European Expression - Issue 68 by European Expression

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΥΡΩΠΑΪΚΗ EΚΦΡΑΣΗ E Τ Ρ Ι Μ Η Ν Ι Α Ι Α

Ε Κ Δ Ο Σ Η

Ε Υ Ρ Ω Π Α Ϊ Κ Ο Υ

Π Ρ Ο Β Λ Η Μ ΑΤ Ι Σ Μ Ο Υ

έτος ιδρυσης: 1989 • ISSN: 1105-8137 • 5 ΕΥΡΩ • ΧΡΟΝΟΣ 18 • ΤΕΥΧΟΣ 68 • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2008

ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ - ΕΚΔΟΤΗΣ: "ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑΠΟΛΙΤΙΚΗ-ΕΚΦΡΑΣΗ-ΘΕΣΜΟΙ", Μη Κερδοσκοπικό Σωματείο Ομήρου 54 - Αθήνα - 106 72 Τηλ.: +30 210 3643224 Fax: +30 210 3646953 E-mail: ekfrasi@ekfrasi.gr http://www.ekfrasi.gr ΚωδικΟς εντύπου: 1413 ΕΚΔΟΤΗΣ- ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟ ΝΟΜΟ: Νίκος Γιαννής ΑΡΧΙΣΥΝΤΑΞΙΑ: Σταματίνα Ξεφτέρη ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ: Κατερίνα Ανδρωνά Στο τεύχος αυτό συνεργάστηκαν: Θεόδωρος Γεωργίου, Νίκος Γιαννής, Μαρία Γιαννιού, Γιάννης Μαυρίκος, Άγγελος Μπενόπουλος , Στέφανος Ξεφτέρης, Βερονίκη-Βασιλική Παπαϊωάννου, Σπύρος Παππάς, Εβίτα Τεσσερομάτη, Ιωάννης Χάσκος, Δημήτρης Χρυσοχόου. ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΚΔΟΣΗΣ: Εκδόσεις: «ΗΛΙΑΙΑ» ΔΗΜ. ΣΧΕΣΕΙΣ: iForce Επικοινωνίες Α.Ε.

44Ευρώπη αντί εθνικισμού, πειθαρχία αντί υποταγής..............................................................5 Νίκος Γιαννής QUO VADIS EUROPA? 44H Ευρώπη ως ομοσπονδία: ανοιχτά ερωτήματα....................................................................6 Θεόδωρος Γεωργίου 44Ευρωπαϊκή Ένωση και Ιδεολογία............................................................................................10 Γιάννης Μαυρίκος 44Ο ρόλος της Ευρώπης στο παγκόσμιο περιβάλλον. ...........................................................14 Εβίτα Τεσσερομάτη 44Η Κοινωνία των πολιτών ως λύση για την κρίση των ευρωπαϊκών κοινωνιών ............17 Ιωάννης Χάσκος 44Η ευρωπαϊκή προοπτική μετά τη Λισσαβόνα . ...................................................................21 Δημήτρης Χρυσοχόος ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ 44Η κοινωνία πολιτών, επιχειρηματικός, ανταγωνιστικός και βιώσιμος............................23 συνέταιρος στον ευρυζωνικό κόσμο Νίκος Γιαννής 44Ευρωπαϊκή Ένωση και η ελευθερία του λόγου στα blogs..................................................27 Στέφανος Ξεφτέρης 44Public Hearing on Data protection on the Internet Google-DoubleClick and other case studies................................................................................................................29 παρέμβαση του Σπύρου Παππά ΕΓΓΡΑΦΑ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ 44Η κοινοτική μέθοδος ................................................................................................................30 ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ 44Η ειρηνευτική διαδικασία στη Μέση Ανατολή: ποιος ο ρόλος για την Ευρωπαϊκή Ένωση μετά τη διάσκεψη της Annapolis; ..........................................35 Μαρία Γιαννιού ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΟΛΙΤΩΝ 44Το Μέλλον της Ε.Ε και οι ελληνικές Μ.Κ.Ο. .......................................................................38 Βερονίκη-Βασιλική Παπαϊωάννου ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 44Το ενεργειακό .............................................................................................................................41 Άγγελος Μπενόπουλος ΜΟΝΙΜΕΣ ΣΤΗΛΕΣ 44Βιβλιοπαρουσίαση......................................................................................................................45 44Τα Νέα της Έκφρασης. ..............................................................................................................46

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 68 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2008

c o n t en t s

vropaiki EkfraSsi E q u a r t e r l y edi t i o n o n e u r o pean iss u es

First Published: 1989 • ISSN: 1105-8137 • EURO 5 • YEAR 18 • VOL. 68 • JANOUARY -FEBROUARY-MARCH 2008

PROPRIETOR - EDITION:

"European Society, Politics, Ex-

pression, Institutions", non Profit Making Company 54 Omirou St., Athens 106 72 Tel.: +30 210 3643224 Fax: +30 210 3646953 E-mail: ekfrasi@ekfrasi.gr http://www.ekfrasi.gr EDITOR - PUBLISHER BY LAW: Nicos Yannis PUBLISHING DIRECTOR: Stamatina Xefteri DIRECTION: Katerina Androna CONTRIBUTORS: Aggelos Benopoulos, Dimitris Chrysochoou, Theodoros

44Εurope instead of nationalism, discipline instead of subjugation ......................................5 N. Yannis QUO VADIS EUROPA?

44Europe as a federation: open questions....................................................................................6 Th.Georgiou 44European Union and Ideology.................................................................................................10 I.Mavrikos 44The role of Europe in the global environment .....................................................................14 E.Tesseromati 44Civil society as a solution to the crisis of the European societies.....................................17 I.Haskos 44The European prospective after the Lisbon Treaty..............................................................21 D.Chrysochoou INTERNET 44Civil society: the enterprising, competitive and viable partner in the broadband world..............................................................................................................23 Nikos Yannis 44European Union and the freedom of speech in blogs. ........................................................27 S.Xefteris 44Public Hearing on Data protection on the Internet - Google-DoubleClick and other case studies ...............................................................................................................29 intervention by S.Pappas DOCUMENTATION PAPERS 44The Community method...........................................................................................................30

Georgiou, Ioannis Haskos,

FOREIGN POLICY

Ioannis Mavrikos, Spyros Papaioannou, Evita Tesseromati,

44The pacificatory process in Middle East: which is the role of EU after the Annapolis conference?...............................................................................................35 M.Yianniou

Stefanos Xefteris, Nicos Yannis,

EUROPEAN UNION AND CIVIL SOCIETY

PappasVassiliki-Veroniki

Maria Yianniou

44The future of EU and the greek NGOs, V.Papaioannou....................................................... 38 ENVIRONMENT

TECHNICAL ADVISOR: Hliea PUBLIC RELATIONS iForce Epikinonies SA

44The energy matter.......................................................................................................................41 A.Benopoulos PERMANENT COLUMNS 44Book presentation. .....................................................................................................................45 44“European Expression” news ...................................................................................................46 ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 68 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2008

E D I TOR I A L

Ευρώπη αντί εθνικισμού, πειθαρχία αντί υποταγής

σο η ευρωπαϊκή ενοποίηση προχωρά και ακόμη και η μεταρρυθμιστική συνθήκη είναι μέρος αυτής της πορείας, οι εκλάμψεις εθνικισμού από καιρού εις καιρόν είναι εδώ για να μας θυμίζουν ότι οι μοναρχίες και, κατόπιν, τα κράτη – έθνη συνδέονται τόσο στενά με τόσους πολέμους και τόσους ποταμούς αίματος. Η κυριαρχία των μοναρχών και κατόπιν η εθνική κυριαρχία βρίσκονται στη βάση τόσο της κατάπνιξης κάθε ιδιαίτερης ταυτότητας, γλωσσικής, εθνικής ή θρησκευτικής μειονότητας, στο εσωτερικό των κρατών, όσο και της τάσης προς επικάτηση με κάθε μέσο στον εξωτερικό κόσμο. Αντιθέτως η δοκιμασμένη και επιτυχημένη συνύπαρξη στο ευρωπαϊκό πλαίσιο, όπου διαφορετικά επίπεδα αρμοδιοτήτων και λήψης αποφάσεων αλληλοσυμπληρώνονται και διαφορετικά δικαιώματα και υποχρεώσεις προβλέπονται για τους πολίτες που απορρέουν από την τοπική, εθνική ή ευρωπαϊκή τους ταυτότητα, δείχνει ότι το αίσθημα του ανήκειν για τον αναδυόμενο ευρωπαϊκό λαό δεν βασίζεται σε μια, ούτως ή άλλως φαντασιακή, εθνική, φυλετική, γλωσσική ή θρησκευτική ομοιομορφία, αλλά σε μια κοινή πεποίθηση σχετικώς με ένα κοινό σχέδιο συμπόρευσης και σε ένα κοινό αίσθημα δημιουργίας και ισότιμης συμμετοχής σε μια νέα πολιτική κοινότητα που είναι φορέας βιώσιμων και οικουμενικά αποδεκτών αξιών. Αν η Ευρώπη διέθετε ένα Σύνταγμα θα μπορούσαμε να μιλάμε για έναν ευρωπαϊκό συνταγματικό πατριωτισμό. Φυσικά οι αντιστάσεις του καταρρέοντος εθνικισμού θα είναι ισχυρές. Σκοπίμως δε θα επιδιώκεται ο σφετερισμός της φιλοπατρίας των καλών ανθρώπων, της υγιούς αγάπης προς την πατρίδα, την ιστορία, τις παραδόσεις, τα ήθη και έθιμα, που δεν στρέφεται εναντίον των άλλων, των μεταναστών, των γειτόνων, των «ξένων», εκείνων που διεκδικούν ισότιμη συμμετοχή στον ίδιο μύθο και στην ίδια κοινή μοίρα. Οι απλουστευτικές συνταγές ως αντιπρόταση στα πολύπλοκα προβλήματα της πολυσύνθετης εποχής μας θα συνεχίσουν για ένα διάστημα, εν ελλείψει ανταγωνιστικών πλεονεκτημάτων και ικανοτήτων στον σύγχρονο κόσμο, να χρησιμοποιούν τις πατρίδες κατά βούληση και κατ’ επάγγελμα. Αυτός είναι ο ορισμός της δημαγωγίας και του λαικϊσμού. Αλλά μήπως τα θεμέλια της ευρωπαϊκής ενοποίησης δεν βρίσκονται ακριβώς στις στάχτες του ολοκληρωτισμού, με αφετηρία τη συντριβή του φασισμού που δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένα ένοπλος λαϊκισμός; ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 68 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2008

Στον σύγχρονο κόσμο δοκιμάζεται η ικανότητα μακροπρόθεσμης ενατένισης και υπεύθυνου σχεδιασμού που αντιπαλεύει το ευκαιριακό. Συστηματικής, οργανωμένης, εξειδικευμένης, λεπτομερούς και σιωπηρής εργασίας που αντιπαλεύει την προχειρότητα, την πολυπραγμοσύνη και την επίδειξη. Ο ενσυνείδητος σεβασμός των κανόνων-κράτος δικαίου, η νομιμοφροσύνη σε αρχές και η αξιοπρεπής πορεία στη ζωή που αντιπαλεύουν την έλλειψη συνείδησης, ατομικής και κοινωνικής ευθύνης. Η προσήλωση στην αξία του δημόσιου χώρου και τη δημοκρατική και κοινωνική αλληλεγγύη που αντιπαλεύουν την υφαρπαγή, το εύκολο κέρδος και το πλιάτσικο. Το σφρίγος μιας κοινότητας δρώντων και όχι απλώς ζώντων, με άλλα λόγια μιας κοινωνίας πολιτών που αντιπαλεύει την κοινωνία των πελατών και των «κολλητών». Η ηθική επιδίωξη του κέρδους και η αυτεξούσια ύπαρξη που αντιπαλεύουν τον παρασιτισμό, τα κοινωνικά ιδεολογήματα και τους επαγγελματίες επαναστάτες και πατριώτες, που λαθροβιούν στο όνομα του λαού και του έθνους, όπου να’ ναι και του φυσικού περιβάλλοντος!

Ελλάδα μετά από 27 χρόνια ως ισότιμο μέλος της ευρωπαϊκής οικογένειας έχει διανύσει μια μεγάλη απόσταση επιτυχούς εξωτερικής προσαρμογής. Όμως ο βαθύτερος εξευρωπαϊσμός παραμένει το μεγάλο ζητούμενο: η ανταμοιβή επί τη βάση του μόχθου, του κινδύνου και της καινοτομίας και η απομόνωση της «μαγκιάς», η μετατόπιση της αξίας της ισχύος προς την πλευρά της αξίας του δικαίου, η πειθαρχία στη θεσμική λειτουργία, τη συλλογική εργασία, την τήρηση χρονοδιαγραμμάτων, την εποικοδομητική κριτική και σε ελάχιστες αρχές και αξίες και όχι η ισοπεδωτική υποταγή στην προσωπική στρατηγική των εκάστοτε ανωτέρων, η πολιτική παρά η πελατειακή, η μικροκομματική και παραπολιτική δραστηριότητα, η ψυχο-πνευματική ανωτερότητα αντί της φθήνιας. Όσοι δεν μπορούν με αυτήν την έννοια να πειθαρχήσουν αναγκαστικά υποτάσσονται και οδεύουν στην παρακμή. Όπως είπε ο Ισοκράτης που άφησε αυτόν τον κόσμο το 338 π.Χ. «Η Δημοκρατία μας αυτοκαταστρέφεται διότι κατεχράσθη το δικαίωμα της ελευθερίας και της ισότητας, διότι έμαθε τους πολίτες να θεωρούν την αυθάδεια ως δικαίωμα, την παρανομία ως ελευθερία, την αναίδεια του λόγου ως ισότητα και την αναρχία ως ευδαιμονία.»

Νίκος Γιαννής

QUO V A D I S E URO P A ?

Η Ευρώπη ως ομοσπονδία: ανοιχτά ερωτήματα του Θεόδωρου Γεωργίου, Δρ Φιλοσοφίας

I. Οι συνταγματικές προοπτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης:

σημερινή μορφή της Ευρ ώπης ως πολιτικής και οικονομικής οντότητας έχει τις ρίζες της στις πραγματολογικές συνθήκες των πρώτων δεκαετιών μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ακόμη και η πρόσφατη μεταρρυθμιστική Συνθήκη της Λισαβόνας φαίνεται πως ενώ θέτει τα όρια ενός πολιτικού ρεαλισμού σε σχέση με το μέλλον της Ευρωπαϊκής Ενώσεως, στην πραγματικότητα αντλεί την οραματική δυναμική της από την εποχή των δύο κόσμων (Δύση και Ανατολή - φιλελευθερισμός και σοσιαλισμός). Κανείς δεν τρέφει αμφιβολίες όσον αφορά την ιστορική προοπτική της ιδέας της Ευρώπης ως Στο παρόν κείμενο συνοψίζονται ιδέες και απόψεις που ανέπτυξε ο ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΥ στα σεμινάρια του Ινστιτούτου για την κοινωνική έρευνα, (Institut fur Sozialforschung) στο Πανεπιστήμιο της Φρανκφούρτης κατά το δίμηνο Νοεμβρίου – Δεκεμβρίου 2007.

πολιτικής και οικονομικής οντότητας, η οποία διεκδικεί για τον εαυτό της μερίδιο εξουσίας στον διεθνή καταμερισμό της δύναμης και της ισχύος. Μετά το επαναστατικό έτος 1989 (από τον Habermas το 1989 έχει ονομασθεί έτος αποκαταστάσεως των αστικών επαναστάσεων του 19ου αιώνα) όλα έχουν αλλάξει σε διεθνές επίπεδο. Δεν έχουμε να κάνουμε μόνον με την κατάρρευση των σοσιαλιστικών καθεστώτων ούτε με την παντοκρατορία των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής, αλλά με τη διαμόρφωση νέων δυναμικών διεθνούς ισχύος στην προοπτική μιας πολυκεντρικής παγκόσμιας πολιτικής κοινωνίας. Η μελλοντική μορφή της Ευρωπαϊκής Ενώσεως δεν μπορεί να αποτελεί αντικείμενο εσωστρεφών πολιτικών και οικονομικών διαδικασιών. Αντιθέτως θα πρέπει να προκύψει ως αποτέλεσμα των διεργασιών της υπό διαμόρφωση παγκόσμιας πολιτικής κοινωνίας. Ας σημειωθεί ότι μόνον η Ευρώπη αποτελεί κατά τον Husserl την ατελεύτητο έλλογη διαδοχή συνειδησιακών επιλογών σε αντιπαράθεση προς την Αμερική, την Κίνα ή την Ιαπωνία.

ριν από μερικά χρόνια, ετέθη προς συζήτηση με πρωτοβουλία του Υπουργού των Εξωτε-

ρικών της Γερμανίας Fischer το ζήτημα της θεσμικής οργάνωσης της Ευρωπαϊκής Ενώσεως ως πολιτικής Ομοσπονδίας. Ο Fischer διετύπωσε τις ιδέες του για την ομοσπονδιακή Ευρώπη σε διάλεξη του στο Humbold -Universitat (Berlin). Θα πρέπει αν σημειωθεί ότι με τα σημερινά δεδομένα οι ιδέες του Fischer είναι ριζοσπαστικές και θέτουν στην πραγματικότητα το ζήτημα μιας νέας συντακτικής πράξεως για την Ευρώπη. «Quo vadis Europa?». Αυτό είναι το βασικό ζητούμενο στις νέες διεθνείς συνθήκες, στη νέα διεθνή κατάσταση των πραγμάτων. Όλοι αντιλαμβάνονται ότι οι υφιστάμενοι πολιτικοί θεσμοί και διοικητικοί μηχανισμοί της Ευρωπαϊκής Ενώσεως είναι ανεπαρκείς για να επωμισθούν τον ιστορικό ρόλο της διεκπεραίωσης των πολιτικών πραγμάτων στην διεθνή σκηνή. Οι ιδέες του Fischer έπεσαν όμως σε άγονο έδαφος. Ο Υπουργός Εσωτερικών της Γαλλίας Jean-Pierre Chevenement πρώτος έσπευσε να θέσει το ερώτημα : τι θέλει να πει ο Fischer; Η Γερμανία δεν έχει συνειδητοποιήσει τον «ιστορικό εκτροχιασμό της προς τον ναζισμό;». Ομολογουμένως η έκπληξη ήταν μεγάλη. Ποια σχέση άραγε έχει η ιδέα της Ευρωπαϊκής Ομοσπονδίας με το ναζιστικό παρελθόν της Γερμανίας. Η διαπίστωση σύμφωνα με την ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 68 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2008

QUO V A D I S E URO P A ?

αφορά στην αναζήτηση δεσμευτικών καθολικών αρχών και ιδεών στη σημερινή κατάσταση των ευρωπαϊκών πραγμάτων. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η αναζήτηση αυτή δεν είναι τυχαία. Συνδέεται άρρηκτα με το κοινό ευρωπαϊκό νόμισμα και τις προοπτικές του. Η Ευρωπαϊκή Ένωση ως οικονομική οντότητα και ως χρηματιστηριακή διαδικασία στη διεθνή κατάσταση επιδιώκει να παίξει έναν πρωταγωνιστικό ρόλο. Οι φόβοι είναι μεγάλοι όσον αφορά την λειτουργία του κοινού νομίσματος ως επικοινωνιακού μέσου στην οικονομική συγκρότηση των ευρωπαϊκών κρατών.

τεχνολογία. Πολλοί, ενδεχομένως, να αναρωτηθούν «μήπως τελικά η ένταξη στην κοινή ευρωπαϊκή ιστορική πορεία σημαίνει εγκατάλειψη των ιδιαίτερων στοιχείων του εθνικού αυτοπροσδιορισμού;». Η απάντηση στο ερώτημα αυτό είναι, χωρίς κανένα δισταγμό, αρνητική. Η Ελλάδα συμμετέχει στην κοινή ευρωπαϊκή ιστορική πορεία εδώ και χρόνια. Δεν ισχύει το ίδιο π.χ. για την Τσεχία ή την Πολωνία. Θα πρέπει βρεθεί ένα νέο καθολικό επικοινωνιακό μέσο διακρατικών επικοινωνιών και τότε είναι βέβαιο ότι θα επιτευχθούν και οι δύο μείζονες πολιτικοί στόχοι της Ευρωπαϊκής Ενώσεως : πρώτον ο στόχος της διεύρυνσης και δεύτερον ο στόχος του θεσμικού μετασχηματισμού της.

οποία οι ευρωπαϊκοί θεσμοί ανταποκρίνονται στις ανάγκες της διακρατικής συνεννόησης και επικοινωνίας έξι (6) κρατών και όχι είκοσι επτά (27), όπως είναι σήμερα, αποτελεί μια αδιαμφισβήτητη πραγματικότητα. Εκείνο που έχει σημασία να συζητήσουμε στα στενά όρια που διαθέτουμε δεν είναι οι φαντασιώσεις του Chevenement σε σχέση με την αναβίωση του γερμανικού εθνικισμού με άλλη μορφή ούτε, εννοείται, και το πολιτικό του επιχείρημα, το οποίο είναι ούτως ή άλλως ασθενές. Σύμφωνα με την άποψη (απάντηση στον Fischer) του Chevenement οποιαδήποτε συζήτηση για τον μελλοντικό σχεδιασμό της Ευρώπης δεν θα πρέπει να κινείται εκτός των ορίων του εθνικού δημοκρατικού πολιτικού κράτους. «Θα ακολουθήσουμε το αμερικανικό μοντέλο;» αναρωτιέται ο Chevenement. «Η Γερμανία θα είναι η Alabama και η Γαλλία θα γίνει το Kansas των Ηνωμένων Πολιτειών της Ευρώπης;» θέτει το ερώτημα. Η απάντηση στο πολιτικό επιχείρημα του Chevenement δεν μπορεί να είναι άλλη από αυτή που υπαγορεύουν οι διεθνείς προκλήσεις. Οπωσδήποτε έθνος και δημοκρατία αποτελούν τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος : της πολιτικής οντότητας που προέκυψε ιστορικά κατά τους τρεις τελευταίους αιώνες. Η πολιτική όμως αυτή οντότητα ούτε φυσική είναι ούτε αιώνια. Αντιθέτως ως ιστορικό δημιούργημα υπόκειται σε τροποποιήσεις και μετασχηματισμούς. Κατά συνέπεια εκείνο που αξίζει τον κόπο να συζητήσει κανείς με αφορμή τις προτάσεις του Fischer για τον ομοσπονδιακό μετασχηματισμό της Ευρώπης είναι το ζήτημα των «καθολικών ιδεών», οι οποίες θα μπορούσαν ενδεχομένως να αποτελέσουν την πραγματολογική βάση της μετάβασης από την «ένωση των εθνικών κρατών» στην ομοσπονδιακή Ευρώπη. Η παρέμβαση Chevenement αποκαλύπτει ότι η παραδοσιακή γαλλο-γερμανική διένεξη ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 68 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2008

τη διάλεξη και πολιτική πρόταση του Fischer διακρίνει κανείς μια προσπάθεια ανεύρεσης της «καθολικής ιδέας» της Ευρώπης. Και ο Fischer αναζητά αυτή την ιδέα εντός των ορίων του ευρωπαϊκού πολιτικού πολιτισμού. Αυτή η ιδέα δεν είναι άλλη από την «αρχή της επικουρικότητας» πράγμα που σημαίνει, όπως ο ίδιος τονίζει, «την διάκριση της κυριαρχίας της Ευρώπης και του εθνικού κράτους». Εάν ο Fischer αναζητά τα «universalia» της Ευρώπης στον υφιστάμενο πολιτικό κοινοβουλευτικό πολιτισμό της αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν και άλλες μεθοδολογίες επινόησης και κατασκευής μέσω διακρατικής επικοινωνίας και συνεννόησης μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών. Βρισκόμαστε στη φάση του οικονομικού επικοινωνιακού μέσου των διακρατικών επικοινωνιών. Οι παγκόσμιες προκλήσεις όμως απαιτούν ριζική αναθεώρηση της ευρωπαϊκής προοπτικής. Δε μπορεί η Ευρωπαϊκή Ενωση να παραμένει επί δεκαετίες ένα σχέδιο οικονομικού επικοινωνιακού συστήματος. Ο πολιτικός μετασχηματισμός της θα πρέπει να στηριχθεί στα μείζονα στοιχεία της αυτοσυνειδήσεώς της. Αυτά είναι οι κοινές παραδόσεις, η γλώσσα, η επιστήμη, η φιλοσοφία και η

άν υποθέσουμε ότι οι ευρωπαϊκοί λαοί θα μπορούσαν να βρουν νέα επικοινωνιακά μέσα εκτός του νομίσματος, τότε το ερώτημα θα ήταν : θα μπορούσαν να συνεννοηθούν και να επικοινωνήσουν μεταξύ τους σε πρώτη φάση και σε μια δεύτερη να επεξεργασθούν σχέδια δύναμης και ισχύος στο διεθνές επίπεδο; Η γλώσσα τελικά ενώ κατά τον Hegel μοιάζει με το νερό του πνευματικού βίου και του πολιτισμού δεν είναι κοινό επικοινωνιακό μέσο διακρατικών συνεννοήσεων. Ο Δούναβης κυλάει μέσα από πολλές χώρες. Ο Ρήνος αποτέλεσε την διαχωριστική γραμμή του παρελθόντος. Το νερό που πίνουμε όλοι μας δεν έχει προσδιοριστικά χαρακτηριστικά καταγωγής. Η γλώσσα όμως είναι το κατεξοχήν συγκροτησιακό στοιχείο της αυτογνωσίας μας. Τι γίνεται άραγε με την θρησκεία; Η θρησκεία έχει γίνει εδώ και καιρό ιδιωτική υπόθεση του ατόμου. Κατά συνέπεια από όλα τα στοιχεία του νεωτερικού ευρωπαϊκού πολιτικού πολιτισμού μόνο η πολιτική μπορεί, στο βαθμό που δεν καθίσταται διοικητική τεχνική, να παίξει κάποιο ρόλο στην ανα-

8 ζήτηση των κοινών ευρωπαϊκών μέσων επικοινωνίας και συνεννόησης. Η «αρχή της επικουρικότητας» μπορεί να αποτελεί την πραγματολογική βάση για τον μετασχηματισμό της Ευρωπαϊκής Ενώσεως σε ομοσπονδία. Οι ορίζοντες είναι ανοιχτοί και όλα εξαρτώνται από την πολιτική βούληση των ευρωπαϊκών λαών.

ΙΙ. Σκέψεις για την πολιτική και την πολιτισμική ένωση της Ευρώπης

τις πολιτικές και επιστημονικές συζητήσεις που διεξάγονται τα τελευταία χρόνια με αντικείμενο την Ευρωπαϊκή Ενωση κυριαρχεί το ζήτημα της οικονομικής και νομισματικής ένωσης της Ευρώπης και αγνοείται ή σποραδικά ερευνάται το ζήτημα της πολιτικής και πολιτισμικής ένωσης. Το φαινόμενο αυτό μπορεί να εξηγηθεί, είτε επειδή πολλοί κρίνουν ότι η οικονομική και νομισματική ένωση που έχει τεθεί σε εφαρμογή αποτελεί την προϋπόθεση για την πολιτική και πολιτισμική ενοποίηση και επομένως θα πρέπει να αναμείνει κανείς τα αποτελέσματα της, είτε επειδή ο ίδιος ο διάλογος της πολιτικής δημοσιότητας φαίνεται πως εξαντλείται σε εφικτές ιστορικές προοπτικές και κρίνει ότι οποιαδήποτε αντιμετώπιση της Ευρώπης ως ενιαίας πολιτικής και πολιτισμικής οντότητας μοιάζει με απόμακρο οραματισμό. Πάντως είτε αποδώσει κανείς την απουσία του προβληματισμού για την πολιτική και πολιτισμική ένωση της Ευρώπης στη γενικευμένη πεποίθηση : «να δούμε πως θα εξελιχθεί η οικονομική ένωση» είτε εξηγήσει το φαινόμενο με όρους παθολογίας της πολιτικής δημοσιότητας, είναι βέβαιο πως εάν δε συνδέσουμε την οικονομική ένωση με τις ιστορικές προοπτικές της πολιτικής και πολιτισμικής διεύρυνσης της Ευρώπης διαπράττουμε θεωρητικό και

QUO V A D I S E URO P A ? ιστορικό λάθος, το οποίο υπονομεύει τον μετασχηματισμό των ευρωπαϊκών εθνικών κρατών σ’ αυτό που ονομάζουμε «Ηνωμένες πολιτείες της Ευρώπης». Ας σημειωθεί ότι ο ιστορικός μετασχηματισμός της Ευρώπης σε ενιαία οικονομική, πολιτική και πολιτισμική οντότητα μπορεί να συντελείται κατά τα τελευταία χρόνια, αλλά δεν αποτελεί μοναδική ιστορική - διαδικασία μετεξελίξεως. Κατά τον 19° αιώνα έλαβαν χώρα παρόμοιοι μηχανισμοί ενοποίησης στην φάση της εθνογένεσης των ευρωπαϊκών λαών. Η ιστορική σχολή της εθνικής οικονομίας (κυριότερος εκπρόσωπος της υπήρξε ο Gustav von Schmoller) ανέλυσε διεξοδικά τις εθνογενετικές ενοποιητικές διαδικασίες του γερμανικού λαού. Η εγελιανή φιλοσοφία υπήρξε η θεωρητική συνείδηση της νέας πραγματικότητας του εθνικού κράτους στα όρια της νεωτερικότητας. Για να ερευνήσει κανείς την προοπτική της πολιτικής και πολιτισμικής ενοποίησης της Ευρώπης θα πρέπει προηγουμένως να αποσαφηνίσει τα θεωρητικά εργαλεία που διαθέτει. Σήμερα οι κοινωνικές θεωρίες διακρίνονται σε δύο τύπους : από την μια έχουμε τις κριτικές - ερμηνευτικές θεωρίες (π.χ. την θεωρία του Jurgen Habermas) που έχουν κανονιστικό προσανατολισμό και από την άλλη τις συστημικές - πραγματιστικές θεωρίες (π.χ. την θεωρία του Niklas Luhmann) που έχουν λειτουργιστικό προσανατολισμό. Ο πρώτος τύπος από επιστημολογικής απόψεως είναι ο τύπος της προόδου και της ιστορικής δεσμευτικότητας, ενώ ο δεύτερος τύπος προσδιορίζεται κυρίως από τα πραγματολογικά και ενδεχομενικά στοιχεία συγκροτήσεως της νεωτερικής μορφής ζωής. Το ζήτημα δεν είναι ποια κοσμοεικόνα έχουν επεξεργασθεί οι σύγχρονες κοινωνικές θεωρίες σχετικά με τον μετασχηματισμό της Ευρώπης, αλλά εάν και σε ποιο βαθμό η Ευρώπη ως

οικονομική, πολιτική και πολιτισμική οντότητα μπορεί να αποτελέσει συστατικό στοιχείο των θεωριών αυτών. Επειδή θεωρία και ιστορική πράξη δεν αποτελούν ανεξάρτητα μεταξύ τους επίπεδα δεν θα ήταν υπερβολικό να ισχυρισθεί κανείς ότι οι επιστημολογικές προοπτικές των κοινωνικών θεωριών (κριτικών και συστημικών) εξαρτώνται από την προώθηση ή την «στασιμότητα» του ευρωπαϊκού μετασχηματισμού. (Εδώ θα πρέπει, να τονισθεί η σημαντική συμβολή του Jurgen Habermas, για να αποσαφηνισθούν οι πολιτικές προοπτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η συμβολή αυτή καταγράφεται στο βιβλίο του που κυκλοφόρησε προσφάτως με τον τίτλο: Ach, Έκτορα – Frankfurt/M 2008). Θα πρέπει εξ αρχής να τονισθεί ότι, όποιος αντιμετωπίζει την οικονομική ένωση της Ευρώπης ως μεμονωμένο φαινόμενο, εθελοτυφλεί. Η οικονομική ένωση δεν θα πραγματοποιηθεί εάν δεν συντρέξουν και οι συνθήκες της πολιτικής και της πολιτισμικής ένωσης. Η ιστορική πορεία του μετασχηματισμού της Ευρώπης κατά τον 21° αιώνα δεν εξαντλείται στη διαμόρφωση της ενιαίας αγοράς και του κοινού νομίσματος, αλλά περιλαμβάνει το σχέδιο για την δημιουργία της ενιαίας πολιτικής και πολιτισμικής Ευρώπης. Στην προοπτική αυτή αντιστέκεται με όσα αποθέματα διαθέτει η στάση του ευρωσκεπτικισμού. Ενώ κατά την ιστορική φάση της εθνογένεσης των ευρωπαϊκών λαών (εδώ συμπεριλαμβάνεται και η ελληνική εθνογενετική διαδικασία) τα τρία επίπεδα της ενοποίησης (οικονομικό, πολιτικό και πολιτισμικό) ακολουθούσαν παράλληλη πορεία, σήμερα στις συνθήκες της συνειδησιακής μετανεωτερικότητας και της οικονομικής παγκοσμιοποίησης η ευρωπαϊκή ενοποίηση συντελείται υπό διαφορετικούς ιστορικούς όρους. Το κριτήριο της πολιτικής οντότητας που ονομάζεται Ευρώπη δεν μπορεί ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 68 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2008

QUO V A D I S E URO P A ? να είναι γραφειοκρατικό. Θα είναι μια πολιτική μορφή ζωής που θεμελιώνεται στον πολιτικό πολιτισμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, του κράτους δικαίου και της κοινωνικής ισότητας. Ο κοινός πολιτικός πολιτισμός των ευρωπαϊκών λαών έχει ήδη ένα παρελθόν δύο αιώνων. Αυτός ο πολιτισμός αποτελεί το θεμέλιο της πολιτικής Ευρώπης. Πρόκειται για έναν ανεξαργύρωτο πολιτικό θησαυρό ο οποίος κατακτήθηκε με θυσίες και αίμα. Τα κράτη της Ευρώπης αντιμετωπίζουν μια ιστορική πρόκληση : να δημιουργήσουν την ενιαία πολιτική και διοικητική δομή μέσω της οποίας θα γίνει δυνατή η κοινή διακυβέρνηση. Όσον αφορά την πολιτισμική ένωση της Ευρώπης τα πράγματα εμφανίζονται σε υψηλό βαθμό πολύπλοκα. Εξ άλλου, κατά την συστημική θεωρία, η πολυπλοκότητα των σύγχρονων κοινωνιών είναι εκείνη που εμποδίζει την κατασκευή «κανονιστικών» στάσεων. Το ερώτημα που τίθεται μπορεί να διατυπωθεί ως εξής : για ποιόν πολιτισμό μιλάμε, για τον καθημερινό πολιτισμό των Βοημών, των Βαυαρών, των Δανών, των Ελλήνων, ή για την πολιτιστική βιομηχανία (Kulturindustrie) του κινηματογράφου, της μουσικής, του θεάτρου; Αναφερόμαστε στον γλωσσικό πολιτισμό των Ελλήνων ή στον επιστημονικό πολιτισμό των Γερμανών και των Γάλλων; Μπορεί άραγε να βρεθεί ένα γενικό ισοδύναμο στο σύστημα του πολιτισμού όπως έχουμε βρει στο οικονομικό (το χρήμα) και στο πολιτικό (ο πολιτικός διαφωτισμός); Δε μπορεί κανείς εύκολα να παραδεχθεί ότι η οικονομική και νομισματική ένωση της Ευρώπης συντελείται ερήμην των άλλων διαδικασιών ενοποίησης. Οι οικονομικές συναλλαγές των Ευρωπαίων πολιτών μέσω του κοινού νομίσματος διαμορφώνουν μακροπρόθεσμα και τις πραγματολογικές συνθήκες της πολιτισμικής ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 68 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2008

“

Δε μπορεί η Ευρωπαϊκή

Ένωση να παραμένει

επί δεκαετίες ένα σχέδιο

οικονομικού επικοινωνιακού συστήματος. Ο πολιτικός μετασχηματισμός της θα πρέπει να στηριχθεί στα μείζονα στοιχεία της αυτοσυνειδήσεώς της.

”

ισοτιμίας. Επί δύο αιώνες οι λαοί της Ευρώπης δημιούργησαν τα εθνικά κράτη και ταυτόχρονα κατέκτησαν τον κοινό πολιτικό πολιτισμό του δημοκρατικού κράτους δικαίου και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Σ’ αυτή τη φάση ενδεχομένως να ανιχνεύεται μια ιστορική αμηχανία σχετικά με την διοικητική έκφραση του πολιτικού διαφωτισμού ως ενιαίας ευρωπαϊκής πολιτικής οντότητας. Στην ιστορία όμως δεν υπάρχουν αδιέξοδα. Η Ευρώπη κατά την φάση του πολιτικού και πολιτισμικού μετασχηματισμού της δεν έχει να αντιμετωπίσει τον εαυτό της. Εντάσσεται στην παγκόσμια κοινωνία και λειτουργεί με τους όρους της παγκοσμιοποίησης. Οι προοπτικές της ενοποίησης υπερβαίνουν τις επιμέρους εθνικές και κοινωνικές διενέξεις μετανεωτερικού τύπου. Όπως κατά τον 18° και τον 19° αιώνα άνθρωποι και κοινωνικές ομάδες απέκτησαν στα πλαίσια της εθνογένεσης συνεκτικούς δεσμούς αυτοπροσδιορισμού έτσι και τώρα κατά τον ευρωπαϊκό μετασχηματισμό, άνθρωποι, κράτη και κοινότητες καλούνται να επεξεργασθούν νέες αντιλήψεις συνειδησιακής οργάνωσης. Η νέα οντότητα της ενιαίας πο-

9 λιτικής οικονομικής και πολιτισμικής Ευρώπης δεν θα είναι μια οργάνωση «ιστορικού και γεωγραφικού χώρου», αλλά θα είναι μια συνείδηση αυτοπροσδιορισμού του ανθρώπου στην πλανητική κοινωνία. Στον Hussel χρωστάμε τον ορισμό της Ευρώπης. Γράφει λοιπόν ο Hussel ότι η Ευρώπη είναι: «η ιστορική τελολογία ατελεύτητων ελλόγων ιδεών και στόχων». Η μετάβαση επομένως από τα ευρωπαϊκά εθνικά κράτη στην ενιαία πολιτική μορφή ζωής και στο κοινό σύστημα ευρωπαϊκού πολιτισμού είναι ένα βήμα στην ιστορική αυτή τελολογία. Οσοι αντιτείνουν, όπως π.χ. ο Luhmann, ότι η ιστορία δε συνδέεται με την πρόοδο και την εσχατολογία μπορεί κανείς να τους απαντήσει ότι η πολιτική ένωση της Ευρώπης δεν αποτελεί εσχατολογική διαδικασία που υπόκειται στην ιδέα της προόδου, αλλά μηχανισμό υπεράσπισης του πολιτικού διαφωτισμού, για τον οποίο μόχθησαν εκατομμύρια άνθρωποι στην Ευρώπη. Η υπό διαμόρφωση πολιτική δομή της Ευρώπης δεν είναι παρά μια διαδικασία διαφύλαξης του πολιτικού διαφωτισμού στις συνθήκες της παγκοσμιοποίησης. Ο γάλλος φιλόσοφος Jacques Derrida τονίζει ότι «η παλαιά Ευρώπη έχει εξαντλήσει την προβληματική γύρω από την ταυτότητα της». Πράγματι η Ευρώπη των εθνικών κρατών δε θα μπορέσει να παίξει κανένα ρόλο στην πλανητική εποχή της παγκοσμιοποίησης. Χρειάζεται να υποστεί ριζικούς μετασχηματισμούς. Η οικονομική ένωση έχει τεθεί σε εφαρμογή. Είναι απαραίτητο να γίνουν τα επόμενα βήματα : η πολιτική και πολιτισμική ένωση, δηλαδή η δημιουργία μιας οντότητας, μιας ιστορικής δομής η οποία θα είναι σε θέση να υπερασπισθεί τον πολιτικό πολιτισμό του διαφωτισμού προκειμένου να επιβιώσει η Ευρώπη στο ανταγωνιστικό πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης.

QUO V A D I S E URO P A ?

