυνάμωση και εδραίωση των πολιτικών της ΕΕ που έχουν να κάνουν, για παράδειγμα με θέματα ενεργειακής ασφάλειας, μετανάστευσης ή άμυνας, σε μια βάση ‘ενισχυμένης συνεργασίας’. Αλλαγές οι οποίες θα μπορούν να επέλθουν χωρίς την παραπομπή την ΣΘΣ, θα συμπεριλαμβάνουν την διεύρυνση της ειδικής πλειοψηφίας, που θα ψηφίζει σε συγκεκριμένους τομείς, τις ομάδες μάχης, την Ευρωπαϊκή Αμυντική Υπηρεσία, τα κονδύλια για την κοινωνική ένταξη πολιτών τρίτων χωρών και την ενίσχυση της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Καταπολέμησης της Διαφθοράς.

Απειλές: Ο βαθμός στον οποίο μπορούν να εφαρμοστούν οι μεταρρυθμίσεις με βάση τις ισχύουσες Συνθήκες της ΕΕ, είναι περιορισμένος. Έχει επισημανθεί ότι είναι αδύνατη η υλοποίηση αλλαγών όπως είναι η νομική ταυτότητα της ΕΕ, οι οποίες θα ανοίξουν το δρόμο προς την επικύρωση από την Ένωση της Ευρωπαϊκής Συνθήκης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα. Επιπλέον η εξάλειψη του θεμελιώδους συστήματος που έχει να κάνει με τη αλληλεγγύη στις διεθνείς σχέσεις καθώς και στον χώρο της ελευθερίας, της ασφάλειας και της δικαιοσύνης θα είναι δύσκολο να επιτευχθεί. Το επιχείρημα της μη-δημοκρατικής διαδικασίας θα προκύψει, αφού ορισμένοι θα υπο-

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

ΕΝΑ ΑΚΟΜΗ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ στηρίξουν ότι οι αλλαγές που το κοινό απέρριψε μέσω δημοψηφίσματος , εισάγονται έτσι ‘από την πίσω πόρτα’. Όπως και στο πρώτο και το δεύτερο σενάριο, το πρόβλημα αποδοχής από την Πολωνία και πάλι, του συστήματος διπλής πλειοψηφίας, παραμένει.

3. Συμπεράσματα και προτάσεις για την Πολωνία Ñ

Η επανάληψη των συνομιλιών σχετικά με την ΣΘΣ και την περεταίρω διαδοχική επικύρωση της από χώρες όπως είναι το Βέλγιο, η Εσθονία και με την Φινλανδία να ακολουθεί σύντομα, αποδεικνύουν ότι η ΣΘΣ δεν είναι νεκρή. Οι επίσημες δηλώσεις ότι η ΣΘΣ είναι ξεπερασμένη, τοποθετούν την Πολωνία στο περιθώριο των Ευρωπαϊκών συνομιλιών και ελαχιστοποιούν τις πιθανότητες περαιτέρω θεσμικών αλλαγών

Πρέπει επίσης να απορρίψουμε κάθετα προτάσεις που στοχεύουν στην απόρριψη από την Πολωνική Βουλή της ΣΘΣ. Δεν είναι συμφέρον για την Πολωνία να συνταχθεί με την Γαλλία και την Ολλανδία και με την θέλησή της ν’ αντιμετωπίσει την αποδοκιμασία ότι αποτελεί μια από τις χώρες που βάζουν φρένο στην ενταξιακή διαδικασία.

Δημοσκοπήσεις της Πολωνικής Κοινής Γνώμης δείχνουν την έντονη υποστήριξη της Πολωνικής συμμετοχής στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Το 68% των Πολωνών δηλώνει ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει ανάγκη από Σύνταγμα και το 59% πιστεύει ότι η παρούσα ΣΘΣ ‘είναι απαραίτητη για την βελτίωση της λειτουργίας της ΕΕ’. Η εκλεγμένη Βουλή από τις εκλογές του Φθινοπώρου (2005) έχει αντίθετη γνώμη. Μονάχα ένα εθνικό δημοψήφισμα θα μας επιτρέψει να προσδιορίσουμε με ακρίβεια τις απόψεις της Πολωνικής κοινωνίας σ’ αυτό το θέμα. Το αποτέλεσμα ενός τέτοιου δημοψηφίσματος, άσχετα με την έκβασης, θα πρέπει να είναι δεσμευτικό για την βουλή.

Τέ τ α ρ τ ο Σ ε ν ά ρ ι ο :

Η προετοιμασία και η επικύρωση ενός νέου συντάγματος για την ΕΕ Το νέα αυτό σύνταγμα θα επαναλαμβάνει μονάχα εν μέρει τις μεταρρυθμίσεις που προβλέπονται από την παρούσα ΣΘΣ. Ñ

Προτερήματα: Κάτι τέτοιο θα σημάνει μια νέα αρχή με την πλήρη συμμετοχή των 27 Κρατών-Μελλών. Η κατάσταση στους κόλπους της ΕΕ ενδέχεται να σταθεροποιηθεί, μέσα στην περίοδο που θα χρειαστεί για την προετοιμασία και την συμφωνία σχετικά με το νέο σύνταγμα, οπότε και η διαδικασία επικύρωσής του θα είναι ευκολότερη. Απειλές: Οι διαπραγματεύσεις σχετικά με νέες λύσεις θα διαρκέσουν για μεγάλο χρονικό διάστημα χωρίς εξασφάλιση ότι θα επιτευχθεί μια νέα συμφωνία. Σε αυτό το σενάριο η διαδικασία περαιτέρω διεύρυνσης θα διακοπεί μέχρι την σύναψη καινούριας συμφωνίας. Όπως και στις προηγούμενες περιπτώσεις παραμένει για την Πολωνία το πρόβλημα της επανάληψης της συμφωνίας της διπλής πλειοψηφίας, η οποία είχε γίνει αποδεκτή από τα 25 Κράτη – Μέλη στην ΣΘΣ.

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

Η Πολωνία θα πρέπει να προσδιορίσει ποιες από τις μεταρρυθμίσεις της ΣΘΣ - που θα μπορούσαν να τεθούν σε λειτουργία με βάση τις ισχύουσες συνθήκες, είναι έτοιμη να δεχθεί. Ένα παράδειγμα αυτών των αλλαγών είναι η Ευρωπαϊκή Υπηρεσία ‘Άμυνας, η οποία έχει ήδη ιδρυθεί. Η Φινλανδική Προεδρία, στο δεύτερο εξάμηνο του 2006 στοχεύει να διευρύνει τις δραστηριότητες του Συμβουλίου. Παρόλο που αυτό αποτελεί διάταξη της ΣΘΣ, θα μπορούσε να εφαρμοστεί από τις ήδη υπάρχουσες συνθήκες. Θα ήταν επίσης χρήσιμο η θέσπιση μέτρων που θα ενισχύουν τον εξωτερικό έλεγχο επί των κοινοτικών θεσμών, όπως για παράδειγμα η ενδυνάμωση του ρόλου των εθνικών βουλών σε συμφωνία με τις διατάξεις της ΣΘΣ. Αυτό και άλλα μέτρα τα οποία δεν περιλαμβάνονται στην ΣΘΣ μπορούν να συντελέσουν στην αύξηση της υποστήριξης της ΕΕ από τους πολίτες της, και να συνδράμουν στον να πείσουν την κοινή γνώμη ότι η ΕΕ αναπτύσσεται.

Οι συμμετέχοντες στις συνομιλίες που οργανώθηκαν από κοινού από το Ινστιτούτο Δημόσιων Υποθέσεων και το Πολωνικό Ινστιτούτο Διεθνών Σχέσεων επεσήμαναν την δυνατότητα άμεσης εφαρμογής των σχεδίων της ΕΕ. Κάτι τέτοιο αφορά στα θέματα οικονομικής, εξωτερικής και εσωτερικής ασφαλείας. Ωστόσο απαιτείται πολιτική βούληση. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή σκέφτεται σε αυτές τις γραμμές, όταν προτείνει πρωτοβουλίες στους τομείς της δικαιοσύνης και των εσωτερικών υποθέσεων. Η Επιτροπή επικαλείται την πολιτική η ‘Ευρώπη των αποτελεσμάτων’. Μια τέτοια πολιτική

ΕΝΑ ΑΚΟΜΗ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ αποσκοπεί στην αύξηση της δημόσιας υποστήριξης για τις ουσιώδεις θεσμικές αλλαγές. Η Πολωνία θα πρέπει να υποστηρίξει ενεργά αυτές τις πρωτοβουλίες. Η χώρα μας χρειάζεται επίσης να στηρίζει προτάσεις για την διεύρυνση της ψηφοφορίας με ειδική πλειοψηφία για τους τομείς της δικαιοσύνης και των εσωτερικών υποθέσεων. Θα πρέπει να ενισχύσουμε την εδραίωση μιας Ευρωπαϊκής συμβουλευτικής υπηρεσίας και επίσης να εφαρμόσουμε τις υπάρχουσες δεσμεύσεις μας γύρω από θέματα όπως το Ευρωπαϊκό Ένταλμα Σύλληψης, το οποίο απαιτεί την προσθήκη σχετικού άρθρου στο Σύνταγμά μας.

Η Πολωνική στήριξη των θεσμικών μεταρρυθμίσεων που προέκυψαν με βάση τις υπάρχουσες συνθήκες δεν θα πρέπει να λαμβάνεται ως δείγμα απόρριψης της ΣΘΣ. Από εδώ και στο εξής η Πολωνική κυβέρνηση δεσμεύεται από το γεγονός ότι η χώρα υπέγραψε την ΣΘΣ στην Ρώμη. Σε αυτή την φάση η Πολωνία θα πρέπει να δηλώσει ανοιχτεί σε συνομιλίες εφ’ όλης της ύλης για τις θεσμικές μεταρρυθμίσεις χωρίς να κλείνει την πόρτα σε κανένα από τα προαναφερθέντα σενάρια. Άσχετα από το σενάριο που τελικά θα καθορίσει το μέλλον της ΣΘΣ, η Πολωνία, αργά ή γρήγορα, θα βρεθεί αντιμέτωπη με προβλήματα που προκύπτουν από την άρση της υποστήριξης των τρόπων ψηφοφορίας της Νίκαιας στο Συμβούλιο. Θα πρέπει να σημειωθεί σε αυτό το σημείο ότι η εφαρμογή της Συνθήκης της Νίκαιας έχει αποδείξει ότι παρά το γεγονός ότι η Πολωνία διαθέτει περίπου τους ίδιους ψήφους με την Γερμανία και

τα λοιπά ‘μεγάλα’ Κράτη-Μέλη, φαίνεται ότι το καθοριστικό κριτήριο για την ‘λήψη’ αποφάσεων δεν είναι ο αριθμός των ψήφων της κάθε χώρας αλλά η ικανότητά της να στο να συνάπτει επιτυχείς συμμαχίες. Ñ

Επομένως η Πολωνία θα πρέπει να θεωρεί την ‘Νίκαια’ ως χαρτί διαπραγμάτευσης για περαιτέρω συνομιλίες με του εταίρους στην ΕΕ. Αυτό ισχύει κυρίως για την Γερμανία η οποία θα αναλάβει την Προεδρία της ΕΕ για το πρώτο εξάμηνο του 2007. Ως αντάλλαγμα για την συμφωνία του συστήματος ‘διπλής πλειοψηφίας , η Πολωνία θα πρέπει να αναζητήσει την υποστήριξη της Γερμανίας και άλλων Κρατών –Μελών για περαιτέρω διεύρυνση της ΕΕ καθώς και σχετικά με άλλα πολωνικά ζητήματα όπως η «ανατολική διάσταση» ή η ενεργειακή ασφάλεια. Μια φυσική ευκαιρία για την προώθηση θεσμικών μεταρρυθμίσεων που απαιτούν αλλαγές στο Σύνταγμα, προκύπτει με την διεύρυνση της ΕΕ στο 28ο Κράτος– Μέλος, το οποίο κατά πάσα πιθανότητα θα είναι η Κροατία. Αναμένεται ενδεχόμενα τα Κράτη-Μέλη να θελήσουν να φτάσουν σε συμφωνία σχετικά με αυτές τις αλλαγές προτού συμβεί αυτό. Η Πολωνία θα πρέπει να είναι έτοιμη με τις δικές της απαιτήσεις προτού προκύψει κάτι τέτοιο. Η εγκατάλειψη της Πολωνικής υποστήριξης του συστήματος σταθμισμένων ψήφων, που συμφωνήθηκε στην Νίκαια ακυρώνει τον κύριο λόγο για τον οποίο οι Πολωνοί πολιτικοί αντιτάχθηκαν στην ΣΘΣ. Φόβοι ότι η έγκριση της ΣΘΣ θα οδηγήσει στην με-

τατροπή της ΕΕ σ’ ένα ‘υπέρ-κράτος’, δεν έχουν στην ουσία καμία βάση. Παρά την ονομασία της η ΣΘΣ παραμένει μια διεθνής συνθήκη η οποία συμφωνήθηκε από κυρίαρχα κράτη και η επικύρωσή της δεν απειλεί την εθνική κυριαρχία της χώρας μας Ñ

Το γεγονός ότι οι προτάσεις για την προώθηση θεσμικών μεταρρυθμίσεων εκτός της ΣΘΣ συνεχίζουν να υφίστανται σημαίνει ότι είναι ανάγκη ν’ αποφασίσουμε σχετικά με το ποιες αλλαγές θα θέλαμε να υλοποιηθούν. Θα πρέπει να μην ξεχνάμε όμως, ότι όποιος δρόμος και ν’ ακολουθηθεί για την αλλαγή, το σημείο εκκίνησης θα είναι οι μεταρρυθμίσεις που συμφωνήθηκαν στην ΣΘΣ.

