European Expression - Issue 84 by European Expression

ΑΦΙΕΡΩΜΑ:

Οικονομική κρίση

Ψήφισμα της Μη Κυβερνητικής Οργάνωσης

Ευρωπαϊκή Έκφραση σχετικά με την

Ευρωπαϊκή Προοπτική της Ελλάδας Αθήνα, 1/3/2012 Η Ευρωπαϊκή προοπτική της Ελλάδας κερδίζεται και χάνεται καθημερινά Με την υπερψήφιση της νέας δανειακής σύμβασης από την Ελληνική Βουλή το βράδυ της 12ης Φεβρουαρίου 2012 και την επίτευξη συμφωνίας για τη διαχείριση του χρέους και τη μακροπρόθεσμη στήριξη της Ελλάδας στο Eurogroup της 19ης Φεβρουαρίου 2012, έγινε ένα βήμα προς την αποτροπή μιας άτακτης χρεωκοπίας που θα οδηγούσε την Ελλάδα σε έξοδο από την Ευρωζώνη και θα έβαζε σε δοκιμασία τις σχέσεις της με την Ευρωπαϊκή Ένωση ανοίγοντας τον δρόμο σε ανιστόρητους και επικίνδυνους πολιτικούς πειραματισμούς. Η στάση πληρωμών και οι συνακόλουθοι περιορισμοί στις πάσης φύσεως πληρωμές είναι ασυμβίβαστα με την παραμονή της χώρας στο Ευρώ και θα “θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε αυταρχικά μέτρα που θα δικαιολογούσαν την αναστολή δικαιώματος ψήφου και ‘οικειοθελή’ αποχώρηση της Ελλάδας, σε μία εποχή μεγάλης αστάθειας και σε μια ευαίσθητη περιοχή με ανερχόμενες περιφερειακές υπερδυνάμεις. Μαγικές και ευχάριστες λύσεις δεν υπάρχουν και όσοι το αποκρύπτουν δεν υπηρετούν τα συμφέροντα της χώρας. Η Ευρωπαϊκή πορεία όμως δεν είναι δεδομένη. Οι κίνδυνοι παραμένουν. Υπάρχουν πολλά που θα πρέπει ν’ αλλάξουν, όχι μόνο στον τομέα της οικονομίας, αλλά και σ’ αυτόν της κρατικής διοίκησης, ώστε να πούμε ότι μια αργή διαδικασία έχει εν πολλοίς ολοκληρωθεί. Η αντίληψη ότι η ισότιμη μεταχείριση των κρατών – μελών προϋποθέτει μια εύρωστη δημοσιονομική και οικονομική κατάσταση δεν είναι δημοκρατικά ορθή και απειλεί να δυναμιτίσει το κοινό ευρωπαϊκό μέλλον, όπως ακριβώς από την άλλη και η συνεχής επίκληση από ελληνικής πλευράς περί ιδιαιτερότητας, που ουσιαστικώς συνίσταται στην άρνηση θεμελιωδών εννοιών και πρακτικών, όπως είναι ο σεβασμός των νό-

μων, η διαφάνεια, η λογοδοσία, η ελεγξιμότητα, και η αποτελεσματικότητα. Κατά συνέπεια όσοι υπερασπίζονται την ευρωπαϊκή πορεία και το κοινό ευρωπαϊκό μέλλον της Ελλάδας, αλλά ενδίδουν σε μία από τις παραπάνω εσφαλμένες απόψεις, οδηγούνται στο ακριβώς αντίθετο, δηλαδή, στο κλείσιμο των κοινωνιών και στην εξασθένιση των ευρωπαϊκών αξιών, που δεν είναι άλλες από τη σύζευξη της ελευθερίας με την ατομική υπευθυνότητα μέσα στο πλαίσιο μιας κοινωνίας ενεργών πολιτών, που διαλέγονται και δίνουν λύσεις στα προβλήματα με σκοπό την κοινή ευημερία και ασφάλεια. Η οικονομική κρίση, παγκόσμια, ευρωπαϊκή και ιδιαίτερα ελληνική, θέτει σε δοκιμασία την προσήλωση όλων στους κοινούς στόχους και αξίες που ορίζουν το ευρωπαϊκό οικοδόμημα, την ευρωπαϊκή ταυτότητα, την ουσία της ίδιας της έννοιας της Ευρώπης, τόσο μεταξύ των Ελλήνων όσο και των λοιπών Ευρωπαίων. Η Ευρωπαϊκή πορεία της Ελλάδας είναι αναγκαία για λόγους διατήρησης και διεύρυνσης των δημοκρατικών θεσμών μακριά από ολέθριες πρακτικές του παρελθόντος, που συνέβαλαν και στην εξασθένιση της οικονομικής βιωσιμότητας της. Εξίσου όμως αναγκαία είναι η ενίσχυση των ευρωπαϊκών αντιπροσωπευτικών θεσμών και η επιτάχυνση της πολιτικής ενοποίησης με την υιοθέτηση ενός ευρωπαϊκού Συντάγματος για μια ομοσπονδιακή, δημοκρατική και αλληλέγγυα Ευρώπη, ώστε, μεταξύ άλλων, να μην στοχοποιούνται λαοί και κοινωνικές ομάδες άδικα και να εμπεδώνεται η εμπιστοσύνη των πολιτών στο κοινό ευρωπαϊκό μέλλον. Η Ευρωπαϊκή Έκφραση αγωνίζεται για την άρση των υπονομευτικών για το κοινό ευρωπαϊκό μέλλον προκαταλήψεων και θεωρεί υποχρέωσή της να επισημάνει τους σοβαρούς κινδύνους, απευθυνόμενη τόσο στους πολίτες όσο και στους πολιτικούς εντός και εκτός Ελλάδας.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΥΡΩΠΑΪΚΗ EΚΦΡΑΣΗ E Τ Ρ Ι Μ Η Ν Ι Α Ι Α