Ευρωπαϊκή Ένωση και Ιδεολογία του Γιάννη Μαυρίκου, Νομικού

άθε είδους ανθρώπινη κοινωνία, δηλαδή κάθε μορφής συμβίωση ατόμων, προκειμένου να υπάρξει, αναπτύσσει συνεκτικούς δεσμούς που να συγκρατούν τα μέλη της ενωμένα. Οι συνεκτικοί δεσμοί ανάμεσα στα μέλη κάθε ομάδας είναι αυτοί που επιτρέπουν παρά την ποικιλομορφία των ατομικών περιπτώσεων, τη δημιουργία ενιαίας οντότητας και συλλογικής έκφανσης της ομάδας. Κάθε τέτοια συλλογική ενιαία οντότητα αποτελεί «κοινωνία». Οι δεσμοί που συνέχουν την κοινωνία είναι καταρχήν καταναγκαστικοί. Η ομάδα δηλαδή επιβάλλει αναγκαστικές συμπεριφορές στα μέλη της. Κάθε παράβαση αυτών των συμπεριφορών προκαλεί αλγεινές συνέπειες στη σφαίρα της προσωπικότητας κάθε μέλους. Οδυνηρές δηλαδή συνέπειες, είτε εις βάρος της σωματικής ακεραιότητας, είτε εις βάρος της περιουσίας, είτε εις βάρος των σχέσεων του ατόμου με τους υπόλοιπους «συν-κοινωνούς». Ο φόβος των συνεπειών είναι αυτός που αναγκάζει το άτομο να φέρεται κοινωνικά, να ακολουθεί δηλαδή συγκεκριμένες, μη αποκλίνουσες συμπεριφορές που απειλούν την συνοχή της ομάδας. Ο τρόπος όμως αυτός «αρμολόγησης» των κοινωνιών έχει ένα σημαντικότατο μειονέκτημα. Προϋποθέτει αποτελεσματικούς θεσμούς ελέγχου και κύρωσης. Εάν η κοινωνία δεν είναι σε θέση να εντοπίσει και να τιμωρήσει την αποκλίνουσα συμπεριφορά,

υπάρχει ο κίνδυνος της διάρρηξης του κοινωνικού ιστού και του τραυματισμού της κοινωνικής οντότητας. Η δημιουργία τέτοιων θεσμών ελέγχου και κύρωσης απαιτεί ανάλωση ενός μεγάλου μέρους του κοινωνικού δυναμικού, είναι δηλαδή δαπανηρή, γραφειοκρατικά δυσκίνητη και το κυριότερο, η δράση της δημιουργεί παράπλευρες απώλειες, επί μέρους δηλαδή κοινωνικές αντιδράσεις, είτε στον τομέα του θυμικού, είτε στο πεδίο της δράσης, αναπαράγει δηλαδή αντικοινωνικές συμπεριφορές και ως εκ τούτου δεν είναι πλήρως αποτελεσματική. Πιο αποτελεσματικοί είναι οι δεσμοί που δεν είναι αναγκαστικοί, αλλά εκούσιοι. Δημιουργούν δηλαδή στον κοινωνό ένα είδος εσωτερικής δέσμευσης, μιας ηθικής υποχρέωσης για την ορθή τήρηση της κοινωνικής συμπεριφοράς. Ο καταναγκασμός συνεχίζει να υπάρχει, αλλά εκφράζεται με μορφή εσωτερικής πίεσης που εξασκεί στον κοινωνό ο εαυτός του. Η αποτελεσματικότητα εδώ είναι πλέον εξασφαλισμένη αφενός διότι εξουδετερώνεται η αντίδραση, αφετέρου επειδή κυριαρχεί η αίσθηση ότι η συμπεριφορά δεν είναι προϊόν καταναγκασμού αλλά ελεύθερης ατομικής επιλογής. Η «ορθή» δηλαδή η επιθυμητή κοινωνική συμπεριφορά έχει πρώτα αναχθεί σε ηθική αξία που αξίζει να πραγματωθεί επειδή η πραγματοποίησή της υλοποιεί την επίτευξη ενός αγαθού σκοπού. Μετατρέπεται δηλαδή η επιθυμητή συμπεριφορά

σε πραγμάτωση ιδανικού. Από την κατηγορία του εξαναγκασμού μετακινούμαστε στο πεδίο των ευγενών αξιών. Το σύνολο αυτών των αξιών στις οποίες αποσκοπεί μια τέτοια συμπεριφορά αποτελεί την ιδεολογία. Η ιδεολογία λοιπόν είναι ένα σύστημα αξιών στην πραγμάτωση των οποίων κατατείνει η «σωστή» κοινωνική συμπεριφορά.

ίναι φανερό ότι κάθε κοινωνική οντότητα, ανεξάρτητα από το μέγεθός της και τη φύση της «παράγει» ιδεολογία. Αναδεικνύει δηλαδή ένα σύνολο αξιών που με κάθε πρόσφορο τρόπο τις ενστερνίζονται και τις προπαγανδίζουν τα μέλη της με σκοπό την αναπαραγωγή τους. Οι θρησκευτικές κοινότητες αναδεικνύουν ένα σύνολο κανόνων ηθικής που συνήθως αναγράφονται στα ιερά τους βιβλία. Η χριστιανική ηθική π.χ. δεν είναι τίποτα παραπάνω από την ιδεολογία του καλού χριστιανού, η συμπεριφορά του οποίου «οφείλει» να συνάδει με τις επιθυμίες της τρισυπόστατης θεότητας. Ιδεολογία παράγει κάθε κοινωνική μονάδα παρόλο ότι αυτό δεν είναι άμεσα αντιληπτό. Ένα σχολείο φερ’ ειπείν καλλιεργεί στους μαθητές του ένα αίσθημα «κοινής ιδιαιτερότητας». Οι παλαιότεροι θυμόμαστε ότι στις μαθήτριες του Αρσακείου ο όρος «αρσακειάδες» παρέπεμπε σε συγκεκριμένη φρόνιμη, χριστιανική και πολιτικά «ορθή» συμπεριφορά, ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 68 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2008

QUO V A D I S E URO P A ? που εννοούσε ότι οι συγκεκριμένες αξίες ήταν κατεξοχήν γνώρισμα του συγκεκριμένου σχολείου. Η ιδεολογία για να είναι εύκολα αναγνωρίσιμη εκφράζεται όσο αυτό είναι δυνατό και με εξωτερικά χαρακτηριστικά. Οι χριστιανοί κάνουν τον σταυρό τους σαν «ένδειξη» της «ιδεολογίας» τους, οι μαθητές ενός σχολείου φορούν ιδιαίτερη στολή, πράγμα που αποδεικνύει ότι η σχολική ενδυματολογική ομοιομορφία δεν είναι ιδεολογικά ουδέτερη, κάθε άλλο μάλιστα, ή έχουν στο στήθος τους ιδιαίτερες κονκάρδες. Όσο μεγαλύτερος είναι ο αριθμός των μελών μιας κοινωνίας τόσο ισχυρότεροι οφείλουν να είναι οι συνεκτικοί δεσμοί προκειμένου να είναι αποτελεσματικοί. Γι’ αυτό και οι κρατικές ή οι «εθνικές» οντότητες έχουν ευδιάκριτη και ισχυρή ιδεολογία. Από την στιγμή που υπήρξε ανάγκη αντιπαράθεσης κοινωνικών συνόλων και προκειμένου να κατισχύσει το ένα σύνολο σε βάρος των υπολοίπων, βρέθηκαν ιδεολογικά σημεία. Υπενθυμίζω το αξιακό πρόταγμα «Έλληνες» σε αντιδιαστολή με το «βάρβαροι» που πρότεινε την «ελληνική παιδεία» ή τα «κοινά ήθη των προγόνων» σαν συνεκτικό δεσμό των κατοίκων του Ελληνικού χώρου (Ισοκράτης- Ηρόδοτος). Συνεκτικός κοινωνικός δεσμός ενόσω ο μεσογειακός-ευρωπαϊκός κόσμος ήταν ενιαίος ήταν η ιδιότητα του Ρωμαίου πολίτη, ιδανικό στο οποίο έτειναν οι κοινωνικοπολιτικοί αγώνες στο πλαίσιο του αχανούς ρωμαϊκού κράτους. Από την στιγμή όμως της δημιουργίας των «εθνικών» κρατών, όταν οι κοινωνικές ομάδες είχαν ν’ ανταγωνιστούν πολλές ομοειδείς ομάδες εγκαταστημένες σε γειτονικές περιοχές, οι συνεκτικοί δεσμοί όφειλαν να γίνουν ισχυρότεροι, ώστε να εξοπλισθεί κάθε κράτος με συνεκτικότερη κοινωνία ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 68 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2008

“

Η αγωνία της διατήρησης του εθνικού κράτους «αλώβητου» στο πλαίσιο της υπερκρατικής ένωσης έχει κατά τη γνώμη μου χαρακτηριστικά μάχης οπισθοφυλακών μιας συντηρητικής νοοτροπίας.

”

και να είναι ισχυρότερο στον διεθνή ανταγωνισμό. Υπήρξε δηλαδή ανάγκη για ισχυρές και σαφώς διακριτές «εθνικές» ιδεολογίες. Τα επί μέρους ιδεολογήματα ποικίλλουν ανάλογα με τα κοινά σημεία κάθε λαού, που χρησιμοποιήθηκαν για να σχηματίσουν ιδεολογία. Ανάλογα με τη φύση του κράτους αναδείχθηκαν και τα ιδεολογήματα. Οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής π.χ. κρατική οντότητα που στους κόλπους της περιέλαβε λαούς ποικίλους με διαφορετικά πιστεύω, δεν ήταν δυνατό να χρησιμοποιήσει το ιδεολόγημα της κοινής καταγωγής. Αντίθετα προτάχθηκε η δυνατότητα συμβίωσης του ετερόκλητου πλήθους με την ανοχή της κάθε ιδιαιτερότητας, η οποία έπρεπε να γίνει αποδεκτή. Αυτό εξηγεί την έννοια της ελευθερίας σαν αξιακό πρόταγμα της αμερικάνικης ιδεολογίας.

περίπτωση του ελληνικού κράτους είναι τελείως διαφορετική. Εδώ είναι πρόσφορη η ανάδειξη άλλων ιδεολογικών προταγμάτων. Το μικρό μέγεθος του ελληνικού κράτους και ο αναγκαστικός δια-

11 χωρισμός των αλύτρωτων ελληνικών πληθυσμών επέτρεψε αφενός μεν την ανάδειξη της ομοιογένειας του πληθυσμού, η οποία εκφράζεται στις κοινές ρίζες, στο κοινό ιστορικό παρελθόν, στην κοινή- λίγο, πολύ- γλώσσα και θρησκεία και αφετέρου στην αξίωση ενσωμάτωσης των αλύτρωτων που έδωσε τροφή στο πρόταγμα της «Μεγάλης Ιδέας». Η βίαιη συνειδητοποίηση της οριστικής συντριβής της Μεγάλης Ιδέας με τα τραγικά γεγονότα της καταστροφής του 1922, ανάγκασε την ελληνική ιδεολογία να προσανατολισθεί σε μετριοπαθέστερες κορώνες. Έτσι οι εδαφικές αξιώσεις περιορίστηκαν σήμερα στην διεκδίκηση της βόρειας Ηπείρου – έννοια που κατασκευάστηκε για να εξυπηρετήσει το λανθάνον δυναμικό της εδαφικής επέκτασης, ενώ τονίστηκαν εξ αντανακλάσεως αξίες που η ανάδειξή τους δεν προϋποθέτει σύγκρουση. Τέτοιες αξίες είναι η κοινή ιστορία, η κοινή θρησκεία και η εξιδανίκευση των κοινωνικών δομών της αγροτικής ζωής π.χ. οι οικογενειακοί δεσμοί. Η εξιδανίκευση και η ανάδειξη των ιδιαιτεροτήτων κάθε λαού μέσα στα όρια του εθνικού κράτους και η τοποθέτηση των ιδιαιτεροτήτων αυτών στο βάθρο των κοινωνικών αξιών σαν υλικών της κρατικής ιδεολογίας έχει και εξωτερικά γνωρίσματα εύκολα διακριτά για να είναι εύληπτα από τους κοινωνούς ανεξάρτητα από μορφωτικό επίπεδο. Τα γνωρίσματα αυτά υλοποιούνται στα σύμβολα. Ένα τέτοιο σύμβολο είναι η σημαία. Το εξωτερικό αυτό γνώρισμα κάθε κράτους φορτίζεται συναισθηματικά με όλα τα στοιχεία της κρατικής ιδεολογίας και όλη την μυθολογία που χρειάζεται προκειμένου ακριβώς να λειτουργήσει σαν σύμβολο. Εξ ου και η ιερή συγκίνηση που αισθάνεται ή οφείλει να αισθάνεται κάθε μέλος της κοινωνίας μπροστά στη σημαία. Κάθε κοινωνός που αντικρίζει την ση-

12 μαία οφείλει να βιώνει το βάθος του κοινωνικού δεσμού που ενώνει το εθνικό κοινωνικό σύνολο και τονίζει την ιδιαιτερότητά του απέναντι στα γειτονικά και εξ ορισμού απειλητικά κοινωνικά σύνολα. Ο διαχωρισμός και η ενδιάθετη εχθρότητα είναι συστατικά στοιχεία της ύπαρξης των εθνικών κρατών και εκεί πάνω δομούν αυτά την ιδεολογία τους. Η ενιαία Ευρώπη είτε υπό το πρίσμα μιας Ομοσπονδιακής λογικής (όπως θέλουν να την βλέπουν οι θιασώτες της Ευρώπης των πολιτών –οργανωμένων σε λαούς- καταχρηστικά θα έλεγα «υπό μια αριστερή ματιά») είτε υπό το πρίσμα μιας διακυβερνητικής λογικής ή μιας λογικής της ενιαίας αγοράς (πάλι καταχρηστικά «υπό μια δεξιά σκοπιά»), έχει τα χαρακτηριστικά ενός νέου, πρωτοεμφανιζόμενου ενωσιακού φαινομένου, ενός sui generis μορφώματος, «μετακρατικού» κατά τον Δ. Χρυσοχόου, που τείνει άλλοτε με γοργά και άλλοτε με βαρειά βήματα να καταλάβει ιστορικά τη θέση των σαφώς αποχωρούντων από το ιστορικό προσκήνιο και για 4 αιώνες κραταιών «εθνικών» κρατών. Η αγωνία της διατήρησης του εθνικού κράτους «αλώβητου» στο πλαίσιο της υπερκρατικής ένωσης έχει κατά τη γνώμη μου χαρακτηριστικά μάχης οπισθοφυλακών μιας συντηρητικής νοοτροπίας. Η Ευρώπη άρχισε να ενώνεται σαν να υπαγορεύεται αυτό από ιστορική νομοτέλεια και η ολοκλήρωση της ενωσιακής πορείας θα γίνει (άγνωστο με ποια κατάληξη και άγνωστο πότε). Το ενωσιακό φαινόμενο υπαγορεύουν ιστορικές ανάγκες και η πορεία φαίνεται να είναι μη αναστρέψιμη, ανεξάρτητα από τις ατομικές βουλήσεις των πολιτών. Το πρόβλημα είναι ποιο θα είναι το πρόσωπο της Ενωμένης Ευρώπης. «Ποια Ευρώπη;» που σημαίνει ακριβώς αυτό: τι είδους ιδεολογία θα παράγει η Ένωση;

QUO V A D I S E URO P A ?

ίναι προφανές ότι η Ενιαία Ευρώπη σαν νέο μόρφωμα κρατικό ή υπερκρατικόεξαρτάται από το πώς βλέπει κανείς το μέλλον της Ευρώπης– για να επιβιώσει σαν οντότητα χρειάζεται μια νέα ιδεολογία. Για να παραμείνει οντότητα ενιαία θα πρέπει να βρει τρόπους να κάνει τα μέλη της – και αναφέρομαι στους πολίτες της – να νοιώσουν ότι κοινά ιδανικά ενώνουν τις τύχες τους και την καθημερινή τους ύπαρξη και δράση στο πλαίσιο του νέου κοινωνικοπολιτικού φορέα. Άλλωστε η ΣυνθΕΕ ζητάει ευθέως από τα πολιτικά κόμματα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου να προάγουν την ευρωπαϊκή συνείδηση. Η σημερινή ιδεολογία που παράγουν τα εθνικά κράτη-μέλη είναι σαφώς απαγορευτική. Ενίοτε ενδεχομένως και ακόμη παραπέρα: είναι καθαρά αντιευρωπαϊκή. Με τον τονισμό της ιδιαιτερότητας και την ανάδειξή της σαν υπέρτερη αξία, με την αναγωγή των γειτονικών ιδιαιτεροτήτων στην θέση επίβουλου ανταγωνιστή, η ιδέα της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν μπορεί να πάει μακριά. Η επιδίωξη της δημιουργίας ενιαίου ευρωπαϊκού χώρου στο πλαίσιο του οποίου θα σφυρηλατηθούν σχέσεις συνεργασίας και συνύπαρξης των διαφορών και θα τονίζονται τα κοινά στοιχεία των πολιτών, απαιτεί να διαπλαστεί νέα ευρωπαϊκή συνείδηση και να προταχθούν νέες αξίες λανθάνουσες ή ανύπαρκτες σήμερα. Παράλληλα θα πρέπει να υπάρξει πολιτική εξασθένισης των αξιών που μέχρι σήμερα αναδεικνύουν την διαφορά και την αντιπαλότητα. Η διατύπωση αυτής της πρότασης δείχνει από μόνη της πόσο δύσκολος είναι ο δρόμος για την κατάκτηση του ευρωπαϊκού στόχου. Κάθε τέτοια ιδέα είναι λίαν ευάλωτη σε πολεμική, είναι παρεξηγήσιμη. Διότι εγείρει άμεσα τα αντανακλαστικά

της αμυντικής θέσης της προάσπισης των ιδιαιτέρων χαρακτηριστικών των κρατών, επισείει τον κίνδυνο εξαφάνισης των παραδοσιακών πολιτιστικών στοιχείων και επομένως καθίσταται ύποπτη. Η αμυντική στάση απέναντι στις ιστορικές νομοτέλειες δεν είναι όμως εποικοδομητική και ασφαλώς η συντηρητική πρακτική του υψώματος αναχωμάτων δεν θα έχει τύχη. Οι συντηρητικές θέσεις κερδίζουν μάχες μα χάνουν τους πολέμους. Πρέπει κατά την άποψή μου να είμαστε θαρραλέοι και να παραδεχτούμε ότι η ευρωπαϊκή ενοποίηση έχει κόστος. Ναι, στην διαδρομή αυτή θα χαθούν πολιτιστικά στοιχεία. Δεν πρέπει να μας τρομάζει όμως αυτό. Ήδη η μίμηση του αμερικάνικου τρόπου ζωής σε όλα τα Ευρωπαϊκά κράτη έχει προξενήσει απείρως σημαντικότερη καταστροφή στοιχείων παράδοσης των πατρίδων μας χωρίς τις συνέπειες που προλέγουν οι εθναμύντορες.

βαθμός όμως της υποχώρησης των ιδιαιτεροτήτων θα εξαρτηθεί από το είδος και το βάθος της ενοποίησης. Στον βαθμό που το ενωσιακό φαινόμενο τείνει να γίνεται συγκεντρωτικότερο και αποβλέπει στην δημιουργία ενός είδους Ομόσπονδου κράτους, θα υποχωρούν οι εθνικές ιδιαιτερότητες. Αντίθετα εάν η ενωσιακή πορεία τείνει να λάβει χαρακτηριστικά συμπολιτείας, αφήνεται έδαφος για την επιβίωση ιδιαίτερων πολιτιστικών στοιχείων. Επειδή η ενωσιακή διαδρομή έχει να συγκεράσει διαφορετικές νοοτροπίες και να συνθέσει διαμετρικά αντίθετες πρακτικές και αποκλίνουσες δυνάμεις, πιθανότερο σήμερα εμφανίζεται το ενδεχόμενο του σχηματισμού της συμπολιτείας. Θα απομείνει δηλαδή χώρος για την ύπαρξη και δραστηριοποίηση των κρατών-μελών και συνεπώς θα έχουμε μια Ευρώπη εμπλουΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 68 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2008

QUO V A D I S E URO P A ? τισμένη με πολιτιστικές ιδιαιτερότητες, πράγμα που θα την κάνει άλλωστε και πιο συναρπαστική. Το βάθος της ένωσης όμως δεν αρκεί. Ο πολιτιστικός πλουραλισμός εξαρτάται κυρίως από το είδος της ένωσης. Και τούτο διότι υπάρχουν δυνάμεις που αντιμάχονται τις πολιτιστικές διαφορές. Κυριότατη τέτοια δύναμη είναι η λογική της αγοράς. Η επεκτατική δύναμη της αγοράς απαιτεί ομοιογενές αγοραστικό κοινό. Όσο περισσότερο ομοιογενές γίνεται το αγοραστικό κοινό, τόσο επιτυχέστερα εφαρμόζονται οι νόμοι της αγοράς. Οι επιμέρους ιδιαιτερότητες ενδέχεται να αποτελέσουν μη υπολογίσιμες παραμέτρους, οι οποίες με την σειρά τους θα ορθώσουν εμπόδια στην επιβολή των νόμων της αγοράς. Είναι π.χ. ευκολότερα προσβάσιμο το αγοραστικό κοινό εάν μιλάει μία μόνον γλώσσα ή είναι επικίνδυνη η κυκλοφορία προϊόντος όταν η λογική της χρήσης του έρχεται αντιμέτωπη με ηθικές ή άλλου είδους πολιτισμικές απαγορεύσεις. Το αντίθετο θα συμβεί εάν το ενωσιακό φαινόμενο προχωρήσει λαμβάνοντας υπόψη του παραμέτρους άσχετες με την επίτευξη άμεσου κέρδους αλλά συμβατές με την διατήρηση αξιών που προσφέρουν ποιότητα στην πολιτική, κοινωνική, οικονομική και καθημερινή ζωή των πολιτών. Είναι λοιπόν φανερό ότι η επιβίωση των πολιτιστικών ιδιαιτεροτήτων και συνεπώς ο πλουραλισμός ιδεών εξαρτάται άμεσα από την επιλογή ανάμεσα στην Ευρώπη της αγοράς ή την Ευρώπη των πολιτών. Έχει καίρια σημασία για την υπό διαμόρφωση ιδεολογία το να προτάξει αυτή την εξιδανίκευση του πλουραλισμού ιδεών, δηλαδή την ιδέα της ελευθερίας της σκέψης. Διότι μια τέτοια επιλογή θα δημιουργήσει πιέσεις για την δημιουργία πολυπολιτισμικής Ευρώπης. Αλλά και αντίστροφα: εάν επιλεγεί το μοντέλο της Ενωμένης Ευρώπης σαν ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 68 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2008

“

Η ιστορική πορεία των εθνικών κρατών υπήρξε ένα σχεδόν συνεχές αιματοκύλισμα και μετέβαλε την ευρωπαϊκή γη σε τοπίο ολέθρου ακριβώς γιατί έλειψε η ανοχή. Η ευρωπαϊκή ομοψυχία αντίθετα οφείλει να στηρίζεται στην ανοχή.

”

μια καταρχήν ευκαιρία επέκτασης της αγοράς, ο αυριανός Ευρωπαίος θα εμπνέεται από τον καταναλωτισμό και θα μάθει να μην θεωρεί πρώτιστη αξία τον σεβασμό των ιδιαιτεροτήτων. Μια ιδεολογία με παρόμοιο περιεχόμενο μπορεί με την σειρά της να επιτρέψει ανάπτυξη φαινομένων αυταρχισμού ή φασισμού.

ι αξίες, που θα προταχθούν σαν κυρίαρχα ιδεολογικά στοιχεία, δεν θα απέχουν ασφαλώς από το ήδη ευρωπαϊκό κεκτημένο στον ευρωπαϊκό αξιακό κόσμο. Έτσι δε θα πρέπει να είναι ξένες προς την ευρωπαϊκή ιδεολογία οι ανθρωπιστικές και οι κοινωνικές αξίες. Η ιδεολογία πρέπει να εναρμονίζεται με την αενάως εξελισσόμενη κοινωνική πραγματικότητα. Η κοινωνική πραγματικότητα όμως στην Ευρώπη που τόσο πληγώθηκε μέχρι να ενωθεί πρέπει να έχει επικεφαλής της ιδεολογίας της πρώτιστα την αξία της ανοχής. Η ιστορική πορεία των εθνικών κρατών υπήρξε ένα σχεδόν συνεχές αιματοκύλισμα και μετέβαλε την ευρωπαϊκή γή σε τοπίο ολέθρου ακριβώς γιατί έλειψε η

13 ανοχή. Η ευρωπαϊκή ομοψυχία αντίθετα οφείλει να στηρίζεται στην ανοχή. Ανοχή σε κάθε μορφής ιδιαιτερότητα: πολιτική, φυλετική, θρησκευτική, σεξουαλική, ανοχή στον διαφορετικό τρόπο ζωής και σκέψης. Λαοί επί χρόνια διαιρεμένοι και δασκαλεμένοι να υπερέχουν δεν μπορούν να συμβιώσουν και να συνεργαστούν αν δεν μάθουν, αν δεν τους γίνει συνείδηση, να ανέχονται και να προσπαθούν να καταλάβουν τον διπλανό τους. Με τέτοια προμετωπίδα της η Ευρωπαϊκή Ιδεολογία, μια ιδεολογία με κεντρικό πυρήνα την ανοχή, θα ανταποκρίνεται άξια στην ιδεολογία της Ευρωπαϊκής Συμπολιτείας, όπως την προτείνει ο σπουδαίος Δημήτρης Τσάτσος. Η όποια συμβολή μου στην συζήτηση δεν μπορεί να αποφύγει ένα καυτό για το καθημάς θέμα. Είναι λογικό να αποτελεί αξιακό πρότυπο της ευρωπαϊκής ιδεολογίας η ανεξιθρησκία. Αυτό θεωρητικά είναι αποδεκτό από όλους τους Έλληνες. Θα είναι όμως δύσκολο για εμάς να απεμπολήσουμε την συναισθηματικά φορτισμένη στάση μας απέναντι στην Ορθοδοξία. Αλλά ιδεολογία δεν αποτελεί η θεωρητική μόνον παραδοχή φιλελεύθερων αξιών. Ιδεολογία στον χώρο της θρησκείας σημαίνει ότι η αξία της πίστης του άλλου γίνεται συναισθηματικό βίωμα. Όπως τοποθετούμαστε σήμερα συναισθηματικά απέναντι στην Ορθοδοξία, παρόμοια συναισθηματική άποψη θα πρέπει να αποκτήσουμε και για την θρησκευτική θέση του διπλανού μας απέναντι σε άλλο δόγμα. Στον βαθμό δηλαδή που πληγώνεται ο συναισθηματικός μας κόσμος όταν προσβάλλονται θέσεις της Ορθοδοξίας, θα πληγώνεται και όταν βάλλονται θέσεις των άλλων δογμάτων. Μόνο τότε η ανεξιθρησκία από θεωρητική στάση γίνεται ιδεολογία. Το πόσο δύσκολο είναι αυτό δείχνει και το μέτρο δυσκολίας του εγχειρήματος.

QUO V A D I S E URO P A ?

Ο ρόλος της Ευρώπης στο παγκόσμιο περιβάλλον της Εβίτας Τεσσερομάτη, μεταπτυχιακής φοιτήτριας στο «Marketing και επικοινωνία με νέες τεχνολογίες» (ΑΣΟΕΕ) Η Ευρώπη έως σήμερα

λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πόλεμου έμεινε ανεξίτηλη στη μνήμη των λαών ως ο πιο καταστρεπτικός πόλεμος που γνώρισε ποτέ η ανθρωπότητα με απώλειες τόσο σε κοινωνικό όσο και σε οικονομικό επίπεδο. Η απάντηση των λαών της Ηπείρου στα ερείπια που άφησε ο Β’ παγκόσμιος πόλεμος και στη διαίρεση της Ευρώπης υπό το φάσμα του ανταγωνισμού μεταξύ των δύο υπερδυνάμεων, ήταν η δημιουργία ενός θεσμικά ενιαίου χώρου που διασφαλίζει μέσω της συνεργασίας των κρατών, την ευημερία ,την δημοκρατία και ειρήνη μεταξύ των λαών. Πάνω σε αυτές τις αξίες στηρίχτηκε και το όραμα των τότε ηγετών για μια ενωμένη Ευρώπη. Σήμερα που η πολιτική συγκυρία καθώς και παγκόσμιες εξελίξεις είναι τέτοιες, βρίσκουν έδαφος να αναπτυχθούν ερωτήματα. Όπως για παράδειγμα ερωτήματα για την οργάνωση του πολιτικού γενικά, καθώς και τον τρόπο λήψης των αποφάσεων πάνω στα σύγχρονα προβλήματα, που οι διαστάσεις τους είναι τέτοιες που ξεπερνούν τα εθνικά σύνορα. Και όπως η εμπειρία καταδεικνύει η λύση τους μπορεί να εξασφαλιστεί μέσω της ευρύτερης συνεργασίας των κρατών. Με αφορμή τον εορτασμό από τη συμπλήρωση πενήντα ετών από την γέννηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, πέρα των ανωτέρων ερωτημάτων, γεννιούνται και μια σειρά από άλλα ειδικότερα ερωτήματα .Όπως ποιο είναι το μέλλον της Ευρώπης, ποιο ρόλο καλείται να διαδραματίσει η ίδια στο παγκόσμιο

περιβάλλον σήμερα, πόση Ευρώπη θέλουμε, αλλά και τι Ευρώπη θέλουμε. Μιας και που παρόλο την κοινά παραδεδεγμένη πετυχημένη πορεία της και τα πολλαπλά οφέλη που είχε για τους λαούς της, δεν κατέστη δυνατό να επιλύσει κάποιες από τις εν γένει αδυναμίες της. Αδυναμίες που τα σημάδια της φάνηκαν σε μια σειρά από γεγονότα όπως την κρίση που προκάλεσε στους κόλπους της ο πόλεμος στο Ιράκ και με αποκορύφωμα φυσικά την άρνηση για την κύρωση της ψήφισής της συνθήκης για το ευρωπαϊκό σύνταγμα.

Τι Ευρώπη θέλουμε

αρότι κατά τον μισό αιώνα του βίου της η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει κατά κανόνα επιδιώξει την ισοτιμία και την ομοιομορφία στην μεταχείριση των κρατών-μελών της, οι καινούργιες προοπτικές, καθώς και η δυνατότητα επέκτασης της μέσω και των μελλοντικών διευρύνσεων της δημιουργούν δυσκολίες που συνδέονται με τη βιωσιμότητα της, την απορροφητικότητα της, αλλά και τη δημιουργικότητα της. Όπως είδαμε και από την ιστορική μας αναφορά οι πρωτεργάτες της ένωσης με τη δημιουργία της ΕΚΑΧ έβαλαν πρωτίστως τα θεμέλια για την ίδρυση μιας οικονομικής ένωσης για την ανάπτυξη και οικοδόμηση της Ευρωπαϊκής Ηπείρου και όχι μιας πολιτικής ένωσης και αυτό είναι που κατά βάση στοιχειοθετεί μια από τις εν γενεί αδυναμίες της. Καθώς και οι ανάγκες, αλλά και οι συνθήκες δεν ήταν ώριμες για την περαιτέρω παραχώρηση αρμοδιοτήτων (δηλαδή άσκηση εξουσίας σε τομείς που ως τώρα παραδοσιακά ασκούσαν τα εθνικά κράτη). Αυτό γιατί ,όταν ξεκίνησε η

διαδικασία της ευρωπαϊκής ενοποίησης, δεν υπήρχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα δημοκρατικά της εχέγγυα, με την ευρωπαϊκή κοινότητα να βασίζεται στην επονομαζόμενη «συγκαταβατική συναίνεση» δηλαδή τη σιωπηρή συμφωνία των πολιτών στις ευρωπαϊκές επιλογές των εθνικών ηγεσιών.(1) Με αποτέλεσμα η νομιμοποίηση της κοινότητας να προερχόταν ως επιβράβευση για τους ταχύτατους ρυθμούς μεγέθυνσης και ανάπτυξης που επιτυγχάνονταν στο οικονομικό κυρίως επίπεδο. Γι΄ αυτό η Ένωση αποτελεί ένα υβριδικό μόρφωμα(2) που περιλαμβάνει στοιχεία τόσο υπερεθνικού, όσο διακυβερνητικού οργανισμού σε ό,τι αφορά τον τρόπο λήψης των αποφάσεων. Με αποτέλεσμα να υπάρχουν αρμοδιότητες που ανήκουν στον κοινοτικό τομέα δηλ. τομείς δραστηριότητας όπου τα κράτη-μέλη έχουν αποφασίσει να εκχωρήσουν την κυριαρχία τους και να αναθέσουν εξουσίες λήψης αποφάσεων στα ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα (π.χ την άσκηση της οικονομικής και δημοσιονομικής πολιτικής από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα). Ο τομέας αυτός αποτελεί τον «πρώτο πυλώνα» της ευρωπαϊκής ένωσης-υπερεθνικό χαρακτηριστικό. Στο πλαίσιο της αποκαλούμενης «διακυβερνητικής συνεργασίας» τα κράτη-μέλη σε ένα μεγάλο αριθμό τομέων δεν έχουν εκχωρήσει τις εξουσίες τους, άλλα απλά συνεργάζονται αποτελώντας τον «δεύτερο» και τον «τρίτο πυλώνα» (εδώ ανήκουν ενδεικτικά η ΚΕΠΠΑ, η Αστική και Δικαστική συνεργασία σε ποινικές υποθέσεις που ασκούνται από το Συμβούλιο). Από τα ανωτέρω συνάγεται ότι η κοινοτική μέθοδος που ακολουθείται παρουΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 68 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2008

QUO V A D I S E URO P A ?

τα θεμέλια της ολοκλήρωσης που είναι η κοινότητα δικαίου. Η συζήτηση για τις πολλαπλές ταχύτητες άρχισε μετά την πρώτη διεύρυνση το 1973. Η αρχική τοποθέτηση υπέρ της διαφοροποιημένης ολοκλήρωσης διατυπώθηκε από τον Βέλγο Πρωθυπουργό Tindemans στην Έκθεση για την Ευρωπαϊκή Ένωση που υπέβαλε το 1975 στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και συνοψίζεται στη φράση «όσες χώρες μπορούν, προχωρούν και οι υπόλοιπες ακολουθούν μόλις το επιτρέψουν οι συνθήκες». Η θέση αυτή αφήνει απλώς περιθώρια για προσωρινές παρεκκλίσεις λόγω αδυναμίας συμμετοχής σε συγκεκριμένες πολιτικές, όπως π.χ το Ευρωπαϊκό Νομισματικό Σύστημα (ΕΝΣ) που υπήρξε ο προπομπός της ΟΝΕ.(3)

κού Κόμματος, όταν τον Σεπτέμβριο του 1994 διαμόρφωσαν την πρόταση τους για την Ευρώπη του σκληρού πυρήνα (kerneuropa). Σύμφωνα με αυτήν την πρόταση ή Ένωση πρέπει να δεχτεί το ταχύτερο στους κόλπους της τις χώρες τις ΚΑΕ.(5) Ταυτόχρονα όμως, πρέπει να προωθηθεί η εμβάθυνση της ολοκλήρωσης με τις χώρες που είναι σε θέση και επιθυμούν να συμμετάσχουν στο εγχείρημα. Το 1994 κάνεις δεν είχε πιστέψει ότι στο ενιαίο νόμισμα θα συμμετείχαν τελικά ένδεκα χώρες και η πρόταση κατονόμασε πέντε χώρες κατάλληλες να συναποτελέσουν τον σκληρό πυρήνα της ευρωπαϊκής ομοσπονδίας. Στην ομιλία του στο Πανεπιστήμιο Χούμπολτ του Βερολίνου στις 12 Μαΐου 2000,ο υπουργός Εξωτερικών της Γερμανίας, Φίσερ, τροποποίησε την πιο πάνω πρόταση. Αναφερόμενος στην ανάγκη δημιουργίας μιας εμπροσθοφυλακής ή ενός «κέντρου βάρους» διευκρινίζοντας ότι αυτό θα περιλαμβάνει λίγα κράτη μέλη πιστά στα ιδανικά της Ενωμένης Ευρώπης και τα οποία θα είναι σε θέση να προωθήσουν την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Ο Φίσερ άφηνε αναπάντητα δύο καίρια ερωτήματα: αφ’ ενός ποιος θα συμμετάσχει στο εγχείρημα και αφ’ ετέρου αν το προαναφερόμενο κέντρο βάρους θα δημιουργηθεί εντός ή εκτός του πλαισίου των Συνθηκών .Στο ζήτημα πάντως της Συμμετοχής τόνισε ότι κανένα σχέδιο για την Ευρώπη δε θα επιτευχθεί χωρίς τη στενή συνεργασία μεταξύ Γαλλίας και Γερμανίας . Ανέφερε εξάλλου ως ενδεχόμενο τη συμμετοχή στο εγχείρημα των χωρών που συμμετέχουν στην ΟΝΕ, τονίζοντας όμως ότι η εμπροσθοφυλακή δεν πρέπει να είναι κλειστή. (6)

σιάζει στοιχεία συνομοσπονδίας, δηλαδή τη συνένωση μεταξύ διαφορετικών πολιτικών οργανωμένων κρατών, χωρίς αυτά να χάνουν την εθνική τους ταυτότητα ή κυριαρχία. Όμως μια τέτοια παραδοχή συνιστά μια ένωση κρατών και άρα αντίκειται στις ιδρυτικές της συνθήκες και ευρύτερο όραμα για μια ένωση λαών. Με αφετηρία τα αρνητικά αποτελέσματα σε Γαλλία και Ολλανδία για την κύρωση της Συνταγματικής Συνθήκης η Ευρώπη βρίσκεται σε μία περίοδο προβληματισμού για τη σύνταξη ενός οδικού χάρτη που άφορα το μέλλον της αλλά και τα μετέπειτα βήματα της. Φέρνοντας στο προσκήνιο προτάσεις και συζητήσεις για μορφές που στηρίζονται στην λογική της Διαφοροποιημένης Ολοκλήρωσης και προκαλούν ενδιαφέρον. Άλλες φορές εμπλουτίζοντας τη συζήτηση και άλλες φόρες προκαλώντας μάλλον, θα λέγαμε, σύγχυση στο ήδη ασαφές τοπίο που έχει δημιουργηθεί.