Η Πολωνία θα πρέπει σε αυτή την φάση ν’ αναζητήσει ανάμεσα στα Κράτη-Μέλη συμμάχους στο όραμα της ‘Ευρωπαϊκής Αλληλεγγύης’. Αναλογικά η Πολωνική πολιτική θα πρέπει να είναι αλληλεγγύη απέναντι στους ευρωπαίους εταίρους της. Επομένως η υποστήριξη της Πολωνίας στην ΣΘΣ θα κάνει πιστευτές τις Πολωνικές προτάσεις για ενίσχυση της αλληλεγγύης μέσα στους κόλπους της ΕΕ. The Polish Institute of International Affairs 1a Warecka Street 00-950 War tel.: +48 (22) 556 80 00 fax: +48 (22) 556 80 99 e-mail: pism@pism.pl www.pism.pl Institute of Public Affairs 5 Szpitalna Street #22 00-031 Warsaw tel.: +48 (22) 556 42 99 fax: +48 (22) 556 42 62 e-mail: isp@isp.org.pl www.isp.org.pl

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

ΕΝΑ ΑΚΟΜΗ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

Πού πάει η Ευρώπη σήμερα;* 10 Συμπεράσματα του Τάσου Γιαννίτση

Καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών Η συζήτηση για τη σημερινή κατάσταση της Ευρώπης ήταν ιδιαίτερα γόνιμη. Διαπιστώθηκε ότι το σύστημα της Ευρώπης περνάει σήμερα μια

Η πρόσφατη διεύρυνση που αναμενόταν ότι θα ενισχύσει την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) για την ώρα έχει οδηγήσει στην αποδυνάμωσή της, τουλάχιστον όσον αφορά τα πολιτικά χαρακτηριστικά και τη συνοχή της. Με την είσοδο των δέκα νέων χωρών η ΕΕ απόκτησε ένα βάρος. Ωστόσο, όλες οι διευρύνσεις είχαν έντονο χαρακτήρα και αρκετά από τα προβλήματα που αντιμετωπίζει η ΕΕ τα είχε και πριν τη διεύρυνση.

Η ΕΕ κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ‘90 έως σήμερα δυσκολεύτηκε και δυσκολεύεται να διαχειριστεί πολλές σημαντικές αλλαγές που συμβαίνουν γύρω της, όπως οι αστάθειες στα Βαλκάνια, οι συγκρούσεις στη Μέση Ανατολή και η κρίση στο Ιράκ. Η Ευρώπη σε σχέση με αυτά τα ζητήματα αντιμετωπίζει προσδοκίες για να λειτουργήσει ως οιονεί υπερδύναμη, χωρίς να έχει όμως τις προϋποθέσεις. Καλείται να παίξει το ρόλο του εναλλακτικού πόλου στη διεθνή σκηνή, ενώ τα μέσα που διαθέτει δεν αντιστοιχούν στο ζητούμενο. Όλα αυτά τα ζητήματα ανέδειξαν μιαν Ευρώπη με ετερόκλητα συμφέροντα και ασυμφωνίες μεταξύ των μελών της.

Τα διάφορα εσωτερικά προβλήματα που αντιμετωπίζει η ΕΕ, όπως η ανεργία, οι ανισότητες, οι μετανάστες, ο ανταγωνισμός με τρίτες χώρες δημιουργούν ένα αίσθημα μιζέριας.

Η ΕΕ, παρά τους φιλόδοξους στόχους που έθεσε στο «συμβούλιο της Λισαβόνας» το 2000 για την ανά-

φάση κρίσης αρκετά έντονη. Μερικά από τα προβλήματα και διλήμματα που αντιμετωπίζει σήμερα το ευρωπαϊκό σύστημα είναι τα εξής:

πτυξη, την ανταγωνιστικότητα, την απασχόληση και την κοινωνική συνοχή, παρουσιάζει χαμηλές επιδόσεις. Τα ερωτήματα για τα αίτια και η αντιπαράθεση κυρίως μεταξύ του αγγλοσαξονικού και του κεντροευρωπαϊκού μοντέλου ανάπτυξης βρίσκονται συνεχώς στο προσκήνιο. Ο σκεπτικισμός είναι έντονος. Τα δημοψηφίσματα και οι αρνήσεις των Γάλλων («όχι» στην Ευρώπη που βλέπουμε προοπτικά) και των Ολλανδών («όχι», δε θέλουμε άλλο να πληρώνουμε) έδειξαν ότι η αμφισβήτηση της πολιτικής νομιμοποίησης των κοινοτικών αποφάσεων είναι έντονη. Η ΕΕ κινδυνεύει από κόπωση. Χρειάζεται ρεαλισμός, όραμα και βούληση ώστε η ΕΕ να διατηρήσει το μετασχηματισμό, τις δράσεις και την πολιτική νομιμοποίησή της τόσο προς τα έξω όσο και προς τα μέσα.

Η ΕΕ προχωράει προς ένα διακυβερνητικό μοντέλο και απομακρύνεται από ένα μοντέλο «ομοσπονδιακής» δομής. Έννοιες όπως η συνοχή, η δημιουργία ενός πόλου αξιών με ισχυρότερο βάρος στο διεθνές πεδίο, η πολιτική και οικονομική αλληλεγγύη μεταξύ των μελών εξασθενούν και αναπτύσσονται πιο «ατομιστικές» αντιλήψεις σε επίπεδο κρατών–μελών. Επιπλέον η οικονομική ενίσχυση από την ΕΕ μειώνεται. Αυτό σημαίνει ότι η κάθε χώρα θα προχωράει πιο πολύ με τις δικές της δυνάμεις. Ποια σημασία έχει αυτό για την Ελλάδα; Ορισμένα προβλήματα για να λυθούν χρειάζονται υπερεθνικές αποφάσεις. Μεγάλες χώρες, όπως η Γερμανία, θα μπορούν να τα λύσουν ενώ χώρες πιο μικρές όπως η Ελλάδα θα δυσκολευτούν να

*Ομιλία του Τάσου Γιαννίτση, στα πλαίσια 3ημέρου προβληματισμού που διοργάνωσε ο ΟΠΕΚ με τίτλο «Παραθιν Αλος»(‘Ανδρος 30 Ιουνίου – 2 Ιουλίου 2006) ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

ΕΝΑ ΑΚΟΜΗ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

τα λύσουν. Όλες οι τοποθετήσεις κινήθηκαν γύρω από αυτόν τον προβληματισμό. Ενδεικτικά: Ñ Σημειώθηκε πως ο τρόπος με τον οποίο οι Ευρωπαίοι έκαναν τη διεύρυνση οδήγησε σε αδιέξοδο και ότι η ενοποίηση φαίνεται να μην προχωράει, με αποτέλεσμα η ΕΕ να μετατρέπεται σε ένα βαρύ και δυσλειτουργικό σύστημα που δεν εμπνέει τους πολίτες πια. Ñ Τέθηκαν πολλά ερωτήματα όπως χαρακτηριστικά αν θα έπρεπε να προηγηθεί η διεύρυνση της εμβάθυνσης, τι εννοούμε με τον όρο «εμβάθυνση», αν θεωρείται πολιτικά ρεαλιστικό να δημιουργηθεί ένα πρότζεκτ που να εμπνέει τους πολίτες. Ñ Όπως παρατηρήθηκε και αρχικά, μερικά από τα προβλήματα που αντιμετωπίζει η ΕΕ τα είχε και πριν τη διεύρυνση. Ñ Η πτώση του σοβιετικού μπλοκ δημιούργησε νέα δεδομένα για την ΕΕ, η οποία δεν έπρεπε να χάσει τη δυναμική και τη δυνατότητα να ενισχυθεί και να διαμορφώσει τις πολιτικές που θα αφορούν το μέλλον των σχέσεων της με χώρες που προηγουμένως ήσαν στην «άλλη πλευρά», αλλά και με χώρες όπως η Ρωσία και η Τουρκία. Το ζητούμενο επομένως είναι πώς η ΕΕ θα διαχειριστεί τη διεύρυνση. Και η διεύρυνση είναι διαχειρίσιμη. Το πολιτικό μάνατζμεντ της ΕΕ μπορεί να καταφέρει να διαχειριστεί αυτά που σήμερα μοιάζουν με αδιέξοδα. Όσον αφορά την εμβάθυνση, αυτή έγινε σε κάποιους τομείς, όπως για παράδειγμα στην οικονομία. Η εμβάθυνση και σε άλλους τομείς σημαίνει κοινές πολιτικές υγείας, εργασιακών σχέσεων, φορολογίας, συμφωνία σε ζητήματα εξωτερικής πολιτικής. Ωστόσο, το ευρωπαϊκό σύστημα είναι πολύ μακριά από το να επιτελέσει ακόμα και στοιχειωδώς τέτοιες λειτουργίες. Ας μην ξεχνούμε ότι για να επιτευχθεί η συμφωνία για το ενιαίο νόμισμα πέρασαν είκοσι πέντε χρόνια. Ας μην ξεχνούμε επίσης ότι πολλές φορές η εμβάθυνση δε σκοντάφτει στο ευρωπαϊκό σύστημα. Σκοντάφτει στα εθνικά κράτη που δεν εκχωρούν δικαιώματα στο ευρωπαϊκό σύστημα. Από την άλλη πλευρά δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι το ευρωπαϊκό σύστημα θα έλυνε καλύτερα προβλήματα, όπως για παράδειγμα το εργασιακό, από τα έθνη κράτη.

Έγιναν αναφορές στο ευρωπαϊκό κοινωνικό μοντέλο, στο διακυβερνητικό μοντέλο, στο υπερεθνικό μοντέλο, και διατυπώθηκαν ερωτήματα σε σχέση με τη θέση της Ελλάδας. Διαπιστώθηκε ότι η Ελλάδα πρέπει να είναι έτοιμη να αντι-

μετωπίσει με τις δικές της δυνάμεις όποιο μοντέλο κι αν προκύψει καθώς δημιουργείται ένα νέο λιγότερο «υποστηρικτικό» περιβάλλον, στο οποίο δεν πρέπει να παραμείνει παθητική. Η ελληνική πολιτική καλείται να επανεξετάζει σε συνεχή βάση τις προεκτάσεις των αλλαγών στην ΕΕ και να σχεδιάζει με προσοχή την πορεία της χώρας.

Συζητήθηκε επίσης η κατεύθυνση της ΕΕ. Το πού θα πάει η Ευρώπη παραμένει ένα θέμα ανοιχτό. Οι λαοί της Ευρώπης δείχνουν ότι θέλουν να κρατήσουν τα εθνικά τους χαρακτηριστικά, την ταυτότητα, τη γλώσσα κ.ά. Προς το παρόν οι ευρωπαϊκές χώρες και κοινωνίες δεν έχουν δεχτεί να εναρμονίσουν τις πολιτικές και κοινωνικές προτεραιότητες τους προς αυτές άλλων χωρών, παρά μόνο όπου αυτό αποφασίζεται ρητώς. Από την άλλη πλευρά, η ευρωπαϊκή πραγματικότητα δημιουργεί συνεχώς νέα δεδομένα. Το ερώτημα πάντως «ποια Ευρώπη στο μέλλον;» δεν έχει βρει ακόμα απάντηση.

Σημειώθηκε επίσης πως η ευρωπαϊκή ενοποίηση πάντα προχωρούσε με πάρα πολλές διαρροές (οι Αγγλοσάξονες με διαρροές προς πέραν του Ατλαντικού, η Γαλλία και άλλες νότιες χώρες με διαρροές προς τις πρώην αποικίες) και τέθηκε το ζήτημα του τρόπου με τον οποίο ο εκσυγχρονισμός συνδέθηκε με την ΕΕ. Έμφαση δόθηκε στην ιδέα του networking το οποίο μπορεί να συνεισφέρει στην ευρωπαϊκή ενοποίηση.

Συζητήθηκε ακόμη και η ιδέα της «ηγεσίας» (leader ship), που έχει κάποια όρια. Διαπιστώθηκε πως είναι παρακινδυνευμένο να αποδοθεί η μιζέρια που επικρατεί αυτή τη στιγμή στην έλλειψη πολιτικών ηγεσιών. Η ύπαρξη ηγεσιών είναι αλληλένδετη με τους παράγοντες που το γεννούν. Θα μπορούσε να αντιστραφεί το επιχείρημα: εάν υπάρχουν οι κατάλληλοι παράγοντες αναδεικνύονται και οι κατάλληλες ηγεσίες.

10.