Η Ευρώπη των πολλών ταχυτήτων:

μέθοδος της σταδιακής επίτευξης των στόχων της ολοκλήρωσης από όλα τα κράτη ήταν ταυτόχρονα αποτελεσματική όσο καιρό η ολοκλήρωση αφορούσε σε ένα ομογενές σύνολο. Η αυξανόμενη ετερογένεια της κοινότητας ως αποτέλεσμα των διευρύνσεων κατέστησε αναγκαία την προσαρμογή της κοινοτικής μεθόδου ολοκλήρωσης σε τρόπους, ώστε τα κράτη που δεν μπορούν ή δεν θέλουν να προχωρούν με τους ρυθμούς της πλειοψηφίας να μην εμποδίζουν την πρόοδο της ολοκλήρωσης. Η θέση αυτή, αν και εκ πρώτης όψεως εμφανίζεται φιλική προς την ολοκλήρωση εμπεριέχει κινδύνους απόολοκλήρωσης. Η άκριτη αποδοχή της θα οδηγούσε σ’ ένα πολλαπλασιασμό των ειδικών καθεστώτων και εξαιρέσεων ο οποίος θα αποδυνάμωνε ένα από ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 68 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2008

Η Ευρώπη της μεταβλητής γεωμετρίας ή Ευρώπη ‘a la carte :

ύμφωνα με τη βρετανική αντίληψη, η οποία θεμελιώθηκε επιστημονικά από τον Taylor μετά την ένταξη της Βρετανίας στην κοινότητα, διαπιστώνεται πως δεν υπάρχει συναντίληψη μεταξύ των κρατών μελών και πρέπει τα κράτη που το επιθυμούν να είναι ελεύθερα ν’ αναπτύξουν συνεργασίες εντός ή και εκτός του κοινοτικού θεσμικού πλαισίου. Όπως παραδείγματος χάρη, το Συμβούλιο των σκανδιναβικών χωρών το όποιο δε συγκεντρώνει νομοθετικό μηχανισμό .Όμως εάν υιοθετήσουμε μια τέτοια πρόταση για την από εδώ και πέρα πορεία της Ευρώπης θα οδηγηθούμε στο να αποδυναμώσουμε τον στόχο της ενοποίησης.(4)

Η Ευρώπη του σκληρού πυρήνα και η Ευρώπη της εμπροσθοφυλακής:

ντίθετος προς τις βρετανικές προθέσεις ήταν οπωσδήποτε ο σκοπός των θεωρητικών του γερμανικού Χριστιανοδημοκρατι-

Η Ευρώπη των ομόκεντρων κύκλων:

έχρι τώρα οι προτάσεις για διαφοροποιημένη ολοκλήρωση που παρουσιάσαμε διαφοροποιούνται στα έξης δύο σημεία :

16 η μεν βρετανική εκδοχή συνεπαγόταν την επιλεκτική συμμετοχή των κρατών-μελών στις ευρωπαϊκές πολιτικές , εντός του θεσμικού πλαισίου της Ένωσης, ενώ η γερμανική εκδοχή συνεπαγόταν τη δημιουργία θεσμικού πλαισίου στενότερου από αυτού της Ένωσης (7). Κάτι τέτοιο όμως κατά την άποψη μας θα καταστήσει την Ένωση ένα χώρο όπου θα μπορούν να ενισχύονται κάθε είδους ηγεμονίες (οικονομικές ή πολιτικές) έναντι των μικρότερων χώρων και άρα περιθωριοποίηση των δεύτερων μέσα από θεσμοποιούμενους μηχανισμούς αυτήν την φόρα. Σύμφωνα τώρα με μια τρίτη αντίληψη, γνωστή και ως «Ευρώπη των Ομοκέντρων Κύκλων» , μπορούν να γίνουν δεκτές εξαιρέσεις από ορισμένες πολιτικές υπό τον όρο ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση θα βρίσκεται στο κέντρο της ευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής και θα εποπτεύει όλες τις επιμέρους συνεργασίες. Η αντίληψη για την Ευρώπη των ομοκέντρων κύκλών πιστώνεται στον πρώην Πρόεδρο της Επιτροπής Ντελόρ και αποτέλεσε τη βάση των μεταγενέστερων διατάξεων των συνθηκών για την ενισχυμένη συνεργασία (αναφέρομαι στη Συνθήκη της Νίκαιας). Η άποψη αυτή διασφαλίζει την ενότητα του θεσμικού πλαισίου, αλλά επιτρέπει τον πολλαπλασιασμό των διαφοροποιήσεων στο χώρο εφαρμογής των συνθηκών και μπορεί να οδηγήσει στον κατακερματισμό των πολιτικών της Ένωσης. Από την άλλη πλευρά όμως είναι προφανές πως η θέσπιση ανυπέρβλητων εμποδίων στις ενισχυμένες συνεργασίες εντός του πλαισίου της Ένωσης μπορεί να οδηγήσει τα ενδιαφερόμενα κράτη να καταφύγουν σε συνεργασίες εκτός αυτού του πλαισίου.(8) Εμβαθύνοντας θα μπορούσαμε να προσθέσουμε ότι με τις επερχόμενες διευρύνσεις ,η ανάγκη προσφυγής στις ενισχυμένες συνεργασίες ενδέχεται να καταστεί απαραίτητη έτσι ώστε να μην είναι όλοι υποχρεωμένοι να προχωρούν

QUO V A D I S E URO P A ? με το ρυθμό των βραδύτερων. Ενδεικτικά και συνοψίζοντας θα λέγαμε ότι στα υπέρ της ευελιξίας είναι ότι οι αποφάσεις μπορούν να λαμβάνονται με ευχέρεια σε μια διευρυμένη Ευρώπη δεδομένου ότι πολλά κράτη θα μπορούν να προχωρούν χωρίς να εμποδίζονται από κάποια άλλα. Με τον τρόπο αυτό επιτρέπεται η διατήρηση της δυναμικής της ευρωπαϊκής οικοδόμησης, ενώ τα κράτη αποτρέπονται να αναπτύξουν συνεργασίες έκτος πλαισίου της Συνθήκης. Όμως η ενισχυμένη συνεργασία πρέπει να εφαρμοσθεί υπό την προϋπόθεση ότι η δεύτερη ομάδα κρατών συμφωνεί να ενωθεί το συντομότερο με την πρώτη ομάδα. Πρέπει δηλαδή να είναι μια βραχυπρόθεσμη εναλλακτική λύση προκειμένου σε πρώτη φάση η διεύρυνση της Ένωσης να μην καθυστερεί το σύνολο των κρατών εκείνων που θέλουν να προχωρήσουν με πιο γρήγορους ρυθμούς (φόβος μπλοκαρίσματος μετά τη διεύρυνση που θα έχει ως αποτέλεσμα μια μη ανταγωνιστική Ευρώπη έναντι των Η.Π.Α).(9) Αυτή η ενισχυμένη συνεργασία πρέπει να αποσκοπεί σε μια μεγαλύτερη πολιτική ολοκλήρωση υπό την προοπτική μιας ομοσπονδιακής Ευρώπης. Στον αντίποδα θα μπορούσαμε να πούμε ότι η ευελιξία και οι μορφές ενισχυμένης συνεργασίας εκλαμβάνονται ως ένα μέσο αποκλεισμού ή ως μια μέθοδος αντίθετη με τις ιδρυτικές αρχές της κοινότητας που αποδυναμώνει την αλληλεγγύη μεταξύ των κρατών μελών και διαβρώνει τη θεσμική ενότητα της Ένωσης. Υπάρχει φόβος ότι η Ευρώπη θα τεθεί υπό την προεδρία διευθυντηρίου κρατών. Οι πολίτες της κρατών του Νότου εκφράζουν ειδικότερα τον φόβο ότι θα αμβλυνθούν οι διαφορές μεταξύ των προηγμένων και λιγότερο ανεπτυγμένων κρατών της Ευρώπης. Προβάλλεται έτσι ένας ριζοσπαστικός ισχυρισμός κατά της Ευρώπης “a la carte”, θεωρώντας ότι τα κράτη-μέλη που αντιτίθενται στις σημαντικές πτυχές της κοινοτικής πολιτικής πρέπει να αποχωρήσουν ολο-

κληρωτικά από την Ε.Ε. Η άποψη μας είναι σύμφωνη με αυτήν των Nelen, Alexander και Stubb οι οποίοι υποστηρίζουν ότι για να μπορέσει ή Ένωση να διατηρήσει την ικανότητα της για δράση , οι προσεγγίσεις της μεταβλητής γεωμετρίας και των πολλών ταχυτήτων , έπρεπε να ενταχθούν στο θεσμικό πλαίσιο της Ε.Ε και να υιοθετηθούν από κάποιες συνθήκες, παρά τις όποιες νομικές και πρακτικές δυσκολίες , διαφορετικά είναι βέβαιο ότι η Ε.Ε θα οδηγηθεί σε μια Ευρώπη “a la carte” εξαιτίας των πολλών προκλήσεων που έχει να αντιμετωπίσει. Ακόμα και να δημιουργηθεί ο περίφημος σκληρός πυρήνας, σκοπός αυτού πρέπει να είναι να δώσει στην Ένωση τη δυνατότητα να αναπτύξει ένα δυνατό κέντρο που να αντιμετωπίσει τις φυγόκεντρες δυνάμεις της διευρύνσεως. (10) Οι χώρες πρέπει να πείσουν όλα τα κράτη-μέλη για την πρόθεσή τους, να τους συμπεριλάβουν, μόλις ξεπεράσουν τα τυχόν προβλήματά τους. Ο σχηματισμός του πυρήνα δεν είναι αυτοσκοπός, αλλά ένα μέσο αντιμετώπισης των δυο αντιφατικών στόχων της εμβάθυνσης και της διεύρυνσης. Προσωπική μας εκτίμηση είναι ότι εάν οι ενισχυμένες συνεργασίες καθιερωθούν δεν έχει κυριαρχική σημασία. Αυτό που θα καθορίσει την μορφή της Ε.Ε. είναι η θέληση των Ευρωπαίων ηγετών αλλά και των λαών. Οι ενισχυμένες συνεργασίες προάγουν τη μετεξέλιξη της Ένωσης στη βάση που ενόψει της διεύρυνσης και των μεγάλων διαφορών σε επίπεδο οικονομικής ανάπτυξης, η δυνατότητα δημιουργίας μιας τέτοιας συνεργασίας μεταξύ minimum οκτώ κρατών (πιθανότερο είναι να δούμε ενισχυμένες συνεργασίες μεταξύ 12 κρατών του ευρώ), υποχρεώνει τις άλλες χώρες να κάνουν μεγαλύτερες προσπάθειες και ίσως άλματα προκειμένου να μπορέσουν να συμμετάσχουν στην ενισχυμένη συνεργασία.(11) Ένα πιθανό σενάριο θα μπορούσε ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 68 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2008

QUO V A D I S E URO P A ? να είναι το εξής : να έχουμε μια διευρυμένη ένωση η οποία θα δομείται από ομόκεντρους κύκλους, όπου στο εσωτερικό θα υπάρχει ο πιο σκληρός πυρήνας κρατών. Ο πυρήνας αυτών των κρατών θα είναι ιδιαίτερα δυνατός και ομοσπονδιακά δομημένος με μια εσωτερική κλειστή αγορά, ένα κοινό νόμισμα. Θα είναι μια πολιτική ένωση με μια κυβέρνηση για την οικονομική πολιτική.(12) Κατ’ αυτόν τον τρόπο σταδιακά θα μπορέσουμε να οδηγηθούμε σε μία ομοσπονδιακή λύση που θα σχηματοποιήσει ένα νέο κράτος, το Ευρωπαϊκό Ομοσπονδιακό κράτος, προσδίνοντας έτσι στην έως σήμερα Ε.Ε κύρος και δυναμική καθιστώντας αξιότιμο παίχτη και δυνατή να αναλάβει ένα κυρίαρχο και εξισορροπητικό ρόλο στο παγκόσμιο περιβάλλον.

Αντί επιλόγου

ενωμένη Ευρώπη επέδειξε ως σήμερα μια αξιόλογη πορεία και επιτεύγματα. Αυτήν τη στιγμή όμως βρίσκεται σε μια αρκετά κρίσιμη καμπή για την ίδια γι’ αυτό οι ηγέτες της πρέπει και οφείλουν στο πλαίσιο του διαλόγου που έχει ξεκινήσει, να αναλάβουν ώριμες πρωτοβουλίες και όχι λύσεις, που θα έχουν σκοπό την εκτόνωση της κρίσης. Οι πρωτοβουλίες που θα αναληφθούν θα πρέπει να διαγράφουν και να εξασφαλίζουν την μελλοντική της πορεία στρατηγικά ως ένας παγκόσμιος παίκτης που θα ηγείται των εξελίξεων και θα αποτελεί έναν πόλο ειρήνης και ανάπτυξης. Διαφορετικά φοβούμαι ότι και πάλι θα οδηγηθούμε σε δράσεις βραχύβιας λογικής με τα γνωστά αποτελέσματα. Καθώς η συζήτηση για το μέλλον της θα εκληφθεί ως μία ακόμη υπόθεση εργασίας, χωρίς να προσθέτει κάτι καινούργιο και ο διάλογος αυτός θα καταλήξει σε ένα φρικτό και άνευ ουσίας μονόλογο. Με μετάθεση της λύσης σε μια καινούργια τελικά περίοδο προβληματισμού. ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 68 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2008

Η Κοινωνία των πολιτών ως λύση για την κρίση των ευρωπαϊκών κοινωνιών

του Ιωάννη Χάσκου, Ειδικού σε θέματα ευρωπαϊκού πολιτισμού Η κρίση των εθνικών ταυτοτήτων και η παγκοσμιοποίηση και οι συνέπειες για την Ενωμένη Ευρώπη

τελευταία φάση της παγκοσμιοποίησης σχετίζεται άμεσα με «κρίση των ταυτοτήτων», που θεωρείται από πολλούς ως μια διαδικασία που λαμβάνει μέρος στις μέρες μας και σχετίζεται με την ευρύτερη αλλαγή και αποδιοργάνωση των «παλαιών ταυτοτήτων» στις σύγχρονες κοινωνίες. Ιδιαίτερα οι εθνικές - πολιτιστικές ταυτότητες σήμερα επηρεάζονται ή κα τακερματίζονται στα πολιτιστικά πεδία της τάξης, των φυλών, των εθνοτήτων. Οι εθνικές ταυτότητες που ήταν κάποτε κεντρικές, είχαν συνοχή και ήταν ακέραιες, σήμερα αποδιαρθρώνονται από τις διαδικασίες της παγκοσμιοποίησης. Είναι συνεπώς ορατό ότι αυτοί οι μετασχηματισμοί υπονομεύουν και μεταβάλλουν τις προσωπικές ταυτότητες μας, υποσκάπτοντας την αίσθηση του εαυ τού μας ως ολοκληρωμένου υποκειμένου. Έτσι βρισκόμαστε μπροστά σε μια αποδιοργάνωση του ατόμου, καθώς εκτοπίζεται από τον κοινωνικό και πο λιτιστικό του κόσμο. Σε αυτή την κρίση η Ενωμένη Ευρώπη καλείται να πάρει θέση. Δηλαδή, αυτό που αποτελεί το μείζον θέμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης σήμερα, είναι ο επαναπροσδιορισμός αυτού που ονομάζουμε Ευρωπαϊκή Ταυτότητα, με άλλα λόγια

η Ευρωπαϊκή Ένωση πρέπει να είναι η ανάκλαση της Ευρωπαϊκής Ταυτότητας. Τουτέστιν μια νέα διάρθρωση, που θα βασίζεται σε ένα ευρύ φάσμα στόχων με βασική προτεραιότητα την ευρωπαϊκή ενσωμάτωση, τον επαναπροσδιορισμό και την ταυτοποίηση του «ευρωπαϊκού εαυτού», του ήθους και ύφους της Ενωμένης Ευρώπης.

Σύνδεση πολιτικής και κοινωνίας πολιτών, η λύση στην κρίση της ένωσης

κρίση που μαστίζει την Ένωση, οφείλεται όπως όλα δείχνουν στο γεγονός ότι η Ευρώπη βασίζεται στις αξίες του μεγάλου οικονομικού κέρδους, παρεκκλίνοντας από τις σταθερές αξίες που συνθέτουν αυτό που αποκαλούμε ευρωπαϊκό πολιτισμό. Σε αυτές τις θεμελιακές αρχές θα βασισθεί η Ευρωπαϊκή Ένωση για να ξεπεράσει τη σημερινή βαθειά κρίση και περισυλλογή. Το πλεονέκτημα για να ξεπεράσει η Ένωση την κρίση βρίσκεται στον ευρωπαϊκό πολιτισμό εν γένει. Με κλειδί τον ευρωπαϊκό πολιτισμό, θα υπάρξει ο συν δυασμός της παράδοσης με την νεωτερικότητα, ομογενοποιώντας την ασυμμετρία που χαρακτηρίζει την Ένωση, εξάλλου η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν υπήρξε ποτέ μια στρατιωτική δύναμη, αυτό που την έκανε και την κάνει ισχυρή στο παγκόσμιο στερέωμα είναι οι αξίες της και η εφαρμογή τους. Για να μπορέσει η Ευρωπαϊκή Ένω-

18 ση να επαναφέρει σε ενέργεια την επαναστατική δημιουργική φαντασία, με ανοιχτό και ελεύθερο πνεύμα, εναλλακτικά οράματα και θάρρος στη επίλυση των προβλημάτων που μαστίζουν την Ένωση, πρέπει να υπάρξει ένα ρεαλιστικό σχέδιο το οποίο να συναρτά την συσσωρευμένη ιστορική εμπειρία με τις σύγχρονες εξελίξεις των καιρών. Το κράτος στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, μπορεί να προσλάβει, λιγότερο ή περισσότερο κοινωνικές ιδιότητες, αναλόγως τις δυνάμεις εκείνες της κοινωνίας που κυριαρχούν. Μέσα σ’ αυτό το περιβάλλον ο αστικός χώρος παράγει μια καινοτόμο πολιτική πρωτοβουλία, παραγόμενη σε διάφορα πεδία (κοινωνικά, εκπαιδευτικά, τεχνολογικά). Μέσα σε αυτό το περιβάλλον τα πολιτικά υποκείμενα πληθαίνουν (συνδικαλιστές, τοπική αυτοδιοίκηση, εθελοντές, ερευνητές), μέσα σε ένα νέο πλαίσιο κοινωνικής διαπραγμάτευσης, που προάγει την δημοκρατία.1 Στόχος των νέων κοινωνικών κινημάτων πρέπει είναι η δραστική μείωση της ανισότητας, καθώς και η αλλαγή του καταναλωτικού τρόπου ζωής που έχει επιβάλλει η παγκοσμιοποιημένη οικονομία. Ένα τρόπο ζωής που θα βασίζεται στην ισορροπία ανθρώπου και φύσης. Η επιτυχία των στόχων αυτών εξαρτάται άμεσα από τη συμμετοχή του πολίτη στη διαδικασία λήψης αποφάσεων. Η κοινωνία των πολιτών στην «νέα οικονομική πολιτική» αντιπαραθέτει τις νέες κοινωνικές σχέσεις και τις σχέσεις μας με την φύση. Τα κινήματα οικολογίας και αειφόρου ανάπτυξης στοχεύουν στη διεύρυνση των κοινωνικών σχέσεων με την φύση, αλλά και στην κατάργηση της κυριαρχίας του ανθρώπου πάνω στην φύση. Ο καθορισμός των κοινωνικών αυτών ρευμάτων είναι η κοινωνική, πολιτική και οικονομική αυτονομία των ατόμων στα 1 Αντιγόνη Λυμπεράκη και Αλίκη Μουρίκη (1996), Η Αθόρυβη Επανάσταση: Νέες μορφές οργάνωσης της παραγωγής και της εργασίας, Αθήνα: Gutenberg, σελ 43

QUO V A D I S E URO P A ? πλαίσια της αποκεντρωμένης κοινωνίας που θα αυτοκαθορίζεται. Στην «Ευρώπη των λαών» οι κοινωνικές πολιτικές και οι οικονομικές λειτουργίες θα ελέγχονται μέσω άμεσων δημοκρατικών διαδικασιών και συλλογικών μορφών διακυβέρνησης και διαχείρισης των λεγόμενων «εθνικών πλούτων». Οι βασικοί άξονες του ευρωπαϊκού οράματος σε μια νέα δημοκρατική Ευρώπη είναι η κοινωνική δικαιοσύνη, η αειφόρος ανάπτυξη και ο αυτοκαθορισμός των ατόμων. Η επίτευξη της «Ευρώπης των λαών» θα βασισθεί λοιπόν σε εκείνες τις πολιτικές και οικονομικές δομές που θα κάνουν δυνατή τη μείωση της εξάρτησης των περιφερειών από το κέντρο. Οι πολιτικές αποφάσεις θα βασίζονται στην αποκέντρωση με βασικό άξονα τη δημιουργία εκείνων των δομών που θα επιτρέπουν την λήψη όλο και περισσότερων αποφάσεων από την βάση, δηλαδή άμεσα από τους πολίτες της Ευρώπης. Η τεχνολογία μπορεί να καταστεί το μέσο για την όλο και λιγότερο αντιπροσώπευση και περισσότερη αμεσότητα στη λήψη αποφάσεων από τους πολίτες στο τοπικό επίπεδο, σε μία επιστροφή στις ρίζες της δημοκρατίας. Σε μια «Ευρώπη των λαών» οι επαγγελματίες πολιτικοί θα έχουν πολύ λιγότερη συμμετοχή στις αποφάσεις που θα αφορούν τους Ευρωπαίους πολίτες. Σε μια τέτοια Ευρώπη τα εθνικά κοινοβούλια και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, θα έχουν ρόλο εγγυητή της νομιμότητας και των διαδικασιών. Οι διάφορες οργανώσεις (εθελοντικές, συνδικαλιστικές, πολιτιστικές), θα έχουν ρόλο στην νέα μορφή διακυβέρνησης. Αυτό βέβαια προϋποθέτει την αλλαγή στην δομή και την λειτουργία των μέσων ενημέρωσης και επικοινωνίας, ήδη σε αυτό το επίπεδο μια αλλαγή φαίνεται να εφαρμόζεται μέσω των «blog» sites, καθώς οι πολίτες για πρώτη φορά έχουν υπό έλεγχο ένα τμήμα μαζικής ενημέρωσης, με το οποίο μπορούν να ασκούν πίεση και να εκφέρουν δημόσια τις απόψεις τους.

Σε αυτήν τη δημοκρατική ευρωπαϊκή κοινωνία, τα επίπεδα διακυβέρνησης, τοπικό, περιφερειακό, εθνικό, παγκόσμιο κ.α., θα είναι αμοιβαία και συμπληρωματικά. Ενώ παράλληλα οι θεσμοί θα έχουν την δική τους αυτονομία μέσα στις αρμοδιότητες τους. Ο πολίτης της «Ευρώπης των λαών», θα έχει την ανάλογη κουλτούρα, η οποία προϋποθέτει την μεγισ τοποίηση της πρόσβασης στις εκπαιδευτικές ευκαιρίες και τον τερματισμό συγκέντρωσης και ελέγχου της επιστημονικής και τεχνολογικής γνώσης σε μια ελίτ. Ανοικτά εκπαιδευτικά συστήματα για όλους με πολιτικές όπως η εξ’ αποστάσεως εκπαίδευση, τα σχολεία δεύτερης ευκαιρίας, επιδοτήσεις ή φορολογικές απαλλαγές για εκμάθηση ξένων γλωσσών και χειρισμό ηλεκτρονικών υπολογιστών. Όλα αυτά προϋποθέτουν ότι στην «Ευρώπη των λαών» οι τοπικές κοινωνίες θα διαθέτουν το μέγιστο δυνατό έλεγχο της κοινής τους ιδιοκτησίας, ώστε να γίνει δυνατή η οικονομική τους ανάπτυξη. Η οικονομική ανάπτυξη, όπως είναι φυσικό, συνδέεται άμεσα με την κοινωνική δικαιοσύνη. Μια δίκαιη ευρωπαϊκή κοινωνία θα αναγνωρίζει τις ιδιαιτερότητες των ατόμων και θα ικανοποιούν την αναγνώριση των ιδιαιτεροτήτων των ατόμων, των κοινωνικών ομάδων και των περιφερειών. Η κοινωνική δικαιοσύνη απαιτεί την όλο και δικαιότερη κατανομή των εισοδημάτων, καθώς και τη ριζική αναμόρφωση του εμπορίου. Ενός εμπορίου, όπου ο ρυθμιστής δεν θα είναι ο άναρχος «νόμος της αγοράς», που κυριαρχεί σήμερα με όλες τις επιπτώσεις. Η νέα εμπορική πολιτική θα εγγυάται τη δίκαιη κατανομή του εισοδήματος με πολιτικές που θα βοηθήσουν στην αύξηση της παραγωγικότητας χώρων όπου χρειάζεται ή την μείωση της ασύστολης κατανάλωσης. Ο έλεγχος της υπερκατανάλωσης θα οδηγήσει τις κοινωνίες μας σε άλλες αντιλήψεις τρόπου ζωής, πιο ανθρώπινους. Οι άνθρωποι δεν πρέπει να ζουν για να καταναλώνουν, άλλα να ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 68 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2008

QUO V A D I S E URO P A ?

ρωπαϊκή Ένωση οφείλει να αναπτύξει τις πολιτιστικές πολιτικές της και πάνω στην οποία εδράζεται η ευρωπαϊκή ταυτότητα των πολιτών της. Με βάση αυτή την πολιτική, (του σεβασμού του κάθε πολίτη), η ένωση οφείλει να βοηθήσει να διατηρηθούν οι τέχνες και οι παραδόσεις, που η καταναλωτική κοινωνίας μας δεν μπορεί να υποστηρίξει. Όπως κάθε μορφής παραδοσιακή τέχνη, που αποτελεί μέρος της πολιτιστικής κληρονομίας του κάθε τόπου (γλυπτική, ξυλογλυπτική, κέντημα, χειροποίητη ύφανση, κ.α.). Η δημιουργία σχολών για αυτές τις παραδοσιακές τέχνες, καθώς και εκθέσεων ή φεστιβάλ, με την χρηματοδότηση ενός ευρωπαϊκού οργανισμού για την προώθηση και την προστασία αυτών των τεχνών και παραδόσεων, θα ήταν μια καλή ιδέα. Είναι απαραίτητο ο πολιτισμός μας να διατηρηθεί και να προστατευθεί σε όλες του τις μορφές, αποτελώντας παράλληλα και μοχλό ανάπτυξης, για τις κοινωνίες που επιμένουν να διατηρήσουν τις πα ραδόσεις τους. Η τηλεόραση, ο κινηματογράφος και γενικότερα ο πολιτισμός αποτελούν πα ράγον τες κοινωνικό-οικονομικής ανάπτυξης και τομείς οικονομικής σπουδαιότητας κι αφετέρου η κινηματογραφική εικόνα αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο της ευρωπαϊκής ταυτότητας και κουλτούρας. Τα πολιτιστικά προϊόντα πρέπει να είναι απαραίτητα συστατικά της εθνικής ταυτότητας και αναντικατάστατο εργαλείο της εθνικής της επιβεβαίωσης. Ο ευρωπαϊκός πολιτισμός οφείλει να επιδιώκει με κάθε τρόπο να προστατεύσει την ιδιαιτερότητα της κάθε ταυτότητα από τις σειρήνες της αμερικανικής κουλτούρας οι οποίες απειλούν με πλήρη αφανισμό τις γλωσσικές και των πολιτισμικές ιδιομορφίες, ιδιαιτέρα σε οπτικοακουστικά πολιτι στικά προϊόντα. Μια ευρωπαϊκή ταυτότητα θεμελιωμένη πάνω στην αρχή της ετερότητας, στο σεβασμό της μοναδικότητας του

κάθε πολιτισμού και στην εκτίμηση και την ανεκτικότητα του διαφορετικού. Είναι ωφέλιμο να συνειδητοποιήσουμε ότι η εντατικοποίηση και ο πολλαπλασιασμός πολιτιστικών ανταλλαγών, μεταξύ των ευρωπαϊκών κοινωνιών, θα επιταχύνει τη σφυρηλάτηση ενός συλλογικού ευρωπαϊκού φαντασιακού, κοινών πολιτισμικών αναφορών και αξιών, αποτελώντας την εσωτερική ενδυνάμωση και ορμή της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Ομοίως η γλωσσική διαφοροποίηση, η γλωσσική πολυμορφία είναι σύμφυτη με τον ίδιο τον άνθρωπο και το περιβάλλον του, θα αποτελεί βασική προϋπόθεση στην «Ευρώπη των λαών». Τη γλωσσική πολυμορφία, που αποτελεί και τη μεγαλύτερη πολιτιστική πρόκληση της Ε.Ε., πρέπει να την διαφυλάξουμε ως κόρη οφθαλμού και να την αξιοποιήσουμε επικοινωνιακά και πολιτιστικά για μια αμοιβαία ουσιαστική γνωριμία των λαών της Ε.Ε. που αναγκαστικά περνά μέσα από τη γλώσσα. Γιατί η γλώσσα ενός λαού, πέρα από βασικό στοιχείο ταυτότητας, είναι συγχρόνως και αναπόσπαστο τμήμα τής πολιτιστικής κληρονομιάς του, ως ιστορία των λέξεων, ως λογοτεχνία, ως τραγούδι, ως λαϊκές αφηγήσεις, ως μέρος της επιστημονικής προόδου κάθε λαού και γενικότερα ως τρόπος έκφρασης κάθε συναισθήματος. Έτσι πρέπει να δοθούν ευκαιρίες, με τη δημιουργία ενός πανευρωπαϊκού δικτύου εκμάθησης γλωσσών, ώστε να μάθουν, ιδίως οι νέοι, περισσότερες και διαφορετικές γλώσσες της Ε.Ε., μεταξύ των οποίων, αν θέλουν, και τις γνωστές ως «ολιγότερο ομιλούμενες» γλώσσες, με κίνητρα όπως η φοροαπαλλαγή των διδάκτρων, η επιδότηση των μαθημάτων για χαμηλόμισθους κ.α.. Η γλώσσα είναι ο καλύτερος τρόπος να γνωρίσεις και να εκτιμήσεις έναν άλλο πολιτισμό, διότι μαζί με την γλωσσά αντιλαμβάνεσαι και τον τρόπο σκέψης του. Είναι λοιπόν απαραίτητη η κοινωνία των πολιτών να είναι πολύγλωσση.

καταναλώνουν για να ζουν καλύτερα. Αυτό σημαίνει ότι η κατανάλωση θα πρέπει να βασίζεται απλά στην ικανοποίηση αναγκών και όχι στην υπερκατανάλωση. Μια νέα αντίληψη που θα βοηθήσει τον κόσμο να προσδώσει αξία σε χρήσιμες δραστηριότητες όπως, πολιτιστικές, κ.α. Μια ποιοτική ανάπτυξη με κύριο άξονα τη συντήρηση των πλουτοπαραγωγικών πηγών και τη διατήρηση του περιβάλλοντος. Η οικονομική ανάπτυξη των διαφόρων περιοχών της Ευρώπης θα βασίζεται στην ικανότητα και στις δυναμικές της κάθε περιοχής. Κάθε περιοχή θα μπορεί να χρησιμοποιεί προς όφελος της τα πλεονεκτήματα της. Μέσα σε αυτό το οικονομικό κλίμα, οι διάφορες περιφέρειες θα συνεργάζονται μεταξύ τους, με στόχο την κοινή οικονομική ευημερία. Τέτοια οργάνωση θα μπορούσε να συνδέσει άμεσα πολλές υποανάπτυκτες και προβληματικές περιοχές με της αναπτυγμένες τεχνολογικά και οικονομικά περιοχές. Η αλλαγή των ευρωπαϊκών κοινωνιών θα γίνει σε πανευρωπαϊκή κλίμακα. Η «νέα Ευρώπη των λαών», προϋποθέτει κοινωνίες, όπου οι σχέσεις παραγωγής και κατανάλωσης θα μεταβληθούν προς όφελος όλων και όχι προς την συντήρηση ενός συστήματος, όπως γίνονται σήμερα. Σε αυτήν την αλλαγή το κράτος δε μπορεί εκ των προτέρων να έχει ρόλο η αλλαγή θα έλθει μέσω της πολιτιστικής επανάστασης. Το πλεονέκτημα της Ευρώπης είναι ο πολιτισμός της και μέσω του πολιτισμού της θα μπορέσει να έλθει η αλλαγή από την «Ευρώπη της μειοψηφίας», στην «Ευρώπη των λαών». Η γλώσσα, η λογοτεχνία, το θέατρο, ο κινηματογράφος, η αρχιτεκτονική, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και κάθε μορφής εικαστική τέχνη, μπορούν να αποτελέσουν μέρος της πολιτισμικής ποικιλομορφίας του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Η υπεράσπιση της πολιτισμικής διαφορετικότητας αποτελεί επιτυχώς τη βασική αρχή, γύρω από την οποία η ΕυΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 68 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2008

20 Για να το επιτύχει αυτό ο ευρωπαϊκός πολιτισμός, οφείλει να είναι προσιτός σε όλους, μέσω συγκεκριμένων δράσεων, όπως: οργάνωση διαδραστικών πολιτιστικών, εκδηλώσεων κάθε είδους, σε κάθε γωνία της Ένωσης, ώστε οι πολίτες να έρθουν σε όσο το δυνατόν μεγαλύ τερη επαφή με τους επιμέρους εθνικούς πολιτισμούς. Τη δημιουργία μιας ενιαίας αγοράς πολιτιστικών αγαθών καθώς την πολιτιστική συνεργασία μεταξύ εθνών, περιφερειών, ακόμα και χωριών και γειτονιών. Ο πολιτισμός μπορεί να οδηγήσει περιοχές πόλεων που σήμερα αποτελούν «γκέτο» μεταναστών, σε παραγωγικές περιοχές εμπλουτισμού του επιμέρ ους τοπικού και εθνικού πολιτισμού, βοηθώντας τα αισθήματα αλληλοκατανόησης και συμβίωσης, αλλά και της ελευθερίας ανάμεσα στις μειονότητες. Γι’ αυτό είναι απαραίτητο να βοηθηθούν οι κάθε μορφής μειονότητες ώστε να εκφραστούν. Σημαντικό βήμα σε αυτή την κατεύθυνση πρέπει να αποτελέσει η οικονομοτεχνική βοήθεια σε κάθε μορφής πολιτιστικό σύλλογο καθώς και η δημιουργία ραδιοφωνικών σταθμών, εφημερίδων, περιοδικών ακόμα και τηλεοπτικών προγραμμάτων που θα βοηθούν αυτές τις μειονότητες, (πολιτιστικες, εθνικές ή γλωσσικές) να εκφρασθούν όπως επιθυμούν. Σε μια «Ευρώπη των λαών», τα έθιμα και οι ιδιαίτερες παραδόσεις κάθε περιο χής θα προωθούνται και θα προβάλονται, αναδεικνύοντας την πολιτισμική ποικιλομορφία των λαών της Ευρώπης, σε αντιδιαστολή με την επιβαλλόμενη ομογενοποίηση της παγκοσμιοποίησης. Σε αυτό το υγιές πολιτιστικό περιβάλλον, η τηλεόραση δεν θα είναι μέσο προώθησης του υπερκαταναλωτικού παγκοσμιοποιημένου πρότυπου. Αλλά ένα μέσο προώθησης της κοινής ευρωπαϊκής συνείδησης. Σ’ αυτό θα μπορούσε να βοηθήσει η δημιουργία ενός ευρωπαϊκού καναλιού, με υπότιτλους σε όλες τις γλώσσες, το οποίο θα εκπέμπει πολυπολιτισμικά προγράμματα ακόμα

QUO V A D I S E URO P A ? και ταινίες που θα προάγουν την αρμονική συμβίωση των ευρωπαίων λαών. Η εκπαίδευση, ένας άλλο τομέας του πολιτισμού, μπορεί να βοηθήσει σημαντικά την «κοινωνία των πολιτών». Η εκπαίδευση στην «Ευρώπη των λαών», πρέπει να στοχεύει στην εξισορρόπηση της κοινωνικής ανισότητας στην πρόσβαση στην εκπαίδευση, η προώθηση της εκπαίδευσης ενηλίκων και της διά βίου εκπαίδευσης. Επίσης πρέπει να ενθαρρυνθεί η κινητικότητα καθηγητών και φοιτητών μεταξύ πανεπιστημίων και ερευνητικών ιδρυμάτων σε όλη την Ευρώπη. Παράλληλα είναι απαραίτητο η δημιουργία ενός πανευρωπαϊκού πισ τοποιητικού προσόντων, ώστε να αποδεσμευτούν οι πολίτες από μια κατάσταση αποκλεισμού, που βιώνουν πολλοί άνθρωποι με πολλές ικανότητες, αλλά χωρίς πτυχίο, η «Ευρώπη των λαών» πρέπει να είναι μια Ευρώπη που θα αποκλείει τους αποκλεισμούς και θα επιδιώκει την ανάπτυξη δεξιοτήτων, τη δημοκρατική συμμετοχή και κοινωνική ένταξη που κάθε ένας δικαιούται, πολύ περισσότερο οι ευάλωτες κατηγορίες πολιτών. Όλα τα προγράμματα, εκπαιδευτικά και άλλου είδους, που απευθύνονται στους νέους της Ευρώπης, συμ βάλλουν στη διαμόρφωση μίας γενιάς που βιώνει τι σημαίνει να είσαι ενεργό μέρος της ευρωπαϊκής συλλογικότητας και αρχίζει να αντιλαμβάνεται ότι υπάρχει η δυνατότητα συμμετοχής της στις διαδικασίες της Ενωμένης Ευρώπης Ιδιαίτερα ένας συγκεκριμένος τομέας της εκπαίδευσης, η διδαχή της ιστορίας, μπορεί να αποτελέσει μέσο για την απαλοιφή των ιστορικών και εθνικών διχασμών, που η ιστορία των πολιτικών ελίτ διαιωνίζει. Η εγκατάλειψη της γραμμικής εξέλιξης στην ιστορία επιφέρει γενικότερες αλλαγές. Η ιστορία πλέον δεν αντιμετωπίζεται «ως ενιαία» στην βάση. Τα εθνολογικά στοιχεία των πληθυσμών παραμερίζονται. Έτσι εγκαταλείπεται και η πίστη της ανωτερό τητας των ευρωπαϊκών εθνών και κουλ-

τούρας. Συνεπώς «η ιστορία λαών», δεν θα ασχολείται με ένα κράτος ή έθνος, αλλά θα είναι υπερεθνική. Στην «Ευρώπη της κοινωνίας των πολιτών» οι χριστιανικές εκκλησίες έχουν και αυτές ρόλο. Διότι είναι αναπόσπαστα τμήματα του πολιτισμού μας και μπορούν να μετασχηματιστούν μέσα από τις κοινωνικές απαιτήσεις. Η κοινωνία των πολιτών θα απαιτήσει και τελικά θα μπορέσει να καταφέρει να μετασχηματίσει τις ευρωπαϊκές εκκλησιές σε φορείς αγάπης και ενότητας. Ο χριστιανισμός στην Ενωμένη Ευρώπη των πολιτών, έχει ένα ευρύ ρόλο. Σε μια κοινωνία πολιτών η εκκλησία δεν θα αποτελεί τον ηθικό νομιμοποιητή μιας μειοψηφίας διοικούντων, όπως γίνεται σήμερα. Αλλά θα αποτελεί το στήριγμα της πλειοψη φίας. Έτσι οι χριστιανικές εκκλησίες θα αφουγκραστούν τις φωνές των λαών για ειρηνική συνύπαρξη με τις άλλες θρησκείες. Συνεπώς θα διαδραματίσουν ένα πολύ σημαντικό ρόλο στην προώθηση του διαλόγου με τον ισλαμικό κόσμο και στην περαιτέρω βελτίωση των σχέσεων σε μια κρίσιμη περίοδο. Οι χριστιανικές εκκλησίες μέσω των ισχυρών κοινωνικών ερεισμάτων που διαθέτουν στις ευρωπαϊκές κοινωνίες είναι σε θέση να επηρεάσουν σημαντικά, θετικά ή αρνητικά, στερεότυπα διακρίσεων ανάμεσα σε άντρες και γυναίκες, ομοθρήσκους και αλλόθρησκους, «ξένους» και «δικούς» μας, «λευκούς» και «έγχρωμους». Ως εκ τούτου σε μία «ενωμένη Ευρώπη των λαών», θεσμοί που σήμερα έχουν τον κυρίαρχο ρόλο στις κοινωνίες μας (όπως θρησκεία, νομοθεσία, λογοτεχνία, τέχνες κ.α.), θα αποτελούν την κινητήρια δύναμη μετεξέλιξης και προόδου. Ως ακολούθως η κουλτούρα θα αποβάλει την παλιά έννοια της, δεν θα ορίζεται ως ο αισθητικός χώρος μιας προνομιακής ελίτ, αλλά το σύνολο διαβίωσης των ευρωπαίων πολιτών. Κάτω από ένα αρμονικό κοινό ευρ ωπαϊκό πολιτισμό με πολλά επιμέρους τοπικά, περιφερειακά και εθνικά στοιχεία. ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 68 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2008

QUO V A D I S E URO P A ?