Τέλος, έγινε λόγος για τη σχέση Τουρκίας και ΕΕ και για το γεγονός ότι παρόλο που η απόφαση για να προχωρήσει η Τουρκία στις διαδικασίες ένταξης ήταν απόφαση των Ευρωπαίων, φαίνεται πως η Τουρκία τελικά δε θα μπει στην ΕΕ. Άρα η ΕΕ θα πρέπει να διαχειριστεί μια κρίση. Η κυβέρνηση της ΝΔ άφησε να φύγει από τα χέρια της Ελλάδας η ευκαιρία να επιλύσει τις διαφορές με τη γείτονα χώρα στη Χάγη καθώς επίσης και την ευκαιρία για εξοικονόμηση χρημάτων από τις αμυντικές δαπάνες. ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

ΕΝΑ ΑΚΟΜΗ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

Η Συνταγματική Απορία και το «Κοινόν των Ευρωπαίων» Των Κώστα Α. Λάβδα και Δημήτρη Ν. Χρυσοχόου Αναπληρωτών Καθηγητών του Πανεπιστημίου Κρήτης

Γερμανική Προεδρία του 2007 δεν έχει κρύψει τη φιλοδοξία της να αποτελέσει το εφαλτήριο για ένα νέο στάδιο στο δημόσιο διάλογο για το Μέλλον της Ευρώπης. Πρόσφατα άλλωστε, στις 12 Μαΐου του 2000, η δημόσια συζήτηση εμπλουτίστηκε καθοριστικά με την ομιλία του τέως υπουργού των Εξωτερικών της Γερμανίας Fischer στο Πανεπιστήμιο Humboldt του Βερολίνου, εμπεριέχοντας έναν κανονιστικό προσανατολισμό προς μια πρωτότυπη ευρωπαϊκή Bundesrepublik. Μέχρι σήμερα, η συζήτηση έχει αναδείξει ότι η πορεία της ενοποίησης αντιμετωπίζει ελλείμματα εκδημοκρατισμού αλλά και αποτελεσματικότητας. Έχει όμως καταστήσει σαφές και ότι η πορεία αυτή δεν προχωρά με βάση ένα εξιδανικευμένο παρελθόν, αλλά ενσωματώνει καινοφανή πλέγματα ιδεών και διαδικασιών για τη χρηστή οργάνωση μιας συντεταγμένης πολλαπλότητας λαών και πολιτειών, η δυναμική της οποίας εισέρχεται σε νέα τροχιά.

Προβλήματα και «απορίες» στη διαμόρφωση ενός πολιτικού συστήματος

ξεταζόμενη από μια κρατοκεντρική σκοπιά, η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) αποτελεί μια ιδιό-

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

τυπη μορφή συνομοσπονδίωσης, στη λογική μιας συμπολιτείας (Τσάτσος 2001) ή μιας συναρχίας (Χρυσοχόου 2006). Ωστόσο η νέα διαλεκτική μεταξύ κυριαρχίας και ενοποίησης δεν κατάφερε να οδηγήσει σε καταστατικές δεσμεύσεις για μια κοινή στρατηγική εκδημοκρατισμού του πολιτικού της συστήματος. Η οργανωτική εξέλιξη των πολυεπίπεδων σχέσεων που καθορίζουν τη φυσιογνωμία της ΕΕ, υποδεικνύει την ανάγκη νέων προσεγγίσεων τόσο για την κατανόηση του υπό διαμόρφωση πολιτικού συστήματος της ΕΕ όσο και για τη νομιμοποίηση του. Είναι πλέον αναντίρρητο ότι το πεδίο της ΕΕ ανάγεται στην ανάλυση των σύνθετων πολιτικών συστημάτων, αφορά κατά συνέπεια τόσο τη συγκριτική πολιτική ανάλυση όσο και τις διεθνείς σχέσεις. Το ζητούμενο για το μέλλον του νέου αυτού πεδίου αφορά την οργανωτική του μορφή και τους τρόπους νομιμοποίησής του, προκειμένου να προκύψει ένα ρεύμα «επιστροφής» της πολιτικής και υπεράσπισής της στο εσωτερικό ενός συστήματος που χαρακτηρίζεται από επάλληλες δομές διακυβέρνησης, ενώ αναζητεί να διαμορφώσει ένα χώρο διαβούλευσης, αντλώντας κριτικά από τις ρεπουμπλικανικές παραδόσεις του ευρωπαϊκού πολιτικού πολιτισμού (Lavdas 2001, Λάβδας 2001). Παρά τις πολλές και ουσιαστικές

κατακτήσεις της, η ΕΕ χρειάζεται σήμερα ένα νέο ευρωπαϊκό σχεδίασμα, που θα αναδείξει τις αξίες του ευρωπαϊκού δημόσιου χώρου μέσω ενός προτύπου διακυβέρνησης που θα βασίζεται στην ελεύθερη δημόσια διαβούλευση των πολιτών για το κοινό τους μέλλον, στην ανάδειξη νέων πεδίων δημοκρατικής διεκδίκησης, και στην ανάδυση μιας νέας αίσθησης προορισμού. Και όλα αυτά, σε ένα σύστημα που δεν θα θυσιάζει την αποτελεσματικότητα εις όφελος του λαϊκισμού. Ωστόσο ο κανονιστικός προσανατολισμός προς μια ευρωπαϊκή πολιτεία απαιτεί στροφή προς μια διαβουλευτική αναζήτηση των όρων μιας νέας ευρωπαϊκής πολιτικότητας. Όπως επισημαίνει ο Olsen (2000: 175):

δημόσια συζήτηση σχετικά με την καταλληλότητα ή μη των υπαρχουσών θεσμικών ρυθμίσεων μπορεί να είναι μια διαδικασία πολιτικής εκπαίδευσης, μέσω της οποίας οι ευρωπαίοι πολίτες θα κατανοήσουν τι συνιστά χρηστή πολιτεία και χρηστή διακυβέρνηση, δηλαδή τις νόμιμες συνταγματικές αρχές της εξουσίας, της ισχύος και της λογοδοσίας, την κανονιστική-δεοντολογική βάση της πολιτείας, και την προσήλωση και την πίστη της σε αξίες. Το «όχι» των Γάλλων στο δημοψή-

ΕΝΑ ΑΚΟΜΗ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

φισμα για την κύρωση της Συνταγματικής Συνθήκης της 29ης Μαΐου του 2005, ακολουθούμενο από την Ολλανδική ετυμηγορία της 1ης Ιουνίου, κλόνισαν τα θεμέλια του συνταγματικού εγχειρήματος. Αν και αρκετοί είχαν προβλέψει το αποτέλεσμα των δημοψηφισμάτων, η έντονη δυσφορία που εξέφρασαν οι λαοί των δύο αυτών ιδρυτικών μελών διαμόρφωσαν το κλίμα για μια συνολική αμφισβήτηση γύρω από το μέλλον της ΕΕ. Παρόλο που τα αίτια που οδήγησαν τα δυο εκλογικά σώματα στην απόρριψη της Συνθήκης διαφέρουν, και στις δύο περιπτώσεις δεν βοήθησε καθόλου η εσωτερική πολιτική σκηνή, ενώ στην περίπτωση της Ολλανδίας παρατηρήθηκαν και ξενοφοβικές τάσεις. Στη Γαλλία, η συζήτηση συνδέθηκε με την οικονομική φιλοσοφία της Συνθήκης περί «ανόθευτου» ανταγωνισμού, χωρίς να επικρατήσει η πιο μετριοπαθής άποψη που ήθελε την αρχή της κοινωνικής οικονομίας της αγοράς, όπως αναφέρει ρητώς η Συνθήκη, να εξισορροπεί τις όποιες νεοφιλελεύθερες εκφάνσεις της ευρωπαϊκής διακυβέρνησης. Συνολικά, ιδεολογικές παράμετροι, ο φόβος για το μέλλον του κοινωνικού κράτους, το ζήτημα της μετανάστευσης, οι διαδοχικές διευρύνσεις, η υποβόσκουσα οικονομική κρίση, η διάθεση πολιτικής τιμωρίας των εθνικών ηγεσιών, αναφέρονται ανάμεσα στις ποικίλες αιτίες των αρνητικών δημοψηφισμάτων. Αξίζει να προσθέσουμε και όσους είχαν την ατυχή έμπνευση να αποκαλέσουν τη νέα Συνθήκη «Σύνταγμα», φορτίζοντας τη σχετική συζήτηση και προφανώς υποτιμώντας τη σημασία και τη φόρτιση του όρου στη σύγχρονη πολιτική ιστορία της Ευρώπης. Ευθύνεται όμως και το γεγονός ότι τα δημοψηφίσματα διεξήχθησαν σε ένα πλαίσιο περιορισμένης (τόσο χρονικά όσο και ουσιαστικά) ενημέρωσης των πολιτών και κατανόησης των διατάξεων της Συνθήκης.

Επιπρόσθετα, τα ευνόητα προβλήματα εκλαΐκευσης ενός σύνθετου κειμένου, οι ατυχείς επικοινωνιακές πολιτικές (όπως η χρονική επιλογή προώθησης της Οδηγίας Bolkestein), το έκδηλο πλέον έλλειμμα πολιτικής ηγεσίας (statesmanship) στην ΕΕ, καθώς επίσης και το γεγονός ότι ούτε η ίδια η Συνθήκη ούτε τα θεσμικά όργανα είχαν προβλέψει με σαφήνεια μια δεύτερη γραμμή άμυνας, όλες αυτές οι παράμετροι έπαιξαν το ρόλο τους. Το ερώτημα σήμερα είναι πώς η ΕΕ θα προσεγγίσει τους πολίτες της ώστε να αντιμετωπίσει τη δημοκρατική διάζευξη ανάμεσα στις εθνικές προτιμήσεις και στρατηγικές επιλογές των ηγετικών ομάδων και τις προσδοκίες της ευρωπαϊκής πολιτικής κοινωνίας.

ίναι ίσως παράδοξο το γεγονός ότι αυτό που δεν κατάφερε η Συνέλευση ή η Διακυβερνητική Διάσκεψη του 2004 το πέτυχε το Γαλλικό δημοψήφισμα: την αναβίωση μιας δημόσιας συζήτησης με τη συμμετοχή της ευρωπαϊκής κοινής γνώμης γύρω από το μέλλον της Ευρώπης. Αξίζει εδώ να σκιαγραφήσουμε, με αφορμή τη συζήτηση για τη σχέση μεταξύ εθνικής και Κοινοτικής έννομης τάξης, μια διαφορετική αντίληψη περί πολιτικού συνταγματισμού, η οποία οδηγεί σε μια δέσμη χρήσιμων συμπερασμάτων γύρω από την φυσιογνωμία της ΕΕ και το ρόλο των εθνικών συνταγματικών τάξεων όπως αυτές αναπτύσσονται σήμερα στην εποχή της ύστερης νεωτερικότητας. Ας ξεκινήσουμε με την υπόθεση ότι το πολιτικό σύστημα της ΕΕ, ακόμη και μετά την εν πολλοίς δυσλειτουργική Συνθήκη της Νίκαιας, συμβάλλει στην ανάδειξη μιας πολυαρχικής πολιτικής τάξης, όχι πέραν του κράτους, αλλά παράλληλα με αυτό. Αναδεικνύει έτσι την έντονη αλληλεξάρτηση των συστατικών μερών της ΕΕ, ως οργανωμένου συστήματος - αυτή άλλωστε εί-

ναι η δομική λογική ενός «συστήματος»: η βιώσιμη έκφραση της αλληλεξάρτησης των μερών του. Η σύνθετη όμως κοινωνική και πολιτική σύσταση του κοινού συστήματος διαπνέεται από τη λογική της συνδιάθεσης, ενθέτοντας μια σειρά από αρχές, κανόνες, νόρμες και συμπεριφορικές ιδιότητες που επικουρούν στη μετάβασή του από ένα σύστημα δημοκρατιών σε μια σύζευξη αλληλεξαρτώμενων δομών διακυβέρνησης. Το ερώτημα που τίθεται σήμερα σε όρους θεσμικού σχεδιασμού είναι αν η Συνταγματική Συνθήκη, ανεξάρτητα από την έκβαση των διαδικασιών επικύρωσής της, είναι σε θέση να συγκροτήσει μια νέα μορφή πολιτικής ενότητας, ενισχύοντας παράλληλα μια ακόμη ιδιότητα του γενικού συστήματος: την ανάδειξη ενός νέου πλέγματος σχέσεων μεταξύ εθνικού και ευρωπαϊκού συνταγματισμού. Η σχέση αυτή αποτυπώνεται εύστοχα με τον όρο «πολυεπίπεδος συνταγματισμός», και αναφέρεται σε μια δυναμική ισορροπία μεταξύ διαφορετικών συνταγματικών τάξεων, η διαπλοκή αλλά και συνέργεια των οποίων διαμορφώνουν ένα καινούργιο συνταγματικό τοπίο: μια «συντεταγμένη πολλαπλότητα» κρατών και λαών, η οποία θεμελιώνεται σε έναν κοινό δημόσιο πολιτισμό. Ο πολυεπίπεδος συνταγματισμός, ως εξελικτικό πρότυπο, δεν αναφέρεται σε σχέσεις εσωτερικής ιεράρχησης, πολιτικής εξουσίασης ή κεντρικά επιβαλλόμενης συντεταγμένης ενότητας - δηλαδή σε διαδικασίες υποταγής σε μια νέα κυριαρχία - αλλά προτάσσει ένα κοινοπολιτειακό σύστημα διακυβέρνησης με έμφαση στην κοινωνική σύσταση της πολιτείας και τα πεδία δημοκρατικής διεκδίκησης που διαμορφώνει από κοινού με τα μέρη η συνταγματική ύλη της σύνθετης τάξης. Επίσης, δεν ευνοεί, σε κανονιστικούς όρους, καμία από τις επιμέρους συνταγματικές δομές, αλλά αντίθετα τις εντάσσει ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

ΕΝΑ ΑΚΟΜΗ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ σε ένα πολυκεντρικό και, άρα, πλουραλιστικό πολιτικό σύστημα. Στις αρχές του 21ου αιώνα, η πρόκληση του ευρωπαϊκού μετασχηματισμού αφορά την εξάπλωση της δημοκρατίας πέραν του εθνικού κράτους και προτάσσει το αίτημα μιας μεταεθνικής - ή και μετακρατικής - δημοκρατίας, προσαρμοσμένης στις επιταγές της πολυπολιτισμικής συμβίωσης και της διαπολιτισμικής ανεκτικότητας.

Το «Κοινόν των Ευρωπαίων»

πέναντι στις προκλήσεις αυτές, η Συνταγματική Συνθήκη δεν απέτυχε απλώς να διαγράψει ένα κοινό δημοκρατικό όραμα και στρατηγική, φάνηκε ανήμπορη να καταδείξει ότι κάτι τέτοιο είναι πραγματοποιήσιμο. Κι αυτό γιατί η ΕΕ εξακολουθεί να κινείται στα όρια ενός ανήσυχου συμβιβασμού μεταξύ ετερόκλητων και συχνά αμφίσημων εθνικών προτιμήσεων, συμφερόντων και προσδοκιών, στο πλαίσιο μιας πολιτικής διευθέτησης που εξαρτάται πρωτίστως από την οικονομική συγκυρία. Όπως κάθε άλλη πολιτεία που φιλοδοξεί να έχει δημοκρατικές ιδιότητες, έτσι και η ΕΕ οφείλει να αναβαθμίσει τους όρους για δημόσια διαβούλευση και να ενσωματώσει τις αξίες της ελευθερίας και του πολιτικού συνταγματισμού στην προοπτική ανάδειξης μιας μεταεθνικής res publica. Το ζητούμενο για το μέλλον του νέου σχηματισμού αφορά τους τρόπους κοινωνικής νομιμοποίησής του, προκειμένου να προκύψει ένα ισχυρό δημοκρατικό ρεύμα με στόχο την επιστροφή της πολιτικής αλλά και την υπεράσπισή της στο εσωτερικό ενός συστήματος που χαρακτηρίζεται από επάλληλες δομές διακυβέρνησης, ενώ παράλληλα αναζητεί να διαμορφώσει ένα χώρο διαβούλευσης αντλώντας κριτικά από τα ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

ρεύματα, τις ρεπουμπλικανικές παραδόσεις και τα πολιτειακά υποδείγματα του ευρωπαϊκού πολιτικού πολιτισμού (βλ. Λάβδας 2001, Lavdas 2001). Έχουμε αναλυτικά εξηγήσει αλλού ότι το ρεπουμπλικανικό πρότυπο προσεγγίζει την ΕΕ ως νέα μορφή πολιτείας και εστιάζεται σε προβλήματα ουσιαστικής (όχι απλώς διαδικαστικής) νομιμοποίησης (βλ. Λάβδας και Χρυσοχόου 2004, Lavdas και Chryssochoou 2006). Το πρότυπο αυτό επεξεργάζεται τη δυνατότητα μιας εμπειρικά ενημερωμένης κανονιστικής θεωρίας, η οποία αναζητά θεσμικούς μηχανισμούς που υποβοηθούν τη συνειδητοποίηση από τους πολίτες των τρόπων με τους οποίους το πολιτικό σύστημα της ΕΕ τους αφορά και αλληλεπιδρά με τη ζωή τους και τις αξίες τους. Η σημερινή συγκυρία, όμως, χαρακτηρίζεται τόσο από στοιχεία πολυδιάσπασης όσο και από την ανάδυση επιμέρους ταυτοτήτων και αξιολογικών προσανατολισμών. Το επιβεβαιώσαμε πρόσφατα στην ποικιλία των επιθέσεων που δέχτηκε η Συνταγματική Συνθήκη. Σε άλλο κείμενο μας (Λάβδας και Χρυσοχόου 2005) έχουμε εξετάσει την παρούσα ευρωπαϊκή συγκυρία μέσα από το πρίσμα τεσσάρων υποδειγμάτων διακυβέρνησης: το συνομοσπονδιακό, το ομοσπονδιακό, το συναινετικό και το ρεπουμπλικανικό. Στόχος μας εδώ, έστω και συνοπτικά, είναι η επικέντρωση στο ρεπουμπλικανικό υπόδειγμα και η συζήτηση των ζητημάτων οργάνωσης και διαχείρισης της πολιτικής εξουσίας στο εσωτερικό της ΕΕ, με στόχο την αναζήτηση των κατάλληλων θεσμικών και αξιακών πλαισίων για το δημοκρατικό μετασχηματισμό της ευρωπαϊκής τάξης.

ο ρεπουμπλικανικό υπόδειγμα προσεγγίζει την ΕΕ ως νέα μορφή πολιτικού συστήματος και εστιάζεται στα προβλήματα ουσιαστικής

(όχι απλώς διαδικαστικής) νομιμοποίησης του. Επεξεργάζεται τη δυνατότητα μιας εμπειρικά ενημερωμένης κανονιστικής προσέγγισης στη μετα-εθνική δημοκρατία από το πρίσμα του ρεπουμπλικανισμού. Η ρεπουμπλικανική προσέγγιση επιχειρείται όχι από τη σκοπιά μιας λειτουργιστικής θεώρησης της δημοκρατίας, αλλά με όρους συμμετοχής των πολιτών σε ένα μοντέλο πολιτικής το οποίο ενθαρρύνει την πολιτικότητα ακριβώς επειδή εγγυάται συνθήκες εξασφάλισης της ρεπουμπλικανικής ελευθερίας (της έννοιας της ελευθερίας ως απουσία δομικής εξάρτησης και κυριάρχησης). Ενθαρρύνεται έτσι η αναζήτηση θεσμικών μηχανισμών, οι οποίοι είναι σε θέση α) να αναδείξουν και να εγγυηθούν την ελευθερία ως «μη-κυριαρχία» (non-domination) (Pettit 1997), και β) να ανταποκριθούν σε μια μετεξελιγμένη αξία της κλασικής ρεπουμπλικανικής και ουμανιστικής παράδοσης: να ενθαρρύνουν τη συμμετοχή αλλά και τη συνειδητοποίηση από τους πολίτες των τρόπων με τους οποίους το πολιτικό σύστημα της ΕΕ τους αφορά και αλληλεπιδρά με τη ζωή τους και με τις αξίες τους. Ωστόσο, η σημερινή πραγματικότητα χαρακτηρίζεται και από πολυδιάσπαση και από την ανάδυση επιμέρους ταυτοτήτων και αξιολογικών προσανατολισμών. Το διαπιστώσαμε και πιο πάνω, αναφερόμενοι στην ποικιλία των αιτιάσεων και τη διαφορετικότητα των επιθέσεων που δέχτηκε η Συνταγματική Συνθήκη. Η φιλελεύθερη ρεπουμπλικανική προσέγγιση της ενοποίησης επισημαίνει ότι, αντί να περιοριζόμαστε στα κληρονομημένα εθνικά όρια αναφορικά με τη διαπίστωση των επιμέρους οντοτήτων που συγκροτούν το υπό διαμόρφωση σύστημα διακυβέρνησης, μπορούμε να επιχειρήσουμε την αξιοποίηση της πολυπλοκότητας των νέων συλλογικοτήτων και ταυτοτήτων: ένας σύνθετος λειτουργικός (αντί του κλασικού εδα-

ΕΝΑ ΑΚΟΜΗ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

φικού) ομοσπονδισμού, συμπληρωμένος με την προσθήκη κριτηρίων που αφορούν την πολιτική των ταυτοτήτων και της αναγνώρισης (πολυπολιτισμικότητα).

ε άλλα λόγια, η σημασία του φιλελεύθερου ρεπουμπλικανικού υποδείγματος για την ΕΕ αφορά, α) τη δομική και ποιοτική προσέγγιση της ελευθερίας ως μη-κυριαρχίας, β) τη συμμετοχική έμφαση της ρεπουμπλικανικής παράδοσης, γ) τη θεωρία των μεικτών τύπων διακυβέρνησης και τις ανάλογες θεσμικές ρυθμίσεις, και δ) την πλουραλιστική και πολυπολιτισμική ποιότητα της φιλελεύθερης ρεπουμπλικανικής προσέγγισης. Στο πλαίσιο αυτό, ο φιλελεύθερος ρεπουμπλικανισμός διαμορφώνει ένα πρότυπο που εστιάζεται σε έναν κανονιστικό-αναλυτικό συνδυασμό. Με την κανονιστική του διάσταση, εγκαλεί την πολιτική πράξη αναφορικά με το έλλειμμα που παρουσιάζεται ως προς τις ρεπουμπλικανικές αξίες της ευρωπαϊκού πολιτικού πολιτισμού (δομική έννοια της ελευθερίας, έννοιες συμμετοχής) και ως προς τους θεσμούς εγγύησης των αξιών αυτών. Παράλληλα, συνεχίζοντας την ρεπουμπλικανική παράδοση ανάλυσης και ερμηνείας των μεικτών πολιτευμάτων, επισημαίνει την συνύπαρξη δημοκρατικών, τεχνοκρατικών και ολιγαρχικών στοιχείων στο εξελισσόμενο πολιτικό σύστημα της ΕΕ. Από το πρίσμα που προσεγγίζεται στην παρούσα ανάλυση, η φιλελεύθερη ρεπουμπλικανική προσέγγιση προτείνει τη «φυγή προς τα εμπρός»: αντί να περιοριζόμαστε στα κληρονομημένα εθνικά όρια αναφορικά με την διαπίστωση των επιμέρους οντοτήτων που συγκροτούν το σύστημα διακυβέρνησης της ΕΕ, μπορούμε να αξιοποιήσουμε την πολυπλοκότητα των νέων ταυτοτήτων: ένας σύνθετος λει-

τουργικός (και όχι εδαφικός) ομοσπονδισμός, συμπληρωμένος με την προσθήκη κριτηρίων που αφορούν την πολιτική των ταυτοτήτων και της αναγνώρισης (πολυπολιτισμικότητα). Στο πλαίσιο αυτό, το ρεπουμπλικανικό πρότυπο εστιάζεται σε έναν αξιοπρόσεκτο κανονιστικό-αναλυτικό συνδυασμό. Με την κανονιστική του διάσταση, εγκαλεί την πολιτική πράξη αναφορικά με το έλλειμμα που παρουσιάζεται ως προς τις ρεπουμπλικανικές αξίες του ευρωπαϊκού πολιτικού πολιτισμού (δομική ελευθερία ως απουσία εξαρτήσεων, διευρυμένη συμμετοχή) και ως προς τους θεσμούς εγγύησης των αξιών αυτών. Παράλληλα, συνεχίζοντας την παράδοση των μεικτών πολιτευμάτων, επισημαίνει την συνύπαρξη δημοκρατικών, τεχνοκρατικών και ολιγαρχικών στοιχείων στην εξελισσόμενη ευρωπαϊκή πολιτεία. Η ΕΕ αποτελεί ήδη έναν καινοφανή - «μεταεθνικό» κατά Habermas - αστερισμό, συμπολιτειακής και, άρα, πολυαρχικής, φύσης, κινούμενο εκτός των παραδοσιακών μορφών κρατικής οργάνωσης, αλλά διαθέτοντας αρκετές από τις ιδιότητες ενός σύγχρονου κράτους (Χρυσοχόου 2005). Αυτή η απεικόνιση του ευρωπαϊκού μορφώματος επισημαίνει ότι έχει ήδη αποκτήσει όλα τα βασικά στοιχεία ενός νέου πολιτικού συστήματος χωρίς να ταυτίζεται με τα γνώριμα κρατικά μορφώματα (Λάβδας 2006). Πρόκειται για ένα «πολιτικό σύστημα χωρίς κράτος» (Quermonne 2005) ή για μια μορφή πολιτικού συστήματος που «σηματοδοτεί τις απαρχές μιας νέας ιστορικής περιόδου στην εξέλιξη των πολιτικών θεσμών» (Λάβδας, Μενδρινού και Χατζηγιάννη 2006). Η γεφύρωση ανάμεσα σε διαφορετικά ρεύματα σκέψης υποβοηθά τη βαθύτερη διερεύνηση του υβριδικού χαρακτήρα της ΕΕ. Αλλά σε τι συνίσταται το θεσμικό περιεχόμενο, το πολιτικό υλικό της νέας ευρωπαϊκής πολιτεί-