Η Ευρωπαϊκή Προοπτική μετά τη Λισσαβόνα του Δημήτρη Ν. Χρυσοχόου, Αναπληρωτή Καθηγητή Πανεπιστημίου Κρήτης

ν και ατελέσφορο, το πρόσφατο συνταγματικό εγχείρημα της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε) οδήγησε σε έναν γόνιμο δημόσιο προβληματισμό γύρω από το πολιτικό μέλλον της Ευρώπης. Το τελικό αποτέλεσμα της πρόσφατης αναθεωρητικής διαδικασίας ήταν η «διάσωση» σειράς θεσμικών μεταρρυθμίσεων που προέβλεπε η Συνταγματική Συνθήκη στη Συνθήκη της Λισσαβόνας (ΣτΛ), η οποία υπεγράφη στις 13 Δεκεμβρίου 2007 και αναμένεται να τεθεί σε ισχύ την 1η Ιανουαρίου 2009, δηλαδή πριν από τη νέα σύνθεση της Επιτροπής και του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Αξίζει εδώ να σημειωθεί ότι, πλην της Ιρλανδίας, όλα τα υπόλοιπα κράτη-μέλη προτίθενται να επικυρώσουν τη νέα Συνθήκη μέσω της συμβατικής κοινοβουλευτικής οδού προς αποφυγήν του παραδείγματος των απορριπτικών δημοψηφισμάτων στη Γαλλία και την Ολλανδία, όπως έλαβαν χώρα τον Μάϊο και τον Ιούνιο του 2005 αντίστοιχα. Ανιχνεύοντας κανείς την ποιοτική συμβολή της ΣτΛ στη θεσμική και πολιτική εξέλιξη της ευρωπαϊκής συγκρότησης, προβάλλει για πρώτη ίσως φορά η εικόνα ενός τελικού ενοποιητικού προϊόντος: η σημερινή Ε.Ε, έχοντας μόλις υπερβεί τη σημαντικότερη κρίση της πεντηκονταετούς ιστορίας της, κλείνει με τη νέα Συνθήκη ένα μεγάλο κύκλο συστημικών μεταβολών. Πώς μπορούμε, όμως, να απεικονίσουμε εννοιολογικά το διαφαινόμενο τελικό προϊόν; Μια πιθανή απάντηση είναι ότι η ΣτΛ αποτυπώνει την πολιτική φύση της Ε.Ε ως θεσμοθετημένου συστήματος οργανωμένης ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 68 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2008

συγκυριαρχίας ή, ακριβέστερα ίσως, «συναρχίας». Λόγω, όμως, της έντονης κατά την τελευταία τουλάχιστον δεκαετία πολιτικοποίησης της ενοποιητικής άσκησης, αλλά και της παράλληλης αποδυνάμωσης της κάποτε επαρκούς «συγκαταβατικής συναίνεσης» των ευρωπαϊκών κοινωνιών, το όραμα για τη διαμόρφωση μιας κοινής δημόσιας σφαίρας αναδεικνύεται ως η πλέον κρίσιμη επιλογή για την Ευρώπη. Αναφορικά με τα ποιοτικά χαρακτηριστικά της ΣτΛ, θα έλεγε κανείς ότι η «υπόσχεση» της Λισσαβόνας αναφέρεται στην ανάγκη συγκερασμού της εύρυθμης θεσμικής λειτουργίας της Ε.Ε των 27 με παράλληλη ενίσχυση των αρμοδιοτήτων των κοινών θεσμών και, εν γένει, της Κοινοτικής Μεθόδου. Μια πρώτη γενική διαπί-

στωση γύρω από την ταυτότητα της ΣτΛ, η οποία τροποποιεί χωρίς να ενοποιεί τις Συνθήκες και, άρα, χωρίς να τις καθιστά περισσότερο εύληπτες ή προσιτές στους πολίτες, είναι ότι αποφεύγει τους συνταγματικούς συμβολισμούς της Συνταγματικής Συνθήκης, χωρίς να μεταβάλλει τις υφιστάμενες θεσμικές ισορροπίες. Ειδικότερα: 44 Καταργεί το σύστημα της «κυκλικής» προεδρίας ανά εξάμηνο και θεσμοθετεί θέση μονίμου Προέδρου του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου με θητεία 2,5 χρόνια. 44 Εισάγει από το 2017 μια απλουστευμένη διαδικασία ειδικής πλειοψηφίας, που απαιτεί το 55% των κρατώνμελών με αντιστοιχία πληθυσμού στο 65%. 44 Προνοεί μετά το 2014 ο αριθμός

22 των Επιτρόπων να μειωθεί στα 2/3 του αριθμού των κρατών (15 από 27), και υιοθετεί την αρχή της εναλλαγής. 44 Επαναπροσδιορίζει το ρόλο του Ύπατου Εκπροσώπου για θέµατα εξωτερικής πολιτικής και ασφάλειας, θέση που συγχωνεύεται με αυτή του Επιτρόπου για τις Εξωτερικές Σχέσεις, αποφεύγοντας τη θέσπιση Υπουργού Εξωτερικών Ε.Ε. 44 Καθιερώνει ρήτρα αμοιβαίας συνδρομής και θεσπίζει Υπηρεσία Ευρωπαϊκής Εξωτερικής Δράσης για την υποστήριξη του Ύπατου Εκπροσώπου. 44 Καταργεί την αρνησικυρία σε περίπου 40 περιπτώσεις, όπως στους τομείς καταπολέμησης της τρομοκρατίας, του οργανωμένου εγκλήματος και της παράνομης μετανάστευσης (κρίσιμη εδώ είναι η επέκταση της δικαιοδοσίας του ΔΕΚ, με πρόνοια για αναβολή απόφασης αν ένα κράτος-μέλος θεωρήσει ότι αυτή η απόφαση αντιβαίνει σε θεμελιώδεις αρχές του δικαστικού του συστήματος με πρόνοια αυτόματης παραπομπής στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο). Εξαιρούνται η Βρετανία και η Ιρλανδία (μετανάστευση, σύνορα, αστυνομική και ποινική συνεργασία) μέσω μιας νέας διαδικασίας προεπιλογής. 44 Αποδίδει νομική ισχύ στον Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων, με τα θεμελιώδη δικαιώματα να αναγνωρίζονται πλέον ως μέρος των γενικών αρχών του δικαίου της Ε.Ε, χωρίς όμως να ενσωματώνει το Χάρτη στη νέα Συνθήκη. 44 Αναβαθμίζει τη διαδικασία τήρησης της αρχής της επικουρικότητας, με τα εθνικά κοινοβούλια να αποκτούν το δικαίωμα να προβάλλουν αντίρρηση σε πρόταση νομοθετικής πράξης της Επιτροπής μέσω αιτιολογημένης γνώμης, αναγκάζοντας την Επιτροπή να επανεξετάσει το

QUO V A D I S E URO P A ?

“

Η σημερινή Ε.Ε,

έχοντας μόλις υπερβεί τη σημαντικότερη κρίση της πεντηκονταετούς ιστορίας της, κλείνει με τη νέα Συνθήκη ένα μεγάλο κύκλο συστημικών μεταβολών.

”

σχετικό σχέδιο νόμου.

44 Επεκτείνει την εφαρμογή της διαδι-

κασίας συναπόφασης σε κρίσιμους τομείς όπως αυτοί των εσωτερικών υποθέσεων και δικαιοσύνης. 44 Προβαίνει στην απόδοση ενιαίας νομικής προσωπικότητας στην Ε.Ε. 44 Θεσπίζει ρήτρα εξόδου αν ένα μέλος επιθυμεί να αποχωρήσει από την Ε.Ε. 44 Ταξινομεί τις αρμοδιότητες σε αποκλειστικές, συντρέχουσες, υποστηρικτικές. 44 Απλοποιεί την ενεργοποίηση των ενισχυμένων συνεργασιών και προβλέπει ότι για τη μόνιμη διαρθρωμένη συνεργασία απαιτείται ειδική πλειοψηφία. Αναφορικά με την αποτύπωση μιας συνολικής εικόνας της Ε.Ε, ακόμη και μετά τη ΣτΛ, θα εξακολουθήσει να αποτελεί ένα υβριδικό μόρφωμα, αποδίδοντας με τον τρόπο αυτό νέο πολιτικό (ή ακόμη και πολιτειολογικό) περιεχόμενο στην έννοια της συναρχίας: στη συγκρότηση, δηλαδή, βάσει της αρχής της πολιτικής συνδιάθεσης, μιας κοινότητας συγκυρίαρχων δρώντων. Με την Ε.Ε, όμως, να μην εμφο-

ρείται στο βαθμό ενδεχομένως που θα όφειλε από τη λογική της «φυγής προς τα εμπρός», προβάλλει η ανάγκη διασφάλισης ενός συνεκτικού θεσμικού ιστού με αυξημένες όμως εγγυήσεις συμμετοχής των ευρωπαίων πολιτών στο δημόσιο βίο της Ε.Ε. Αν στόχος μας είναι η ενίσχυση των συμμετοχικών αρετών της ενοποίησης, προκύπτει η ανάγκη για μια συζήτηση in tandem με τις ευρωπαϊκές κοινωνίες, προκειμένου να αναδειχτούν νέες ποιοτικές επιλογές για το μέλλον της Ε.Ε ως κοινότητας αξιών, στη βάση ενός κοινού δημόσιου πολιτισμού. Αυτό θα συνέδεε την ενοποίηση με νέες κατηγορίες «διακυριαρχικής» οργάνωσης, επαναφέροντας στη συζήτηση την ανάγκη κατανόησης της Ε.Ε ως «μεταπολιτειολογικής» τάξης. Ως συναρχία, η Ε.Ε δεν συνιστά έναν νέο τύπο κράτους πέραν ή εις βάρος του εθνικού, ούτε συντείνει σε μια ενιαία δημόσια εξουσία. Κι αυτό γιατί εδράζεται σε πολιτειακά διακριτούς και ιστορικά διαμορφωμένους λαούς: σε ένα πλαίσιο συνδιαμόρφωσης κοινών «τόπων» που επιτρέπουν την άσκηση μιας κοινής ευρωπαϊκής κυριαρχίας.

Ενδεικτική βιβλιογραφία J. Habermas, Ο Μεταεθνικός Αστερισμός, Αθήνα: Πόλις, 2003. Ν. Μαραβέγιας και Μ. Ι. Τσινισιζέλης (επιμ.), Η Νέα Ευρωπαϊκή Ένωση: Οργάνωση και Πολιτικές, Αθήνα: Θεμέλιο, 2007. Κ. Α. Στεφάνου et al. (επιμ.), Εισαγωγή στις Ευρωπαϊκές Σπουδές: Ενοποιητική Δυναμική, Διακυβέρνηση, Δικαιοταξία, Αθήνα: Ι. Σιδέρης, 2006. Δ. Θ. Τσάτσος, Ευρωπαϊκή Συμπολιτεία, 2η έκδοση, Αθήνα: Καστανιώτης, 2007. Z-M. Ferry, Το Ζήτημα του Ευρωπαϊκού Κράτους, Αθήνα: Παπαζήσης, 2006. Δ. Ν. Χρυσοχόου, Σχεδίαση Μετακρατικής Πολιτείας, Αθήνα: ΠαπαζήΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 68 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2008

Δ Ι Α Δ Ι Κ ΤΥ Ο

Η κοινωνία πολιτών, επιχειρηματικός, ανταγωνιστικός και βιώσιμος συνεταίρος στον ευρυζωνικό κόσμο του Δρ Νίκου Γιαννή, Καθηγητή ευρωπαϊκής πολιτικής, Αναπλ. Βουλευτή Περιφέρειας Αττικής

Εισαγωγή. Με βάση το άρθρο 5 παρ. 2 του ελληνικού Συντάγματος: «Καθένας έχει δικαίωμα συμμετοχής στην Κοινωνία της Πληροφορίας. Η διευκόλυνση της πρόσβασης στις πληροφορίες που διακινούνται ηλεκτρονικά, καθώς και της παραγωγής, ανταλλαγής και διάδοσής τους αποτελεί υποχρέωση του Κράτους». Πρώτον: Τι είναι η Κοινωνία Πολιτών. Δεύτερον: Κοινωνία Πολιτών και ευρυζωνικότητα. Τρίτον: θέματα ευρυζωνικού προσανατολισμού για την Κοινωνία Πολιτών. Τέταρτον, «ευρυζωνικά» συμπεράσματα Κοινωνίας Πολιτών. σης, 2007. 1. Τι είναι η Κοινωνία Πολιτών The world is a dangerous place, not because of those who do evil, but because of those who look on and do nothing - Albert Einstein Καταρχήν να δώσουμε έναν ορισμό της Κοινωνίας Πολιτών: η Κοινωνία Πολιτών είναι ο αυτοτελής χώρος μεταξύ της ιδιωτικής σφαίρας (προσωπικής-οικογενειακής ζωής και ιδιωτικής οικονομίας) και των επίσημων πολιτικών θεσμών μιας κοινωνίας, τους οποίους αναπόδραστα συμπληρώνει χωρίς να υποκαθιστά, μέσα στον οποίο διασφαλίζεται η ποιότητα και το βάθος μιας συμμετοχικής και αλληλοελεγχόμενης δημοκρατίας και καταξιώνεται ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 68 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2008

ένα κοινωνικώς υπεύθυνο και ατομικώς ανεξάρτητο άτομο, με πλήρη συνείδηση της οικουμενικότητας των κοινών προβλημάτων, της τοπικότητας της συλλογικής μας δράσης και του φθαρτού άρα ηθικού προορισμού του καθενός μας, ένας συνειδητός και ενεργός όχι απλώς ανά τετραετία πολίτης1. Η Κοινωνία Πολιτών ως τρίτος τομέας της οικονομίας συμμετέχει στην παραγωγή πλούτου. Ενώ στις ΗΠΑ κυμαίνεται μεταξύ 12-14% του ΑΕΠ, συμπεριλαμβάνοντας τους μη κρατικούς και μη κερδοσκοπικούς φορείς ανώτατης εκπαίδευσης, τους αντίστοιχους φορείς υγείας, έρευνας, προστασίας του περιβάλλοντος κ.α., στη Γαλλία, Γερμανία και Ιταλία κυ1 Νίκος Γιαννής, «Τι είναι η κοινωνία πολιτών», Κίνηση Πολιτών, 2002.

μαίνεται περί το 4%, ενώ στην Ελλάδα εν απουσία σχετικής μελέτης φαίνεται πως δεν ξεπερνά το1-1,5%. Οι πολίτες στην κοινωνία πολιτών δεν είναι ούτε πελάτες ούτε, ακόμη χειρότερα, θεατές, είναι ενεργά κύτταρα στο πλαίσιο μιας καθημερινής δημοκρατίας. Γιατί η δημοκρατία, όπως και η αλήθεια, περισσότερο κι από τη διαστρέβλωση κινδυνεύει από τη σιωπή. Οι πολίτες της Κοινωνίας Πολιτών είναι φορείς δικαιωμάτων αλλά και υποχρεώσεων, τις οποίες οι πολίτες εκπληρώνουν στον μέγιστο δυνατό βαθμό ενσυνείδητα. Αν η αγορά περιέχει μια έκφραση –έστω έμμεσου- καταναλωτικού καταναγκασμού και το κράτος μια έκφραση -έστω έμμεσου- νόμιμου καταναγκασμού, τότε η Κοινωνία Πολιτών είναι ένας αδιάκοπος άμεσος αγώνας του νου και της καρδιάς ενάντια σε κάθε μορφή καταναγκασμού. Η κοινωνία πολιτών επιτελεί τέσσερις λειτουργίες: (1) Άμεση συμμετοχή στην αντιμετώπιση και επίλυση προβλημάτων. Συνεισφορά στην προαγωγή κοινωφελών στόχων με αποτελεσματικότητα, ταχύτητα και υψηλή διαφάνεια. Συμβολή στη διατήρηση και βελτίωση του ανθρωπογενούς και του φυσικού περιβάλλοντος δια της προσφοράς

24 κυρίως κοινωνικών και περιβαλλοντικών υπηρεσιών. Υποκατάσταση ή συμπλήρωση λειτουργιών της πολιτείας (ό,τι δεν θέλει ή δεν μπορεί να κάνει το κράτος). (2) Άσκηση επιρροής ως προς τη λήψη και την εφαρμογή αποφάσεων. Έλεγχος εκείνων που λαμβάνουν ή εφαρμόζουν αποφάσεις, πίεση για λήψη νομοθετικών μέτρων ή αλλαγή του νόμου και ρύθμιση τομέων και θεμάτων, απαίτηση εφαρμογής του νόμου με έμφαση στην επιλεκτική επίκλησή του από τους ισχυρούς ή από όσους ενδιαφέρονται μόνο για το συμφέρον τους. (3) Δεξαμενή σκέψης, καινοτομικών, πρακτικών, εποικοδομητικών ιδεών και προτάσεων, οι οποίες είναι πολύ πιο δύσκολο να γεννηθούν μέσα στα κόμματα υπό καθεστώς περιορισμένης ελευθερίας έκφρασης και στη δημόσια γραφειοκρατία που υπερασπίζεται κεκτημένα, κινείται δια της αδράνειας, αποστρέφεται το καινούριο και την ευθύνη. (4) Επιμορφωτική αποστολή και παιδαγωγικός ρόλος που αν και πιο μακροπρόθεσμης απόδοσης προσφέρουν νέα θετικά πρότυπα και είναι σε θέση να επιδρούν στην αλλαγή της νοοτροπίας και της συμπεριφοράς των ανθρώπων.

2. Κοινωνία Πολιτών και ευρυζωνικότητα (1) Καθολική υπηρεσία. Η Εθνική Επιτροπή Τηλεπικοινωνιών και Ταχυδρομείων και οι πάροχοι, με πρώτο τον ΟΤΕ, οφείλουν να αντιληφθούν το γρήγορο Ίντερνετ ως καθολική υπηρεσία. Ν’ αποτελεί δηλαδή υποχρέωση για την πολιτεία και ατομικό δικαίωμα, αναγόμενο στη συνταγματική ισότητα, για όλους όσους κατοικούν ή διαμένουν στην Ελλάδα. Δικαίωμα στην πληροφόρηση, τη διάδοση και τη δημι-

Δ Ι Α Δ Ι Κ ΤΥ Ο

“

Τόσον όσον αφορά την ηλεκτρονική διακυβέρνηση, όσο και όσον αφορά την ηλεκτρονική δημοκρατία, ο ρόλος των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων σήμερα ενδυναμώνεται και αποκτά αυθυπαρξία.

”

ουργία. Το κόστος παραμένει μεγάλο στην Ελλάδα και πρέπει να μειωθεί. (2) Διαβούλευση. Η ενεργός και συνεχής συμμετοχή των ΜΚΟ στη Διαβούλευση για την Ψηφιακή Στρατηγική στην Ελλάδα και ευρύτερα στη διαμόρφωση της κοινωνίας της πληροφορίας στο ευρωπαϊκό και το διεθνές πλαίσιο (3) Κίνητρα. Πολιτικές κινήτρων ή διευκόλυνσης από τις αυτοδιοικητικές, εθνικές και ευρωπαϊκές αρχές. Μειωμένα κοστολόγια σύνδεσης στο διαδίκτυο. (4) Επικοινωνία με το δημόσιο. Καλύτερη διάδραση με τις δημόσιες υπηρεσίες και οργανισμούς διαμέσου της βελτίωσης της ψηφιακής διακυβέρνησης από την πλευρά του κράτους. Π.χ. διαδικτυακή έκδοση τιμολογίων – αποδείξεων και άλλων παραστατικών από το κράτος. (5) Ακώλυτη πρόσβαση στα ΦΕΚ. Να εισαχθεί η δυνατότητα αναζήτησης με λέξεις – κλειδιά καθώς και εκτύπωσης των ΦΕΚ που περιλαμβάνουν νόμους και διατάγματα και που εκδίδονται από το Εθνικό Τυπογραφείο. Αυτό θα συμβάλλει στη βελτίωση της διαφάνειας και της λογοδοσίας. Επίσης συνιστά έμπρακτη εφαρμογή της αρχής πως ο πολίτης γνωρίζει τον νόμο και ως υπηρεσία περιέχεται στη φορο-

λογική του υποχρέωση, επιτρέποντας και στον οικονομικά αδύνατο να έχει πρόσβαση σε αυτό που δεν του επιτρέπεται να μην γνωρίζει. (6) Κατάρτιση και αντεπίθεση. Παροχή βασικών γνώσεων της ψηφιακής τεχνολογίας και επικοινωνίας προς τους πολίτες, ιδιαίτερα στους διαθέσιμους ενεργούς πολίτες και τα στελέχη των ΜΚΟ, καθώς και στα άτομα πάνω από κάποια ηλικία, ο αναλφαβητισμός των οποίων επιδεινώνει το ισοζύγιο της προσφοράς τους στα κοινά αλλά και της δημιουργικότητας κατά τη συντάξιμη περίοδο της ζωής. Να γίνει υποχρεωτική η χρήση του σε ορισμένες λειτουργίες επικοινωνίας με το δημόσιο, μετασχηματίζοντας έτσι ολόκληρη την κοινωνία. (7) Γονεϊκός έλεγχος. Χρηστικές δυνατότητες στους γονείς να ελέγχουν την πρόσβαση των παιδιών τους σε υπηρεσίες που απευθύνονται αποκλειστικά σε ενήλικες, μέσω υπηρεσιών γονικού ελέγχου, ελέγχουν τις κλήσεις των παιδιών τους προς τηλεφωνικούς αριθμούς προστιθέμενης αξίας. Η ΚΟΣΜΟΤΕ, ο “Ελληνικός Κόμβος για την Ασφαλή χρήση του Διαδικτύου” www.saferinternet.gr, και η κάρτα safe click της AltecTelecoms έχουν πολύτιμο έργο να επιδείξουν εν προκειμένω, αν και η απόσταση που μένει για να διανυθεί είναι μεγάλη. (8) Η προστασία των προσωπικών δεδομένων, της ιδιωτικής ζωής, η ενίσχυση της ασφάλειας των συναλλαγών, η προστασία των πνευματικών δικαιωμάτων των συγγραφέων και δημιουργών και η μη διακίνηση αρχείων προσβλητικών για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, ώστε να μειωθεί η ανασφάλεια, τα αρνητικά στερεότυπα ή και οι δεισιδαιμονίες οι σχετικές με τις νέες τεχνολογίες και να αυξηθεί η εμπιστοσύνη και η θετική στάση στο μέσον που βρίσκεται πλέον σε φάση υψηλής διείσδυσης, φιλικότητας και εκλαΐκευσης ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 68 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2008

Δ Ι Α Δ Ι Κ ΤΥ Ο (9) Η δημιουργία Πύλης Λογοδοσίας Δημοσίων Πολιτικών (Public Accountability Portal for Citizens) στο πλαίσιο π.χ. του Έργου Πολιτών. Να αναρτήσουμε στο διαδίκτυο όλες τις δημοσιοποιήσιμες ωστόσο μη εύκολα προσβάσιμες πληροφορίες του δημοσίου και ταυτόχρονα να υποχρεώσουμε όλες τις δημόσιες υπηρεσίες να απελευθερώσουν στον κυβερνοχώρο την καθημερινή εργασία τους, τις υπηρεσίες που παρέχουν, τις επιλογές προμηθευτών και αναθέσεις έργων, την κατανομή του προσωπικού, τα καθήκοντα και τις ενέργειες κάθε υπαλλήλου κ.λπ. με βάση τους ισχύοντες νόμους και κανόνες. (10) Government’s Digital Task Force. Να ενισχυθεί η συλλογική λειτουργία της κυβέρνησης με τη δημιουργία μιας πολυδύναμης ηλεκτρονικής γραμματείας της κυβέρνησης, η οποία θα μπορεί να εξασφαλίσει αφενός τη συστηματική παρακολούθηση και ενότητα όλων των πεδίων των δημοσίων πολιτικών, αφετέρου τη διασφάλιση της απαιτούμενης σήμερα ενημέρωσης των πολιτών, της κοινωνικής διαβούλευσης και συναίνεσης. Οι δημόσιες πολιτικές καλό θα ήταν να ομαδοποιηθούν κατ’ αναλογία σε γενικές γραμμές με την κατανομή της ύλης των ευρωπαϊκών πολιτικών (Επίτροπος-Υπουργός, Γεν.Δ/νση ΕπιτροπήςΥπουργείο), δεδομένου ότι η ενεργός συμβολή στη διαμόρφωση πολιτικών στο πλαίσιο της ΕΕ αποτελεί σήμερα προϋπόθεση επιτυχούς άσκησής τους και στην Ελλάδα. Μια τέτοια προσαρμογή της κυβερνητικής λειτουργίας θα είχε ως κεντρικό άξονα την ηλεκτρονική διακυβέρνηση.

3. Θέματα ευρυζωνικού προσανατολισμού για την κοινωνία πολιτών Οι δύο στρατηγικοί στόχοι της ψηφιακής στρατηγικής, η παραγωγικόΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 68 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2008

“

Εκτός από την παραδοξότητα να γράφει κάποιος σε blog το πόσο επικίνδυνο μπορεί να γίνει το διαδίκτυο, αναιρώντας έτσι την ίδια του την ύπαρξη, φαίνεται ότι η ανάπτυξη και των ελληνικών ιστολογίων άρχισε να ενοχλεί χώρους εξουσίας - δημόσιους και ιδιωτικούς, πολιτικούς και επιχειρηματικούς.

”

τητα και η ποιότητα ζωής, ανάγονται στον πολίτη και συνακόλουθα σε όλες τις ανάγκες, απαιτήσεις και προσδοκίες του. Έτσι το κύριο στοιχείο που πρέπει να υποστηρίζει τους δύο αυτούς στρατηγικούς στόχους της ψηφιακής στρατηγικής, αφορά την ισχυροποίηση του πολίτη και των οργανώσεων του (ΜΚΟ), αφενός κατά τη χρήση προηγμένων ψηφιακών υπηρεσιών που αυτός κάνει και από τις οποίες επωφελείται, αφετέρου από τη συμμετοχή του στον διάλογο και τη διαμόρφωση δημοσίων επιλογών στην τοπική, στην εθνική και τέλος στη διεθνή/υπερεθνική κλίμακα. Αυτές οι λειτουργίες συντελούνται διαμέσου (1) της ηλεκτρονικής διακυβέρνησης (e-governance) και (2) της ψηφιακής δημοκρατίας (e-democracy). Ως ηλεκτρονική διακυβέρνηση ορίζουμε μια πλήρη οργανική και λειτουργική μεταρρύθμιση του κράτους. Η ανάπτυξη και διάδοση της ηλεκτρονικής διακυβέρνησης είναι ιδιαίτερα σημαντική, δεν μπορεί όμως να περιορίζεται στην αυξημένη χρήση νέων τεχνολογιών και -αν μη τι άλλο- στην ύπαρξη ενός υπολογιστή σε κάθε γραφείο δημοσίου υπαλλήλου και αντίστοιχα την πρόβλεψη μιας ηλεκτρονικής διεύθυνσης (αμφίβολο αν αυτό έχει επιτευχθεί στο ελληνικό δημόσιο σήμερα και όπου υπάρχει είναι άγνω-

25 στο τι χρήση γίνεται). Η ενημέρωση των σχετικών διαδικτυακών τόπων των δημοσιών υπηρεσιών πρέπει να είναι διαρκής και σε πραγματικό χρόνο. Η ηλεκτρονική διακυβέρνηση πρέπει οπωσδήποτε να συμπεριλαμβάνει τον ευρύτερο αναπροσανατολισμό του δημοσίου τομέα προς την πιο αποτελεσματική παροχή υπηρεσιών σε μια πελατοκεντρική και όχι πελατειακή βάση, καθώς επίσης η δημόσια διοίκηση να τείνει περισσότερο ευήκοον το ους προς τις πρωτοβουλίες πολιτών για συμμετοχή στο κυβερνητικό έργο (τόσον όσον αφορά τη διαβούλευση όσο και όσον αφορά τη συμμετοχή στις αποφάσεις). Είναι αξιοσημείωτο ότι έρευνες δείχνουν πως η απουσία υπηρεσιών γενικώς από πλευράς δημοσίου αναφέρεται ως ένας από τους κυριότερους παράγοντες της χαμηλής διείσδυσης του Διαδικτύου. Η ψηφιακή δημοκρατία συμπεριλαμβάνει κάθε μορφή ηλεκτρονικής συμμετοχής (e-participation) στη διαμόρφωση κυβερνητικών πολιτικών, σε τοπικό, εθνικό ή διεθνές/υπερεθνικό πλαίσιο: δικτύωση μεταξύ οργανωμένων ομάδων (ΜΚΟ, Σύλλογοι κ.λπ., μεταξύ πολιτών), ενημέρωση, διάλογος και ανταλλαγή ιδεών (διαμέσου chats, blogs, E-forums κ.λπ.), κοινοποίηση προτάσεων και επιστημονικών μελετών, διάδραση κοινωνίας πολιτών με τους θεσμούς της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και τις δημόσιες αρχές, ηλεκτρονικές ψηφοφορίες για διάφορα θέματα, ηλεκτρονικό δημοψήφισμα, σύστημα συνεχούς λήψης αποφάσεων, τηλεδιάσκεψη πολιτών, συλλογή υπογραφών για θέματα δικαιωμάτων, προστασίας περιβάλλοντος κ.λπ., σε τελευταία ανάλυση η ψηφιακή δημοκρατία προσφέρει τη δυνατότητα για παράκαμψη των παραδοσιακών και εδραιωμένων μέσων επικοινωνίας που πολλές φορές θέτουν περιορισμούς, δημιουργούν εξαρτήσεις ή βάζουν όρους στη διακίνηση

26 της πληροφορίας. Δεν αρκεί να παράγει κανείς γνώση και ιδέες, πρέπει και να τα μοιράζεται. Πώς παλιότερα θα μπορούσε μια μικρή ομάδα με ιδέες ή προτάσεις που εμφανίζονται σκόπιμα ως ακραίες ή ανεδαφικές ή ένα μεμονωμένος πολίτης που διαμαρτύρεται εν δικαίω, να έχει πρόσβαση σε ένα τόσο μεγάλο ακροατήριο μερικών εκατομμυρίων χρηστών, ακόμη και παθητικών; Ήδη κινήματα σκέψης ξεφυτρώνουν στο διαδίκτυο και μεταλαμπαδεύονται στην off line κοινωνία. Ο John Gilmore, ιδρυτής της Οργάνωσης για την Προάσπιση των Δικαιωμάτων στον Κυβερνοχώρο, «Electronic Frontier Foundation», έχει πει ότι «Το Διαδίκτυο βλέπει τη λογοκρισία ως βλάβη και την παρακάμπτει...» Τόσον όσον αφορά την ηλεκτρονική διακυβέρνηση (η πολιτική ως άσκηση δημόσιας εξουσίας), όσο και όσον αφορά την ηλεκτρονική δημοκρατία (η πολιτική ως συμμετοχή στα κοινά), ο ρόλος των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων σήμερα ενδυναμώνεται και αποκτά αυθυπαρξία. Στην Ελλάδα και αλλού συνεχίζει να χύνεται πολύ μελάνι σχετικώς με το τι πρέπει να κάνουν οι δημοσιογράφοι γύρω από τα εθνικά θέματα, με την κοινή στάση όλων των κομμάτων και πολιτών σε θέματα εθνικού συμφέροντος, με τη σημασία της μυστικότητας στην εξωτερική πολιτική. Παραβλέπουμε ότι στο «σύμπαν της ενημέρωσης» δεν είναι δυνατόν να παραμείνουμε μόνοι και ανεξέλεγκτοι. Νέοι παράγοντες συντελούν στην ενημέρωση εντελώς αυτόνομα χωρίς παραδοσιακές δεσμεύσεις. Έτσι εξηγείται πρόσφατη αρθρογραφία για την επικινδυνότητα των blogs. Εκτός από την παραδοξότητα να γράφει κάποιος σε blog το πόσο επικίνδυνο μπορεί να γίνει το διαδίκτυο, αναιρώντας έτσι την ίδια του την ύπαρξη, φαίνεται ότι η ανάπτυξη και

Δ Ι Α Δ Ι Κ ΤΥ Ο των ελληνικών ιστολογίων άρχισε να ενοχλεί χώρους εξουσίας - δημόσιους και ιδιωτικούς, πολιτικούς και επιχειρηματικούς. Πόσο μάλλον δε που το διαδίκτυο εξελίσσεται σε εργαλείο μη κομματικά ελεγχόμενης και μη οικονομικά χειραγωγούμενης πολιτικής συμμετοχής, ήτοι ανεξάρτητης ενημέρωσης, συζήτησης, προβληματισμού, παρέμβασης, διακίνησης βέλτιστων πρακτικών, μεταξύ ενεργών πολιτών. Αυτό το διαδίκτυο αποθαρρύνει τον αναχωρητισμό, την ιδιώτευση, τη συγγραφή ημερολογίων και αυτοβιογραφιών, το αίσθημα ότι όλα μπορούν να συγκαλυφθούν ή εξαγορασθούν. Καθιστά όλο και πιο ακριβή την επένδυση στην πολιτική των ιδιοτελώς υποκινούμενων πολιτικών καθώς και μιας πολιτικής αριστοκρατίας άνευ ουσιαστικής εργασίας. Η συνθετότητα των κοινωνικών προβλημάτων, η πολυπλοκότητα της πολιτικής και οι σύγχρονοι όροι άσκησης αποτελεσματικής διοίκησης με τη διαρκώς αυξανόμενη απαίτηση διαφάνειας, έχουν οδηγήσει στη σταδιακή αναίρεση του προτύπου τής αφ’ υψηλού άσκησης πολιτικής. Η διαμόρφωση πολιτικών προσανατολισμών, αυτό που κατά σύμβαση αποκαλούμε πολιτική ηγεσία, προϋποθέτει τη γνώση των τεχνικών πτυχών των πολιτικών και της διοίκησης. Από την άλλη η ανεύθυνη, διαστρεβλωτική και συκοφαντική χρήση του διαδικτύου δεν μπορεί να είναι ανεκτή, κατά προτεραιότητα όμως αυτό πρέπει να το αξιολογούν οι ίδιοι οι πολίτες.

4. Ευρυζωνικά» συμπεράσματα κοινωνίας πολιτών 44Η ταχεία, χαοτική και ελεύθερη επικοινωνία δια του διαδικτύου έδωσε μια τρομακτική ώθηση στις ΜΚΟ –ενώσεις πολιτών– ιδρύματα, καθώς και στους καθ’ έκαστον πολίτες. Κοινωνία Πολιτών και διαδίκτυο εί-

ναι πια άρρηκτα συνδεδεμένα. 44Το διαδίκτυο διαβρώνει τόσο την εσωτερική όσο και την εξωτερική κυριαρχία των κρατών που κατά παράδοση γνωρίζουμε. 44Το διαδίκτυο δεν είναι απλώς ένας αγωγός αλλά και ένας παραγωγός πολιτισμού (τόσο με την έννοια της τέχνης όσο και με την έννοια της καθημερινής συμπεριφοράς). 44Η κοινωνία πολιτών συμβάλλει στην προαγωγή του διαδικτύου, τον εμπλουτισμό και την ανανοηματοδότηση της χρήσης του και αντίστροφα: το διαδίκτυο τροφοδοτεί την κοινωνία πολιτών, όπως ο αέρας τη φωτιά, συμβάλλοντας στη συγκρότηση της νέας δημόσιας σφαίρας στην ανοιχτή κοινωνία. 44Το διαδίκτυο επιταχύνει τη σχηματοποίηση συμμαχιών με κοινωνικό και πολιτικό περιεχόμενο. 44Η ψηφιακή τεχνολογία και η διαδικτυακή επικοινωνία διαμορφώνουν μια νέα αλληλεγγύη, οικειοθελή αυτή τη φορά: την ψηφιακή και διαδικτυακή αλληλεγγύη της οικουμενικής κοινωνίας πολιτών. 44Μόνο τα επώνυμα μηνύματα και διάδοση πληροφορίας πρέπει να λαμβάνονται υπόψη. Η ανωνυμία πρέπει να θεωρείται ως μη έχουσα αξία ή έστω να μας καθιστά εκ προοιμίου πολύ επιφυλακτικούς. Από «τρελό και από τυφλό μαθαίνεις την αλήθεια», αλλά επωνύμως! 44Το διαδίκτυο δεν αντικαθιστά το λειτούργημα της δημοσιογραφίας, ούτε τον εθελοντισμό και την ιδιότητα του ενεργού πολίτη, τα υποστηρίζει και τα αναδεικνύει. Η blogόσφαιρα δεν αποδεσμεύει ανευθυνότητα, ούτε καταργεί τα ΜΜΕ και τις ΜΚΟ. Είναι όμως οικουμενική, άρα μας επιβάλλει να διατυπώνουμε θέσεις και να διαμορφώνουμε στάσεις επί τη βάσει αρχών. Σήμερα, στην ψηφιακή εποχή, οι δικαιολογίες προς τη συνείδηση μας ελατΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 68 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2008

Δ Ι Α Δ Ι Κ ΤΥ Ο

Ευρωπαϊκή Ένωση & η ελευθερία του λόγου στα Blogs του Στέφανου Ξεφτέρη, Μαθηματικού, blogger

τώνονται. τις μέρες μας, αυτό που κάποτε ήταν το όραμα της Ενωμένης Ευρώπης είναι πλέον μια καθημερινή πραγματικότητα. Βιώνουμε την ουσιαστική κατάργηση των συνόρων, έχουμε κοινό νόμισμα, διαμορφώνονται κοινές πολιτικές σε ζωτικούς τομείς και ακόμα οργανώνεται από κοινού η επιστημονική έρευνα σε καινοτόμα θέματα. Μερικοί όμως θα διαφωνούσαν στο κατά πόσον “ουσιαστική” είναι αυτή η Ένωση, όχι σε επίπεδο πολιτικής και οικονομίας, αλλά καθαρά σε επίπεδο λαών. Σε απόλυτα ατομικό επίπεδο, δηλαδή προσωπικά για τον καθένα από εμάς, ενδεχομένως η Ευρωπαϊκή Ένωση να είναι απλά μια σχετικώς απόμακρη, ίσως και ασαφής οντότητα. Διότι αυτό που οι περισσότεροι πολίτες καταννοούν ως “ένωση” είναι η επαφή και η επικοινωνία με τους υπόλοιπους πολίτες. Η κοινή πορεία, ο κοινός προβληματισμός, η κοινή χαρά, οι κοινοί στόχοι και τα όνειρα, τα οποία όλοι μοιράζονται, η επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων και η ανταλλαγή όλων αυτών. Και τι συνιστούν όλα αυτά; Πληροφορίες. Πληροφορίες και επικοινωνία, αθροιζόμενα μέσω της τεχνολογίας, καταλήγουν αβίαστα στο διαδίκτυο. Πριν εννέα χρόνια, το διαδίκτυο τουλάχιστον στην Ελλάδα περνούσε ακόμη την παιδική του ηλικία. Ο κόσμος επικοινωνούσε δειλά δειλά στην αρχή, μέσω διαφόρων fora ή μέσω ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 68 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2008

mailing lists. Την ίδια εποχή στην Αμερική έκανε την εμφάνισή του το πρώτο blog, όρος που όμως δεν υπήρξε μέχρι το 1999. Τα σύγχρονα blogs ουσιαστικά αποτελούν εξέλιξη των πρώιμων διαδικτυακών ημερολογίων, στα οποία από το 1994 οι χρήστες απλώς περιέγραφαν την καθημερινή τους ζωή. Με την πάροδο του χρόνου και την άνοδο της δημοτικότητάς τους αναδείχθηκαν ως ένα δυναμικό –με την τεχνολογική έννοια του όρου– μέσο έκφρασης, ένα νέο τρόπο επικοινωνίας, μια νέα οδό αλληλεπίδρασης των χρηστών μεταξύ τους αλλά και με την περιβάλλουσα πραγματικότητα. Ένα blog εξακολουθεί να είναι ουσιαστικά ένα ημερολόγιο. Ένα δημόσιο, προσβάσιμο σε όλους, ημερολόγιο. Σε αυτό το σημείο έγκειται η τεράστια δύναμη και κρυφή αδυναμία του. Τα τελευταία χρόνια η “μόδα” των

blogs έχει σαρώσει όχι μόνο την Ευρώπη, αλλά όλο τον κόσμο. Όλο και περισσότερα blogs ανοίγουν καθημερινά. Τα θέματά τους ποικίλλουν. Από την περιγραφή της προσωπικής ζωής έως την κοινωνική πολιτική της χώρας του γράφοντος, από την μουσική μπαρόκ μέχρι τη φιλοσοφία των μαθηματικών, από την τέχνη μέχρι την ψυχιατρική. Κάθε μέρα οι aggregators (προγράμματα συλλογής τίτλων νέων δημοσιεύσεων) κατακλύζονται από τίτλους. Με ένα κλικ μπορούμε να διαβάσουμε θέματα- πραγματικά- επί παντός επιστητού. Σε αυτό ανάγεται η ατομική και πλέον άμεση επικοινωνία μεταξύ των πολιτών των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Εκεί εντοπίζεται η ουσία της ενοποίησης, όχι σε οικονομικοπολιτικό επίπεδο, ούτε σε ένα δημοσιογραφικά κοινωνικό, αλλά σε ουσιαστικά και βαθειά ανθρώπινο. Με

28 λίγα λόγια, ο Κώστας στην Αθήνα μπορεί στις μέρες μας να γνωρίσει την καθημερινότητα του Jean στο Παρίσι και η Kristine στις Βρυξέλλες να μιλήσει για τα όνειρά της στους αναγνώστες της από την Ισπανία, τη Βρεττανία, τη Γερμανία και –φυσικά– κατ’ επέκταση σε όλο τον κόσμο. Είναι πολύ ευχάριστο για άτομα που προέρχονται από διαφορετικές κουλτούρες και νοοτροπίες, από διαφορετικές χώρες, να αποδεικνύουν καθημερινά και στους εαυτούς τους και στους συμπολίτες τους, ότι τους χωρίζουν ελάχιστα και τους ενώνουν ακόμα περισσότερα από όσα φαντάζονταν. Όταν διαβάζεις για παράδειγμα ένα προσωπικό blog, συνειδητοποιείς ότι ακόμα και στην παγωμένη Φιλανδία, ο συνομήλικός σου εκεί, σκέφτεται παρόμοια με σένα, τρέφει αντίστοιχους στόχους με σένα και έχει το ίδιο άγχος με σένα κάθε πρωί που πηγαίνει στη δουλειά του. Έχει παρόμοιο χιούμορ και θέλει να διασκεδάσει όπως ο καθένας μας. Προπάντων, θέλει όλα αυτά να τα μεταδώσει γύρω του όπως και συ. Ίσως γιατί ορισμένες φορές αισθάνεται πνιγμένος από τα προβλήματά του και θέλει να ξεσπάσει. Ίσως υπάρχουν φορές που αισθάνεται μεγάλη χαρά και θέλει να τη μοιραστεί με πολλούς ανθρώπους. Είναι μαγεία να ξέρεις ότι αφήνεις ένα γραπτό κάπου, σε έναν εικονικό τοίχο και ο καθένας να μπορεί να αφουγκραστεί μέσω αυτού το συναίσθημα το οποίο είχες την ώρα που έγραφες. Φυσικά, όπως τίποτα σε αυτόν τον κόσμο δεν είναι ιδανικό ή τέλειο έτσι και τα blogs περνάνε ακόμα κάποιες “παιδικές ασθένειες”. Ο Κάλβος έγραψε κάποτε “θέλει αρετή και τόλμη η ελευθερία”, σήμερα ίσως να προσέθετε “θέλει αρετή και τόλμη η ελευθερία του λόγου”. Ένα blog, όντας ουσιαστικά κάτι μεταξύ προσωπικής σελίδας αλλά και διαδικτυακού καφενείου, μιας και κάθε αναγνώστης μπορεί