ας; Μπορούμε να αξιοποιήσουμε την προσέγγιση του Habermas (1996) περί «συνταγματικού πατριωτισμού» (η ανάδυση μιας μορφής πολιτικής ενότητας συγκροτούμενης, όχι στη βάση ενός Volksnation ή Staatsnation, αλλά ενός Buergernation, ως συντεταγμένης κοινότητας πολιτών υπερήφανων για τους θεσμούς και τις αξίες του δημοκρατικού πολιτικού πολιτισμού που τους ενώνει) χωρίς να δεσμευτούμε ως προς την πιθανότητα διαμόρφωσης μιας ευρωπαϊκής δημόσιας σφαίρας και επιφυλασσόμενοι ως προς το περιεχόμενο (πολιτικό ή άλλο) των κοινών «τόπων» που συγκροτούν μια ευρωπαϊκή πολιτικότητα. Παρατηρούμε σήμερα τη συνύπαρξη μιας ποικιλίας δημόσιων σφαιρών που μετεξελίσσονται, μέσα από σύνθετες αλληλεπιδράσεις των υλικών και ιδεατών παραγόντων που διαμορφώνουν την ευρωπαϊκή πολιτική. Μπορούμε να προσεγγίσουμε τον ευρωπαϊκό πολιτικό χώρο ως σύνολο διαφορετικών σφαιρών, στο οποίο τα στοιχεία «πολυσφαιρικότητας» συνδυάζονται με στοιχεία κοινών σημείων αναφοράς (Lavdas και Chryssochoou 2006). Αυτές ακριβώς τις κοινές αναφορές σε ζητήματα που αφορούν τόσο τη ζωή και εργασία όσο και την άμεση πολιτικότητα (προδιάθεση για και δυνατότητα εμπλοκής στα κοινά) επιχειρούν να ενισχύσουν οι ρεπουμπλικανικές προσεγγίσεις σε επίπεδο πολιτικής κουλτούρας και θεσμικού σχεδιασμού. Μέσω αυτών των κοινών αναφορών διαμορφώνεται, αν και διστακτικά, μια νέα μορφή μεταεθνικής πολιτικής ένωσης, ενός «Κοινού των Ευρωπαίων». Μιας διακριτής αλλά και πολυσήμαντης ευρωπαϊκής πολιτικότητας, η οποία μορφοποιείται σε ένα μεικτό πολιτειακό μόρφωμα, οικοδομείται επάνω στα κοινά σημεία αναφοράς των ευρωπαίων πολιτών και των συλλογικοτήτων τους, και αναπτύσσεται σε ένα περιβάλλον ποικιλομορφίας και αλληλεπιδράσεων. ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

ΕΝΑ ΑΚΟΜΗ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ Συμπερασματικές σκέψεις

ωρίς να συγκροτεί μια κυρίαρχη πολιτεία, η ΕΕ αναδεικνύει μια νέα μορφή ενότητας, που όμως χρειάζεται διεύρυνση της δημόσιας συμμετοχής. Στο επίπεδο της πολιτικής θεωρίας, η νέα πραγματικότητα (που εν μέρει διαπιστώνεται, εν μέρει κυοφορείται) αξιώνει νέες προσεγγίσεις για την ανάλυση των όρων και των στοιχείων νομιμοποίησής της. Άλλωστε, μια από τις βασικές λειτουργίες της πολιτικής θεωρίας υπήρξε πάντα και αυτή της νομιμοποίησης των πολιτικών συστημάτων. Με άλλα λόγια, οδηγούμαστε σήμερα σε μια πραγματικά ριζική αναδιάρθρωση της θεωρητικής συζήτησης για την προσέγγιση της ΕΕ ως σύνθετης πολιτείας. Υπό αυτό το πρίσμα, η διεργασία συγκρότησης ενός «Κοινού των Ευρωπαίων» θα συνεχίσει να αποτελεί ένα από τα κρίσιμα ζητούμενα για την ποιοτική μετάβαση της ΕΕ από ένα κρατοκεντρικό πολιτικό σχεδίασμα σε μια συμμετοχική, διαβουλευτική και δημοκεντρική πολιτική συγκρότηση. Με άλλα λόγια, σε μια διακριτή πολλαπλότητα κοινών τόπων. Στο επίπεδο της πολιτικής θεωρίας, η νέα πραγματικότητα (που εν μέρει διαπιστώνεται, εν μέρει κυοφορείται) αξιώνει νέες προσεγγίσεις για την ανάλυση των όρων και των στοιχείων της νομιμοποίησής της: άλλωστε, η πολιτική θεωρία είχε πάντα ως βασική λειτουργία της (και) αυτή της πολιτικο-συστημικής νομιμοποίησης (Habermas 1979: 178-205). Αυτή η αξίωση οδηγεί σε μια ανασύνθεση της θεωρητικής συζήτησης γύρω από την προσέγγιση της ΕΕ ως σύνθετης πολιτείας - συζήτησης, η οποία δεν μπορεί στις μέρες μας να αγνοήσει την πραγματικότητα (αλλά και τα όρια) του επιστημολογικού σκεπτικισμού που τείνει να κυριαρχήσει στην πολιτική επιστήμη (Bevir 2006). Οφείλει, όμως, να διΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

ατηρήσει σταθερή την προσήλωση της στην αρχή της διεπιστημονικότητας στο επίπεδο της έρευνας και, στο επίπεδο της θεωρίας, να παραμείνει ανοικτή τόσο στην αναζήτηση αναστοχαστικών θέσεων όσο και στη διατύπωση a priori θεμελιακών υποθέσεων ή «πρώτων αρχών» για την περαιτέρω συστηματική κατανόηση της σύνθετης ευρωπαϊκής πολιτείας.

Βιβλιογραφικές αναφορές Bevir, M. (2006), «Political Studies as Narrative and Science, 1880-2000», Political Studies, 54(3). Habermas, J. (1979), «Legitimation Problems in the Modern State», στο J. Habermas, Communication and the Evolution of Society, Boston: Beacon Press. Habermas, J. (1996), «The European Nation State - Its Achievements and Its Limits. On the Past and Future of Sovereignty and Citizenship», στο G. Balakrishnan και B. Anderson (επιμ.), Mapping the Nation, London: Verso. Λάβδας, Κ. Α. (2001), «Η Ελευθερία ως Μη-Κυριαρχία και η Υπεράσπιση της Πολιτικής: Η Νέο-Ρεπουμπλικανική Προοπτική», Επιστήμη και Κοινωνία, 5/6. Lavdas, K. A. (2001), «Republican Europe and Multicultural Citizenship», Politics, 21(1). Λάβδας, Κ. Α. (2006), «Νόρμες και διάχυτη αμοιβαιότητα στην πολιτική κουλτούρα των διεθνών σχέσεων: Μαθήματα από την ευρωπαϊκή πολιτική», στο Δ. Κ. Ξενάκης και Μ. Ι. Τσινισιζέλης (επιμ.), Παγκόσμια Ευρώπη; Οι Διεθνείς Διαστάσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Αθήνα: Ι. Σιδέρης. Λάβδας, Κ. Α., Μενδρινού, Μ. και Χατζηγιάννη, Ε. (2006), «Παραγωγή Πολιτικής και Ομάδες Συμφερόντων

στην Ευρωπαϊκή Ένωση», στο Κ. Α. Στεφάνου, Μ. Ι. Τσινισιζέλης (επιμ.), Εισαγωγή στις Ευρωπαϊκές Σπουδές: Ενοποιητική Δυναμική, Δικαιοταξία και Διακυβέρνηση, 2η έκδοση, Αθήνα: Ι. Σιδέρης. Λάβδας, Κ. Α. και Χρυσοχόου, Δ. Ν. (επιμ.) (2004), Ευρωπαϊκή Ενοποίηση και Πολιτική Θεωρία: Η Πρόκληση του Ρεπουμπλικανισμού. Αθήνα: Ι. Σιδέρης. Λάβδας, Κ. Α. και Χρυσοχόου, Δ. Ν. (2005), «Το Μέλλον της Ευρωπαϊκής Δημοκρατίας: Ευρωπαϊκή Πολιτική και Πρότυπα Δημοκρατίας», Πολιτική Επιστήμη, 1. Lavdas, K. A. και Chryssochoou, D. N. (2006), «Public Spheres and Civic Competence in the European Polity: A Case of Liberal Republicanism?», στο I. Honohan και J. Jennings (επιμ.), Republicanism in Theory and Practice. London: Routledge. Olsen, J. P. (2000), «How Then Does One Get There?», στο C. Joerges, Y. Mény και J. H. H. Weiler (επιμ.), What Kind of Constitution for What Kind of Polity?, Badia Fiesolana, FI: European University Institute. Pettit, P. (1997), Republicanism: A Theory of Freedom and Government, Oxford: Oxford University Press. Quermonne, J. L. (2005), Το Πολιτικό Σύστημα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Πρόλογος Γ. Κοντογιώργη, Αθήνα: Παπαζήσης. Τσάτσος, Δ. Θ. (2001), Ευρωπαϊκή Συμπολιτεία: Για μια ένωση λαών με ισχυρές πατρίδες, Αθήνα: Καστανιώτης. Χρυσοχόου, Δ. Ν. (2005), Για μια ευρωπαϊκή res publica, Αθήνα: Παπαζήσης. Χρυσοχόου, Δ. Ν. (2006), Δοκίμιο για τη Διεθνή Θεωρία: Νέες Μορφές Κυριαρχίας και Συναρχίας, Αθήνα: Παπαζήσης.

Α Ν ΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜ ΑΤΑ

Ο Δικηγορικός Σύλλογος Αθηνών τιμά την Διεθνή Αμνηστία Ομίλια της Γ.Γ. Αϊρίν Χαν στην Παλαιά Βουλή

ισθάνομαι ιδιαίτερη τιμή που παραλαμβάνω αυτό το Βραβείο εκ μέρους της Διεθνούς Αμνηστίας και όλων των μελών της σε ολόκληρο τον κόσμο. Αποτελεί αναγνώριση των προσπαθειών που καταβάλλουν οι ακτιβιστές μας – φοιτητές, δικηγόροι, δημοσιογράφοι, δάσκαλοι, νοικοκυρές, απλοί άνθρωποι ανεξαρτήτως επαγγέλματος ή κοινωνικής θέσης. Χαίρομαι ιδιαίτερα που κάποια μέλη και επαγγελματικά στελέχη του Ελληνικού Τμήματος της οργάνωσής μας βρίσκονται εδώ για να μοιραστούν μαζί μου αυτή τη στιγμή. Αυτό το Βραβείο αποτελεί φόρο τιμής και για τις δικές τους προσπάθειες. Το γεγονός, ότι το Βραβείο προέρχεται από τον Ελληνικό Δικηγορικό Σύλλογο, αντανακλά τη θεμελιώδη σχέση ανάμεσα στο κράτος δικαίου και τον σεβασμό των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Ως δικηγόρος, άλλωστε, θεωρώ αυτό το Βραβείο ιδιαίτερα πολύτιμο. Για τη Διεθνή Αμνηστία το Βραβείο έχει ξεχωριστή σημασία, επειδή η οργάνωσή μας έχει παλαιούς και ισχυρούς δεσμούς με την Ελλάδα. Όπως ίσως κάποιοι από εσάς ήδη γνωρίζουν, η Διεθνής Αμνηστία ιδρύθηκε το 1961 όταν ο Βρετανός δικηγόρος Πίτερ Μπένενσον απηύθυνε, μέσω εφημερίδας, έκκληση για την απελευθέρωση έξι κρατουμένων συνείδησης. Ένας εξ αυτών ήταν ο Αντώνης Αμπατιέλος, επικεφαλής ελληνικού εργατικού συνδικάτου. Έκτοτε έχουν αλλάξει πολλά. Σήμερα, η Ελλάδα είναι μια ακμάζουσα δημοκρατία, και μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Μετέχει σε όλες τις βασικές συνθήκες για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Επιπλέον, είναι σημαντικό μέλος του ΟΗΕ – και αυτόν τον μήνα έχει αναλάβει την προεδρία του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ. Πολλά έχουν αλλάξει και για τη ΔΑ. Σήμερα, είναι μια παγκόσμια οργάνωση στον τομέα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων με σχεδόν 2 εκατομμύρια μέλη σε περισσότερες από εκατό χώρες, σε όλες τις ηπείρους. Τέλος, πολλά έχουν αλλάξει και για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Σήμερα, υπάρχει ένα σύνθετο σύστημα συνθηκών

και διακηρύξεων για τα ανθρώπινα δικαιώματα, που καθιερώνουν ένα φάσμα δικαιωμάτων και υποχρεώσεων, από την απαγόρευση των βασανιστηρίων και της θανατικής ποινής ως την αναγνώριση της ισότητας των γυναικών και των δικαιωμάτων του παιδιού. Σε διεθνές και περιφερειακό επίπεδο, υπάρχουν μηχανισμοί και διαδικασίες που εξετάζουν ενδελεχώς τη συμπεριφορά των κρατών, όργανα που έχουν συσταθεί βάσει των συνθηκών και ειδικοί εισηγητές· το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο, το Γραφείο του Ύπατου Αρμοστή για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα. Σε εθνικό επίπεδο, υπάρχουν συνταγματικές διατάξεις, νόμοι και πολιτικές, καθώς και εθνικοί θεσμοί για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Το σημαντικότερο είναι ότι σήμερα τα ανθρώπινα δικαιώματα δεν αποτελούν απλώς μια πρωτοβουλία κρατών, αλλά μια προσπάθεια των ίδιων των λαών. Ενδεικτική αυτής της εξέλιξης είναι η εμφάνιση πολυάριθμων ΜΚΟ για τα ανθρώπινα δικαιώματα, σε διεθνές, εθνικό και τοπικό επίπεδο· πρόκειται για μικρές τοπικές ομάδες αλλά και μεγάλες διεθνείς οργανώσεις όπως η Διεθνής Αμνηστία.