Δ Ι Α Δ Ι Κ ΤΥ Ο να αφήσει το σχόλιό του εκεί, μπορεί πολλές φορές να δημιουργήσει προσωπικά και ευρύτερα προβλήματα. Οι πιο ελαφρές περιπτώσεις είναι ,για παράδειγμα, όταν κάποιος δημοσιεύει μια γνώμη η οποία εναντιώνεται στην επικρατούσα λογική, οπότε αντιμετωπίζει συνήθως την οργή των αναγνωστών (σε ένα καφενείο, είναι συνήθεις άλλωστε οι διαπληκτισμοί, ειδικά σε θέματα πολιτικής και... ποδοσφαίρου). Οργή που οδηγεί πολλές φορές σε αμέτρητες αντι-δημοσιεύσεις και αντι-σχόλια σε “γειτονικά” blogs. Αυτές είναι όμως φυσιολογικές ανθρώπινες αντιδράσεις και δεν αποτελούν ανησυχητικά δείγματα, αν σκεφτούμε τη «φύση» και την ιδιαιτερότητα που διαπνέει τα blogs. Αντιθέτως είναι η απτή απόδειξη, ότι πλέον οι πολίτες συμπεριφέρονται εντός του διαδικτυακού ημερολογίου, όπως θα συμπεριφέρονταν και στην “κανονική”τους ζωή. Αν και απεχθάνομαι τον χαρακτηρισμό “κανονική” ζωή, τον χρησιμοποιώ εδώ κατ’ οικονομία. Παρά ταύτα, υπάρχουν και οι περιπτώσεις, όπου μέσω της συνήθους ανωνυμίας των συγγραφέων μπορεί να κηλιδωθούν υπολήψεις, να διαδοθούν ψέμματα μέσω αληθινών γεγονότων, ακόμα και να στηθούν πολιτικά και οικονομικά παιχνίδια. Δυστυχώς το εν λόγω φαινόμενο συνιστά μία από τις «παρενέργειες» της ελευθερίας του λόγου και του δικαιώματος στην ανωνυμία -που πρέπει και οφείλουμε να διατηρούμε, αν θέλουμε να υπερηφανευόμαστε για την ποιότητα της δημοκρατίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Προτάσεις που ακούστηκαν πρόσφατα και στη χώρα μας περί “αυτορρύθμισης” δε μπορούν να αντιστοιχούν στην πραγματικότητα ενός ευνομούμενου και δημοκρατικού κράτους. Μια τέτοιου είδους επεμβατική τακτική, που άλλωστε αποτελεί ουσιαστικά μια φτιασιδωμένη μορφή λογοκρισίας, απλά θα κατέστρεφε τις

ιδιότητες που κάνουν τα blog τόσο δημοφιλή στο ευρύ κοινό των χρηστών του διαδικτύου: Τον γηπεδικό ενίοτε ενθουσιασμό, την σκληρή και κυνική πολλές φορές ειλικρίνεια και την απολαυστική σάτιρα που τα διαπνέει. Το μεγαλύτερο μέρος των bloggers, όντας ανεξάρτητοι από συμφέροντα και επαγγελματικές πιέσεις, πραγματικά σκιαγραφούν την κοινωνία του σήμερα με πινελιές που μπορεί να ενοχλούν πολλούς, αλλά σίγουρα είναι ως επί το πλείστον ειλικρινείς και ανερυθρίαστα καυστικές. Μια νομική δαμόκλειος σπάθη πάνω από το κεφάλι των χρηστών αυτών απλά θα τους αποθάρρυνε από το να εκφραστούν ελεύθερα και θα αποδυνάμωνε αυτό που πλέον έχει εξελιχθεί κυριολεκτικά ως ένα βήμα για τον απλό πολίτη να εκθέσει σε κοινή κριτική τις πιο βαθιές του σκέψεις και ανησυχίες. Ούτως ή άλλως, σε μια εποχή, όπου –τουλάχιστον– η Ελλάδα κυριαρχείται από τη μάστιγα της δικομανίας, θα ήταν πραγματικά τραγελαφικό να οδηγούνται σε δίκες πολίτες μόνο και μόνο επειδή εξέφρασαν μια , έστω έντονη και ενδεχομένως άκομψη, γνώμη επί συγκεκριμένου προσώπου ή ζητήματος. Άλλωστε εμείς οι ίδιοι οι Έλληνες, bloggers και μη, κατακρίνουμε και λοιδορούμε ενίοτε τέτοιες “ρυθμιστικές” πρακτικές όταν εφαρμόζονται σε άλλες χώρες. Φυσικά όλα αυτά μπορούν να λειτουργήσουν μέσα στα πλαίσια μιας a priori υπόθεσης των εντίμων προθέσεων και της καλοπιστίας του χρήστη. Όταν αυτές δε παύουν να υπάρχουν και ο χρήστης από απλός εκφραστής μιας γνώμης μετατρέπεται ,παραδείγματος χάριν, σε αυτουργό πραγματικής και αδιαμφισβήτητης συκοφαντικής δυσφήμισης, τότε όντως είναι η σειρά του νόμου να επέμβει, χωρίς όμως γενικεύσεις και προχειρότητες εναντίον όλων των χρηστών ή όλων των bloggers. Το δικαίωμα της ανωνυμίας και της ελευθερίας του λόγου είναι παγιωμέΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 68 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2008

Δ Ι Α Δ Ι Κ ΤΥ Ο νο στη σύγχρονη δημοκρατία. Από κει και πέρα πρέπει όμως προφανώς και ο πολίτης να έχει συνείδηση ότι πλέον η φωνή του έχει δύναμη και ακούγεται πολύ περισσότερο από όσο ήταν εφικτό παλαιότερα. Η ελευθερία του έχει πλέον αντίκρισμα και αντίκτυπο στους συμπολίτες του και όχι μόνο σε αυτούς εντός των εθνικών συνόρων. Είναι ίσως λίγο τρομακτικό να καταλάβει κανείς ότι πλέον έχει ένα είδος εξουσίας πάνω στους συμπολίτες του, ένα είδος εξουσίας αντίστοιχης με αυτής του Τύπου (και ίσως γι’ αυτό εκπρόσωποί του αντέδρασαν πρόσφατα εναντίον των blogs με πύρινους λόγους περί διαφθοράς και σήψης). Η ελευθερία του λόγου και η επικοινωνία μεταξύ των πολιτών της Ενωμένης Ευρώπης και τελικά όλου του κόσμου, μπορεί να είναι αναφαίρετο δικαίωμα όλων, αλλά η πλειοψηφία δεν κατανοεί τη βαριά πραγματικά ευθύνη που έχει ο καθένας για το είδος και την ποιότητα του λόγου που θα εκφέρει. Την αβάσταχτη ευθύνη που εναποθέτει η δημοκρατία και η ελευθερία στις πλάτες του, αφήνοντάς τον να διαδίδει και να μεταδίδει τις ιδέες του στον κόσμο ,αλλά μυστικά ψιθυρίζοντας του να είναι άξιός τους. Η Ενωμένη Ευρώπη των πολιτών, ακόμα χτίζεται. Τώρα πλέον καθημερινά, ατομικά οι πολίτες της χτίζουν στα blogs τους τις γέφυρες μεταξύ τους. Γέφυρες που μπορεί να είναι φτιαγμένες από bits και bytes ,αλλά όταν εδραιωθούν, αποδεικνύονται πιο στέρεες και από ατσάλινες.

Public Hearing on Data protection on the Internet Google-DoubleClick and other case studies Intervention by Spyros A. Pappas Attorney-at-Law, former Director General in the European Commission

he proposed merger of Google and DoubleClick goes beyond the typical competition concerns. It poses the political and policy question of how the European Union will and is willing to protect its citizens’ personal data and thus safeguard a sustainable economic development while raising the quality of life. The databases of these two major internet players can be of great use but at the same time of great danger. Putting them together may generate important synergies which may help the new internet ad generation to take off. However, allowing only these two companies to build upon this resource would probably mean that the other players are excluded from this emerging market. This would amount to prohibited market foreclosure. A possible remedy would be to consider the combined database as an ‘essential facility’ for market players and provide indiscriminative access to them. However, opening this data platform to market players requires a strong consumer protection mechanism to be placed on top of it. According to article 153 EC Treaty, the Community shall contribute to protecting the health, safety and economic interests of consumers, as well as to promoting their right to information, education and to organize themselves in order to safeguard their interests. Also, consumer protection requirements must be taken into account in defining and implementing other Community policies. Furthermore, the Lisbon Treaty will incorporate the Charter of Fundamental Rights of the European Union, whose article 8 explicitly states: “Everyone has the right to the protection of personal data concerning him or her. Such data must be processed fairly for specified purposes and on the basis of the consent of the person concerned or some other legitimate basis laid down by law.” As in all public policies, Community decisions should be the result of a holistic approach that is, in fact, ensured in an exemplary manner at the Commission’s level by the interservice consultation. Hopefully, DG Justice, Freedom and Security and DG Health and Consumer Affairs will react at this stage and present their legitimate concerns which will then be taken into account by DG Comp. For article 2 of the EC Treaty clearly stipulates that the “sustainable development of economic activities” is a task of the Community next to “the raising of the standard of living and quality of life”. In order to be faithful to the treaties, we therefore have to look at the challenges posed by the transaction at hand by more than one perspective. I firmly believe that an interdisciplinary, inter-services approach will deliver the best results. All EU bodies concerned, most notably DG Comp, DG SANCO, DG JLS, Members of the European Parliament, the European Data Protection Supervisor and the Article 29 Working Party should consort and come up with an acceptable solution which will safeguard market access and effective competition on one hand and consumer welfare on the other.

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 68 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2008

ΕΓΓΡΑΦΑ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ

Η κοινοτική μέθοδος Εισήγηση των κ.κ. Barnier και Vitorino, μελών της Συνέλευσης, στην Ευρωπαϊκή Συνέλευση της 3ης Σεπτεμβρίου 2002

ι συζητήσεις της Συνέλευσης αναφέρονται πολύ συχνά στην «κοινοτική μέθοδο». Η κοινοτική μέθοδος είναι όντως το πιο πρωτότυπο στοιχείο και το βασικό στοιχείο της επιτυχίας του ευρωπαϊκού σχεδίου που ξεκίνησε τη δεκαετία του ’50 με τη Δήλωση του Robert Schuman και τις συνθήκες για την ίδρυση των τριών Κοινοτήτων: της ΕΚΑΧ, της ΕΟΚ και της ΕΥΡΑΤΟΜ. Βασιζόμενες στην ανάγκη να δημιουργηθεί νέα μορφή σχέσεων, εντελώς διαφορετικών απ’ ό,τι στο παρελθόν, αυτές οι συνθήκες προβλέπουν τη δημιουργία αυτόνομης έννομης τάξης, διοικούμενης από αυτόνομα θεσμικά όργανα τα οποία καλούνται να δρουν - το καθένα σύμφωνα με τα ειδικά καθήκοντα του - στο πλαίσιο ενός ισορροπημένου συστήματος για την εξυπηρέτηση ενός κοινού ύψιστου συμφέροντος. Ύστερα από πενήντα χρόνια, η κοινοτική μέθοδος εξακολουθεί να είναι το ουσιαστικό στοιχείο για την καλή λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Είναι πρωταρχικής σημασίας, αφενός, να ενισχυθεί και να εφαρμόζεται ορθά και, αφετέρου, να επεκταθεί σε ορισμένους τομείς στους οποίους δεν εφαρμόζεται ακόμη, για την υλοποίηση πράγματι κοινών πολιτικών και ενεργειών. Η Επιτροπή εξέφρασε αυτές τις πεποιθήσεις της στο λευκό βιβλίο της για την ευρωπαϊκή διακυβέρνηση, της 25ης Ιουλίου 2001, κατόπιν στην ανακοίνωση της σχετικά με το μέλλον της Ευρωπαϊκής Ένωσης, της 5ης Δεκεμβρίου 2001 και πρόσφατα στην ανακοίνωση της σχετικά με το σχέδιο για την Ευρωπαϊκή Ένωση, της 22ας Μαΐου 2002. Πολλοί αρχηγοί κρα-

τών ή κυβερνήσεων, καθώς και σημαντικός αριθμός μελών της Συνέλευσης και άλλες εξέχουσες προσωπικότητες διατύπωσαν παρόμοιες απόψεις. Ωστόσο οι υπό εξέλιξη συζητήσεις σχετικά με το μέλλον της Ένωσης δείχνουν ότι υπάρχουν μερικές φορές αμφιβολίες, ή και παρανοήσεις όσον αφορά το πεδίο και τα χαρακτηριστικά αυτής της μεθόδου. Αυτό οφείλεται κυρίως στην έλλειψη ακριβούς ορισμού της έννοιας της «κοινοτικής μεθόδου» καθώς και στο γεγονός ότι οι συνθήκες προβλέπουν πολλούς τρόπους λειτουργίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ανάλογα με τους τομείς. Το αποτέλεσμα είναι ότι η απλή αναφορά στην κοινοτική μέθοδο είναι ανεπαρκής διότι μπορεί να κατανοηθεί, ανάλογα με τους συνομιλητές, κατά τρόπο αρκετά διαφορετικό. Για το λόγο αυτό εκτιμούμε ότι είναι χρήσιμο να διασαφηνίσουμε αυτό το θέμα με την παρούσα εισήγηση μας. Στο πρώτο μέρος θα προσδιορισθούν τα στοιχεία που συνιστούν την έννοια της «κοινοτικής μεθόδου», κατόπιν θα παρουσιασθούν ορισμένα χαρακτηριστικά, κυρίως στο πλαίσιο συγκεκριμένων εμπειριών.

1. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ «ΚΟΙΝΟΤΙΚΗΣ ΜΕΘΟΔΟΥ» 1.1. Η «καθαρή» κοινοτική μέθοδος Η κοινοτική μέθοδος δηλώνει τη διαδικασία λήψης αποφάσεων στο πεδίο εφαρμογής της συνθήκης ΕΚ, ειδικότερα, τη συνύπαρξη των θεσμικών οργάνων στο πλαίσιο αυτής της διαδι-

κασίας. Σήμερα, λαμβάνοντας υπόψη τις διάφορες τροποποιήσεις που έγιναν στις συνθήκες όσον αφορά τους ρόλους των θεσμικών οργάνων στη διαδικασία λήψης αποφάσεων, η «καθαρή» κοινοτική μέθοδος αντιστοιχεί σε σύστημα στο οποίο η Επιτροπή - θεσμικό όργανο που εκπροσωπεί το γενικό ευρωπαϊκό συμφέρον - έχει το αποκλειστικό δικαίωμα ανάληψης νομοθετικών πρωτοβουλιών, δηλαδή υποβολής προτάσεων νομοθετικών πράξεων, και το Συμβούλιο - θεσμικό όργανο αποτελούμενο από τους εκπροσώπους των κυβερνήσεων των κρατών μελών - και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο - θεσμικό όργανο που εκπροσωπεί τους ευρωπαϊκούς λαούς - εγκρίνουν αυτές τις πράξεις ακολουθώντας τη διαδικασία συναπόφασης. Ειδικότερα, το Συμβούλιο αποφασίζει με ειδική πλειοψηφία, ενώ η ομοφωνία απαιτείται όταν επιθυμεί να τροποποιήσει πρόταση της Επιτροπής. Όταν οι πράξεις που εγκρίνονται κατά τον τρόπο αυτό πρέπει να εφαρμοστούν σε κοινοτικό επίπεδο, οι αντίστοιχες αρμοδιότητες ανατίθενται κανονικά στην Επιτροπή, η οποία τις ασκεί με τη βοήθεια επιτροπών αποτελούμενων από εκπροσώπους των κρατών μελών και υπό τον έλεγχο του Συμβουλίου και, σε ένα ορισμένο βαθμό, του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Το σύστημα συμπληρώνεται από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο - ανεξάρτητη δικαστική εξουσία, που εξασφαλίζει κατά τρόπο ολοκληρωμένο το σεβασμό του κανόνα δικαίου στις διάφορες διαδικασίες που προβλέπονται για το σκοπό αυτό. ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 68 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2008

ΕΓΓΡΑΦΑ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ 1.2. Ο προσαρμογές της κοινοτικής μεθόδου και η διακυβερνητική μέθοδος στο σύστημα των συνθηκών Η “καθαρή” κοινοτική μέθοδος δεν είναι η μόνη δυνατή προσέγγιση για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, επειδή οι συνθήκες προβλέπουν άλλους τρόπους ανάλογα με τον τομέα. Συγκεκριμένα, η συνθήκη ΕΚ προβλέπει διάφορες διαδικασίες λήψης αποφάσεων, που αποτελούν προσαρμογές της κοινοτικής μεθόδου. Έτσι στον τίτλο της συνθήκης ΕΚ σχετικά με τις θεωρήσεις διαβατηρίων, το άσυλο, τη μετανάστευση και άλλες πολιτικές που συνδέονται με την ελεύθερη κυκλοφορία των προσώπων και μάλιστα μέχρι την 1η Μαΐου 2004, η Επιτροπή δεν έχει αποκλειστικό δικαίωμα νομοθετικής πρωτοβουλίας, αλλά το ίδιο δικαίωμα έχουν και τα κράτη μέλη. Εξάλλου, πολλές νομικές βάσεις περιορίζουν τη συμμετοχή του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στη διαδικασία έγκρισης των πράξεων στην απλή διαβούλευση. Επίσης το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο αποκλείεται από τη διαδικασία λήψης αποφάσεων όσον αφορά ορισμένες ενέργειες για τις οποίες χρειάζονται πράξεις νομοθετικού χαρακτήρα, όπως είναι, εν μέρει, η κοινή εμπορική πολιτική και η κοινή αγροτική πολιτική. Επιπλέον, περισσότερες από πενήντα νομικές βάσεις της συνθήκης ΕΚ, για παράδειγμα στους τομείς της φορολογίας, της κοινωνικής πολιτικής, της ελεύθερης κυκλοφορίας των προσώπων και του δικαιώματος ψήφου, επιβάλουν τη λήψη αποφάσεων με ομοφωνία στο Συμβούλιο. Τέλος, ο γενικά αναγνωρισμένος ρόλος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου αποτελεί ένα νέο στοιχείο σε σχέση με τη θεσμική δυναμική που χαρακτηρίζει την «καθαρή» κοινοτική μέθοδο. Εξάλλου, ορισμένες αποφάσεις, όπως ο καθορισμός των εδρών των θεσμικών οργάνων καθώς και ο διορισμός των μελών του Δικαστηρίου ή του ΔιΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 68 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2008

οικητικού Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας, λαμβάνονται σαφώς σε διακυβερνητικό επίπεδο, από τις κυβερνήσεις των κρατών μελών. Το σύστημα και οι διαδικασίες λήψης αποφάσεων στο δεύτερο και τρίτο πυλώνα της συνθήκης ΕΕ, που αφορούν αντίστοιχα την κοινή εξωτερική πολιτική και την πολιτική ασφάλειας και την αστυνομική και δικαστική συνεργασία σε ποινικά θέματα, έχουν επίσης ουσιαστικά διακυβερνητικό χαρακτήρα. Ακόμα και αν η εφαρμογή κατάλληλων ενεργειών σε αυτό τον τομέα αποτελεί συνολικά αρμοδιότητα των κοινοτικών θεσμικών οργάνων, η Επιτροπή και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο διαδραματίζουν αρκετά δευτερεύοντα ρόλο σε σχέση με τα καθήκοντα που ανατίθενται στο Συμβούλιο, στα όργανα του (την προεδρία, το Γενικό Γραμματέα - Ύπατο Εκπρόσωπο για την κοινή εξωτερική πολιτική και πολιτική άμυνας), ή απευθείας στα κράτη μέλη. Επίσης το Δικαστήριο διαθέτει περιορισμένες αρμοδιότητες στον τρίτο πυλώνα και δεν έχει καμία αρμοδιότητα σε ό,τι αφορά το δεύτερο πυλώνα.

2. ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ Η κοινοτική μέθοδος εξασφαλίζει τη διαφάνεια της διαδικασίας λήψης αποφάσεων, κυρίως μέσω της συμμετοχής του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, καθώς και τη συνοχή κάθε ενέργειας με τις αρχές του συστήματος και τις άλλες ενέργειες, μέσω του ρόλου που διαδραματίζει η Επιτροπή καθ’ όλη τη διάρκεια της διαδικασίας λήψης αποφάσεων. Επιτρέπει τη σύνθεση των κλαδικών συμφερόντων, μέσω μηχανισμών προετοιμασίας και διαβουλεύσεων σε διάφορα στάδια της διαδικασίας λήψης αποφάσεων. Εξασφαλίζει την αποτελεσματικότητα της λήψης αποφάσεων χάρη στην εφαρμογή της αρχής της λήψης της αποφάσεων με πλειοψη-

31 φία στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και με ειδική πλειοψηφία στο Συμβούλιο, εξασφαλίζοντας ταυτόχρονα την ίση μεταχείριση όλων των κρατών μελών και τη συνεκτίμηση των θέσεων των κρατών που μπορεί να αποτελούν μειοψηφία, κυρίως χάρη στην υποχρέωση της λήψης απόφασης με ομοφωνία στο Συμβούλιο όταν αυτό επιθυμεί να αποκλίνει από την πρόταση της Επιτροπής. Τέλος, διασφαλίζει το σεβασμό του κανόνα δικαίου, μέσω των εξουσιών του Δικαστηρίου. 2.1. Σύγκριση με τη διακυβερνητική μέθοδο Ορισμένοι προβάλλουν το ενδιαφέρον που θα παρουσίαζε η διακυβερνητική μέθοδος, με άξονα μια διαδικασία λήψης αποφάσεων που βασίζεται καταρχήν σε διπλωματικές διαπραγματεύσεις μεταξύ κυρίαρχων κρατών μελών. Η μέθοδος αυτή θα επέτρεπε την πλήρη διαφύλαξη της κυριαρχίας των κρατών μελών. Εξάλλου αυτή η μέθοδος θα εξασφάλιζε τη δυνατότητα εφαρμογής πιο ευέλικτων μορφών συνεργασίας και, συνεπώς, το συνδυασμό της προστασίας των εθνικών συμφερόντων με την ανάπτυξη συντονισμένων πρωτοβουλιών στους «ευαίσθητους» πολιτικούς τομείς. Η διακυβερνητική μέθοδος παρουσιάζει κάποιο ενδιαφέρον στους τομείς συνεργασίας μεταξύ των κρατών μελών για τους οποίους το επίπεδο ολοκλήρωσης παραμένει, προς το παρόν, ασήμαντο. Δεν τίθεται θέμα ανταγωνισμού, ούτε ασυμβατότητας μεταξύ αυτής της μεθόδου και της κοινοτικής μεθόδου, εφόσον η κάθε μία έχει τα δικά της πλεονεκτήματα. Εξάλλου είναι σημαντικό να υπογραμμιστεί ότι η κοινοτική μέθοδος έχει αναμφισβήτητο νόμιμο χαρακτήρα και σέβεται τις δημοκρατικές αρχές, εφόσον οι αποφάσεις λαμβάνονται από τους εκπροσώπους των εθνικών κυβερνήσεων στο πλαίσιο του Συμβουλί-

32 ου των Υπουργών και από τους εκλεγμένους αντιπροσώπους των διαφόρων ευρωπαϊκών λαών. Το σύστημα λήψης αποφάσεων με ειδική πλειοψηφία και, συνεπώς, η δυνατότητα να ληφθεί απόφαση αντίθετη από τη βούληση ενός κράτους μέλους, δεν θίγει κατά κανένα τρόπο τη νομιμότητα αυτής της απόφασης, αλλά αποτελεί, αντίθετα, την υπέρτατη έκφραση της αρχής της δημοκρατίας σε μια σύγχρονη κοινότητα. Τέλος, η κοινοτική μέθοδος μπορεί να συνυπάρξει με ευέλικτες μορφές δράσης. Εάν χρησιμοποιείται, αφενός, για την έκδοση νομικά δεσμευτικών αποφάσεων, δεν αποκλείει, αφετέρου, τη λήψη ευέλικτων μέτρων όταν το απαιτεί η κατάσταση: η δυνατότητα ενισχυμένης συνεργασίας, η εφαρμογή της ανοικτής μεθόδου συντονισμού, η χρήση ορισμένων μορφών από κοινού ρύθμισης, αποτελούν παραδείγματα που το αποδεικνύουν. 2.2. Συγκεκριμένες εμπειρίες Το τελευταίο διάστημα η Ευρωπαϊκή Ένωση επικρίθηκε κυρίως λόγω της έλλειψης απτών αποτελεσμάτων σε ορισμένους τομείς δράσης. Εννοείται ότι αυτές οι κριτικές επικεντρώνονται σε τομείς στους οποίους η Ένωση δεν μπορεί να δράσει σύμφωνα με την «καθαρή» κοινοτική μέθοδο και στους οποίους επικρατούν στοιχεία διακυβερνητικού χαρακτήρα, για παράδειγμα στην εξωτερική πολιτική ή ακόμη στην αστυνομική και δικαστική συνεργασία σε υποθέσεις ποινικού χαρακτήρα. Αυτές οι επικρίσεις οδηγούν στη σύσταση για την ευρύτερη χρήση της κοινοτικής μεθόδου ώστε να επιτυγχάνονται αποδοτικά αποτελέσματα σε ανοικτό και δημοκρατικό πλαίσιο. Αυτό ισχύει ακόμα περισσότερο στο πλαίσιο της διευρυμένης Ένωσης. Πρέπει να λαμβάνεται πράγματι υπόψη η πείρα πενήντα ετών ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Πράγματι, τα παραδείγματα που αναφέρονται παρακάτω δείχνουν

ΕΓΓΡΑΦΑ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ ότι η κοινοτική μέθοδος μπορεί να φέρει ουσιαστικά και σταθερά αποτελέσματα, ανταποκρινόμενη ταυτόχρονα στις επιταγές της δημοκρατίας και της νομιμότητας. 2.2.1. Κοινοτική δράση και διακρατική συνεργασία Η ανάλυση των διαφόρων μορφών διεθνούς συνεργασίας μεταξύ κρατών δείχνει σαφώς ότι οι συνεργασίες που βασίζονται σε ανεξάρτητο ρυθμιστικό σύστημα, με αυτόνομα όργανα επιφορτισμένα με την εξασφάλιση της καλής λειτουργίας σε μόνιμη βάση, επηρεάζουν κανονικά πολύ περισσότερο τη συμπεριφορά των συμβαλλομένων μερών απ’ ό,τι οι κλασσικές διεθνείς συνεργασίες. Σε αυτό το θέμα αρκεί να συγκριθούν οι δυσκολίες που αντιμετωπίζουν ορισμένες διεθνείς συνθήκες, ακόμη και μερικές αρκετά πρόσφατες, των οποίων η εφαρμογή εξαρτάται ουσιαστικά από την καλή θέληση των συμβαλλομένων χωρών (βλ. για παράδειγμα το Πρωτόκολλο του Κιότο), με τις αδιαμφισβήτητες επιτυχίες της συνθήκης ΕΚ, η οποία βασίζεται σε ισχυρά θεσμικά όργανα με πραγματικές εξουσίες. Άλλες περιπτώσεις το καταδεικνύουν με μεγαλύτερη σαφήνεια. Η οργάνωση των διασυνοριακών δραστηριοτήτων τηλεοπτικής μετάδοσης αποτέλεσε, ουσιαστικά ταυτόχρονα, αντικείμενο μιας κλασσικής σύμβασης δημοσίου δικαίου στο πλαίσιο του Συμβουλίου της Ευρώπης και μιας κοινοτικής οδηγίας1: η οδηγία εφαρμόζεται σε όλα τα κράτη μέλη από την 3η Οκτωβρίου 1991, ενώ η σύμβαση εφαρμόζεται μόνον σε επτά κράτη μέλη και σε ορισμένα από αυτά μόνον από το 1998 λόγω καθυστερήσεων ή επειδή δεν έγινε η απαιτούμενη επικύρωση. Ένα ακόμη σημαντικότερο σημείο είναι ότι η κοινή δράση που βασίζεται στην κοινοτική μέθοδο είναι πολύ αποτελεσματικότερη απ’ ,τι η απλή συνεργασία μεταξύ των κρατών μελών στα

ίδια θέματα με τη βοήθεια άλλων μεθόδων που προβλέπονται στις συνθήκες. Σχετικά με το θέμα αυτό υπενθυμίζεται το παράδειγμα της δικαστικής συνεργασίας σε αστικές υποθέσεις. Μια τέτοια συνεργασία ήταν ήδη δυνατή σε διακυβερνητικό πλαίσιο από την αρχή της συνθήκες ΕΚ (άρθρο 220 της συνθήκης ΕΚ, το οποίο έγινε άρθρο 293 ΕΚ). Αυτή η δυνατότητα επεκτάθηκε μέσω της συνθήκης του Μάαστριχ, στο πλαίσιο του τρίτου πυλώνα (άρθρο K.3 της συνθήκης ΕΕ που έγινε άρθρο 31 ΕΕ). Παρ’ όλα αυτά, μόνο δύο συμβάσεις τέθηκαν σε ισχύ, λόγω των δυσκολιών διαπραγμάτευσης και επικύρωσης των πράξεων αυτού του τύπου και των πράξεων που τις τροποποιούν2. Από τότε όμως που το θέμα αυτό κοινοτικοποιήθηκε σύμφωνα με τη συνθήκη του Άμστερνταμ, δηλαδή από την 1η Μαΐου 1999, εκδόθηκαν ήδη πέντε ειδικοί κανονισμοί και τέθηκαν σε ισχύ (ή θα τεθούν σύντομα σε ισχύ), σύμφωνα με την επιθυμία των ενδιαφερομένων κύκλων που ανέμεναν για μεγάλο χρονικό διάστημα την κοινή ρύθμιση αυτών των θεμάτων3. Η περίπτωση του συστήματος που εφαρμόζεται για τις πτωχεύσεις και aλλες διαδικασίες αφερεγγυότητας - Δύο σχέδια σύμβασης αποτέλεσαν αντικείμενο διαπραγματεύσεων μεταξύ των κρατών μελών, το 1970 και το 1980 αντίστοιχα, αλλά το Συμβούλιο διέκοψε την εξέταση τους λόγω πολιτικής ασυμφωνίας το 1985. - Το 1999 συνάφθηκε σύμβαση στο πλαίσιο του Συμβουλίου της Ευρώπης, αλλά δεν τέθηκε σε ισχύ επειδή δεν επικυρώθηκε όπως απαιτείται. - Πραγματοποιήθηκαν διαπραγματεύσεις και συνάφθηκε σύμβαση βάσει του άρθρου 220 της συνθήκης ΕΚ μεταξύ των κρατών το 1995, αλλά δεν τέθηκε ούτε αυτή σε ισχύ επειδή ένα κράτος μέλος αρνήθηκε να την υπογράψει. ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 68 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2008

ΕΓΓΡΑΦΑ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ Ύστερα από την κοινοτικοποίηση της δικαστικής συνεργασίας σε αστικά θέματα, ο κανονισμός (ΕΚ) 1346/2000 εγκρίθηκε από το Συμβούλιο στις 29 Μαΐου 2000· η διαδικασία έγκρισης διήρκεσε λιγότερο από ένα έτος· ο κανονισμός τέθηκε σε ισχύ στις 31 Μαΐου 2002. Ένα άλλο εντυπωσιακό παράδειγμα είναι εκείνο της προστασίας των οικονομικών συμφερόντων της Κοινότητας. Στο πλαίσιο της συνθήκης ΕΚ δημιουργήθηκε σύστημα ανταλλαγής πληροφοριών, συνεργασίας και έρευνας για την καταπολέμηση της απάτης, το οποίο παρουσιάζει αρκετά μεγάλη συνοχή και αποτελεσματικότητα4, ενώ στον τρίτο πυλώνα, η συνεργασία σε διακυβερνητικό επίπεδο σε ποινικές υποθέσεις παρουσιάζει ακόμη ελλείψεις επειδή δεν έχουν επικυρωθεί οι συμβάσεις που έχουν συναφθεί μεταξύ των κρατών μελών5. Εκτός της μεγαλύτερης αποτελεσματικότητας της, η κοινοτική μέθοδος αποδεικνύεται επίσης διαφανής και ανοικτή. Αυτό αποδεικνύεται σαφώς από τη δράση για την καταπολέμηση της απάτης, που πραγματοποιείται τόσο στο πλαίσιο της συνθήκης ΕΚ όσο και του τρίτου πυλώνα. Ειδικότερα, σε αυτό το τελευταίο πλαίσιο, η εν λόγω δράση χαρακτηρίζεται όχι μόνο από πολύ μικρή συμμετοχή του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στη νομοθετική διαδικασία, αλλά και από αρκετά ατελείς μηχανισμούς ελέγχου. Για παράδειγμα, ενώ οι δραστηριότητες της EUROPOL ελέγχονται μόνο από το διοικητικό της συμβούλιο - αποτελούμενο από εκπροσώπους των κυβερνήσεων των κρατών μελών - οι δραστηριότητες της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας για την Καταπολέμηση της Απάτης (OLAF), που ενεργεί στο πλαίσιο της συνθήκης ΕΚ, ελέγχονται κυρίως από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Ελεγκτικό Συνέδριο, το Δικαστήριο και την επιτροπή εποπτείας της OLAF. ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 68 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2008

2.2.2. Το δικαίωμα πρωτοβουλίας της Επιτροπής Μια βασική συνιστώσα της κοινοτικής μεθόδου είναι το αποκλειστικό δικαίωμα πρωτοβουλίας της Επιτροπής. Όπως τονίστηκε ήδη, αυτό το στοιχείο αποτελεί εγγύηση συνοχής, εφόσον η Επιτροπή εξασφαλίζει την εναρμόνιση κάθε πρότασης με το πολιτικό και νομικό πλαίσιο αναφοράς. Επιπλέον - και κυρίως - εξασφαλίζει τη συνεκτίμηση και τον συνυπολογισμό όλων των συμφερόντων, κυρίως των κρατών για τα οποία είναι δυσκολότερο να ακουσθεί η φωνή τους σε διακυβερνητικό πλαίσιο ή τα οποία υπάρχει κίνδυνος να αποτελέσουν μειοψηφία στη διαδικασία λήψης αποφάσεων με ειδική πλειοψηφία, λόγω του ότι το Συμβούλιο είναι υποχρεωμένο να λαμβάνει αποφάσεις ομόφωνα όταν σκοπεύει να αποκλίνει από την πρόταση της Επιτροπής. Πολλά παραδείγματα εξηγούν τα σημεία αυτά. Όσον αφορά τον κίνδυνο έλλειψης συνοχής, μπορεί να αναφερθεί ο τομέας του χώρου ελευθερίας, ασφάλειας και δικαιοσύνης, όπου τα κράτη μέλη χρησιμοποιούν σε μεγάλο βαθμό την κοινή τους δυνατότητα να λαμβάνουν νομοθετικές πρωτοβουλίες. Ειδικότερα, μπορεί να αναφερθεί η αύξηση του αριθμού των δικτύων και άλλων ελάχιστα διαρθρωμένων μορφών συνεργασίας που είναι το αποτέλεσμα αυτών των εθνικών πρωτοβουλιών των οποίων η θεσμική δομή, ο τρόπος λειτουργίας και χρηματοδότησης και μερικές φορές η ίδια η χρησιμότητα είναι αρκετά αμφίβολα6. 2.2.3. Λήψη αποφάσεων με εδική πλειοψηφία και με ομοφωνία Ένας άλλος βασικός παράγοντας της επιτυχίας της «καθαρής» κοινοτικής μεθόδου είναι η λήψη αποφάσεων με ειδική πλειοψηφία στο Συμβούλιο, που επιτρέπει να αποφευχθούν κίνδυνοι αδιεξόδου στο σύστημα λήψης αποφάσεων με ομο-

33 φωνία, να συνεχισθεί η ολοκλήρωση και να επιτευχθούν πιο συγκεκριμένα αποτελέσματα, εξασφαλίζοντας ταυτόχρονα ότι οι αποφάσεις που λαμβάνονται εκφράζουν την πολιτική βούληση των εκπροσώπων της μεγάλης πλειοψηφίας των ευρωπαίων πολιτών. Συνεπώς, η μετάβαση από τη λήψη αποφάσεων με ομοφωνία στη λήψη αποφάσεων με ειδική πλειοψηφία ήταν, στους σημαντικούς τομείς, μια πραγματική καμπή στην κοινοτική δράση. Το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα είναι αναμφίβολα εκείνο της προσέγγισης των εθνικών νομοθεσιών για την υλοποίηση της εσωτερικής αγοράς. Τα πρώτα τριάντα χρόνια της ύπαρξης της Ευρωπαϊκής Κοινότητας, το σχέδιο για την υλοποίηση της εσωτερικής αγοράς δεν ολοκληρώθηκε επειδή η νομοθεσία - που εκδόθηκε με νομική βάση το άρθρο 100 της συνθήκης ΕΚ, που προβλέπει τη λήψη αποφάσεων με ομοφωνία7- δεν κατόρθωνε πάντοτε να εξαλείψει αποτελεσματικά τα ρυθμιστικά και τεχνικά εμπόδια στις συναλλαγές και να προσεγγίσει τους αντίστοιχους εθνικούς νόμους. Μετά την εισαγωγή από την ενιαία ευρωπαϊκή πράξης της νομικής βάσης του άρθρου 100 A της συνθήκης ΕΚ, που έγινε το άρθρο 95 ΕΚ, το οποίο προβλέπει τη λήψη αποφάσεων με ειδική πλειοψηφία - και ύστερα από τη νέα ώθηση που έδωσε το λευκό βιβλίο για την ολοκλήρωση της εσωτερικής αγοράς το 1985 - η νομοθετική δράση επέτρεψε την επίτευξη του σημερινού επιπέδου ολοκλήρωσης, μια από τις μεγαλύτερες επιτυχίες της ευρωπαϊκής οικοδόμησης σε οικονομικό επίπεδο8. Μπορούν να αναφερθούν και άλλα παραδείγματα, όπως το περιβάλλον: η μετάβαση από τη λήψη αποφάσεων με ομοφωνία στη λήψη αποφάσεων με ειδική πλειοψηφία με νομική βάση την παράγραφο 1 του άρθρου 130 S της συνθήκης ΕΚ, που έγινε το άρθρο 175 ΕΚ, που επικυρώθηκε από τη συνθήκη του Μάαστριχ, συμπίπτει με το ξεκίνημα και

34 την ενίσχυση της κοινής δράσης σε αυτό τον τομέα, πράγμα που ικανοποίησε τους πολίτες και την κοινωνία των πολιτών. Αντιθέτως, στον τομέα στον οποίο οι νομικές βάσεις εξακολουθούν να προβλέπουν την λήψη αποφάσεων με ομοφωνία στο Συμβούλιο, διαπιστώθηκε μερικές φορές στασιμότητα της κοινοτικής δράσης, ή επιστροφή σε διακρατικές μορφές συνεργασίας, οι οποίες, αφενός, δεν παράγουν συγκεκριμένα και διαρκή αποτελέσματα και, αφετέρου, δεν εξασφαλίζουν διαφάνεια ούτε συνοχή της δράσης. Το θέμα αυτό μπορεί να αναφερθεί στον τομέα της φορολογίας, του οποίου η νομική βάση είναι το άρθρο 99 της συνθήκης ΕΚ, που έγινε το άρθρο 93 ΕΚ. Σε αυτό τον τομέα, με εξαίρεση το φόρο προστιθέμενης αξίας (ΦΠΑ) και τους ειδικούς φόρους κατανάλωσης, η Ευρωπαϊκή Κοινότητα δεν κατάφερε να αναπτύξει οργανικές και συνεκτικές ρυθμίσεις, παρά τα επίμονα αιτήματα των ενδιαφερόμενων οικονομικών κύκλων. Μια τέτοια κατάσταση δημιούργησε ακόμη και τον πολλαπλασιασμό πολιτικών μορφών συνεργασίας των κρατών μελών εκτός του κοινοτικού πλαισίου, οι οποίες αυξάνουν την πολυπλοκότητα και την αδιαφάνεια του συστήματος, αλλά οπωσδήποτε όχι την αποτελεσματικότητά του9. Ωστόσο, ο βασικός λόγος αυτού του αδιεξόδου είναι η ανάγκη λήψης αποφάσεων με ομοφωνία, όπως αποδεικνύεται από το γεγονός ότι ορισμένες νομοθετικές προτάσεις εκκρεμούσαν ενώπιον του Συμβουλίου λόγω της αντίθεσης ενός μόνο κράτους μέλους. Στη γνώμη της του Ιανουαρίου 2000 για τη διακυβερνητική διάσκεψη, που ολοκληρώθηκε με τη συνθήκη της Νίκαιας, η Επιτροπή είχε υποστηρίξει ότι η λήψη αποφάσεων με ειδική πλειοψηφία στο Συμβούλιο πρέπει να γίνει γενικός κανόνας στις συνθήκες και η λήψη αποφάσεων με ομοφωνία

ΕΓΓΡΑΦΑ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ

1. Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τη Διασυνοριακή Τηλεόραση, Στρασβούργο, 5 Μαΐου 1989, οδηγία 89/552/CEE EOK του Συμβουλίου της 3ης Οκτωβρίου 1989 για το συντονισμό ορισμένων νομοθετικών, κανονιστικών και διοικητικών διατάξεων των κρατών μελών σχετικά με την άσκηση τηλεοπτικών δραστηριοτήτων.

σχετικά με την προστασία των οικονομικών συμφερόντων των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων τον κανονισμό (ΕΚ) 2185/96 του Συμβουλίου της 11ης Νοεμβρίου 1996 σχετικά με τους ελέγχους και εξακριβώσεις που διεξάγει επιτόπου η Επιτροπή με σκοπό την προστασία των οικονομικών συμφερόντων των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων από απάτες και λοιπές παρατυπίες· τον κανονισμό (ΕΚ) 515/9797 του Συμβουλίου της 13ης Μαρτίου 1997 περί της αμοιβαίας συνδρομής μεταξύ των διοικητικών αρχών των κρατών μελών και της συνεργασίας των αρχών αυτών με την Επιτροπή με σκοπό τη διασφάλιση της ορθής εφαρμογής των τελωνειακών και γεωργικών ρυθμίσεων · τον κανονισμό (ΕΚ) 1073/99του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, της 25ης Μαΐου 1999, σχετικά με τις έρευνες που πραγματοποιούνται από την Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Καταπολέμησης της Απάτης (OLAF) .

2. Οι δύο εν λόγω πράξεις είναι η σύμβαση των Βρυξελλών του 1968, για τη διεθνή δικαιοδοσία, την αναγνώριση και την εκτέλεση αποφάσεων σε αστικές και εμπορικές υποθέσεις, και η σύμβαση της Ρώμης του 1980 για το εφαρμοστέο δίκαιο στις συμβατικές υποχρεώσεις. Επισημαίνεται ότι εκδόθηκαν άλλες τρεις πράξεις αυτού του τύπου μερικές φορές ύστερα από μακροχρόνιες διαπραγματεύσεις, αλλά δεν τέθηκαν σε ισχύ επειδή δεν επικυρώθηκε από όλα τα κράτη όπως απαιτείται: η σύμβαση σχετικά με τις διαδικασίας αφερεγγυότητας του 1995, η σύμβαση σχετικά με την επίδοση και κοινοποίηση δικαστικών και εξωδικαστικών πράξεων σε αστικές και εμπορικές υποθέσεις στην Ευρωπαϊκή Ένωση του 1997, και η σύμβαση για τη διεθνή δικαιοδοσία, αναγνώριση και εκτέλεση αποφάσεων σε γαμικές υποθέσεις του 1998.

5. Η σύμβαση της 26ης Ιουλίου 1995 για την προστασία των οικονομικών συμφερόντων της Ευρωπαϊκής Κοινότητας και τα πρωτόκολλα της 27ης Σεπτεμβρίου 1996, της 29ης Νοεμβρίου 1996 και της 19ης Ιουνίου 1997. 6. Ευρωπαϊκή Αστυνομική Ακαδημία (EEEK L 336 της 30.12.00)· Ευρωπαϊκ δίκτυο πρόληψης της εγκληματικότητας (EEEK L 153 της 8.6.01)· δίκτυο κατάρτισης δικαστικών (EEEK C 18 της 19.1.01)· σχέδιο για δίκτυο προστασίας υψηλών προσώπων (έγγρ. Συμβουλίου 5361/02 ENFOPOL 9)· σχέδιο για δίκτυο αρμόδιων αρχών για τις υπηρεσίες ιδιωτικής ασφάλειας (έγγρ. Συμβουλίου 5135/02 ENFOPOL 5)· σχέδιο σχετικά με ινστιτούτο αστυνομικών μελετών υπό μορφή δικτύου (έγγρ. Συμβουλίου 5133/02 ENFOPOL 4)·σχέδιο για δίκτυο για τη δικαιοσύνη που προωθεί την αποκατάσταση.

Πρέπει επίσης να συνεκτιμηθεί το γεγονός ότι σε κάθε προσχώρηση οι συμβάσεις στηρίζονται στο άρθρο 200 ΕΚ πρέπει να τροποποιούνται με νέα σύμβαση, πράγμα που έχει ως συνέπεια νέες πολύ μεγάλες προθεσμίες (συχνά πολλά έτη) προτού αρχίσει να εφαρμόζεται το ίδιο κείμενο σε όλη την Κοινότητα.

7. Εγκρίθηκαν περίπου 560 οδηγίες με βάση αυτό το άρθρο αλλά ένας σημαντικός αριθμός αφορούσε μόνο πολύ τεχνικές πτυχές ή ήταν απλώς ενημέρωση προηγούμενων οδηγιών.

να ισχύει για ορισμένες κατηγορίες ειδικών αποφάσεων, τις οποίες προσδιόρισε10. Οι συλλογισμοί στους οποίους βασίζεται αυτό το αίτημα εξακολουθούν να ισχύουν όπως φαίνεται από τα συγκεκριμένα παραδείγματα που αναφέρονται παραπάνω. Υποσημειώσεις

3. Κανονισμός (ΕΚ) 1346/2000 του Συμβουλίου, της 29ης Μαΐου 2000, περί των διαδικασιών αφερεγγυότητας. Κανονισμός (ΕΚ) 1347/2000 2000 του Συμβουλίου, της 29ης Μαΐου 2000, περί της διεθνούς δικαιοδοσίας, αναγνώρισης και εκτέλεσης αποφάσεων σε γαμικές διαφορές και διαφορές γονικής μέριμνας έναντι των κοινών τέκνων των συζύγων. Κανονισμός (ΕΚ) 1348/2000 του Συμβουλίου, της 29ης Μαΐου 2000, περί επιδόσεως και κοινοποιήσεως στα κράτη μέλη δικαστικών και εξώδικων πράξεων σε αστικές ή εμπορικές υποθέσεις. Κανονισμός (ΕΚ) 44/2001 του Συμβουλίου, της 22ας Δεκεμβρίου 2000, για τη διεθνή δικαιοδοσία, την αναγνώριση και την εκτέλεση αποφάσεων σε αστικές και εμπορικές υποθέσεις. Κανονισμός (ΕΚ) 1206/2001 του Συμβουλίου της 28ης Μαΐου 2001 για τη συνεργασία μεταξύ των δικαστηρίων των κρατών μελών κατά τη διεξαγωγή αποδείξεων σε αστικές ή εμπορικές υποθέσεις. 4. Βλ. κυρίως τον κανονισμό (ΕΚ) 2988/95

8. Συγκεκριμένα, σε διάστημα 7 ετών, έως το ορόσημο του 1992, εγκρίθηκαν 280 πράξεις (κανονισμοί, οδηγίες και αποφάσεις) που επέτρεψαν να υλοποιηθεί το μεγαλύτερο μέρος της εσωτερικής αγοράς. Βεβαίως η νομοθετική δράση συνεχίσθηκε με σκοπό να συμπληρωθεί και να εξασφαλισθεί η καλή λειτουργία του όλου συστήματος. 9. Ο κώδικας της φορολογίας των επιχειρήσεων· η ομάδα φορολογικής πολιτικής· η ομάδα εργασίας υψηλού επιπέδου στο πλαίσιο της φορολογικής δέσμης. 10. Πρόκειται για πέντε κατηγορίες αποφάσεων: αποφάσεις που πρέπει να «επικυρωθούν» από τα κράτη μέλη σύμφωνα με τους συνταγματικούς τους κανόνες· ουσιαστικής σημασίας θεσμικές αποφάσεις και αποφάσεις που επηρεάζουν τη θεσμική ισορροπία· αποφάσεις στους τομείς της φορολογίας και της κοινωνικής ασφάλισης που δεν συνδέονται με την καλή λειτουργία της εσωτερικής αγοράς· παραλληλισμός μεταξύ των εσωτερικών και εξωτερικών αποφάσεων αποφάσεις που παρεκκλίνουν από τους κοινούς κανόνες της συνθήκης. ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 68 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2008

ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Η ειρηνευτική διαδικασία στη Μέση Ανατολή: ποιος ο ρόλος για την Ευρωπαϊκή Ένωση μετά τη διάσκεψη της Annapolis; της Μαρίας Γιαννιού, Δρ Ιστορίας Διεθνών Σχέσεων, Πανεπιστημίου Paris III Sorbonne Nouvelle

πρόσφατη διάσκεψη της Annapolis, το Νοέμβριο του 2007, έδωσε αναντιρρήτως νέα ώθηση στην ειρηνευτική διαδικασία στη Μέση Ανατολή. Έπειτα από επτά έτη ουσιαστικής απραξίας και αδράνειας, Ισραηλινοί και Παλαιστίνιοι αποφάσισαν από κοινού την έναρξη νέων των διαπραγματεύσεων με σκοπό την εξεύρεση αμοιβαίως αποδεκτής λύσης. Τα ενδιαφερόμενα μέρη δεσμεύθηκαν να διεξάγουν συζητήσεις, σε διμερές επίπεδο, επί όλων των εκκρεμών θεμάτων, συμπεριλαμβανομένων των θεμάτων του οριστικού καθεστώτος με στόχο να συναφθεί ειρηνευτική συμφωνία πριν από το τέλος του τρέχοντος έτους. Παράλληλα, συμφώνησαν να εφαρμόσουν τις υποχρεώσεις που απορρέουν από τον Οδικό Χάρτη του 20031 που συνέταξε και προώθησε η Τετραμερής (ΕΕ, ΗΠΑ, ΟΗΕ, Ρωσία). Σε αυτό το κλίμα επιφυλακτικής αισιοδοξίας που έχει δημιουργηθεί τους τελευταίους μήνες, ποιος οφείλει να είναι ο ρόλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης; Για την Ευρώπη η εξεύρεση συνολικής και διαρκούς ειρήνης στη Μέση Ανατολή αποτελεί στρατηγικό στόχο2. Όντως, το 2003, η Ευρωπαϊκή Στρατηγική Ασφάλειας όριζε το διακανονισμό 1 «A Performance-Based Roadmap to a Permanent Two-State Solution to the Israeli-Palestinian Conflict», in US Department of State, http:// www.state.gov/r/pa/prs/ps/2003/20062.htm 2 Βλ. πρόσφατη από κοινού δημοσίευση του Ύπατου Εκπροσώπου Εξωτερικής πολιτικής, κ. Javier Solana και της Επιτρόπου Εξωτερικών Σχέσεων κας Benita Ferrero-Waldner, “Statebuilding for peace in the Middle East: an EU action strategy”, S378/07, σελ.1. ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 68 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2008

της αραβο-ισραηλινής σύρραξης ως στρατηγική προτεραιότητα για την ΕΕ3. Το ζωτικό συμφέρον της Ευρώπης στην περιοχή της Μέσης Ανατολής, και της Μεσογείου γενικότερα, είναι αδιαμφισβήτητο και αυτό διαφαίνεται από τις πρωτοβουλίες περιφερειακής συνεργασίας που προωθεί η ΕΕ στο γειτονικό της περιβάλλον (Διαδικασία της Βαρκελώνης, Πολιτική Γειτονίας). Οι πρωτοβουλίες αυτές διασφαλίζουν στη Γηραιά Ήπειρο ένα σχετικό βαθμό ορατότητας στη διεθνή σκηνή. Όμως, όσον αφορά στην ειρηνευτική διαδικασία, η Ευρώπη συχνά κατηγορείται για την έλλειψη ικανότητας να αποκτήσει λόγο και να διαδραματίσει ουσιαστικό πολιτικό ρόλο στην περιοχή. Η επανέναρξη της ειρηνευτικής διαδικασίας δεν αποτελεί διόλου εύκολο εγχείρημα. Η Ευρώπη καλείται να συνεισφέρει στη βελτιστοποίηση των συνθηκών που θα εξασφαλίσουν την ομαλή διεξαγωγή των διμερών διαπραγματεύσεων. Ωστόσο, οι δυσκολίες που αντιμετωπίζει η ειρηνευτική διαδικασία είναι προφανείς: περιορισμένο χρονοδιάγραμμα, αδύναμη πολιτική ηγεσία και στα δύο μέρη, ενδοπαλαιστινιακή πολιτική κρίση, γεωγραφική διαίρεση των κατεχόμενων, εκτόξευση πυραύλων από τη λωρίδα της Γάζας στο Ισραήλ, αλλεπάλληλες στρατιωτικές επεμβάσεις του ισραηλινού στρατού στα παλαιστινιακά εδάφη, ανέγερση ισραηλινών οικισμών, αδυναμία αραβικών κρατών να επέμβουν ουσιαστικά, 3 «Μια ασφαλής Ευρώπη σ’έναν καλύτερο κόσμο. Ευρωπαϊκή Στρατηγική Ασφάλειας», Βρυξέλλες, 12 Δεκεμβρίου 2003, σελ.9.

οικονομική εξαθλίωση των πληθυσμών στα παλαιστινιακά εδάφη κλπ. Από την άλλη μεριά, η διάσκεψη της Annapolis έθεσε τις βάσεις για την έναρξη μιας διαδικασίας επίπονης, η οποία ενδεχομένως να αποτελέσει και την τελευταία ευκαιρία για τη δημιουργία ενός παλαιστινιακού κράτους. Δεν υπάρχει άνεση χρόνου: η νέα αμερικανική κυβέρνηση, που θα ορκιστεί τον Ιανουάριο του 2009, σίγουρα θα χρειαστεί κάποιο διάστημα για να προσδιορίσει την πολιτική που θα ακολουθήσει στη Μέση Ανατολή. Παράλληλα, ο ολοένα και αυξανόμενος εποικιστικός επεκτατισμός στα κατεχόμενα εδάφη, θέτει υπό αμφισβήτηση την πιθανότητα ίδρυσης ενιαίου, ανεξάρτητου και οικονομικά βιώσιμου παλαιστινιακού κράτους. Για αυτούς τους λόγους, η στρατηγική που καλείται να ακολουθήσει η Ευρώπη οφείλει να είναι ευκρινής και δίχως ενδοιασμούς. Πρέπει να βασίζεται στην επιβολή συγκεκριμένων μέτρων οικοδόμησης εμπιστοσύνης, όπως άλλωστε υποστηρίζει και η πρώτη φάση του Οδικού Χάρτη, η οποία αφορά στην πάταξη της τρομοκρατίας και της βίας και στην δόμηση παλαιστινιακών θεσμών. Προτεραιότητα της Ευρώπης είναι, λοιπόν, να ωθήσει τα ενδιαφερόμενα μέρη να σεβαστούν πλήρως τις υποχρεώσεις που απορρέουν από τον Οδικό Χάρτη. Το 1991, όταν συνεκλήθη η διάσκεψη της Μαδρίτης για την ειρηνευτική διαδικασία στη Μέση Ανατολή, η Ευρώπη ήταν απούσα. Οι ανεπαρκείς επιδόσεις της στον πρώτο πόλεμο του Κόλπου, καθώς επίσης και το γεγονός

ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

ότι εκείνη την περίοδο οι Ευρωπαίοι ηγέτες ήταν σε αναζήτηση ενός νέου συστήματος κοινής εξωτερικής πολιτικής, οδήγησαν στον αποκλεισμό της Γηραιάς Ηπείρου από τις διπλωματικές διεργασίες στη Μέση Ανατολή. Σήμερα, δεκαέξι χρόνια μετά, η ΕΕ κατάφερε να αποκτήσει ουσιαστικό ρόλο στην περιοχή; Ποιες είναι οι προοπτικές εξέλιξης της ευρωπαϊκής εξωτερικής δράσης στο εγγύς μέλλον; Η διπλωματική δράση της Ευρώπης αναφορικά με την ισραηλινοπαλαιστινιακή σύρραξη ορίζεται βάσει δύο σταθερών αξιών: α) την πολιτική υποστήριξη της ειρηνευτικής διαδικασίας μέσω της δημοσίευσης επίσημων κειμένων στα πλαίσια των ευρωπαϊκών θεσμών και β) την αθρόα οικονομική βοήθεια προς τα παλαιστινιακά εδάφη. Για πάρα πολλά χρόνια, η εξωτερική δράση της Ευρώπης στη Μέση Ανατολή περιοριζόταν, κατά κύριον λόγον, στη σύνταξη κειμένων πολιτικού περιεχομένου. Πράγματι, το σύστημα κοινής ευρωπαϊκής εξωτερικής πολιτικής ενθάρρυνε τη δημοσίευση επίσημων δηλώσεων ως πρωτεύον διπλωματικό εργαλείο. Παρά ταύτα, η έντονη χρήση του δεν κατάφερε να εξασφαλίσει στην Ευρώπη σημαντικό ρόλο στην περιοχή. Ωστόσο, η πληθώρα ευρωπαϊκών δημοσιεύσεων έθεσε τα θεμέλια μιας ενιαίας και κοινής ευρωπαϊκής αντίληψης αναφορικά με την επίλυση της διαμάχης μεταξύ Ισραηλινών και Παλαιστινίων. Συνοψίζοντας, οι σημαντικότερες αρχές στις οποίες βασίζεται η στάση της ΕΕ είναι οι ακόλουθες: α) η δημιουργία ενός ανεξάρτητου, δημοκρατικού, βιώσιμου παλαιστινιακού κράτους με εδαφική συνέχεια, στη Δυτική Όχθη και στη Γάζα, αποτελεί τελικό στόχο των διαπραγματεύσεων. β) η συμμετοχή των Αράβων εταίρων στην ειρηνευτική διαδικασία (Αραβική Πρωτοβουλία για την Ειρήνη) είναι απαιτούμενη. γ) η ανέγερση οικισμών στα κατε-

χόμενα εδάφη είναι παράνομη δυνάμει του διεθνούς δικαίου. Βάσει του Οδικού Χάρτη, οι εν λόγω οικισμοί πρέπει να κατεδαφιστούν. δ) όλες οι πράξεις βίας (εκτόξευση πυραύλων στο ισραηλινό έδαφος, στρατιωτικές επεμβάσεις στα κατεχόμενα, κλπ.) είναι καταδικαστέες. ε) όλα τα σημεία διέλευσης πρέπει να παραμένουν ανοικτά τόσο για ανθρωπιστικούς όσο και για εμπορικούς σκοπούς. Οι αξίες αυτές είναι το αποτέλεσμα έντονων και χρονοβόρων εσωτερικών διαπραγματεύσεων μεταξύ των κρατών μελών της Ευρώπης. Ας σημειώσουμε, ενδεικτικά, ότι οι ευρωπαίοι ηγέτες χρειάστηκαν σχεδόν τριάντα ολόκληρα χρόνια για να συμφωνήσουν ότι μόνο η δημιουργία δύο αυτόνομων κρατών (Ισραήλ και Παλαιστίνη) με ασφαλή και σαφή σύνορα θα εξασφαλίσει την ειρηνική επίλυση του προβλήματος4. Ο πολιτικός εξοστρακισμός της Ευρώπης από την ειρηνευτική διαδικασία στη δεκαετία του ενενήντα, την οδήγησε στον επαναπροσδιορισμό των προτεραιοτήτων της στην περιοχή της Μέσης Ανατολής. Μέσα σε λίγα μόνο χρόνια η Ευρώπη έγινε ο σημαντικότερος χρηματοδότης των Παλαιστινίων, δεσμεύοντας σημαντικά ποσά για τη δημιουργία θεσμών και την κοινωνικό-πολιτική ανάπτυξη των κατεχόμενων εδαφών. Από το 2000, όταν εκδηλώθηκε η δεύτερη Ιντιφάντα του παλαιστινιακού λαού, μέχρι σήμερα, η χρηματική βοήθεια της Ευρώπης έχει ως στόχο να ανακουφίσει τους πληθυσμούς στα παλαιστινιακά εδάφη που υποφέρουν από οικονομική εξαθλίωση. Από το 2000 έως το 2006, η Ευρωπαϊκή Ένωση χορήγησε σχεδόν 2 εκ. ευρώ στον παλαιστινιακό 4 Η πρώτη επίσημη ευρωπαϊκή δήλωση έγινε το Νοέμβριο του 1973. Τότε οι ευρωπαίοι ηγέτες αναφέρθηκαν στα «θεμιτά δικαιώματα» του παλαιστινιακού λαού. Είκοσι επτά χρόνια μετά, στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Βερολίνου, το Μάρτιο του 1999, πρότειναν για πρώτη φορά τη «λύση των δύο κρατών».

λαό για προγράμματα που αφορούσαν κυρίως υποδομές, θεσμούς, ενίσχυση της κοινωνίας των πολιτών, ανθρωπιστική βοήθεια, άμεση χρηματοδότηση της Παλαιστινιακής Αρχής, καθώς και οικονομική υποστήριξη εκτάκτου ανάγκης (ΤΙΜ)5. Μόνο για το 2007, η ΕΕ έχει δεσμεύσει 550 εκ. ευρώ για την χρηματοοικονομική στήριξη των παλαιστινιακών εδαφών6. Πάνω από τα μισά (350 εκ. ευρώ) χρησιμοποιήθηκαν για τη χρηματοδότηση του διεθνούς προσωρινού μηχανισμού (ΤΙΜ) που δημιουργήθηκε στις αρχές του 2006 –μετά την εκλογή της Χαμάς– και έχει ως σκοπό την διοχέτευση άμεσης βοήθειας στον παλαιστινιακό λαό. Στις 17 Δεκεμβρίου του 2007, συνεκλήθη διάσκεψη δωρητών στο Παρίσι, όπου η Παλαιστινιακή Αρχή (ΠΑ) παρουσίασε πρόγραμμα μεταρρυθμίσεων και ανάπτυξης των κατεχόμενων εδαφών (PRDP)7. Η διεθνής κοινότητα υποστήριξε ένθερμα την παλαιστινιακή πρωτοβουλία και δεσμεύθηκε να χορηγήσει 7,7 δισ. δολάρια σε περίοδο τριών ετών. Με βάση το ανωτέρω πρόγραμμα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θέσπισε νέο χρηματοδοτικό μηχανισμό, τον PEGASE8, που έχει ως σκοπό την οικονομική ενίσχυση του παλαιστινιακού λαού στην προσπάθειά του να θέσει τις βάσεις ενός ανεξάρτητου και βιώσιμου κράτους. Η διάσκεψη της Annapolis δεν σήμανε μονάχα την έναρξη παρατεταμένων και επίπονων διαπραγματεύσεων (ήδη οι διμερείς επαφές διακόπηκαν το Φεβρουάριο για δύο μήνες και ξανάρχισαν στις αρχές Απριλίου κατό5 Αναλυτικά βλ. επίσημη ιστοσελίδα Ευρωπαϊκής Ένωσης, http://ec.europa.eu/external_ relations/occupied_palestinian_territory/ec_ assistance/eu_support_pa_2000_2006_en.pdf 6 Αναλυτικά βλ. επίσημη ιστοσελίδα Ευρωπαϊκής Ένωσης, http://ec.europa.eu/external_ relations/occupied_palestinian_territory/ec_ assistance/eu_support_pa_2007_en.pdf 7 Palestinian Reform and Development Plan. 8 Mécanisme Palestino-Européen de Gestion de l’Aide Socio-Economique. ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 68 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2008

ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ πιν της επίσκεψης στην περιοχή της αμερικανίδας Υπουργού εξωτερικών, Condoleezza Rice), πρόσθετα, αποτέλεσε και αποφασιστική καμπή για την περαιτέρω εξέλιξη του ευρωπαϊκού ρόλου στην ισραηλινο-παλαιστινιακή σύρραξη. Πρόκειται για μια ευκαιρία που η Ευρώπη οφείλει να αδράξει. Βασικός στόχος της Ευρώπης είναι η δημιουργία ενός δημοκρατικού παλαιστινιακού κράτους ικανού να αποτελέσει αξιόπιστο γείτονα για το Ισραήλ. Για αυτό το λόγο, η ΕΕ πρέπει να επικεντρώσει τις προσπάθειές της στην ανοικοδόμηση παλαιστινιακού κράτους και στην παροχή ουσιαστικής υποστήριξης κατά τη διάρκεια της μεταβατικής περιόδου. Πιο συγκεκριμένα: 44Πρέπει να υπάρξει ένας σαφής διαχωρισμός ρόλων μεταξύ της Ευρώπης και της Αμερικής. Οι ΗΠΑ πρέπει να επωμιστούν τα βασικά εποπτικά καθήκοντα της ειρηνευτικής διαδικασίας, ενώ η ΕΕ οφείλει να αναλάβει το ρόλο που της ταιριάζει απόλυτα – και τον οποίο άλλωστε γνωρίζει καλά: οικονομική ανόρθωση και ανοικοδόμηση κράτους. 44Η Ευρώπη πρέπει να λάβει ρητή εντολή τόσο από την Τετραμελή όσο και από τα ίδια τα ενδιαφερόμενα μέρη για το ρόλο που πρέπει να διαδραματίσει στην περιοχή. Η εντολή αυτή θα μπορούσε, λόγου χάρη, να αφορά στο συντονισμό και την επίβλεψη, από την ΕΕ, όλων των πρωτοβουλιών σχετικά με την ανοικοδόμηση ανεξάρτητου κράτους και την οικονομική ανάπτυξη στα παλαιστινιακά εδάφη. 44Η αδιάλειπτη ευρωπαϊκή οικονομική βοήθεια προς τα κατεχόμενα εδάφη δεν επιδέχεται αμφισβήτησης. Ωστόσο, η ΕΕ πρέπει να συνδέσει τη χρηματοοικονομική υποστήριξη με την τήρηση, από τα ενδιαφερόμενα μέρη, ορισμένων προϋποθέσεων. Όντως, το 1998, η αναθεώρηση του χρηματοδοΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 68 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2008

τικού μέσου της διαδικασίας της Βαρκελώνης, MEDA, εισήγαγε την επιβολή προϋποθέσεων για τη χορήγηση κεφαλαίων στα κατεχόμενα. Έκτοτε, η ευρωπαϊκή χρηματοδότηση χορηγείται με βάση την πρόοδο που σημειώνεται στις μεταρρυθμίσεις στα παλαιστινιακά εδάφη. Μέσα στα πλαίσια της Πολιτικής Γειτονίας, η ΕΕ και η ΠΑ συνέταξαν από κοινού σχέδιο δράσης, το Μάιο του 2005, που ορίζει ως προτεραιότητα την προώθηση μεταρρυθμίσεων αναφορικά με τον εκδημοκρατισμό, τη χρηστή διακυβέρνηση, την οικονομική ανάπτυξη και το εμπόριο. Η εφαρμογή του σχεδίου δράσης δεν υπήρξε ικανοποιητική, εξαιτίας, κυρίως, των πολιτικών αναταραχών στη λωρίδα της Γάζας κατά τη διάρκεια του 2006 και των πρώτων μηνών του 20079. 44Ωστόσο, η Ευρώπη δεν έχει καταφέρει ακόμα να ασκήσει ουσιαστικές πιέσεις στο Ισραήλ για τη συμμόρφωσή του με τους κανόνες του διεθνούς δικαίου. Παρά τις εκκλήσεις των ευρωπαίων ηγετών για την κατεδάφιση των οικισμών στα κατεχόμενα εδάφη και για το σεβασμό βασικών δικαιωμάτων του ανθρώπου, η ισραηλινή ηγεσία δεν μοιάζει να είναι διατεθειμένη να λάβει τα απαιτούμενα μέτρα. Γεγονός είναι ότι η Ευρώπη, για πάρα πολλά χρόνια – και ίσως ακόμα – δεν θεωρείτο αξιόπιστος διαμεσολαβητής στην ισραηλινο-παλαιστινιακή σύρραξη. Βέβαια, το σχέδιο δράσης ΕΕ-Ισραήλ, στα πλαίσια της Πολιτικής Γειτονίας, έθεσε τις βάσεις για την έναρξη πολιτικού διαλόγου σχετικά με την ειρηνευτική διαδικασία, τη γενικότερη κατάσταση στη Μέση Ανατολή, τον περιορισμό των διακινήσεων στα κατεχόμενα κλπ. Στόχος της Ευρώπης είναι να βρει τρόπους να πείσει το Ισραήλ να λάβει μέτρα οικοδόμη9 Για λεπτομερή εξέταση της προόδου βλ. «Implementation of the European Neighbourhood Policy in 2007. Progress Report the occupied Palestinian territory», European Commission, SEC(2008) 400, Brussels, 3 April 2008.

37 σης εμπιστοσύνης. Σίγουρα, η συνεχώς αυξανόμενη συνεργασία ΕΕ-Ισραήλ σε πολλούς τομείς εγκαθιστά σταδιακά την Ευρώπη ως σημαντικό παράγοντα στην περιοχή. 44Τον Ιανουάριο του 2006, η εκλογική νίκη της Χαμάς έθεσε νέα δεδομένα στη Μέση Ανατολή. Επιπλέον, η κατάληψη της Λωρίδας της Γάζας από τη Χαμάς, τον Ιούνιο του 2007, βύθισε τα κατεχόμενα εδάφη σε οξύτατη πολιτική κρίση. Η τακτική απομόνωσης της Χαμάς εμπεριέχει ένα βασικό κίνδυνο: την απομόνωση της Γάζας και την επακόλουθη οικονομική εξαθλίωση του πληθυσμού της. Παράλληλα, οι επιθέσεις που πραγματοποιεί το Ισραήλ στη Γάζα επιδεινώνουν την ήδη έκρυθμη κατάσταση. Η ΕΕ οφείλει να επινοήσει διαύλους επικοινωνίας με τη Χαμάς, για να αποφύγει την κατάρρευση ολόκληρης της ειρηνευτική διαδικασίας. 44Τέλος, είναι προς το συμφέρον της ΕΕ η προβολή ενιαίας και συνεκτικής εικόνας στη διεθνή σκηνή. Συχνά, Ισραηλινοί και Παλαιστίνιοι καλούνται να συνομιλήσουν με αρκετούς ευρωπαίους αντιπροσώπους: Ύπατο Εκπρόσωπο της ΕΕ, Επίτροπο για τις εξωτερικές σχέσεις, εκάστοτε Υπουργό εξωτερικών της χώρας μέλους που έχει την προεδρία, ειδικό εντεταλμένο της ΕΕ, κ.ά. Η Συνθήκη της Λισαβόνας προσφέρει στην ΕΕ τη δυνατότητα να βελτιώσει την εκπροσώπησή της καθώς ο Ύπατος Εκπρόσωπος για θέματα εξωτερικής πολιτικής πρόκειται να αναλάβει και καθήκοντα Αντιπροέδρου της Επιτροπής, αποκτώντας έτσι νέο θεσμικό ρόλο με διττή αρμοδιότητα. Η Ευρώπη μέσω των πολιτικών που αναπτύσσει στη Μεσόγειο αποκτά ολοένα και σημαντικότερο διεθνές κύρος. Επιλέγοντας τις κατάλληλες κινήσεις, μπορεί να αποκτήσει ουσιαστικό ρόλο και να συνεισφέρει δυναμικά στην ανοικοδόμηση ενός ανεξάρτητου, δημοκρατικού και οικονομικά βιώσιμου παλαιστινιακού κράτους.

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΟΛΙΤΩΝ

Το Μέλλον της Ε.Ε και οι ελληνικές Μ.Κ.Ο της Βερονίκης-Βασιλικής Παπαϊωάννου, Υπ. Δρ τμήματος ΠΕΔΔ, Πανεπιστημίου Αθηνών

ΚτΠ, ως έκφραση πολιτισμού, δε χρειάζεται συνταγματικές, νομοθετικές και άλλες κανονιστικές προστατευτικές ρυθμίσεις, οι οποίες την καθιστούν αναπλήρωμα ή και υποχείριο κυβερνητικών ή κομματικών σκοπιμοτήτων. Η σύγχρονη αποτελεσματική δράση των Μ.Κ.Ο στην Ελλάδα –και την ΕΕ- απαιτεί την καλλιέργεια μιας καθημερινής εθελοντικής συνείδησης όλων των πολιτών. Η ΚτΠ αποτελεί, πάνω από όλα, μια κουλτούρα ανυστερόβουλης συμμετοχής στα κοινά, η οποία αμφισβητεί από μόνη της το μονοπώλιο της επιδίωξης υλικού κέρδους, ως της αποκλειστικής πηγής ικανοποίησης για τον άνθρωπο –γι’ αυτό, ακριβώς, και δεν είναι δυνατόν να επιβληθεί άνωθεν. Ως πυλώνες μιας αρμονικής πολιτικής συνέργειας σε μια σύγχρονη, δημοκρατική και ευημερούσα κοινωνία στην Ευρώπη, σήμερα, θα ήταν δυνατόν να προσδιοριστούν οι ακόλουθοι:  μια ανοιχτή, ανεκτική και συνεκτική κοινωνία, με εύρυθμη και ανταγωνιστική λειτουργία της οικονομίας της αγοράς (ελεύθερη οικονομική δημοκρατία),  μια αποτελεσματική, διαφανής, κοντά στον πολίτη, δημόσια σφαίρα συντεταγμένων λειτουργιών, μια ομοσπονδιακή Ευρώπη, μια συλλογική δημοκρατία αποτελούμενη από (εθνικές- περιφερειακές) δημοκρατίες (αντιπροσωπευτική δημοκρατία) και,  μια ισχυρή και ανεξάρτητη από ιδιωτικές, κομματικές ή κυβερνητικές

επιρροές, ΚτΠ (συμμετοχική δημοκρατία). Η ομοσπονδιακή εμβάθυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης αναμένεται να υλοποιείται, πλέον, ταυτόχρονα με τη διαμόρφωση από την ΚτΠ, ενός Eυρωπαϊκού Δήμου, καθώς και τη σταδιακή δημιουργία μιας συνείδησης πολιτιστικής και πολιτικής κοινότητας στον ευρωπαϊκό χώρο. Έτσι η Ευρώπη, ως ένα γόνιμο παράδειγμα ενοποίησης per se, θα συνεχίζει να επιδιώκει μια, με ηθικά χαρακτηριστικά, οικουμενική διακυβέρνηση, μια πολιτικοποίηση της παγκοσμιοποίησης, μια διεθνοποίηση της δημοκρατίας, μια συνολική βιώσιμη ανάπτυξη, συμβάλλοντας, έτσι, στη σταδιακή δημιουργία μιας παγκόσμιας διακυβέρνησης και προτείνοντας την υιοθέτηση ομοσπονδιακών αρχών, σε συνδυασμό με την ΚτΠ, ως τον πλέον κατάλληλο οδηγό δημοκρατικής οργάνωσης όλων των τύπων πολιτικών κοινοτήτων. Ο πολίτης, στην Ελλάδα και την ΕΕ, δε δείχνει να κατανοεί από ποιούς -ευρωπαϊκούς, εθνικούς, περιφερειακούς- φορείς λαμβάνονται οι αποφάσεις που τον αφορούν. Αυτό οφείλεται, όμως, περισσότερο στην έλλειψη διαφάνειας κατά τη διαδικασία λήψης αποφάσεων και, λιγότερο, στην έλλειψη επιμερισμού αρμοδιοτήτων μεταξύ της Ευρωπαικής Ένωσης και των κρατών μελών (ένας ενδεχόμενος επιμερισμός δε μπορεί, πάντως, να αποτελέσει ευκαιρία για απόπειρες επανεθνικοποίησης των κοινοτικών πολιτικών)1. Σήμερα, τόσο η Ελλάδα όσο και η Ευρώπη, είναι αντιμέτωπες με ένα

πιεστικό δίλημμα: Ευρωπαϊκό Σύνταγμα ή μια Ευρώπη –χώρος ανταγωνισμού και αντιπαράθεσης των εθνικών συμφερόντων; Έχει μετατραπεί σε ευρωπαϊκό το εθνικό ή το αντίθετο; Επιθυμούν οι πολίτες της Ευρώπης μια Ευρώπη με τη μορφή προστατευτικού και αναδιανεμητικού υπερ-κράτους, μια Ευρώπη με δυνητικές φιλοδοξίες μιας (ακόμα) αλαζονικής και ανεξέλεγκτης υπερδύναμης -συγκαλυμμένης πίσω από μια φιλελεύθερη ομοσπονδία-, με προμετωπίδα την εσωτερική ευημερία και την ανάδειξη σε παράγοντα διεθνούς ειρήνης, ανάπτυξης, ελευθερίας και σταθερότητας2; Μια Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία θα αποτελούσε ένα παράδειγμα ειρηνικής υπέρβασης των αντιθέσεων και μόνιμης συμβίωσης3. Eφόσον θα έχει προηγηθεί η, αναγκαία, δημοκρατική διαπραγμάτευση του Συντάγματος στο πλαίσιο της Συνέλευσης, μια πιθανή (δεύτερη) διαπραγμάτευση μέσω της διπλωματικής διαδικασίας, θα ήταν, θεωρούν οι ελληνικές ΜΚΟ, απαράδεκτη4. Έτσι, τα μέλη της Συνέλευσης διατηρούν τον έλεγχο της συντακτικής διαδικασίας, αλλά, ταυτόχρονα, αποκλείουν τις άτυπες και αδιαφανείς διαπραγματεύσεις, οι οποίες συντελέστηκαν στις διακυβερνητικές του Maastricht, Amsterdam και Nice. Η Συνέλευση είναι ο μόνος πολιτικός τόπος στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όπου εκφράζονται όλες οι συντακτικές δυνάμεις, τόσο σε εθνικό (εθνικές κυβερνήσεις και κοινοβούλια), όσο και ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 68 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2008

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΟΛΙΤΩΝ

τική) Συνθήκη-, αυτό θα πρέπει να τεθεί στην κρίση των πολιτών με τη διεξαγωγή πανευρωπαϊκού δημοψηφίσματος.

νουμε ένα άλλο χρονοδιάγραμμα για το Σύνταγμα της Ένωσης. Προερχόμενοι από διαφόρους τομείς της ευρωπαϊκής σωματειακής δράσης και συμμετέχοντας δραστήρια στη συζήτηση για το μέλλον της Ευρώπης, δεν επιθυμούμε να ζήσουμε την επανάληψη των εμπειριών των διακυβερνητικών διασκέψεων της Νίκαιας και του Άμστερνταμ. Σε αυτό το πνεύμα σας ζητούμε να σκεφθείτε επί των προτάσεών μας προτού λάβετε μια απόφαση όσον αφορά το χρονοδιάγραμμα του Συντάγματος της Ένωσης, τις οποίες ζητούμε να υποβάλλετε στους αρχηγούς κρατών και κυβερνήσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των υποψηφίων χωρών.