α ανθρώπινα δικαιώματα ενσωματώνονται επίσης όλο και περισσότερο στη φρασεολογία άλλων κινημάτων. Στο Παγκόσμιο Συνέδριο της Βιέννης, οι γυναικείες οργανώσεις ασπάστηκαν την ατζέντα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Οι αναπτυξιακές οργανώσεις έχουν αρχίσει να μιλούν για μια προσέγγιση στην ανάπτυξη με βάση τα δικαιώματα. Οι αυτόχθονες πληθυσμοί, οι ακτήμονες χωρικοί, οι άνθρωποι με αναπηρίες, όλοι προσπαθούν να κατακτήσουν τη δική τους θέση στο τοπίο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Αυτό το βραβείο, επομένως, αποτελεί αναγνώριση όλων των ακτιβιστών που αγωνίζονται για τα ανθρώπινα δικαιώματα, όχι μόνο αυτών της Διεθνούς Αμνηστίας. Καθώς όμως παραλαμβάνω αυτό το βραβείο, έχω βαθιά επίγνωση της μεγάλης απόστασης που χωρίζει τις ρητορείες από την πραγματικότητα. Τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

Α Ν ΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜ ΑΤΑ μια ανεκπλήρωτη υπόσχεση, μια υπόσχεση που οι κυβερνήσεις δεν έχουν τηρήσει. Τα ανθρώπινα δικαιώματα περικλείουν τις κοινές αρχές της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και ευπρέπειας, της ισότητας και της δικαιοσύνης. Ως εκ τούτου συνιστούν τη βάση της κοινής μας ασφάλειας. Ωστόσο, στο όνομα της ασφάλειας, οι ίδιες αυτές αρχές έχουν δεχθεί σήμερα ισχυρά πλήγματα. Τα ανθρώπινα δικαιώματα θεμελιώνονται σε καθολικούς κανόνες και νομικά δεσμευτικές συνθήκες, οι οποίες σήμερα περιφρονούνται με ατιμωρησία και θράσος. Αυτή την εβδομάδα, στη Νέα Υόρκη, η Ελλάδα προεδρεύει στη συνέλευση του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ. Η ατζέντα της συνέλευσης περιλαμβάνει το Νταρφούρ – στο μακρινό δυτικό Σουδάν, όπου αυτή τη στιγμή η σουδανική κυβέρνηση έχει εξαπολύσει επίθεση με την υποστήριξη της πολιτοφυλακής καταστρέφοντας σπίτια, και σκοτώνοντας ή εκτοπίζοντας ανθρώπους. Εν τω μεταξύ, η κυβέρνηση του Σουδάν αρνείται να δεχτεί την παρουσία ειρηνευτικής δύναμης του ΟΗΕ για την προστασία των πολιτών. Πριν από δύο χρόνια βρισκόμουν στο Νταρφούρ, είδα τα χωριά που καταστρέφονταν, συνάντησα έφηβες κοπέλες που είχαν πέσει θύματα βιασμού από άνδρες της πολιτοφυλακής και λόγω αυτού είχαν εκδιωχθεί από την ίδια την κοινότητά τους. Συνάντησα μια ηλικιωμένη γυναίκα που μου αφηγήθηκε πώς σκοτώθηκε η οικογένειά της και πώς εκείνη αναγκάστηκε να θάψει τους άνδρες, αφού δεν υπήρχαν πλέον άνδρες για να βοηθήσουν. Δεν ξέρω τι απέγιναν εκείνες οι κοπέλες και η γυναίκα – αυτό που ξέρω είναι ότι σήμερα πολλές ακόμη γυναίκες και κοπέλες χρειάζονται προστασία, και ο κόσμος τις έχει προδώσει. Η παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων δεν συμβαίνει μόνο σε μακρινούς τόπους, όπως το Νταρφούρ, αλλά και πολύ πιο κοντά μας. Μετά τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001, οι Ηνωμένες Πολιτείες ξεκίνησαν τον επονομαζόμενο «πόλεμο κατά της τρομοκρατίας», ο οποίος υπονομεύει τις παγκόσμιες αξίες, τους διεθνείς κανόνες και τα θεσμικά όργανα που έχουν συσταθεί για να προασπίζουν τα ανθρώπινα δικαιώματα και το διεθνές δίκαιο. Ακόμη και η απόλυτη απαγόρευση των βασανιστηρίων και της κακομεταχείρισης δεν είναι πια ιερή και απαραβίαστη – όπως μαρτυρούν οι ανατριχιαστικές εικόνες από το Άμπου Γκράιμπ και οι ιστορίες από το Γουαντάναμο και άλλα κέντρα κράτησης. Εκατοντάδες άνθρωποι έχουν φυλακιστεί χωρίς κατηγορία ή δίκη στο Γουαντάναμο, και πολλοί από αυτούς είναι τόσο απελπισμένοι που έχουν επανειλημμένα αποπειραθεί να αφαιρέσουν τη ζωή τους. Το Γουαντάναμο είναι μόνο η κορυφή του παγόβουνου – ο ίδιος ο πρόεδρος Μπους επιβεβαίωσε το γεγονός αυτό την περασμένη εβδομάδα όταν παραδέχτηκε την ύπαρξη μυστικών κέντρων κράΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

τησης υπό τον έλεγχο της CIA. Ως δικηγόρος που έχω κάνει την πρακτική μου στις ΗΠΑ, αισθάνομαι συγκλονισμένη από τις προσπάθειες της αμερι-

“

Για τη Διεθνή Αμνηστία το Βραβείο έχει ξεχωριστή σημασία, επειδή η οργάνωσή μας έχει παλαιούς και ισχυρούς δεσμούς με την Ελλάδα. Όπως ίσως κάποιοι από εσάς ήδη γνωρίζουν, η Διεθνής Αμνηστία ιδρύθηκε το 1961 όταν ο Βρετανός δικηγόρος Πίτερ Μπένενσον απηύθυνε, μέσω εφημερίδας, έκκληση για την απελευθέρωση έξι κρατουμένων συνείδησης. Ένας εξ αυτών ήταν ο Αντώνης Αμπατιέλος, επικεφαλής ελληνικού εργατικού συνδικάτου.

”

κανικής κυβέρνησης να θέσει εαυτόν υπεράνω νόμου, και να κρατά τους κρατούμενους έξω από τις νόμιμες διαδικασίες. Οι ίδιες οι αρχές της δέουσας νομικής διαδικασίας και της λογοδοσίας έχουν παραβιαστεί, σε βαθμό που σήμερα ο πρόεδρος Μπους ζητά να εγκριθεί νομοθεσία που θα εξαιρεί τους αξιωματούχους των ΗΠΑ από τη θεμελιώδη αρχή της ανθρώπινης μεταχείρισης που περιλαμβάνεται στη Συνθήκη της Γενεύης (άρθρο 3). Δυστυχώς, η Ευρώπη έχει γίνει συνένοχος των ΗΠΑ στην προσπάθειά τους να υπονομεύσουν τα ανθρώπινα δικαιώματα στο όνομα της καταπολέμησης της τρομοκρατίας. Οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις αφενός ενέκριναν νόμους που αποδυναμώνουν τους κανόνες για τα ανθρώπινα δικαιώματα, και αφετέρου έχουν συμμετάσχει στην «απόδοση» ή την επι-

Α Ν ΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜ ΑΤΑ

στροφή κρατουμένων σε χώρες όπου κινδυνεύουν να υποστούν βασανιστήρια. Η ΔΑ δημοσίευσε φέτος αρκετές εκθέσεις για τον τρόπο με τον οποίο οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις συνεργάζονται με τις ΗΠΑ σε αυτόν τον «πόλεμο κατά της τρομοκρατίας», κάνοντας τα στραβά μάτια στη μεταγωγή κρατουμένων από τις ΗΠΑ, μέσω ευρωπαϊκών αεροδρομίων, προς χώρες όπου κινδυνεύουν να υποστούν βασανιστήρια. Η Έκθεση του Συμβουλίου της Ευρώπης, τον Ιούνιο, ανέφερε την Ελλάδα ως μια από τις πολλές χώρες που επέδειξαν αδιαφορία και ανέχτηκαν τέτοιες μυστικές μεταγωγές.

άρη στο έργο ακτιβιστών, δικηγόρων, δικαστών, δημοσιογράφων και άλλων, η παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων συναντά ολοένα και μεγαλύτερες αντιδράσεις. Το Συμβούλιο της Ευρώπης ζήτησε τη θέσπιση κανόνων που θα ελέγχουν τις δραστηριότητες των ξένων και των εγχώριων υπηρεσιών πληροφόρησης. Τα δικαστήρια στις ΗΠΑ και σε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες απέρριψαν τις προσπάθειες των κυβερνήσεων να αποδυναμώσουν τους κανόνες για τα ανθρώπινα δικαιώματα, όσον αφορά τα βασανιστήρια, την αυθαίρετη κράτηση και τη δίκαιη δίκη. Εκφράστηκαν έντονες διαμαρτυρίες. Τέθηκαν όρια. Και αυτό μας δίνει ελπίδα. Ωστόσο, παρά τα ενθαρρυντικά δείγματα, οι παράπλευρες απώλειες για τα ανθρώπινα δικαιώματα ήταν τεράστιες. Πρώτον, ο «πόλεμος κατά της τρομοκρατίας» έχει αποδυναμώσει το ηθικό οπλοστάσιο της Δύσης ώστε να μπορεί να μιλά για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Πιστεύω ότι, γι’ αυτόν τον λόγο οι δυτικές κυβερνήσεις, αν και επέδειξαν ομοθυμία στο θέμα του Νταρφούρ, στάθηκαν ανίκανες να επηρεάσουν τη σουδανική κυβέρνηση. Επιπλέον, η συμπεριφορά τους επέτρεψε στα αυταρχικά καθεστώτα να κάνουν πλέον πιο ελεύθερα αυτό που έκαναν στο παρελθόν υπό τον φόβο της κριτικής. Σε κάθε είδους χώρες, από την Αμερική ως την Ωκεανία, βλέπουμε κυβερνήσεις να σκληρύνουν τη νομοθεσία και τις πολιτικές που περιορίζουν τις θεμελιώδεις ελευθερίες. Παντού, τα ανθρώπινα δικαιώματα και οι ακτιβιστές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων υφίστανται μεγάλες πιέσεις. Δεύτερον, ο «πόλεμος κατά της τρομοκρατίας» ενθάρρυνε ένα περιβάλλον όπου ανθεί ο ρατσισμός, η ξενοφοβία, η Ισλαμοφοβία, ο αντιαμερικανισμός και ο αντισημιτισμός. Βάζοντας στο στόχαστρο τους Μουσουλμάνους, τους Άραβες και τους Ασιάτες, τους αποξένωσε και τους απομάκρυνε σε μια εποχή όπου η συνεργασία και η δέσμευσή τους είναι περισσότερο απαραίτητες από ποτέ. Σε μια ατμόσφαιρα φόβου και καχυποψίας, ο ρατσισμός και η ξενοφοβία ανθούν. Οι εντεινόμενες ανησυχίες για την ασφάλεια και ο αυξανόμενος ρατσισμός δυσχεραίνουν την κατάσταση για τους πρόσφυγες, τους αιτούντες άσυλο και τους μετανάστες. Η ρη-

τορική για « το καλό και το καλό», για «εκείνους και εμάς», για τη «Τζιχάντ» και τη «Σταυροφορία» το μόνο που έκανε ήταν να επιτείνει τον θυμό και την καχυποψία ανάμεσα στις διαφορετικές κοινότητες. Αυτές οι εντάσεις χειραγωγούνται εύκολα και φτάνουν στη βία, για παράδειγμα πέρυσι μετά τη δημοσίευση των γελοιογραφιών στη δανέζικη εφημερίδα, και την περασμένη εβδομάδα μετά τον λόγο που εκφώνησε ο πάπας στη Γερμανία. Και τρίτον, η επιδίωξη μιας ατζέντας για την ασφάλεια προσανατολισμένης στα συμφέροντα των πλούσιων και των ευνοούμενων αγνοεί τις πραγματικές πηγές ανασφάλειας για τους φτωχούς και τους περιθωριοποιημένους. Η πείνα, οι ασθένειες, οι διακρίσεις, η διαφθορά, η αστυνομική βία, το AIDS, η ένοπλη βία, η βία κατά των γυναικών, απειλούν περισσότερους ανθρώπους απ’ ότι οι βόμβες των τρομοκρατών.