σε ευρωπαϊκό (Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, Ευρωπαϊκή Επιτροπή) επίπεδο. Oι αρχηγοί κρατών οφείλουν να περιορισθούν σε μια συμφωνία ή διαφωνία στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, ενώ η δημοκρατική νομιμοποίηση θα προκύψει από την κύρια πηγή κυριαρχίας, δηλαδή τους πολίτες, μέσω δημοψηφισμάτων. Αρκετοί από εκείνους οι οποίοι, έως τις αρχές του 2003, θεωρούσαν ανέφικτη –ουτοπική την πολιτική ενοποίηση της Ευρώπης, σήμερα υπό την πίεση της ΚτΠ, μεταβάλλουν τις απόψεις τους5. Την προσεχή δεκαετία ενδεχομένως το δίλημμα κυβέρνηση ή διακυβέρνηση θα αποτελεί την κεντρική διαχωριστική γραμμή για τις βασικές πολιτικές δυνάμεις του μέλλοντος. Η εισχώρηση των ΜΚΟ στο Σύνταγμα και στην χάραξη πολιτικής ενδέχεται να διαδραματίσει καταλυτικό ρόλο στη σχέση κράτους-πολιτών και κομμάτων εξουσίας-αντιπολίτευσης και έτσι να νοηματοδοτηθεί και επί της ουσίας. Υποσημειώσεις 1. Η υιοθέτηση ενός Ευρωπαϊκού Συντάγματος ή μιας Συνταγματικής Συνθήκης -απλής, σύντομης και κατανοητής- κρίνεται, πλέον, ως απαραίτητη. Οι ελληνικές ΜΚΟ στηρίζουν μια μετεξέλιξη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής σε ευρωπαϊκή κυβέρνηση και του Συμβουλίου σε μια Ευρωπαϊκή Συνέλευση των Κρατών (Άνω Βουλή), ενώ ο Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής θα πρέπει να αποκτήσει την ευρύτερη δυνατή δημοκρατική νομιμοποίηση. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο πρέπει να αναλάβει την πλήρη νομοθετική και ελεγκτική ευθύνη σε όλους τους τομείς αρμοδιότητας της ΕΕ, ενώ στα θέματα διακυβερνητικής συνεργασίας να ενισχυθεί ο ρόλος των εθνικών Κοινοβουλίων. Επιπλέον, θα ήταν χρήσιμη η σύγκληση της Συνέλευσης στις περιπτώσεις θεσμικής αναθεώρησης, προσχώρησης νέων μελών και ενδεχομένως στην εκλογή Προέδρου της Επιτροπής. Οι ελληνικές ΜΚΟ πιστεύουν ότι, στον βαθμό που θα προκύψει με μεγάλη πλειοψηφία από αυτή τη Συνέλευση, ένα Σχέδιο Ευρωπαϊκού Συντάγματος -ή έστω μια βασική (ΣυνταγμαΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 68 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2008

2. Στο όνομα της ειρήνης ή στο όνομα του ρόδου; Ο πόλεμος στο Ιράκ κατέστησε σαφή, περισσότερο από κάθε άλλη φορά, στους Ευρωπαίους πολίτες την ανάγκη πολιτικής ενοποίησης της Ευρώπης, τόσο που ήδη αυτό να ακούγεται ως κοινοτοπία –προφανώς, ήταν ανάγκη να φτάσουμε ως εκείνο το σημείο, έτσι ώστε να γίνει κοινή συνείδηση μεταξύ των ευρωπαϊκών λαών η ταύτιση αξιών, αντιλήψεων και συμφερόντων. 3. Η οπτική μέσα από την οποία το Ην.Βασίλειο αντιμετώπιζε ανέκαθεν την προοπτική ευρωπαϊκής ενοποίησης είναι γνωστή. Το πρόβλημα όμως, που εξηγεί εν μέρει και τις πρόσφατες εξελίξεις στο Ιράκ, είναι η αδυναμία της Γαλλίας να συμφιλιωθεί με τον ιστορικό της ρόλο, ο οποίος την εμποδίζει να αντιμετωπίζει με μεγαλύτερη ευρύτητα, γενναιοδωρία και δυναμισμό το εθνικό της συμφέρον. Η πρόταση για τη διπλή Προεδρία στο πλαίσιο της ΕΕ, την οποία κατά συμβιβασμό αποδέχεται η Γερμανία, επιβεβαιώνει την εμμονή της Γαλλίας στη souveraineté nationale/ national sovereighnty και στο διακυβερνητικό χαρακτήρα της ΕΕ. Η δημιουργία μιας κοινής αμυντικής πολιτικής (και πολιτικής ασφάλεια) εκτός του κοινοτικού πλαισίου θα ήταν μια θετική εξέλιξη προς την κατεύθυνση της ομοσπονδίωσης. Η ύφανση του ομοσπονδιακού ιστού της Ευρώπης ίσως προϋποθέτει την ύπαρξη μιας κρίσης -σαν κι αυτή του Ιράκ. Από την άλλη πλευρά, η οικοδόμηση μιας, πολιτικά ενοποιημένης, Ευρώπης είναι προτιμότερο να συντελεσθεί ως μια συνέχεια μιας εσωτερικής οικειοθελούς παραίτησης από τα στενά νοούμενα εθνικά/ κρατικά συμφέροντα. Έτσι, θα καταστεί πιο δύσκολη η ανάπτυξη ενός ευρωπαϊκού εθνικισμού, αλλά και θα επιταχυνθεί η εδραίωση μιας Ευρώπης, η οποία συνδυάζει, στη βάση ειρηνικής διαχείρισης της ισχύος της, τόσο την ελευθερία και ευημερία στο εσωτερικό της, όσο και την αλληλεγγύη με τον υπόλοιπο κόσμο. 4. Βλ. επιστολή προσωπικοτήτων σε Σημίτη- Παπανδρέου για το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα (Βρυξέλλες, 28 Mαΐου 2003): Αξιότιμε κύριε Πρωθυπουργέ, αξιότιμε κύριε Υπουργέ Εξωτερικών Ως πολίτες της Ένωσης σας προτεί-

Ένα άλλο χρονοδιάγραμμα για το Σύνταγμα της Συνέλευσης Το Προεδρείο της Συνέλευσης υποβάλλει στην Ολομέλεια της ένα προσχέδιο Συντάγματος της Ένωσης, σφαιρικό και συνεκτικό. Αυτό το προσχέδιο περιέχει: τις συνταγματικές διατάξεις (Μέρος Ι), τον Χάρτη των Δικαιωμάτων ( Μέρος ΙΙ), τα θεμελιώδη στοιχεία των πολιτικών της ΕΕ (Μέρος ΙΙΙ) και τις τελικές και γενικές διατάξεις (Μέρος ΙV). Η Συνέλευση υιοθετεί ένα προσχέδιο επί του Συντάγματος της Ένωσης (11-1213 Ιουνίου 2003). Ο Πρόεδρος Ζισκάρ Ντ’ Εστέν υποβάλλει το προσχέδιο αυτό στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της Θεσσαλονίκης (20 και 21 Ιουνίου 2003) και στην Ολομέλεια του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στις 1-3 Ιουλίου στο Στρασβούργο. Η Συνέλευση επεξεργάζεται ένα σχέδιο επί του Συντάγματος, λαμβάνοντας υπόψη τις συζητήσεις στους κόλπους του Συμβουλίου και του Κοινοβουλίου. Αυτό το σχέδιο οριστικοποιείται από τη Συνέλευση στη βάση της ολοκληρωμένης σύνταξης του τρίτου τμήματος και μιας συνολικής ανασκόπησης του κειμένου προκειμένου να εξασφαλισθεί η συνοχή, η σαφήνεια και η αποτελεσματικότητα. Τα μέλη της Συνέλευσης προσδιορίζουν τη στάση τους βάσει των προσανατολισμών που θα καθορισθούν από τα εθνικά τους κοινοβούλια (Ιούλιος 2003). Ο Πρόεδρος Ζισκάρ Ντ’ Εστέν υποβάλλει αυτό το σχέδιο σε μια έκτακτη Σύνοδο Κορυφής της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των υποψηφίων χωρών, που θα λάβει χώρα στη Ρώμη πριν το τέλος Δεκεμβρίου 2003. Με την ευκαιρία αυτής της συνόδου κορυφής, οι Κυβερνήσεις των κρατών μελών και των υποψηφίων χωρών αποφασί-

40 ζουν να θέσουν το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα υπό την κρίση ενός ευρωπαϊκού δημοψηφίσματος, που θα διεξαχθεί στις 10-13 Ιουνίου 2004, ταυτοχρόνως με τις ευρωπαϊκές εκλογές. Στη βάση των αποφάσεων του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, το Σύνταγμα της Ένωσης τίθεται σε ισχύ σε εκείνα τα κράτη μέλη στα οποία η πλειοψηφία των πολιτών θα έχει εκφράσει τη συμφωνία της. Αυτές οι διατάξεις θα έχουν άμεση ισχύ, εκτός από εκείνες που αναφέρονται στη σύνθεση και τις προϋποθέσεις συγκρότησης των θεσμικών οργάνων, οι οποίες θα αρχίσουν να εφαρμόζονται από το 2009 (τέλος 2004). Αυτό το χρονοδιάγραμμα, που απαιτεί μια επιμήκυνση της εντολής της Ευρωπαϊκής Συνέλευσης, δεν θα πρέπει να εκληφθεί από τα μέλη της ως μια αποτυχία της Συνέλευσης. Αντιθέτως, θα αποτελέσει το μόνο μέσο που θα τους επιτρέψει να διατηρήσουν τον έλεγχο της συντακτικής διαδικασίας, να αποφύγουν τον κίνδυνο του «παγώματος» που απαιτούν ορισμένα κράτη μέλη και να αποκλείσουν τα σκοτεινά παζάρια των διακυβερνητικών διασκέψεων του Άμστερνταμ και της Νίκαιας. Ύστερα από περισσότερο από δεκαπέντε μήνες εργασιών επιτεύχθηκε ένας σημαντικός αριθμός κεκτημένων και προόδου, προκαλώντας τη συναίνεση της μεγάλης πλειοψηφίας των μελών της Συνέλευσης καθώς και των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων της κοινωνίας πολιτών που παρακολουθούν από κοντά τη Συνέλευση. Το Σύνταγμα προσέλαβε μια αξία συγκεκριμένη, καθόσον θα ενσωματωθεί σε αυτό ο Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων, θα αναγνωρισθεί η νομική προσωπικότητα της Ένωσης, θα καταργηθεί η παράλογη δομή σε πυλώνες, θα απλοποιηθεί η νομοθετική διαδικασία. Οι εργασίες της Συνέλευσης έθεσαν στο προσκήνιο τις απαιτήσεις για διευκρίνιση της κατανομής των αρμοδιοτήτων ανάμεσα στην Ένωση και στα κράτη μέλη και για ταυτόχρονη ενίσχυση του ρόλου των θεσμικών οργάνων της Ένωσης στους τομείς της οικονομικής και κοινωνικής διάστασης, του πεδίου της ελευθερίας, της ασφάλειας και της δικαιοσύνης και της εξωτερικής πολιτικής και της πολιτικής ασφαλείας, περιλαμβανομένης της στρατιωτικής διάστασης. Αυτά τα κεκτημένα και η πρόοδος, που παγιώθηκαν στα συμπεράσματα της πλειοψηφίας των ομάδων εργασίας, αναθεωρήθηκαν από ένα μεγάλο μέρος τροποποιήσεων που πα-

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΟΛΙΤΩΝ ρουσιάσθηκαν επί των σχεδίων άρθρων του Συντάγματος που επεξεργάσθηκε το Προεδρείο, επιβεβαιώνοντας τη βούληση καινοτομίας που εκφράσθηκε στους κόλπους της Συνέλευσης. Το προσχέδιο που θα υιοθετηθεί τον Ιούνιο θα πρέπει να είναι σύμφωνο με το πνεύμα που διέπνευσε τη Συνέλευση και να εκφράζει τους γενικούς προσανατολισμούς που προέκυψαν από τις συζητήσεις μεταξύ των μελών της Συνέλευσης. Όντας δεσμευμένη από τις απαιτήσεις του χρονοδιαγράμματος και από την αρχή της συναίνεσης, η Συνέλευση κινδυνεύει να εμπλακεί στην αναζήτηση του ελάχιστου κοινού παρονομαστή. Αυτός ο κίνδυνος είναι σήμερα προφανής στους τομείς των οικονομικών της Ένωσης, της εξωτερικής πολιτικής και της πολιτικής ασφάλειας, της οικονομικο-κοινωνικής διάστασης του μοντέλου της ευρωπαϊκής κοινωνίας και του συνόλου της δημοκρατικής ζωής: αντιπροσωπευτικής, συμμετοχικής, ισότιμης και με εγγύτητα (του πολίτη στις αποφάσεις). Αντίθετα, μια διαδικασία σε δύο φάσεις –προσχέδιο τον Ιούνιο και προσχέδιο το φθινόπωρο- θα επιτρέψει επίσης την πρόοδο σε αυτά τα ζητήματα καθώς και την προσεκτική περισυλλογή σχετικά με τον ρεαλισμό ορισμένων προτάσεων –προφανώς τολμηρών- όπως αυτή της άμεσης εκλογής του Προέδρου της Ένωσης. Έχοντας κατά νου αυτόν τον κίνδυνο και όντας πεπεισμένοι για το ιστορικό φορτίο που φέρει η Συνέλευση, η Ελληνική Προεδρία και το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο στο σύνολο του, πιστεύουμε ότι ήλθε η ώρα για την αποσαφήνιση των ερωτημάτων – κλειδιών που είναι συνδεδεμένα με τη μέθοδο της Συνέλευσης και για την επίδειξη τόλμης στους τομείς όπου είναι εμφανής η αντίσταση που προβάλλουν οι υπερασπιστές της αδράνειας. Υπερασπιζόμενοι αυτό το χρονοδιάγραμμα, εκτιμούμε ότι δεν θα πρέπει να ξεχνούμε τις ακόλουθες αρχές: Ένα Σύνταγμα απότοκο μιας δημοκρατικής μεθόδου Η Συνέλευση είναι ο μόνος πολιτικός τόπος στο πλαίσιο της Ένωσης, όπου εκφράζονται όλες οι συντακτικές δυνάμεις και σε εθνικό επίπεδο (Κυβερνήσεις και Κοινοβούλια) και σε ευρωπαϊκό επίπεδο (Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και Επιτροπή). Αφότου έγινε δημοκρατική διαπραγμάτευση του Συντάγματος στους κόλπους της Συνέλευσης, μια δεύτερη διαπραγμάτευση μέσω μιας διπλωματικής διαδικασί-

ας θα ήταν απαράδεκτη. Κατά συνέπεια, το κείμενο που θα προκύψει από τη Συνέλευση θα πρέπει να υποβληθεί στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο που βρίσκεται στην πηγή της εντολής του Laeken προς τη Συνέλευση, όμως οι αρχηγοί Κρατών και Κυβερνήσεων πρέπει να αποφασίσουν εάν είναι έτοιμοι να αποδεχθούν το σχέδιο της Συνέλευσης. Η Συνέλευση δεν είναι ένα σώμα με συντακτικές εξουσίες και οι προτάσεις της έτυχαν επεξεργασίας ad referendum. Η δημοκρατική νομιμοποίηση του Συντάγματος δεν θα προκύψει μέσω των αποφάσεων των Αρχηγών Κρατών και Κυβερνήσεων, αλλά από την πηγή της κυριαρχίας, δηλαδή από τους λαούς μέσω δημοψηφισμάτων. Το Σύνταγμα δεν είναι μια διεθνής συνθήκη. Εάν οι αρχηγοί Κρατών και Κυβερνήσεων εκτιμούν ότι υπάρχει λόγος να επιφέρουν μείζονες τροποποιήσεις στο κείμενο που θα προκύψει από τη Συνέλευση, μια καινούργια εντολή θα πρέπει να δοθεί σε αυτήν, προκειμένου να διαβουλευθεί και να λάβει τις αποφάσεις που επιβάλλονται. Σας ευχαριστούμε εκ των προτέρων για την προσοχή που θα αφιερώσετε στις προτάσεις μας. 5. Ίσως, στο σύντομο μέλλον, οι φεντεραλιστές θα υπερασπίζονται τη σημασία των κρατών μελών στην Ένωση απέναντι στους νέο-ευρωπαϊστών, οι οποίοι σπεύδουν, σήμερα, να οικειοποιηθούν την ευρωπαϊκή ιδέα και να αναθεμελιώσουν, στο όνομα της ειρήνης, το ηγεμονικό περιεχόμενο των πολιτικών τους αντιλήψεων, δηλαδή, την οικοδόμηση ενός ευρωπαϊκού υπερ-κράτους. Στο βαθμό που η ουσία της αντίθεσης στην αμερικανική επέμβαση στο Ιράκ ήταν ο εξαιρετικά περιοριστικός προσδιορισμός του εθνικού συμφέροντος από την κυβέρνηση Bush, θα ήταν λογικό να περιμένει κανείς από τους επικριτές αυτής της επέμβασης στην Ευρώπη έναν ευρύτερο προσδιορισμό του εθνικού συμφέροντος εντός της ΕΕ και μια οικουμενικότερη θεώρηση των ευρωπαϊκών ζητημάτων. Ως προς το πρώτο, είμαστε όλοι αντιμέτωποι -η Γαλλία ίσως περισσότερο- με το δίλημμα της υπέρβασης της εθνικής κυριαρχίας και της εδραίωσης μιας ομοσπονδιακής πολιτείας. Ως προς το δεύτερο, η Ευρώπη καλείται ήδη να τοποθετηθεί υπέρ μιας μελλοντικής παγκόσμιας ομοσπονδίας -υβρίδιο της οποίας ήταν, μόνο, ο ΟΗΕ. ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 68 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2008

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

ΤΟ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΟ

Απαιτείται άμεσος, σαφής και μακροπρόθεσμος Εθνικός προγραμματισμός για την ορθολογική χρήση εγχώριων και εισαγομένων Ενεργειακών πόρων του Άγγελου Μπενόπουλου, Μέλους Δ.Σ. του Ομίλου «Ευρωπαϊκή Έκφραση» 1. Η ανθρώπινη ευημερία και οι άνετες συνθήκες διαβίωσης στις α νεπτυ γμέ νες χώρες, που αντιπροσωπεύ ου ν το 20% του παγκόσμιου πληθυσμού, προϋποθέτουν τη μεγαλύτερη δυνατή ανά κάτοικο κατανάλωση πρωτογενούς και ηλεκτρικής ενέργειας. Το υπόλοιπο 80% του παγκόσμιου πληθυσμού προσπαθεί, αλλού με ταχύτερο (Κίνα) και αλλού με βραδύτερο ρυθμό, να βελτιώσει τις συνθήκες ζωής και να εξαλείψει την φτώχεια. 2. Η προσπάθεια αυτή αυξάνει την κατανάλωση πρωτογενούς ενέργειας, που σε συνδυασμό με την αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού οδηγεί αφ’ ενός στην ταχεία εξάντληση των παγκόσμιων αποθεμάτων καυσίμων, αφ’ ετέρου στην επιδείνωση του φαινομένου του θερμοκηπίου με συνέπεια ανησυχητική μεταβολή των καιρικών συνθηκών. 3. Παγκόσμιοι οργανισμοί έχουν ασχοληθεί και εκπονήσει μελέτες για τις επερχόμενες, επικίνδυνες για την ανθρωπότητα, μεταβολές των καιρικών συνθηκών και προτείνουν σειρά μέτρων, λαμβάνοντας βέβαια υπόψη ότι είναι δεδομένη η συνεχώς αυξανόμενη ζήτηση ενέργειας. Η διεθνής περιβαλλοντική οργάνωση WWF έχει εκπονήσει τη μελέτη “Climate Solutions, WWF’s Vision for 2050”, με την οποία ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 68 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2008

υποστηρίζει ότι, παρά τον αναμενόμενο διπλασιασμό της σημερινής κατανάλωσης πρωτογενούς ενέργειας και την αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού στα 9 δισεκατομμύρια μέχρι το 2050, είναι δυνατή η αποφυγή της υπερθέρμανσης του πλανήτη άνω των 2°C. Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι τα 2° C είναι το ανώτατο όριο πέρα από το οποίο οι μεταβολές των κλιματικών αλλαγών δεν θα είναι αναστρέψιμες. Στη βάση αυτή η WWF προτείνει τα εξής : α) Να βελτιωθεί η απόδοση των ενεργειακών εγκαταστάσεων από την παραγωγή μέχρι τη χρήση ενέργειας, με αποτέλεσμα τη μείωση της κατανάλωσης πρωτογενούς ενέργειας, ώστε το 2020-2025 να υπάρχει μείωση κατά 39% ετησίως, αποτρέποντας εκπομπές 9,4Gt CO2 και αερίων θερμοκηπίου ανά έτος το 2050. β) Να σταματήσει η καταστροφή των δασών, ιδιαιτέρως στις τροπικές χώρες. γ) Να αυξηθούν παραλλήλως οι τεχνολογίες χαμηλών εκπομπών, όπως είναι η αιολική, η υδραυλική, η ηλιακή-φωτοβολταϊκή και η θερμική βιοενέργεια πάντοτε βεβαίως εντός των περιβαλλοντικών και κοινωνικών περιορισμών. Μέχρι το 2050 είναι δυνατόν αυτές οι τεχνολογίες να καλύψουν το 70% της υπόλοιπης αύξησης πρωτογενούς ενέργειας μετά την εφαρμογή της βελτιωμένης ενεργειακής απόδοσης των σημερινών εγκαταστάσεων, εξοικονομώντας ετησίως 10,2Gt CO2. δ) Να αναπτυχθούν ευέλικτα καύσιμα, αποθήκευση ενέργειας και νέα υποδομή για μετατροπή της αιολικής

και ηλιακής ενέργειας σε μεταφερόμενο καύσιμο, όπως το Η2. ε) Να αντικατασταθούν καύσιμα με υψηλό ποσοστό περιεκτικότητας άνθρακα με καύσιμα χαμηλής περιεκτικότητας άνθρακα, δηλαδή να αντικατασταθούν τα στερεά καύσιμα με φυσικό αέριο χωρίς, όμως, να προξενείται ανασφάλεια στην προμήθειά του (!) στ) Να εξασφαλισθεί δέσμευση, μεταφορά και αποθήκευση του διοξειδίου του άνθρακα, όσο το δυνατόν περισσότερων εγκαταστάσεων, εάν οι θερμικοί σταθμοί παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας είναι ακόμα σε λειτουργία μέχρι το 2050. Η παραπάνω μελέτη αποδεικνύει τελικά ότι εάν δεν γίνεται δέσμευση, η συμμετοχή των θερμικών σταθμών το 2050 στο μείγμα της παραγωγής θα πρέπει να περιοριστεί στο 15% εάν είναι με στερεά καύσιμα ή στο 30% εάν είναι με φυσικό αέριο, από το 80% που είναι σήμερα. 4. Από όλες αυτές τις σημαντικές προτάσεις μπορούν άμεσα να υλοποιηθούν στη χώρα μας τα εξής: α) Αύξηση της χρήσης του φυσικού αερίου σε όλους τους τομείς κατανάλωσης πρωτογενούς και ηλεκτρικής ενέργειας, στο μέτρο που δεν επηρεάζεται δυσμενώς η ασφάλεια τροφοδότησης της χώρας εξαιτίας των αυξημένων αναγκών προμήθειας. Ήδη η ισχύς των μονάδων παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από φυσικό αέριο «εν λειτουργία» και «υπό κατασκευήν», υπερβαίνει τα 4.000MW, ενώ είναι σε αδειοδοτική ωριμότητα 2.500MW

42 (ΔΕΗ Μεγαλόπολης, Motor-Oil, ΗΡΩΝ, Edison, Enelco). Η συνολική αυτή ισχύς των 6.500MW είναι το 50% της αναμενόμενης αιχμής του συστήματος το 2010 και υπολογίζεται ότι η κατανάλωση φυσικού αερίου θα υπερβαίνει κατά πολύ τις κατοχυρωμένες (συμβολαιοποιημένες) συμβάσεις ποσότητες προμήθειας αλλά και τις δυνατότητες μεταφοράς του συστήματος. Το κυριότερο όμως είναι η αξιοπιστία της προμήθειας και μεταφοράς του μέχρι τα σύνορα. Αυτό επιβάλλει εγρήγορση και ιδιαίτερη προσοχή, ώστε να αποφευχθεί η εξάρτηση της παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από ένα μόνο καύσιμο, του οποίου ενδεχόμενη έλλειψη θα οδηγούσε σε ενεργειακό αδιέξοδο τη χώρα. β) Αντικατάσταση των μονάδων λιγνίτη παλαιάς τεχνολογίας με νέες μονάδες τελευταίας τεχνολογίας, που θα επιφέρουν μείωση των εκπομπών του CO2 κατά 25% και πολλαπλάσια μείωση των ρύπων σωματιδίων (SO2, NOX). γ) Εγκατάσταση σύγχρονων μονάδων εισαγόμενου λιθάνθρακα, με δυνατότητα δέσμευσης του CO2, όταν η ανάπτυξη της τεχνολογίας το επιτρέψει, περί το 2025, όπως αναφέρει και η μελέτη της WWF. Η εγκατάσταση των μονάδων εισαγόμενου λιθάνθρακα δεν γίνεται μόνο εξαιτίας των μικρότερων εκπομπών ρύπων και CO2 ανά παραγόμενη KWh ηλεκτρικής ενέργειας σε σχέση με τις μονάδες λιγνίτη, αλλά και εξαιτίας των ανεπαρκών αποθεμάτων λιγνίτη. Στη Μεγαλόπολη υπάρχει λιγνίτης για 25 χρόνια για μέση ισχύ 450MW. Οι δύο μονάδες 2x125MW θα σταματήσουν το 2011, η τρίτη 300MW θα σταματήσει το 2015 και η τέταρτη το 2030 από έλλειψη λιγνίτη. Στη Δυτική Μακεδονία τα αποθέματα επαρκούν για 35 χρόνια, με την σημερινή εγκατεστημένη ισχύ των μονάδων της ΔΕΗ, ενώ το κόστος εξόρυξης θα διπλασιασθεί εξαιτίας της αλλαγής στη σχέση «υπερκειμένου» προς «εξορυσσόμενο» λιγνίτη. Ουσιαστικά η χώρα έχει καθυστερήσει

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ στην ένταξη μονάδων εισαγόμενου λιθάνθρακα, τα παγκόσμια αποθέματα του οποίου αρκούν για σημερινή παγκόσμια κατανάλωση 200 ετών. σημειώνεται επίσης ότι το φυσικό αέριο έχει παγκόσμιο απόθεμα για 50 χρόνια. Η Ελλάδα των 11 εκατομμυρίων κατοίκων είχε το 2005 συνολικά πιστοποιημένες εκπομπές CO2 71,2Mt από τις οποίες οι 52Mt ήταν από την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, ενώ η Ε.Ε. των 25 χωρών, των 500 εκατομμυρίων κατοίκων, είχε συνολικά 1.995,7Μt. H υψηλή ανά κάτοικο 6,5t ετήσια εκπομπή CO2 της Ελλάδας οφείλεται στη χρήση του λιγνίτη, έναντι των 4t ετησίως του μέσου όρου της Ε.Ε. Η ένταξη νέων μονάδων υψηλής τεχνολογίας, με ετοιμότητα δέσμευσης CO2, θα επιφέρει μείωση της υψηλής ανά κάτοικο εκπομπής CO2 στη χώρα. Επειδή τελευταία στην Ελλάδα παρατηρείται το περίεργο να ενοχοποιούν τον λιγνίτη ως το κύριο αίτιο που προκαλεί την επιβάρυνση του περιβάλλοντος, πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι στο λιγνίτη οφείλουμε την φθηνότερη ηλεκτρική ενέργεια που προσφέρεται εδώ και πολλές δεκαετίες στους Έλληνες καταναλωτές, σε σχέση με τους αντίστοιχους της Ε.Ε. Ακόμη πιο περίεργο όμως είναι το γεγονός ότι «φωνάζουν» όλοι εκτός από αυτούς που κατοικούν στην περιοχή της Πτολεμαΐδας, οι οποίοι διαμαρτύρονται και αγωνιούν για ενδεχόμενη κατάργηση των μονάδων παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας, διότι θα χάσουν τις θέσεις εργασίας τους. Αυτό το τελευταίο συνιστά ακόμη μία παράμετρο που ποτέ δεν πρέπει να αγνοείται, ενώ πρέπει να καταβάλλεται ταυτοχρόνως κάθε προσπάθεια προστασίας του περιβάλλοντος, με μείωση των εκπομπών ρύπων με τον εκσυγχρονισμό αυτών των μονάδων. δ) Τέλος, όσον αφορά την ανάπτυξη των ΑΠΕ και την εξοικονόμηση ενέργειας, η νέα πλέον Ευρωπαϊκή Πολιτική για την ενέργεια και το κλίμα, που αποφασίστηκε στο Συμβούλιο

Κορυφής το Μάρτιο του 2007 έχει ήδη διαμορφωθεί σε μία ολοκληρωμένη δέσμη προτάσεων και δεσμεύσεων, θεσμικού χαρακτήρα, από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή (Ιανουάριος 2008). Έτσι οι δύο αυτές ενεργειακές παράμετροι έχουν αναχθεί σε βασικούς πυλώνες της Ευρωπαϊκής ενεργειακής στρατηγικής. 5. Οι ποσοτικές Κοινοτικές δεσμεύσεις που εκφράζονται με τα τρία «20άρια» : 20% ΑΠΕ στη συνολική κατανάλωση ενέργειας, 20% εξοικονόμηση ενέργειας και 20% μείωση των εκπομπών CO2, μέχρι το 2020, δημιουργούν νέα δεδομένα, τα οποία επηρεάζουν σε καθοριστικό βαθμό τη σύνθεση του ενεργειακού “μίγματος” παραγωγής στα κράτη – μέλη. Για παράδειγμα, η απαίτηση για συμμετοχή των ΑΠΕ κατά 18% στη συνολική ενεργειακή κατανάλωση της χώρας μας μέχρι το 2020 ισοδυναμεί, σύμφωνα με συντηρητικούς υπολογισμούς, με την εγκατάσταση και λειτουργία πάνω από 10.000 MW ΑΠΕ. Η χωροθέτηση, αδειοδότηση, υλοποίηση και αποδοτική λειτουργία της πραγματικά εντυπωσιακής αυτής εγκατεστημένης ισχύος ΑΠΕ, και μάλιστα σε ένα «σφιχτό» χρονικό ορίζοντα 13ετίας (2008 – 2020), απαιτούν τεράστιες προσπάθειες εκ μέρους όλων των εμπλεκομένων (Πολιτείας, Δημοσίων Ενεργειακών Φορέων και Αρχών Τοπικής Αυτοδιοίκησης, πολιτών, επενδυτών, ελληνικής Βιομηχανίας κ. ά) και αυτό, αφ’ ενός, για να επιλυθούν όλα τα τεχνικά, χωροταξικά και διάφορα άλλα θέματα που συνδέονται με μία τέτοια διείσδυση μεγάλης κλίμακας των ΑΠΕ στο εθνικό ενεργειακό μας σύστημα και αφ’ ετέρου, για να υπάρξει η μέγιστη δυνατή ωφέλεια για την εθνική μας οικονομία και την κοινωνία από τα πολλαπλά και διεθνώς καταφανή πλεονεκτήματα (περιβαλλοντικά, ενεργειακά, οικονομικά, τοπικής ανάπτυξης, απασχόλησης, κ.α.) που έχουν οι ΑΠΕ ως εγχώριες και ανεξάντλητες ενεργειακές πηγές ενέργειας. 6. Από τις σκέψεις που προηγήθηΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 68 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2008

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ καν μπορούμε να συμπεράνουμε τα εξής: α. Είναι αναμφισβήτητο ότι χρειαζόμαστε συνεχώς όλο και περισσότερη ενέργεια. Θα πρέπει λοιπόν να την διασφαλίσουμε με πολλούς τρόπους, πάντοτε μέσα στα πλαίσια της περιβαλλοντικής συνείδησης και πρόβλεψης, αφού πλέον όλα τα μεγέθη που επηρεάζουν το περιβάλλον, θετικά ή αρνητικά, είναι γνωστά και ποσοτικά υπολογίσιμα. β. Γνωστή και ποσοτικά υπολογίσιμη όμως, είναι και η απαιτούμενη ηλεκτρική ενέργεια που χρειαζόμαστε, σήμερα και στο μέλλον, την οποία, και πάλι επισημαίνομε, πρέπει να διασφαλίσουμε με μια σύγχρονη – ορθολογικά κατανεμημένη εκμετάλλευση των διεθνώς διαθεσίμων πόρων. γ. Θα πρέπει εδώ να θυμίζουμε πάντοτε ότι και η προστασία του περιβάλλοντος εξαρτάται κατά πολύ από την επάρκεια της ηλεκτρικής ενέργειας. Είναι προφανές ότι ειδικά στις μεγαλουπόλεις βασικοί θετικοί συντελεστές στην μείωση της ρύπανσης της ατμόσφαιρας είναι τα φιλικά προς το περιβάλλον μέσα μαζικών μεταφορών, τα οποία περιορίζουν δραστικά την χρήση του αυτοκινήτου, όπως το μετρό, το τραμ, το τρόλεϋ, οι «ελαφροί» σιδηρόδρομοι (όπως είναι ο προαστιακός), που όμως από την τεχνολογία τους είναι εξαιρετικά «ενεργοβόροι μηχανισμοί». Πρέπει να διασφαλίσουμε λοιπόν ενέργεια για να κινήσουμε όλα αυτά τα μέσα. Για παράδειγμα η κατασκευή της νέας γραμμής του μετρό προς τον Πειραιά και οι υπόλοιπες επεκτάσεις του, που πολιτεία και πολίτες ομόφωνα και διακαώς επιθυμούν, απαιτούν τεράστιες καταναλώσεις ηλεκτρικού ρεύματος, που πρέπει να διασφαλίσουμε. Οι εγχώριοι πόροι (ΑΠΕ και Λιγνίτης) δεν επαρκούν για την σύγχρονη Ελλάδα. δ. Αξιοσημείωτο επίσης είναι ότι η Ελλάδα δεν είναι μια χώρα με ισχυρές δικλείδες ασφαλείας, που μπορεί να διακινδυνεύσει παραγωγή ενέργειας μόΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 68 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2008

νον για παράδειγμα από φυσικό αέριο, επειδή αυτό έχει μικρότερες εκπομπές ρύπων και CO2 (μικρότερες, όχι μηδενικές όπως οι ΑΠΕ). Η εξοικονόμηση ενέργειας μέσω της λογικής χρήσης - κατανάλωσης και η ανάπτυξη των ΑΠΕ, ιδίως των αιολικών που είναι σήμερα η πιο ώριμη τεχνολογία ΑΠΕ, η πλέον οικονομική, αλλά και η μόνη που μπορεί να προσφέρει μονάδες μεγάλης κλίμακος, αυτονόητα είναι η βασική προτεραιότητά μας, αλλά από τη φύση τους οι επιλογές αυτές χρειάζονται συμπληρωματικά μέτρα και καύσιμα, για τη συνολική λύση του ενεργειακού προβλήματος της χώρας. ε. Η εγκατάσταση σύγχρονων μονάδων συμβατικών καυσίμων και εισαγόμενου λιθάνθρακα (με ταυτόχρονη τήρηση των αυστηρών οδηγιών για εκπομπές ρύπων της Ε.Ε. και δυνατότητα δέσμευσης του CO2 όταν η τεχνολογία αναπτυχθεί σε επίπεδο εφαρμογής), είναι δεδομένη διότι, όπως αναλυτικά προαναφέρθηκε, τα κοιτάσματα λιγνίτη της χώρας είναι περιορισμένα, όπως δεδομένη είναι και η παράλληλη εγκατάσταση μονάδων φυσικού αερίου, που δεν θα θέτουν, όμως, σε κίνδυνο την ασφάλεια του ενεργειακού εφοδιασμού της χώρας εξαιτίας πιθανής έλλειψης καυσίμων, είναι μία λύση συμβατή στα πλαίσια της συνθήκης του Κυότο και της δέσμευσης της Ελλάδoς έναντι των αποφάσεων της Ε.Ε. 7. Στο σημείο αυτό θα ήταν λάθος και υποκρισία να μην εκφράσουμε μερικές σκέψεις και προβληματισμούς για την πυρηνική ενέργεια. α. Στην Ελλάδα δεν έχουμε μιλήσει ποτέ για παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας από πυρηνικούς αντιδραστήρες και αυτό αποτελεί μέχρι σήμερα εθνική στρατηγική ενεργειακού σχεδιασμού της χώρας. Ένας από τους λόγους είναι ότι μας φοβίζει πάντοτε η σεισμικότητα του ελληνικού χώρου που γενικά εκφράζεται η άποψη ότι ενέχει πιθανότητα ατυχήματος –αν και αυτό κατασκευαστικά στην εποχή μας μπορεί να καλυφθεί απόλυτα σε επίπεδο ασφάλειας- ,

43 αλλά και ότι ως πολιτεία ή κοινωνία είμαστε γενικά αντίθετοι σε οποιαδήποτε μορφή χρήσης της πυρηνικής ενέργειας. β. Σήμερα όμως η πυρηνική ενέργεια προωθείται ως λύση στο πρόβλημα του διοξειδίου του άνθρακα και των κλιματικών αλλαγών και αρκετά κράτη υποστηρίζουν πλέον την ανάπτυξή της, κυρίως λόγω του υψηλού κόστους των άλλων καυσίμων και της εξάρτησης στην προμήθειά τους. Στην Βουλγαρία ξεκινά η κατασκευή πυρηνικού σταθμού 1.000 ΜW στο Μπέλεντε, ενώ προγραμματίζονται ανάλογες κατασκευές νέων πυρηνικών αντιδραστήρων στην ΠΓΔΜ, στη Ρουμανία στο Τσερναβόντα, στην Ευρωπαϊκή πλευρά της Τουρκίας και στην Αλβανία. Αν υπολογίσουμε και τα πυρηνικά προγράμματα στην Αφρική που έχουν ανακοινώσει η Αίγυπτος, η Λιβύη, η Τυνησία, το Μαρόκο και η Αλγερία, τότε θα διαπιστώσουμε ότι γύρω μας υπάρχουν παντού πυρηνικοί αντιδραστήρες. Είναι πλέον γεγονός για την παγκόσμια κοινότητα η ύπαρξη 439 πυρηνικών αντιδραστήρων, 34 «υπό κατασκευήν» και 158 «υπό σχεδιασμόν». Τα εργοστάσια παραγωγής πυρηνικής ενέργειας στην Αλβανία και η ΠΓΔΜ χωροθετούνται κυριολεκτικά δίπλα μας, ενώ σε κοντινή απόσταση θα είναι και το εργοστάσιο στην Ευρωπαϊκή πλευρά της Τουρκίας και οι δύο πυρηνικοί αντιδραστήρες στο Μπέλεντε της Βουλγαρίας, που θεωρητικά ανήκουν στην ίδια «γειτονιά». Η στροφή στην παραγωγή ενέργειας μηδενικών εκπομπών CO2 από πυρηνικούς σταθμούς είναι παγκόσμιο πλέον φαινόμενο. Πολλοί δε μιλούν για «πράσινη» ενέργεια. Ο πολιτικός φόβος που προκαλεί η συγκρουσιακή συζήτηση για τη πυρηνική ενέργεια στην Ελλάδα πρέπει να μετατραπεί σε συνεχή προβληματισμό. Δεν έχει πλέον σημασία το ότι η χώρα μας δεν έχει πυρηνικό πρόγραμμα, αφού στην ίδια γεωγραφική περιοχή θα υπάρξουν σύντομα πυρηνικοί σταθμοί. Εάν υπάρχουν ή υπάρξουν προβλήματα σ’ αυτές τις χώρες, οι συνέπειές τους θα είναι οι

44 ίδιες ακριβώς και στη χώρα μας. Άρα καιρός είναι να αρχίσει ένας γενικότερος, ειλικρινής, επιστημονικός και στρατηγικός προβληματισμός. Τουλάχιστον θα πρέπει να έχουμε όλα εκείνα τα γνωστικά εφόδια για να διαμορφώσουμε εθνική άποψη και, αν είναι δυνατόν, να δημιουργήσουμε τις προϋποθέσεις εκείνες για απαιτήσεις και παρεμβάσεις, μέσα πάντοτε από τους θεσμοθετημένους διεθνείς κανόνες, στις γειτονικές τουλάχιστον χώρες, διότι η γεωγραφική γειτνίαση μας επηρεάζει άμεσα από τέτοιου είδους ενέργειες. Ένα εργοστάσιο πυρηνικής ενέργειας, είτε βρίσκεται 50 χλμ μέσα από τα σύνορά μας, είτε 50 χλμ έξω από αυτά, σε γειτονική χώρα, πρέπει να μας απασχολεί το ίδιο. Με την μόνη διαφορά ότι δεν μπορούμε να παρέμβουμε το ίδιο εύκολα και το ίδιο αποφασιστικά στις αποφάσεις, τον σχεδιασμό, τη λειτουργία και το επίπεδο ασφάλειας ενός τέτοιου σταθμού σ’ ένα ξένο κράτος. Και επειδή μιλάμε, απ’ ό,τι φαίνεται, για έναρξη μιας νέας «ατομικής εποχής» πρέπει να προβληματιζόμαστε για τον τρόπο και τη στρατηγική αντιμετώπιση του υπαρκτού πλέον φαινομένου, δηλ. του διαμορφούμενου «πυρηνικού κλοιού» γύρω από τη χώρα μας. γ. Στην Ελλάδα, ως κοινωνία ή ως πολιτεία, δεν μας έχει απασχολήσει ποτέ η παραγωγή ενέργειας από πυρηνικό αντιδραστήρα. Το πρόβλημα είναι ότι έχουμε μηδενική γνώση – τεχνογνωσία, ως χώρα, ακόμα και για να συζητήσουμε το θέμα. Αν θεωρήσουμε ότι πρέπει να μας απασχολήσει ακόμα και για να καταλήξουμε στην ίδια στρατηγική που μέχρι σήμερα έχουμε υιοθετήσει, γενικά, ως χώρα, απαιτείται μία δεκαετία γνώσεων και ωρίμανσης, για να μην είμαστε απόντες από τα θεσμικά όργανα της Ε.Ε και γενικά της παγκόσμιας κοινότητας, για την ενίσχυση της αυστηρότητας των όρων ανάπτυξης εργοστασίων ενέργειας από πυρηνικούς αντιδραστήρες. Πρέπει τελικά να έχουμε «λόγο», διότι η κατασκευή πυρηνικών σταθμών δεν αφορά μόνο το κράτος που τους

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ υλοποιεί. Αφορά μια ευρύτερη περιοχή πολλών κρατών και άμεσα κάθε γειτονικό κράτος. Ισχύει ό,τι ισχύει και για το περιβάλλον: οι κλιματολογικές αλλαγές και το φαινόμενο του θερμοκηπίου δεν «διακρίνουν» σύνορα κρατών. Ομοίως, η παραγωγή ενέργειας από τους πυρηνικούς αντιδραστήρες μας αφορά, όσο μας αφορά και η συμπεριφορά της παγκόσμιας κοινότητας απέναντι στο περιβάλλον. Πρέπει να «μιλάμε» γι’ αυτήν, ώστε να διαχειριστούμε σωστά την πραγματικότητα. δ. Η παραγωγή ενέργειας στην Ελλάδα από πυρηνικούς αντιδραστήρες, δεν φαίνεται σαν σοβαρό ενδεχόμενο τουλάχιστον για την επόμενη δεκαετία, για πολλούς λόγους, κυρίως επειδή βρίσκεται εκτός της «φιλοσοφίας ζωής» των περισσοτέρων Ελλήνων. 8. Συμπερασματικά πρέπει κοιτάζοντας την πραγματικότητα «στα μάτια» να δεχθούμε ότι μόνον με τα Αιολικά Πάρκα, τις άλλες ΑΠΕ και το φυσικό αέριο, που τα θεωρούμε τις πλέον ευμενείς περιπτώσεις για το περιβάλλον, δεν μπορούμε να καλύψουμε ενεργειακά την χώρα. Οφείλουμε να διασφαλίσουμε την απαιτούμενη για τη χώρα μας ενέργεια από πηγές γνωστής τεχνογνωσίας, βασισμένοι πρωτίστως στους εγχώριους πόρους (ΑΠΕ –σε πρώτη προτεραιότητα- και λιγνίτη), συνεπικουρούμενους, όμως, υποχρεωτικά από επαρκή και διαφορετικής προέλευσης εισαγόμενα καύσιμα, όπως είναι το φυσικό αέριο, ο λιθάνθρακας. 9. Αυτή την παραδοχή για τον ενεργειακό προγραμματισμό της χώρας μας, οφείλουμε να την αποδεχθούμε όχι μόνον ως κράτος αλλά και ως κοινωνία. Ο έγκαιρος και ορθολογικός ενεργειακός προγραμματισμός είναι προϋπόθεση μιας μακροπρόθεσμης περιβαλλοντικής πολιτικής μιας χώρας. Γι’ αυτό πολιτεία, αρχές, φορείς αλλά και επιχειρήσεις που εμπλέκονται στον ενεργειακό τομέα, θα πρέπει να παρέχουν στους πολίτες σωστή και ολοκληρωμένη ενημέρωση για την ενέργεια

και για όλες εκείνες τις δεσμεύσεις που αφορούν την προστασία του περιβάλλοντος, προκειμένου να αισθάνεται ασφαλής για το μέλλον. 10. Η Ευρωπαϊκή Ένωση των 27 κρατών – μελών, επίσης θα πρέπει να δημιουργήσει περιβάλλον ασφάλειας σε κάθε Ευρωπαίο πολίτη, με παγκόσμια επιρροή στα θέματα προστασίας του περιβάλλοντος και σ’ έναν από τους κύριους παράγοντες ανθρωπογενούς επίδρασης σ’ αυτό, την παραγωγή ενέργειας η οποία όμως και αποτελεί αδιαμφισβήτητο παράγοντα της ανθρώπινης διαβίωσης και ευημερίας. 11. Μέσα από τολμηρές και άμεσες παρεμβάσεις για την προστασία του περιβάλλοντος και την απειλή για την μεταβολή του κλίματος, θα πρέπει να δημιουργηθούν λειτουργικές συνέργειες (πλαίσια) μεταξύ κρατών – μελών της ίδιας γεωγραφικής ενότητας αλλά και με τα γειτονικά κράτη εκτός Ε.Ε., που θα οδηγήσουν σε αμοιβαία αποδεκτούς ενεργειακούς εθνικούς προγραμματισμούς, κοινά αποδεκτούς στα πλαίσια της παγκόσμιας ενεργειακής πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Μια τέτοια ρύθμιση ή πλαίσιο, οφείλει να κατευθύνει κάθε κράτος – μέλος σε ορθολογική χρήση των ενεργειακών του πόρων. 12. Το ενεργειακό πρόβλημα και η προστασία του περιβάλλοντος δεν είναι αντικείμενο κρίσης, αποδοχής ή απόρριψης, μιας τοπικής κοινωνίας που στην ευρύτερη περιοχή της θα παράγεται ενέργεια. Οι περιοχές αυτές μπορεί να εκμεταλλεύονται τα οφέλη της τοπικής οικονομίας (ανάπτυξη, θέσεις εργασίας, κλπ), αλλά όποια επιβάρυνση αφορά το περιβάλλον αφορά άμεσα μια τεράστια γεωγραφική περιοχή και άμεσα ή έμμεσα την παγκόσμια κοινότητα. Επομένως είναι απολύτως αναγκαία μια εθνική ενεργειακή πολιτική, μέσα στα πλαίσια μιας ενεργειακής πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης που θα επιδιώκει ως Ένωση ουσιαστική συμμετοχή στο παγκόσμιο διάλογο, με αξίωση να τον συνδιαμορφώσει. ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 68 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2008

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ

Το βιβλίο Μαριάννα Βιλδιρίδη

Παιδί – Παιχνίδι – Παιδεία – Πολιτισμός Το παιχνίδι μέσα στο χρόνο

αιχνίδια μοναδικά και χειροποίητα από υλικά απλά και αγνά, παιχνίδια της Ελληνικής μας παράδοσης, του Πολιτισμού μας και της Ιστορίας μας, παιχνίδια που γυρίζουν το χρόνο πίσω και ξυπνούν μνήμες του παρελθόντος. Αφορμή για τη συγγραφή του βιβλίου στάθηκε ο Πανελλήνιος Διαγωνισμός-Έρευνα με αντικείμενο το “Ελληνικό Χειροποίητο Παιχνίδι”, που διοργάνωσε η συγγραφεύς του βιβλίου Δρ. Παιδαγωγικής Μαριάννα Βιλδιρίδη – Χατζητόλιου το 2003 υπό την αιγίδα της Νομαρχίας Θεσσαλονίκης. Κατά τη διάρκεια του διαγωνισμού συγκεντρώθηκαν 5.000 παιχνίδια των οποίων η κατασκευή κάλυπτε χρονικά τα τελευταία 150 χρόνια. Όλα αυτά τα μοναδικά παιχνίδια καταγράφονται αναλυτικά το καθένα ξεχωριστά, στις σελίδες της πρωτότυπης έκδοσης με θέμα το παιχνίδι από την αρχαιότητα ως σήμερα. Εκτός όμως από την καταγραφή της τεράστιας αυτής συλλογής παιχνιδιών, το βιβλίο φιλοδοξεί να αποτελέσει αφορμή για περαιτέρω έρευνα με σκοπό τη διαφύλαξη του πολιτισμού μας, της ελληνικής παράδοσης και μνήμης. Επιπλέον, ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 68 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2008

οι καινούργιες προτάσεις σε συνδυασμό με τα παραδοσιακά παιχνίδια, έχουν ως στόχο να παρακινήσουν το ενδιαφέρον του αναγνώστη και να προκαλέσουν τον προβληματισμό του για το “πιο ποιοτικό” σύγχρονο παιχνίδι για τα παιδιά μας. ΝίκοΣ Παναγιωτόπουλοσ

H απομάγευση του κόσμου

ολλές από τις μορφές κρίσης που αναδύονται σε διάφορους κοινωνικούς χώρους τα τελευταία χρόνια στη χώρα μας (κρίση της γλώσσας, α-πολιτικοποίηση, κρίση της οικογένειας, κρίση εθνικής ταυτότητας, κρίση του σχολείου κτλ.) δεν είναι συχνά τίποτα περισσότερο παρά συλλογικές οδύνες θέσης. Οι οδύνες αυτές, οι οποίες αποτελούν παραγνωρισμένες εκφάνσεις μιας αίσθησης προσβολής που βιώνουν σήμερα μια σειρά άνθρωποι που είτε κατέχουν κυριαρχούμενες, δευτεραγωνιστικές, άσημες και αφανείς θέσεις στην εσωτερική ιεραρχία μιας ομάδας, είτε εκτιμούν πως κατέχουν μια αναντίστοιχη με τις προσδοκίες

τους θέση, έρχονται να προστεθούν στις γνωστές ιδιαίτερες οδύνες κατάστασης μιας συγκεκριμένης τάξης. Σήμερα είναι διάχυτη η εμπειρία της συνεχώς αυξανόμενης συλλογικής τάσης απογοήτευσης από την πολιτική. Πολλοί άνθρωποι, που βιώνουν διάφορες μορφές οδύνης, έχουν όλο και περισσότερο την αίσθηση ότι η κοινωνική τους δυσφορία δεν έχει χώρο για να εκφρασθεί, πως κανείς δεν τους ακούει, πως καμιά εξουσία δεν επιμελείται, και μάλιστα χωρίς καμία πολιτική αιδώ, τη δυσφορία που βιώνουν. Όλο και περισσότεροι πολίτες έχουν σήμερα την αίσθηση όχι μόνο πως δεν έχουν τόπο για να μιλήσουν και να εκφράσουν αυτές τις οδύνες αλλά και ότι δεν υπάρχει τρόπος για να ακουσθούν. Μέσα σε τέτοια συμφραζόμενα και θέλοντας να έρθει σε ρήξη με την «τύφλωση» και την «κώφωση» όσων μιλούν γι’ αυτές τις κρίσεις και τις οδύνες στηριζόμενοι σε μια σειρά κατασκευασμένων αριθμών και σφυγμομετρήσεων, ανερμάτιστων «ποιοτικών» ερευνών και επιπόλαιων ρεπορτάζ, η παρούσα έρευνα αποσκοπεί να φέρει στο φως ορισμένες «μαρτυρίες», ορισμένες από τις (απ-) όψεις αυτών των μορφών οδύνης οι οποίες συνήθως λογοκρίνονται, αυτολογοκρίνονται και απωθούνται, με τέτοιο τρόπο ώστε να τους προσδώσει ταυτόχρονα επιστημονική, κοινωνική και πολιτική, με την ευρεία έννοια, λειτουργία.

46 Ημερίδα

O ρόλος της Ευρώπης στο Παγκόσμιο ΠεριβάλλονΣκέψου Ολικά, Δράσε Τοπικά

ε επιτυχία πραγματοποιήθηκε την Παρασκευή 28 Μαρτίου 2008 στα Εκπαιδευτήρια Γείτονα Βάρης, η Ημερίδα Βράβευσης των Νικητών του Διαγωνισμού Δοκιμίου που διοργάνωσε η Ευρωπαϊκή Έκφραση, με την υποστήριξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του Υπουργείου Απασχόλησης και Κοινωνικής Προστασίας, με θέμα : «Ο ρόλος της Ευρώπης στο Παγκόσμιο Περιβάλλον». Χαιρετισμό απηύθυνε ο Δημοτικός Σύμβουλος και πρ. Δήμαρχος Βάρης κ. Δημήτρης Αναστασίου. Την εκδήλωση άνοιξε με την εισήγησή του για την ιστορία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και την αξία συμμετοχής των πολιτών και ειδικά των νέων στην κοινωνία των πολιτών και στην οικοδόμησή της, ο καθηγητής Ευρωπαϊκής Πολιτικής και Αν. Βουλευτής Περιφέρειας Αττικής Δρ Νίκος Γιαννής, ο οποίος είχε και την ευθύνη συντονισμού της ημερίδας. Ακολούθησαν οι εισηγήσεις των κ. Ελευθέριου Γείτονα, Προέδρου των Εκπαιδευτηρίων Γείτονα Βάρης, για την Ευρωπαϊκή Διάσταση του Ελληνικού Σχολείου, της κ. Λίλας Λεοντίδου, Καθηγήτριας Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου στο αντικείμενο Γεωγραφία και Ευρωπαϊκός Πολιτισμός για τις συνεχείς μεταβολές που υφίστανται τα σύνορα της Ευρώπης, του κ. Λεωνίδα Αντωνακόπουλου, Εκπροσώπου Τύπου του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στην Ελλάδα για το ρόλο και τη δυναμική του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του κ. Δημήτρη Ν. Χρυσοχόου όσον αφορά στην κοινοποίηση και προβολή στο ευρύ κοινό των αλλαγών που επιφέρει η Μεταρρυθμιστική Συνθήκη της Λισσαβόνας. Η Ημερίδα συνεχίστηκε με τη βράβευση της πρώτης νικήτριας του Διαγωνισμού κ.

Τ Α Ν Ε Α ΤΗΣ Ε Κ Φ Ρ Α ΣΗΣ Τεσσερομάτη Εβίτας από τον κ. Λεωνίδα Αντωνακόπουλο και του κ. Ιωάννη Χάσκου, δεύτερου νικητή του Διαγωνισμού Συγγραφής Δοκιμίου της Ευρωπαϊκής Έκφρασης με θέμα «Ο ρόλος της Ευρώπης στο Παγκόσμιο Περιβάλλον-Σκέψου Ολικά, Δράσε Τοπικά» από τον κ. Ελευθέριο Γείτονα, ενώ έκλεισε με την παρουσίαση του Δοκιμίου της Πρώτης Νικήτριας με τίτλο «Τι Ευρώπη και Πόση Ευρώπη θέλουμε» από την ίδια τη συγγραφέα. Εκδήλωση

Βράβευση Νέων Ποιητών

τις 17 Μαρτίου 2008, στο Λαύριο ολοκληρώθηκε ο «Διαγωνισμός νέων ποιητών με θέμα τους μετανάστες και τους πρόσφυγες» με μία εκδήλωση βράβευσης που διοργάνωσε η Ευρωπαϊκή Έκφραση – Ανατολική Αττική. Χαιρετισμό απηύθυναν ο κ. Σταύρος Παπασταυρόπουλος, Νομαρχιακός Σύμβουλος Ανατολικής Αττικής, Συντονιστής Τομέα Υγείας, καθώς και ο Δρ Νίκος Γιαννής, καθηγητής Ευρωπαϊκής Πολιτικής, ο οποίος σήμανε την έναρξη της ημερίδας με την εισήγησή του, ενώ είχε και την ευθύνη συντονισμού της τελετής. Μετά την παρουσίαση του σχεδίου

δράσης από την κ. Παναγιώτα Σακελλάρη, Επικοινωνιολόγο, Στέλεχος της Ευρωπαϊκής Έκφρασης, ακολούθησαν οι εισηγήσεις του κ. Κώστα Γκούνα, Ψυχολόγου, Λογοτέχνη, Επίτιμου Πρόεδρου Πανελλήνιας Ένωσης Λογοτεχνών και Πρόεδρο της Κριτικής Επιτροπής του Διαγωνισμού, για την ποίηση και την προσφορά της στους νέους ποιητές του Διαγωνισμού και στο κοινωνικό σύνολο, όπως επίσης και η εισήγηση της κ. Μαρίας Ματοπούλου, Καθηγήτριας Δ.Ε. Φιλόλογο, Θεωρητ. Λογοτεχνίας (MSc), Εμπειρογνώμονα ΥΠ.Ε.Π.Θ. στην Ε.Ε., η οποία αναφέρθηκε στην συνεισφορά του προγράμματος, μέσω του οποίου μαθητές και μαθήτριες ασχολήθηκαν με την ποίηση και το βιβλίο, στην εποχή της εικόνας που διανύουμε, με ένα καίριο ζήτημα δε, τους μετανάστες και τους πρόσφυγες, δύο κοινωνικές ομάδες με έντονη παρουσία στην περιοχή του Λαυρίου. Παράλληλα, έγινε αναφορά και στα δύο δίωρα «Δημιουργικά και Βιωματικά Εργαστήρια» που έλαβαν χώρα, στο πλαίσιο του προγράμματος, με τη συμμετοχή και της κ. Βάλιας Μιχαήλ, Καθηγήτριας Ξένων Γλωσσών, Δημοσιογράφου και Συγγραφέως, στα οποία οι διαγωνιζόμενοι μαθητές ανακάλυψαν εσωτερι-

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 68 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2008

Τ Α Ν Ε Α ΤΗΣ Ε Κ Φ Ρ Α ΣΗΣ κά - με κατάλληλο τεχνικό τρόπο - τα προσωπικά εκείνα συναισθηματικά νήματα μέσα τους, ‘ξετύλιξαν’ τα βιώματά τους και αποτύπωσαν με παρρησία την προσωπική τους αισθητική με τρόπο, ωστόσο, μοναδικό και ιδιαίτερο, όπως αρμόζει στην ξεχωριστή τους προσωπικότητα. Στο κλείσιμο της εκδήλωσης έγινε ανάγνωση του πρακτικού της Κριτικής Επιτροπής από την κ. Παναγιώτα Σακελλάρη και η Βράβευση των μαθητών με τιμητικούς Επαίνους-Βραβεία και εκπαιδευτικά δώρα, ενώ οι βραβευμένοι νέοι ποιητές απήγγειλαν τα ποιήματά τους. Μέσω του προγράμματος επιτεύχθηκε η ευαισθητοποίηση της τοπικής κοινωνίας και ειδικά των παιδιών στην προσέγγιση του ζητήματος της κοινωνικής ένταξης των παιδιών των προσφύγων και των μεταναστών, ενώ το πρόγραμμα συνέβαλε στην επαφή των παιδιών με τον εσωτερικό τους κόσμο και την ανάπτυξη της δημιουργικότητας και της έκφρασής τους, μέσω της οποίας μοιράσθηκαν συγκίνηση, συναισθήματα, αγάπη, σεβασμό, ανοχή, επικοινωνία. Οι μαθητές/-τριες που βραβεύθηκαν είναι οι: Δημοτικά Σχολεία: Βασιλοπούλου Ουρανία - Α΄ Βραβείο Ποίησης, Ζαμπέλης Πέτρος - Β΄ Βραβείο Ποίησης, Στασινοπούλου Σεμέλη - Γ΄ Βραβείο Ποίησης. Γυμνάσια: . Σουλιώτη Νάντια - Α΄ Βραβείο Ποίησης, Τριανταφύλλου Κων/να - Β΄ Βραβείο Ποίησης, Σταυγιανουδάκης Χρήστος - Γ΄ Βραβείο Ποίησης. Την κριτική Επιτροπή του Διαγωνισμού αποτέλεσαν οι: Κωνσταντίνος Γκούνας, Αριστοτέλης Παπανικολάου, Μαρία Ματοπούλου, Ανθή Γεωργιάδου και η Πηνελόπη Κουλούρη, Εκπαιδευτικός, Υπεύθυνη Πολιτιστικών θεμάτων Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Ανατολικής Αττικής.

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 68 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2008

Ημερίδα

Αρχαιολογία, Γεωγραφία και Οικολογία στο Μαραθώνα

ε θέμα: «Αρχαιολογία, Γεωγραφία και Οικολογία στο Μαραθώνα», η Ημερίδα που διοργάνωσε η Ευρωπαϊκή Έκφραση σε συνεργασία με το Δήμο Μαραθώνα, στο Κέντρο Προβολής Μαραθωνίου Δρόμου, την Πέμπτη 13 Μαρτίου 2008, συγκέντρωσε το ενδιαφέρον των προσκεκλημένων, θίγοντας ζητήματα περιβάλλοντος και πολιτιστικής κληρονομιάς σε τοπικό επίπεδο. Χαιρετισμό απηύθυναν ο Δήμαρχος Μαραθώνα κ. Σπύρος Ζαγάρης και ο καθηγητής Ευρωπαϊκής Πολιτικής Δρ Νίκος Γιαννής, ο οποίος είχε την ευθύνη συντονισμού της ημερίδας. Οι δράσεις που πραγματοποιήθηκαν στο πλαίσιο του εν λόγω προγράμματος παρουσιάστηκαν από την κ. Αλεξάνδρα Κόλια. Η έναρξη των εισηγήσεων έγινε με την εισήγηση του κ. Κίμωνα Χατζημπίρου, Αναπληρωτή Καθηγητή του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου στον Τομέα Υδάτινων Πόρων και Πρόεδρο του Φορέα Διαχείρισης του Εθνικού Πάρκου Σχινιά, ο οποίος αναφέρθηκε στα έργα που έγιναν στην περιοχή μετά την ανακήρυξή της σε Εθνικό Πάρκο και στο πως αυτά μπορούν να αξιοποιηθούν σω-

στά. Ακολούθησαν οι εισηγήσεις των κ. Αντώνη Λαζαρή, βιολόγου, συμμετέχοντα στο Δίκτυο Σχολείων Σχινιά, ο οποίος παρουσίασε το «Δίκτυο Σχινιάς-Περιβαλλοντικό και Πολιτιστικό μονοπάτι : Ακτογραμμή ΡαμνούςΒραυρών» που δημιουργήθηκε στο πλαίσιο της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, κ. Βασίλη Δελαγραμμάτικα, Διευθυντή Λυκείου Μαραθώνα, Προέδρου του Συλλόγου Φίλοι του Αρχαιολογικού Μουσείου, για τις πρωτοβουλίες των πολιτών για την προστασία και την προβολή της αρχαιολογικής πολιτιστικής κληρονομιάς του Μαραθώνα, κ. Δημήτρη Σπυρόπουλου, Διευθυντή Γυμνασίου Μαραθώνα για το πώς επιδρά ο ιστορικός και περιβαλλοντικός πλούτος στην καθημερινότητα των κατοίκων του Μαραθώνα. Τις ανησυχίες των μαθητών για το μέλλον του Εθνικού Πάρκου Σχινιά εξέφρασε μαθήτρια της Περιβαλλοντικής Ομάδας της Γ' τάξης Γυμνασίου Μαραθώνα, στην οποία επικεφαλής είναι η εκπαιδευτικός κ. Μαρία Μαλεφάκη. Ακολούθησαν οι εισηγήσεις των κ. Γεωργίου Σφήκα, φυσιοδίφη, επίτιμου Προέδρου της Ελληνικής Εταιρείας Προστασίας της Φύσης για τη φύση του Μαραθώνα χθες και σήμερα, τη βλάστηση και τη χλωρίδα του Σχινιά, κας Κυριακής Σκαλίδου, νομι-

48 κού, τέως Υπαλλήλου του Αρχαιολογικού Μουσείου Μαραθώνα για την ευρωπαϊκή πολιτιστική πολιτική που ασκείται σε επίπεδο Δήμων, κας Μαρίας Μήλα, γεωπόνου, μέλους Ευρωπαϊκής Έκφρασης Ανατολικής Αττικής και άλλων τοπικών συλλόγων Αν. Αττικής για τις τοπικές πρωτοβουλίες στην περιοχή της Ανατολικής Αττικής. Στην ημερίδα παρουσιάσθηκε για πρώτη φορά ο Οδηγός «Αρχαιολογία, Γεωγραφία και Οικολογία στο Μαραθώνα» που εξέδωσε η Ευρωπαϊκή Έκφραση-Ανατολική Αττική με σκοπό την ευαισθητοποίηση του τοπικού πληθυσμού για την κληρονομιά του τόπου τους, αλλά και την ενημέρωση επισκεπτών, μαθητών, εκπαιδευτικών και μελών συλλόγων για το έντονο οικολογικό και αρχαιολογικό ενδιαφέρον που παρουσιάζει η περιοχή. Ο Οδηγός, όπως και όλες οι δράσεις του προγράμματος «Αρχαιολογία, Γεωγραφία και Οικολογία στο Μαραθώνα» υπάρχουν στην ιστοσελίδα του προγράμματος www.projectmarathon.gr ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

Αναδάσωση στο Παιδοψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής (Π.Ν.Α.)

ην Παρασκευή 21 Μαρτίου 2008 η Ευρωπαϊκή ΈκφρασηΑνατολική Αττική σε συνεργασία με το Παιδοψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής (Π.Ν.Α.) και την Εταιρεία Bayer Ελλάς ΑΒΕΕ προέβη σε φύτευση-αναδάσωση 1.000 περίπου δενδρυλλίων μέσα στον χώρο του νοσοκομείου, σε περιοχή η οποία έχει πληγεί από συνεχείς πυρκαγιές τα τελευταία χρόνια. Η εκδήλωση εντάσσεται στο πλαίσιο του Σχεδίου Δράσης «Περιβαλλοντικές Δράσεις Άρσης του Κοινωνικού Αποκλεισμού στο Παιδοψυχια-

Τ Α Ν Ε Α ΤΗΣ Ε Κ Φ Ρ Α ΣΗΣ τρικό Νοσοκομείο Αττικής» με την υποστήριξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του Υπουργείου Απασχόλησης και Κοινωνικής Προστασίας. Στην αναδάσωση έλαβαν μέρος εθελοντές από την τοπική κοινωνία, οι εργαζόμενοι του Π.Ν.Α., εργαζόμενοι της Bayer Ελλάς ΑΒΕΕ και παιδιάέφηβοι φιλοξενούμενοι στους ξενώνες του Π.Ν.Α. Σκοπός του Σχεδίου Δράσης είναι η ταχύτερη άρση του κοινωνικού αποκλεισμού και η ένταξη των αποασυλοποιημένων παιδιών και εφήβων με ψυχιατρικές διαταραχές στην τοπική κοινωνία μέσω κοινών δραστηριοτήτων. Επιπλέον στόχος είναι η αποκατάσταση του δάσους στην καμένη περιοχή του Νοσοκομείου αλλά και η ευαισθητοποίηση των κατοίκων σε κοινωνικά και περιβαλλοντικά θέματα. Το φυτευτικό υλικό (πεύκα, κυπαρίσσια, πικροδάφνες, ροδιές, συκιές, κ.α.) και η συντήρηση του (ποτίσματα ) είναι χορηγία της εταιρείας Bayer. Στο πλαίσιο της άρσης του κοινωνικού αποκλεισμού θα ακολουθήσουν και άλλες δραστηριότητες με τα παιδιά-εφήβους τους φιλοξενούμενους των ξενώνων.

Αναδάσωση στη Νέα Μάκρη

Ευρωπαϊκή ΈκφρασηΑνατολική Αττική συνεπικουρούμενη από το Δήμο της Ν. Μάκρης πραγματοποίησε αναδάσωση την Κυριακή 30 Μαρτίου στη θέση Αγριλίκι

η οποία βρίσκεται κοντά στο σταθμό μεταφόρτωσης του Δήμου, τον οποία συναντάμε κατευθυνόμενοι από την Ανατολή προς τον Άγιο Πέτρο. Το μέρος αυτό έχει πληγεί από αλλεπάλληλες πυρκαγιές τα τελευταία χρόνια. Στην αναδάσωση συμμετείχαν εθελοντές και εθελόντριες από την Ευρωπαϊκή Έκφραση- Ανατολική Αττική, από το σώμα Ελληνικού Οδηγισμού Ν. Μάκρης,, από τους τοπικούς συλλόγους Μάτι, Ν. Βουτζά και Γεροτσακούλι. Στην αναδάσωση συμμετείχαν ο αναπλ. Βουλευτής Νίκος Γιαννής, ο Δήμαρχος Ν. Μάκρης Ιορδάνης Λουϊζος και ο αντιδήμαρχος Β. Κουλουμπής. Φυτεύτηκαν περίπου 300 δασικά δέντρα, τα οποία θα ποτίζονται για τα πρώτα τρία χρόνια της ζωής τους. Στόχος του προγράμματος ήταν η αποκατάσταση του δάσους, αλλά και η ευαισθητοποίηση των κατοίκων σε περιβαλλοντικά θέματα. Forum:

Ευρωπαίος Πολίτης, στο πλαίσιο του Money Show

ε μεγάλη επιτυχία πραγματοποιήθηκε στις 2 & 3 Φεβρουαρίου 2008, στο Ζάππειο Μέγαρο & την Αίγλη Ζαππείου, το «Forum: Ευρωπαίος Πολίτης», που διοργάνωσε η Ευρωπαϊκή Έκφραση, στο πλαίσιο του Money Show, του μεγαλύτερου χρηματοοικονομικού και επενδυτικού πολυσυνεδρίου στα Βαλκάνια. Στο πλαίσιο του «Forum: Ευρωπαίος Πολίτης» πραγματοποιήθηκαν ανάμεσα σε πολλές άλλες οι παρακάτω εκδηλώσεις: Ευρωπαϊκή Έκφραση -“Φόρουμ Ευρωπαίος Πολίτης: Μια Καινοτομία Ευθύνης”, Ελληνικό Κέντρο Τέχνης Και Πολιτισμού- “Η Συμβολή της Τέχνης Και του Πολιτισμού στην Δημιουργία ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 68 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2008

Τ Α Ν Ε Α ΤΗΣ Ε Κ Φ Ρ Α ΣΗΣ Ευρωπαϊκής & Ελληνικής Ταυτότητας”, Υπουργείο Εσωτερικών - “Αυτοδιοίκηση και Πολίτες στη Σύγχρονη Ευρώπη” , Καμπάνια ΜΚΟ Για Το Σύνταγμα- “ΜΚΟ Και Σύνταγμα” , Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς -“Νέα Γενιά σε Δράση”, Βήμα Για Την Δημοκρατία Πολιτών -“Ευρωπαϊκοί Θεσμοί Άμεσης Δημοκρατίας”, Ελληνική Ένωση Για Τα Δικαιώματα Του Ανθρώπου -“Το Συμβούλιο της Ευρώπης και η Προστασία των Δικαιωμάτων”, Σκουρής – Τροβά & Σια - “Ευρωπαϊκή Ταυτότητα – Πρόσφυγες - Μετανάστες - Πολιτικές για την Αντιμετώπιση του Προσφυγικού Ζητήματος", ΕΣΥΝ- “Τοπικές - Εθνικές - Διεθνείς Δομές Νεολαίας”, Δήμος Κερατέας -“Επενδύσεις στην Προστασία Περιβάλλοντος. Πόσο Αξιόπιστες Είναι οι Επιλογές Ελλάδας – Ε.Ε: το Παράδειγμα των Εγκαταστάσεων Διαχείρισης Απορριμμάτων στην Αττική”, Πρωτοβουλία Της Βουλευτού Έλσας Παπαδημητρίου, Αντιπροέδρου Της Βουλής Των Ελλήνων “Δημοσιοποίηση της Νέας Μεταρρυθμιστικής Συνθήκης: Ο Νέος Ρόλος των Εθνικών Κοινοβουλίων”, Ελληνική Πανεπιστημιακή Ένωση Ευρωπαϊκών Σπουδών -“Μεταρρυθμιστική Συνθήκη Λισσαβόνας”, Ένωση Πολιτών Για Την Παρέμβαση -“Ο Δεκάλογος Του Ευρωπαίου Πολίτη”, Κεαν-" Ευρωπαϊκές Οργανώσεις Και Ελληνική Νεολαία”, ΟΝΝΕΔ Δυτικής Αττικής -“ΜΜΕ και Όρια Δημοσιογραφίας”, Ευρωπαϊκή Έκφραση- “Ευρωπαίος Πολίτης – Έλληνας Πολίτης”. Στις εκδηλώσεις αναπτύχθηκαν θεματικές σχετικές με το ευρωπαϊκό γίγνεσθαι, καθώς και την δράση της κοινωνίας πολιτών στο πλαίσιο αυτό, τη νεολαία και τις δραστηριότητές της, το ρόλο της Ελλάδας στην Ευρώπη. Μέσα από τις ομιλίες και τη συζήτηση έγινε ενημέρωση γύρω από τα θέματα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αλλά και το ρόλο του Έλληνα στις εξελίξεις, ενώ δημιουργήθηκαν ερεθίσματα για έναν ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 68 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2008

γόνιμο προβληματισμό και συμμετοχή, σε καίρια ζητήματα. Το παρόν έδωσαν προσωπικότητες από τον χώρο της πολιτικής, των ΜΚΟ, κάτοικοι δήμων Αττικής, αλλά και εκπρόσωποι φορέων όλης της Ελλάδας. Παρουσίαση βιβλίου

«Κυανός Σταυρός», του συγγραφέα Μητς Μήτση

ην Τρίτη 1η Απριλίου 2008, στο Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων, παρουσιάστηκε το τελευταίο βιβλίο του γνωστού συγγραφέα, λαογράφου, ποιητή Μητς Μήτση, «Κυανός Σταυρός» σε εκδήλωση που οργάνωσε η Ευρωπαϊκή Έκφραση. Τα έσοδα από τις πωλήσεις του βιβλίου, τα οποία ανήλθαν στο ποσό των €1.370, θα διατεθούν διαμέσου της Μη Κυβερνητικής Οργάνωσης «Φ.Κ.Π. Ανοιχτή Αγκαλιά» στη δημιουργία μονάδας επειγόντων περιστατικών για παιδιά στο Ιπποκράτειο Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης. Ο εκδότης κ. Παναγιώτης Αναστασόπουλος, ο κ. Βασίλης Βενέτης, επ. Πρόεδρος του Δικηγορικού Συλλόγου Πειραιώς και η κ. Γιολάντα Βλάχου, Πρόεδρος της Μ.Κ.Ο «ΦΚΠ Ανοιχτή Αγκαλιά» τίμησαν τον συγγραφέα με την παρουσία τους. Τη συζήτηση συντόνισε ο Δρ Νίκος Γιαννής. Ανάμεσα σε άλλους για το βιβλίο μίλησαν η κ. Μαριλίζα Ξενογιαννακοπούλου, βουλευτής Α΄Αθηνών, η κ. Έλενα Κου-

ντουρά, πρ. βουλευτής και πρόεδρος της Μ.Κ.Ο «Φροντίδα». Η ατμόσφαιρα που επικράτησε στην εκδήλωση ήταν πραγματικά συγκινητική, με κορύφωση την ομιλία ,τις ευχαριστίες και την εξομολόγηση του συγγραφέα Μητς Μήτση. Την εκδήλωση πλαισίωσαν η χορωδία της Ομοσπονδίας Μουργκάνας, η χορωδία της Πανηπειρωτικής Συνομοσπονδίας Ελλάδος, οι «Λαλητάδες» και ο μουσικοσυνθέτης Δημήτρης Εμ. Κωνσταντίνου, με τα τραγούδια των οποίων αυτή ολοκληρώθηκε. ΟΜΙΛΙΕΣ

Ενημέρωση της τρίτης ηλικίας

νημερωτικές ομιλίες που αφορούν στην τρίτη ηλικία υλοποιήθηκαν από την Ευρωπαϊκή Έκφραση κατά τους μήνες Φεβρουάριο και Μάρτιο. Σε διαδοχικές συναντήσεις με τους ηλικιωμένους του 1ου, 2ου και 3ου ΚΑΠΗ Αχαρνών, δόθηκε η ευκαιρία σε αυτούς να συζητήσουν για τις ψυχολογικές δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι ηλικιωμένοι και τους τρόπους με τους οποίους μπορούν να ξεπεραστούν αυτές, να τους γνωστοποιηθεί η παροχή υπηρεσιών από το πρόγραμμα της Ευρωπαϊκής Έκφρασης και τέλος να μελετηθούν οι κρίσεις και αλλαγές κατά την τρίτη ηλικία ,οι διάφοροι τύποι προσωπικοτήτων σε συσχετισμό με τα στερεότυπα και να αναλυθεί η αναγκαιότητα της ψυχολογικής υποστήριξης σε αυτά τα άτομα.

Ε Υ Ρ Ω Π Α Ϊ Κ Η Ε Κ Φ Ρ Α ΣΗ

Δημοσιεύσεις στην Ευρωπαϊκή Εκφραση Σκοπός της έκδοσης είναι η παρουσίαση διαφορετικών απόψεων –αρκεί να μην εκφέρονται αυθαίρετα– και η δημιουργία κατάλληλου πλαισίου διαλόγου και ανταλλαγής ιδεών με επίκεντρο την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση και την ελληνική συμμετοχή σ’ αυτήν. Οι απόψεις που εκφράζονται δεν δεσμεύουν αποκλειστικά την ιδιοκτησία, τον εκδότη ή την σύνταξη.

Τα άρθρα τα οποία δημοσιεύονται στην Ευρωπαϊκή Έκφραση, επιλέγονται από τη σύνταξη με κριτήρια την επιστημονική εγκυρότητα, την ποιότητα, τη θεματική κάθε τεύχους, την πρωτοτυπία και επικαιρότητα. Μπορεί να δημοσιευθεί κείμενο και σε ξένη γλώσσα (κυρίως αγγλικά ή γαλλικά) κατόπιν συνεννόησης. Η έκταση του κειμένου δεν πρέπει να είναι μεγαλύτερη από 900 λέξεις.

Όσον αφορά τις επιστημονικές δημοσιεύσεις, υποβάλλονται οποτεδήποτε, σε τρία αντίτυπα, υπακούουν στις διεθνείς προδιαγραφές επιστημονικής μεθοδολογίας, δεν έχουν δημοσιευθεί ούτε με παραπλήσια μορφή ή περιεχόμενο σε άλλα έντυπα, κρίνονται από μέλη της Επιστημονικής Επιτροπής της Ευρωπαϊκής Έκφρασης, με πλήρη διασφάλιση της αντικειμενικής κρίσης (ανωνυμία του κρινομένου και

✂

ΕΚΦΡΑΣΗ

Σε όλες τις περιπτώσεις μαζί με κάθε υποβολή κειμένου συμπεριλαμβάνεται και περίληψη στα γαλλικά ή στα αγγλικά (100-200 λέξεις). Το κείμενο θα πρέπει να αποστέλλεται και σε δισκέτα PC ώστε να αποφεύγονται οι αδυναμίες της δακτυλογράφησης και γενικά να επιτυγχάνεται η έκδοση. Καλό είναι επίσης να αποστέλλεται φωτογραφία του συγγραφέα. Χειρόγραφα, δισκέτες και άλλα πρωτότυπα δεν επιστρέφονται.

Απαγορεύεται αυστηρά η μερική ή ολική αναδημοσίευση ή αναδιανομή με οποιονδήποτε τρόπο, εκτός αν υπάρχει έγγραφη άδεια του εκδότη. Οι συγγραφείς, μετά την ανακοίνωση σ’ αυτούς της θετικής κρίσης για μελλοντική δημοσίευση του άρθρου στην Ευρωπαϊκή Έκφραση, δεσμεύονται αυτό να μην δημοσιευθεί οπουδήποτε αλλού. Οι συγγραφείς λαμβάνουν δωρεάν δύο αντίτυπα του οικείου τεύχους. Η ιδιοκτησία διατηρεί το αποκλειστικό δικαίωμα να διανέμει με οποιουσδήποτε όρους, άρθρα, περιλήψεις και ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Έκφραση διαμέσου του δικτύου Ίντερνετ.

Όνομα........................................................................................

Έτος ίδρυσης: 1989 Ομήρου 54, 106 72, Αθήνα, τηλ: 210 3643224, fax: 210 3646953, e-mail: ekfrasi@ekfrasi.gr

Επιθυμώ να γραφτώ συνδρομητής στο περιοδικό “Ευρωπαϊκή Έκφραση” Ετήσια Διετής 20 Ευρώ

ΔΕΛΤIΟ ΣΥΝΔΡΟΜΗΤΟΥ

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ

Τακτικός Συνδρομητής Δημόσιοι Οργανισμοί, Τράπεζες, Βιβλιοθήκες, ΑΕΙ, ΝΠΔΔ, ΝΠΙΔ, Εταιρείες, Σύλλογοι Ευρώπη Άλλες ήπειροι Φοιτητής, σπουδαστής, στρατιώτης Συνδρομή ενίσχυσης-υποστήριξης

των κρινόντων, ο κρινόμενος πληροφορείται βέβαια ολόκληρη την κρίση) και η έκτασή τους κυμαίνεται μεταξύ 2000 - 3000 λέξεων. Ο υποψήφιος αποστέλλει σύντομο βιογραφικό σημείωμα.

35 Ευρώ

Επώνυμο.................................................................................... Διεύθυνση.................................................................................. Ταχ. Κώδικας............................................................................. Πόλη........................................................................................... Τηλέφωνο:.................................................................................

50 Ευρώ 25 Ευρώ 30 Ευρώ

100 Ευρώ 45 Ευρώ 55 Ευρώ

15 Ευρώ 50 Ευρώ

25 Ευρώ 90 Ευρώ

Οι συνδρομές καταβάλλονται στα γραφεία της Έκφρασης 9π.μ. - 5 μ.μ., με ταχυδρομική επιταγή, ή τέλος στην Εθνική Τράπεζα (αρ. λογαριασμού 701/29600287)

E-mail:........................................................................................ Επάγγελμα:...............................................................................

Ημερομηνία Υπογραφή