ς πάρουμε για παράδειγμα το θέμα της βίας σε βάρος γυναικών και κοριτσιών, από τη στιγμή της σύλληψής τους μέχρι τα γεράματα, που εκφράζεται με αμβλώσεις επιλεκτικές ως προς το φύλο, παιδοκτονίες θηλυκών βρεφών, ακρωτηριασμούς γυναικείων γεννητικών οργάνων, ενδοοικογενειακή βία, φόνους τιμής, βιασμούς, αιμομιξία και σεξουαλική κακοποίηση. Όλα αυτά δεν είναι μόνο προβλήματα των μακρινών χωρών. Η Ελλάδα πρόκειται να ψηφίσει ένα νόμο για την ενδοοικογενειακή βία και, παρότι πρόκειται για σημαντικό βήμα, υπάρχουν πολλά ακόμη που πρέπει να γίνουν για να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα, σύμφωνα με τις γυναίκες ακτιβίστριες που γνώρισα εδώ. Η βία κατά των γυναικών είναι ανεξέλεγκτη σε υπερβολικά πολλές χώρες, οι νόμοι, οι πολιτικές και οι πρακτικές ασκούν διακρίσεις σε βάρος των γυναικών, τοποθετώντας τις σε υποδεέστερη θέση με αποτέλεσμα να κινδυνεύουν να πέσουν θύματα βίας. Σε πάρα πολλές κοινωνίες, οι παραδόσεις και τα έθιμα υποδουλώνουν τις γυναίκες, δημιουργώντας ένα περιβάλλον όπου η βία είναι πλέον κανόνας. Πάρα πολλές κυβερνήσεις εθελοτυφλούν, και δεν δικάζουν ούτε τιμωρούν τους δράστες. Πάρα πολύ συχνά, η κοινωνία ανέχεται τη βία σε βάρος των γυναικών. Για μένα, ο πραγματικός πόλεμος κατά της τρομοκρατίας είναι η καταπολέμηση της βίας σε βάρος των γυναικών που πλήττει εκατομμύρια γυναίκες. Πιστεύω πως ο πραγματικός πόλεμος που πρέπει να κάνουμε είναι κατά της φτώχειας, που πλήττει δισεκατομμύρια ανθρώπους. Πάνω από ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι ζουν με λιγότερο από ένα δολάριο την ημέρα – στην Ευρώπη η συντήρηση μιας οικόσιτης αγελάδας κοστίζει δύο δολάρια την ημέρα! ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

Α Ν ΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜ ΑΤΑ Πιστεύω ότι πρέπει να πραγματοποιηθεί μια θεμελιώδης μεταστροφή στον τομέα της ασφάλειας που θα τοποθετεί τα ανθρώπινα όντα και τα ανθρώπινα δικαιώματα στην καρδιά της διεθνούς ατζέντας. Είναι αδύνατον να υπάρξει πραγματική, διαρκής ασφάλεια, χωρίς σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και του κράτους δικαίου. Η ενίσχυση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων οδηγεί στην ενίσχυση της ασφάλειας. Όπως είπε ο Γενικός Γραμματείας του ΟΗΕ, Κόφι Ανάν: «Μακροπρόθεσμα θα ανακαλύψουμε ότι τα ανθρώπινα δικαιώματα, μαζί με τη δημοκρατία και την κοινωνική δικαιοσύνη, είναι η καλύτερη προστασία ενάντια στην τρομοκρατία». Γι’ αυτόν τον λόγο, δεν πρέπει να μειώνουμε τις απαιτήσεις μας όσον αφορά τα ανθρώπινα δικαιώματα. Οι άνθρωποι πρέπει να είναι ασφαλείς από τη βία, και οι κυβερνήσεις φέρουν την ευθύνη για τη διατήρηση αυτής της ασφάλειας. Ωστόσο, οι κυβερνήσεις δεν μπορούν να απαντούν στην τρομοκρατία με τρομοκρατία. Το δικαίωμα στην ασφάλεια – όπως τόσα άλλα – δεν είναι απόλυτο. Όσοι επιτίθενται σε αθώους πολίτες πρέπει να δικάζονται – αυτό όμως πρέπει να γίνεται σύμφωνα με τους διεθνείς κανόνες για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Αν δεν είμαστε έτοιμοι να προασπίσουμε τα δικαιώματα αυτών που θεωρούμε ενόχους, θέτουμε σε κίνδυνο και τα δικαιώματα των αθώων. Θα παραθέσω και πάλι τα λόγια του Κόφι Ανάν: «Η ηθική θεώρηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων είναι ένα από τα ισχυρότερα όπλα μας ενάντια στην τρομοκρατία. Αν συμβιβαστούμε στον τομέα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, θα είναι σαν να παραχωρούμε στους τρομοκράτες μια νίκη, που μόνοι τους δεν μπορούν να επιτύχουν». Τα ανθρώπινα δικαιώματα δεν έχουν να κάνουν απλώς με νόμους και συνθήκες. Έχουν να κάνουν με τις αξίες μας, με τα ήθη μας. Έχουν να κάνουν με τη δικαιοσύνη. Έχουν να κάνουν με το είδος της κοινωνίας, που θέλουμε να παραδώσουμε στα παιδιά μας και στα παιδιά των παιδιών μας. Η Διεθνής Αμνηστία δεν φοβήθηκε ποτέ να ορθώσει το ανάστημά της για να προασπίσει αυτά, στα οποία πιστεύουμε. Ξεκινήσαμε την εκστρατεία μας για την κατάργηση της θανατικής ποινής παρ’ όλο που το διεθνές δίκαιο την αποδεχόταν. Το πράξαμε επειδή πιστεύαμε ότι ήταν ηθικά εσφαλμένο να αφαιρεί το κράτος ζωές. Η απόλυτη απαγόρευση των βασανιστηρίων και της σκληρής, απάνθρωπης και ταπεινωτικής μεταχείρισης βασίζεται και αυτή σε ηθικούς λόγους. Τα βασανιστήρια είναι εσφαλμένα, όχι απλώς επειδή παραβιάζουν το διεθνές δίκαιο – είναι εσφαλμένα επειδή καταστρέφουν την ανθρώπινη υπόσταση. Τα βασανιστήρια αποτελούν την υπέρτατη διαφθορά της ανθρώπινης υπόστασης. Δεν μπορούν ποτέ να είναι δικαιολογημένα. ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

α ήθελα να τελειώσω την ομιλία μου διαβάζοντας μια επιστολή από τον Λουίς, ο οποίος ήταν δημοσιογράφος στη Χιλή και έχει βασανιστεί από το καθεστώς του Πινοσέτ. Η σύζυγός του εξαφανίστηκε – ήταν 23, και εκείνος 26. Υιοθετήθηκε ως κρατούμενος συνείδησης από τη Διεθνή Αμνηστία. Πολλά χρόνια αργότερα, μετά την απελευθέρωσή του, μας έγραψε: «Όταν βρίσκεσαι γυμνός πάνω σε ένα μεταλλικό κρεβάτι, σου κάνουν ηλεκτροσόκ και η γυναίκα σου πρόκειται να πεθάνει όπως και το παιδί που κουβαλάει μέσα της, και ο διπλανός σου δολοφονείται, εύχεσαι να υπάρχει μια διεθνής κοινότητα, μια ανθρωπότητα, κάποιος που θα πει ότι αυτό πρέπει να σταματήσει, ότι είναι άσκοπο, ότι διαφθείρει τα πάντα, ότι διαφθείρει την ίδια τη ζωή. Ότι αυτό δεν πρέπει να είναι δυνατό». Σήμερα, υπάρχει μια διεθνής κοινότητα που λέει το ίδιο: ότι αυτό δεν πρέπει να είναι δυνατό, ότι πρέπει να σταματήσει. Αυτή η διεθνής κοινότητα δεν είναι οι ισχυρές κυβερνήσεις που συνεδριάζουν στη Νέα Υόρκη – είναι οι φωνές και το όραμα των καθημερινών ανδρών και γυναικών που μεταλαμπαδεύουν το μήνυμα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Και πιστεύω ότι έχουμε αρχίσει να μεταστρέφουμε το ρεύμα. Χάρη στο έργο των ακτιβιστών των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, των δημοσιογράφων, των δικηγόρων και των δικαστών, αυξάνεται η αντίσταση στον λεγόμενο «Πόλεμο κατά της Τρομοκρατίας». Δικαστήρια στις ΗΠΑ και σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες έχουν απορρίψει τις προσπάθειες των κυβερνήσεών τους να αποδυναμώσουν τα θεσμικά κείμενα για τα ανθρώπινα δικαιώματα σε ό,τι αφορά τα βασανιστήρια, την αυθαίρετη κράτηση και τη δίκαιη δίκη. Το Συμβούλιο της Ευρώπης έχει ζητήσει να θεσπιστούν θεσμικά κείμενα που θα ελέγχουν τις δραστηριότητες των ξένων και εγχώριων μυστικών υπηρεσιών. Υψώνονται φωνές, τίθενται όρια και αυτό δημιουργεί ελπίδα. Πιστεύω ότι πετυχαίνουμε και θα πετύχουμε χάρη στην πίστη μας, το πάθος μας, την οργή μας και την αφοσίωσή μας στα ανθρώπινα δικαιώματα και, πάνω απ’ όλα, χάρη στην ελπίδα μας. Είμαστε αιώνιοι εραστές της ελπίδας. Ποτέ δεν θα το βάλουμε κάτω, γιατί γνωρίζουμε ότι η ελπίδα είναι ισχυρότερη από τον φόβο. Το κερί της Διεθνούς Αμνηστίας έχει δυνατή φλόγα. Το κερί μας κάποτε έκαιγε για τους κρατουμένους συνείδησης. Σήμερα καίει επίσης για τον κρατούμενο της βίας, τον κρατούμενο της προκατάληψης, τον κρατούμενο της φτώχειας. Σας ευχαριστώ που τιμήσατε τη Διεθνή Αμνηστία.

ΜΗ Κ ΥΒΕΡΝ ΗΤΙΚ ΕΣ ΟΡΓΑ ΝΩΣ ΕΙ Σ

Ευρωπαϊκό Forum Εθελοντικών Οργανώσεων

ο Ευρωπαϊκό Forum Εθελοντικών Οργανώσεων συνεργάζεται και στηρίζει με δωρεάν υπηρεσίες εθελοντικές οργανώσεις στην Ελλάδα όπως: συνεργασίες Ελληνικών και ξένων ΜΚΟ, διοργάνωση εκδηλώσεων και σεμιναρίων, παροχές υπηρεσιών Διαδικτύου στα μέλη, προβολή και διαφήμιση στα media κτλ. Έχει πάνω από 150 μέλη εθελοντικές οργανώσεις που πρεσβεύουν όλο το φάσμα του εθελοντισμού. Στην Ελλάδα ως φορέας είναι μέλος στις Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις του Υπουργείου Εξωτερικών. Επίσης είναι μέλος και στο European Council for non-profit

organizations – CEDAG (Ευρωπαϊκό Συμβούλιο μη κυβερνητικών οργανώσεων) με έδρα τις Βρυξέλλες. Αποστέλλεται εβδομαδιαίως η πρώτη ηλεκτρονική εφημερίδα με νέα του εθελοντισμού και των εθελοντικών οργανώσεων σε 30.000 παραλήπτες μέσω της ηλεκτρονική διεύθυνσης: www.olimazi.eu Διοργανώνει καλλιτεχνικές εκδηλώσεις με καλλιτέχνες, άτομα με αναπηρία και μη, δίνοντας την δυνατότητα της αυτοχρηματοδότηση στις Εθελοντικές Οργανώσεις διαθέτοντας εισιτήρια.

Δράσεις του 2006 Ñ

Διοργάνωση Παιδικών πάρτι σε παιδότοπους για παιδιά με αναπηρία.

Τo Ευρωπαϊκό Forum Εθελοντικών Οργανώσεων σε συνεργασία με συλλόγους και οργανώσεις αναπήρων διοργανώνουν παιδικά πάρτι σε διάφορες περιοχές της Αττικής δίνοντας την ευκαιρία σε δεκάδες παιδιά με αναπηρία να παίξουν σε παιδότοπους. Εκπαιδευτές, γονείς και ειδικοί επιστήμονες συμφώνησαν και διαπίστωσαν πόσο ευεργετικό είναι το παιχνίδι σε παιδότοπους ιδιαίτερα για αυτά τα παιδιά. Ñ

Δημιουργία Παιδικού CD

Δημιουργία και παρουσίαση παιδικού cd με τίτλο “Κάθε μέρα μια γιορτή” στο Ωδείο Αθηνών με τη συνεργασία 11 παιδικών χορωδιών.Τα έσοδα του cd θα δοθούν στο Κέντρο Εκπαίδευσης και Αποκατάστασης Τυφλών για τους σκοπούς του.

Κομπανία «Οι ΜΑΓΚΕΣ ΤΟΥ ΨΥΡΡΗ»

Η καλλιτεχνική έκφραση του Forum, μία 11 μελής Μουσική Κομπανία χωρίς Αποκλεισμούς που προωθεί ανερχόμενους νέους καλλιτέχνες και καλλιτέχνες με αναπηρία. Τραγουδούν κυρίως έντεχνο, λαϊκό και ρεμπέτικο τραγούδι. Η πρώτη τους δισκογραφική δουλειά περιλαμβάνει 17 τραγούδια και πούλησε πάνω από 3.000 cd. Έως σήμερα έχουν δώσει συναυλίες στη Λυρική Σκηνή, στο Δήμο Αθηναίων και σε άλλους 20 Δήμους. Από 29 Οκτωβρίου έως 29 Απριλίου θα εμφανίζονται κάθε Κυριακή μεσημέρι 14:00 – 18:00 στο μουσικό Μεζεδοπωλείο «Στου Κορρέ», Αγίων Αναργύρων 20-22, Ψυρρή.

www.magkespsiri.gr ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

ΝΕ Α ΤΗΣ ΕΚΦΡΑΣΗΣ REVOS

Ευρωπαϊκή Έκφραση συμμετέχει στο πρόγραμμα REVOS, ένα πρόγραμμα με συντονιστή τη Νομαρχία Ανατολικής Αττικής. Το πρόγραμμα REVOS αποτελεί μια πρωτοβουλία που ανέλαβαν 15 εταίροι από διαφορετικές ευρωπαϊκές χώρες. Ο κύριος στόχος του προγράμματος είναι να παρέχουν σε περιφερειακό και τοπικό επίπεδο για τις συμμετέχουσες χώρες, μεθοδολογία και εργαλεία ώστε να συνεργάζονται αποτελεσματικά με τις εθελοντικές οργανώσεις κοινωνικού χαρακτήρα, να ανταλλάξουν εμπειρίες και πηγές μέσα από το διαδίκτυο όπως και να αποτελέσουν ένα σημείο αναφοράς και πηγή άντλησης καλών πρακτικών στο χώρο του εθελοντισμού. Για περισσότερες πληροφορίες επισκεφτείτε την ιστοσελίδα: http://www.eu-voluntariado.org

ÂÂÂ

ΔΙΚΤΥΟ ΑΝΟΙΧΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ

Ευρωπαϊκή Έκφραση- Ανατολική Αττική συμμετέχει στο Πρόγραμμα «ΑΝΟΙΧΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ – Πολιτιστικές διαδρομές με Ποδήλατο», το οποίο πρόκειται να υλοποιηθεί από ένα Δίκτυο ΜΚΟ σε 15 Δήμους σε όλη την Ελλάδα, παρέχοντας ομαδικές διαδρομές με ποδήλατο, προκειμένου οι Δημότες της περιοχής αλλά

και οι επισκέπτες κάθε πόλης να γνωρίσουν τα πολιτιστικά και περιβαλλοντικά σημεία των πόλεων. Το πρόγραμμα αποσκοπεί στο να ευαισθητοποιήσει τους δημότες κάθε περιοχής, αλλά και των γύρω περιοχών, περιβαλλοντικούς και πολιτιστικούς συλλόγους, όπως επίσης και το ευρύ κοινό σε σχέση με τις βιώσιμες μορφές μετακίνησης (χρήση δημόσιων μέσων μεταφοράς και ποδηλάτων) μέσα στην πόλη αλλά και στη γνωριμία με περιβαλλοντικά και πολιτιστικά σημεία της περιοχής τους αλλά και γειτονικών περιοχών μέσα από ξεναγήσεις με ποδήλατα. Για την υλοποίηση του προγράμματος αναζητούμε νέους και νέες εθελοντές οι οποίοι θα κάθε Σάββατο και Κυριακή, 10:00 π.μ. – 15:00 μ.μ., με απαρχή ένα κεντρικό σημείο κάθε πόλης να ξεναγήσουν με ποδήλατο τους συμμετέχοντες στο πρόγραμμα. Για περισσότερες πληροφορίες και για δηλώσεις συμμετοχής επικοινωνήστε στο τηλ.210-3643224 ή στο ekfrasi@ekfrasi.gr ÂÂÂ

ΕΡΓΟ ΑΛΚΗΣΤΙΣ

το πλαίσιο του Έργου ΑΛΚΗΣΤΙΣ, η Ευρωπαϊκή Έκφραση υλοποίησε τον Οδηγό Προσέγγισης Εθελοντών, ένα χρήσιμο εργαλείο για το ρόλο του εθελοντή, την

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

προσέγγιση και τη διατήρηση του, προς όφελος του ιδίου και του οργανισμού που τον χρειάζεται. Ο Οδηγός Προσέγγισης Εθελοντών αποτελεί προϊόν της Δράσης 14 του Υποέργου ΙΙ του Έργου ΑΛΚΗΣΤΙΣ, που υλοποιεί το Δίκτυο για την άρση του κοινωνικού αποκλεισμού των γυναικών, στο πλαίσιο της Κ.Π. Equal και είναι αποτέλεσμα συλλογικής δουλειάς της ομάδας εργασίας του ΕΚΠΕΘΕ: Ευρωπαϊκή Έκφραση (που έχει την ευθύνη της Δράσης) με επικεφαλής την Βάσω Βεγιάζη και υπό την επίβλεψη της Αδαμαντίας Μπαμπούλα, επιστημονικά υπεύθυνης του φορέα στο εν λόγω έργο. Τον οδηγό μπορείτε να τον βρείτε αναρτημένο στην ιστοσελίδα του έργου www.alkistis-equal.gr ÂÂÂ

Με την Ευρωπαϊκή Έκφραση στο 1ο Ειδικό Ευρωπαϊκό Φεστιβάλ Τραγουδιού

Ευρωπαϊκή Έκφραση συμμετέχει στο Eυρωπαικό Forum Εθελοντικών Οργανώσεων το οποίο, στο πλαίσιο των πολιτιστικών και κοινωνικών του δραστηριοτήτων, διοργανώνει για πρώτη φορά στην Ελλάδα το “1o Ευρωπαϊκό Φεστιβάλ Τραγουδιού Νέων Καλλιτεχνών και Καλλιτεχνών με Αναπηρία” που θα πραγματοποιηθεί την Tρίτη 5 Δεκεμβρίου

49 2006 (Παγκόσμια ημέρα του εθελοντισμού). Στο Φεστιβάλ αυτό συμμετέχουν 16 χώρες, ενώ θα διαγωνιστούν μαζί για πρώτη φορά νέοι καλλιτέχνες και καλλιτέχνες με αναπηρία. Θα βραβευτούν οι 6 πρώτοι. Την πρωτοβουλία αυτή υποστηρίζουν οι: -Πέντε (5) Μικτά Εμπορικά Επιμελητήρια (Ελληνοιταλικό, Ελληνογερμανικό, Ελληνογαλλικό, Ελληνοαγγλικό, Ελληνοτουρκικό) στο πλαίσιο της Εταιρικής Κοινωνικής τους Ευθύνης - Εκατό (100) εθελοντικές οργανώσεις - μέλη και φίλοι του Ευρωπαϊκού Forum Εθελοντικών Οργανώσεων -Πανελλήνια Οργάνωση Γυναικών Ελλάδος «Παναθηναϊκή» Η τιμή του εισιτηρίου θα ανέρχεται στα 15 ευρώ και μπορείτε να τα προμηθευτείτε από τα γραφεία μας Ομήρου 54 (3ος όροφος) και ώρες 09.00-17.00 Σκοπός του Festival: να δοθεί διεθνώς το μήνυμα ότι μέσα από την τέχνη, τη συμμετοχή και τη συνεργασία, όλοι οι άνθρωποι μπορούμε να συμβιώνουμε αρμονικά σε μια πιο δίκαιη κοινωνία για όλους

Ελάτε να στηρίξουμε μια ελληνική πρωτοβουλία που αξίζει!

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ

Δημοσιεύσεις στην Ευρωπαϊκή Εκφραση Σκοπός της έκδοσης είναι η παρουσίαση διαφορετικών απόψεων –αρκεί να μην εκφέρονται αυθαίρετα– και η δημιουργία κατάλληλου πλαισίου διαλόγου και ανταλλαγής ιδεών με επίκεντρο την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση και την ελληνική συμμετοχή σ’ αυτήν. Οι απόψεις που εκφράζονται δεν δεσμεύουν αποκλειστικά την ιδιοκτησία, τον εκδότη ή την σύνταξη.

Τα άρθρα τα οποία δημοσιεύονται στην Ευρωπαϊκή Έκφραση, επιλέγονται από τη σύνταξη με κριτήρια την επιστημονική εγκυρότητα, την ποιότητα, τη θεματική κάθε τεύχους, την πρωτοτυπία και επικαιρότητα. Μπορεί να δημοσιευθεί κείμενο και σε ξένη γλώσσα (κυρίως αγγλικά ή γαλλικά) κατόπιν συνεννόησης. Η έκταση του κειμένου δεν πρέπει να είναι μεγαλύτερη από 900 λέξεις.

Όσον αφορά τις επιστημονικές δημοσιεύσεις, υποβάλλονται οποτεδήποτε, σε τρία αντίτυπα, υπακούουν στις διεθνείς προδιαγραφές επιστημονικής μεθοδολογίας, δεν έχουν δημοσιευθεί ούτε με παραπλήσια μορφή ή περιεχόμενο σε άλλα έντυπα, κρίνονται από μέλη της Επιστημονικής Επιτροπής της Ευρωπαϊκής Έκφρασης, με πλήρη διασφάλιση της αντικειμενικής κρίσης (ανωνυμία του κρινομένου και

✂

ΕΚΦΡΑΣΗ

Απαγορεύεται αυστηρά η μερική ή ολική αναδημοσίευση ή αναδιανομή με οποιονδήποτε τρόπο, εκτός αν υπάρχει έγγραφη άδεια του εκδότη. Οι συγγραφείς, μετά την ανακοίνωση σ’ αυτούς της θετικής κρίσης για μελλοντική δημοσίευση του άρθρου στην Ευρωπαϊκή Έκφραση, δεσμεύονται αυτό να μην δημοσιευθεί οπουδήποτε αλλού. Οι συγγραφείς λαμβάνουν δωρεάν δύο αντίτυπα του οικείου τεύχους. Η ιδιοκτησία διατηρεί το αποκλειστικό δικαίωμα να διανέμει με οποιουσδήποτε όρους, άρθρα, περιλήψεις και ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Έκφραση διαμέσου του δικτύου Ίντερνετ.

Όνομα........................................................................................

Έτος ίδρυσης: 1989 Ομήρου 54, 106 72, Αθήνα, τηλ: 210 3643224, fax: 210 3646953, e-mail: ekfrasi@ekfrasi.gr

Επιθυμώ να γραφτώ συνδρομητής στο περιοδικό “Ευρωπαϊκή Έκφραση” Ετήσια Διετής 20 Ευρώ

Σε όλες τις περιπτώσεις μαζί με κάθε υποβολή κειμένου συμπεριλαμβάνεται και περίληψη στα γαλλικά ή στα αγγλικά (100-200 λέξεις). Το κείμενο θα πρέπει να αποστέλλεται και σε δισκέτα PC ώστε να αποφεύγονται οι αδυναμίες της δακτυλογράφησης και γενικά να επιτυγχάνεται η έκδοση. Καλό είναι επίσης να αποστέλλεται φωτογραφία του συγγραφέα. Χειρόγραφα, δισκέτες και άλλα πρωτότυπα δεν επιστρέφονται.

ΔΕΛΤIΟ ΣΥΝΔΡΟΜΗΤΟΥ

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ

Τακτικός Συνδρομητής Δημόσιοι Οργανισμοί, Τράπεζες, Βιβλιοθήκες, ΑΕΙ, ΝΠΔΔ, ΝΠΙΔ, Εταιρείες, Σύλλογοι Ευρώπη Άλλες ήπειροι Φοιτητής, σπουδαστής, στρατιώτης Συνδρομή ενίσχυσης-υποστήριξης

των κρινόντων, ο κρινόμενος πληροφορείται βέβαια ολόκληρη την κρίση) και η έκτασή τους κυμαίνεται μεταξύ 2000 - 3000 λέξεων. Ο υποψήφιος αποστέλλει σύντομο βιογραφικό σημείωμα.

35 Ευρώ

Επώνυμο.................................................................................... Διεύθυνση.................................................................................. Ταχ. Κώδικας............................................................................. Πόλη........................................................................................... Τηλέφωνο:.................................................................................

50 Ευρώ 25 Ευρώ 30 Ευρώ

100 Ευρώ 45 Ευρώ 55 Ευρώ

15 Ευρώ 50 Ευρώ

25 Ευρώ 90 Ευρώ

E-mail:........................................................................................ Επάγγελμα:...............................................................................

Οι συνδρομές καταβάλλονται στα γραφεία της Έκφρασης 9 π.μ. - 5 μ.μ., με ταχυδρομική επιταγή, ή τέλος στην Εθνική Τράπεζα (αρ. λογαριασμού 701/29600287)

Ημερομηνία Υπογραφή

ΔΩΣΤΕ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑ ΣΤΟ ΤΡΕΝΟ ! Στο πλαίσιο της εκστρατείας ενημέρωσης που έχει ήδη ξεκινήσει ο Οργανισμός Σιδηροδρόμων Ελλάδος (ΟΣΕ Α.Ε) προκειμένου να ευαισθητοποιήσει όλους τους οδηγούς και πολίτες για την προτεραιότητα των αμαξοστοιχιών έναντι των υπολοίπων οχημάτων διένειμε ειδικό ενημερωτικό έντυπο σε διάφορα σημεία της Αθήνας και Θεσσαλονίκης καθώς στους σταθμούς διοδίων των Αφιδνών, της Ελευσίνας και των Μαλγάρων.

Στο ειδικό έντυπο ο ΟΣΕ υπενθυμίζει στους οδηγούς τις διατάξεις του Κώδικα Οδικής Κυκλοφορίας που αφορούν στη διάβαση των οχημάτων από φυλασσόμενες και αφύλακτες σιδηροδρομικές διαβάσεις αποσκοπώντας στην καλύτερη ενημέρωση τους. Σε κάθε περίπτωση λοιπόν πρέπει όλοι να θυμόμαστε ότι η τήρηση των διατάξεων του ΚΟΚ εξασφαλίζει την ακίνδυνη συνύπαρξη με το τρένο καθώς και ότι το τρένο έχει πάντα προτεραιότητα.

Ο χριστουγεννιάτικος χορός του Ομίλου Ευρωπαϊκή Έκφραση

14 Πέμπτη

Δεκεμβρίου 2006

Kitchen Bar Λ. Ποσειδώνος 3, Καλαμάκι

Θα χαρούμε να είστε όλοι κοντά μας!

Προσκλήσεις για την εκδήλωση μπορείτε να προμηθευτείτε από τα γραφεία μας Ομήρου 54 (3ος όροφος) και ώρες 09.00 -17.00, καθώς επίσης να κάνετε κρατήσεις στο τηλ. 210-3643224