Ε Κ Δ Ο Σ Η

Ε Υ Ρ Ω Π Α Ϊ Κ Ο Υ

Π Ρ Ο Β Λ Η Μ ΑΤ Ι Σ Μ Ο Υ

έτος ιδρυσης: 1989 • ISSN: 1105-8137 • 5 ΕΥΡΩ • ΧΡΟΝΟΣ 22 • ΤΕΥΧΟΣ 83 • ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ - ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2011

ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ - ΕΚΔΟΤΗΣ: "ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑΠΟΛΙΤΙΚΗ-ΕΚΦΡΑΣΗΘΕΣΜΟΙ", Μη Κερδοσκοπικό Σωματείο Ομήρου 54 - Αθήνα - 106 72 Τηλ.: +30 210 3643224 Fax: +30 210 3646953 E-mail: ekfrasi@ekfrasi.gr http://www.ekfrasi.gr ΚωδικΟς εντύπου: 1413 ΕΚΔΟΤΗΣ- ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟ ΝΟΜΟ: Νίκος Γιαννής ΑΡΧΙΣΥΝΤΑΞΙΑ: Ελένη Κατσαμπούκα Γιώργος Παντελιάς Μαρία Φανού ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ: Κατερίνα Ανδρωνά Στο τεύχος αυτό συνεργάστηκαν:

Γ. Αλεξιάς Κ. Βολίκας Μ. Γιαννάκου Π. Γκάτζιος Μ. Κοππά Τ. Παπαδοπούλου Μ. Πεγκλής Μ. Σαρλή Ρένα Σιμοπούλου B. Barthalay V. Sukup ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΚΔΟΣΗΣ: Εκδόσεις: «ΗΛΙΑΙΑ» ΔΗΜ. ΣΧΕΣΕΙΣ: iForce Communications Α.Ε.

44Εισαγωγικό σημείωμα εκδότη…...............................................................................................5 ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ευρωπαϊκό Έτος Ενεργούς Γήρανσης και Αλληλεγγύης μεταξύ των Γενεών 44Our ageing world; our world is ageing fast.............................................................................6 44Ευρωπαϊκό έτος 2012 – Ευρωπαϊκό Έτος Ενεργούς Γήρανσης...........................................8 44Providing data to support the relationship between care practice and quality ..............9 44of care in long term care facilities in Europe

44Steve Jobs: Stanford Commencement 2005........................................................................ 10 442012 Ευρωπαϊκό Έτος Ενεργούς Γήρανσης και Αλληλεγγύης μεταξύ των Γενεών.... 13

44Του Κ. Βολίκα

44Η ποιότητα στην υγεία και η γήρανση ως παράγοντες – απαιτήσεις ......................... 14 44εκσυγχρονισμού των Ευρωπαϊκών Συστημάτων Υγείας. Του Γ. Αλεξιά

44Ελληνική Τράπεζα Αναμνήσεων. Της Μ. Σαρλή............................................................... 17 ΒΡΑΒΕΙΟ ΖΑΧΑΡΩΦ 2011 44Ελευθερία της σκέψης και ανθρώπινα δικαιώματα. Της Μ. Γιαννάκου ....................... 18 44Τα ανθρώπινα δικαιώματα στις εξωτερικές σχέσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης: ......... 20 44Ο ρόλος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Της Μ. Κοππά

44Εκτός από τη ρεάλ πολιτίκ υπάρχουν και τα ανθρώπινα δικαιώματα.......................... 22 Τ. Παπαδοπούλου

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ελλάδα – Αργεντινή (μέρος 1ο) 44Το λάθος της Ελλάδας; B. Barthalay, (μετάφραση: Ρένα Σιμοπούλου)......................... 24 44Greece and its Euro Nightmare: What are the lessons from Argentina?...................... 28 V. Sukup

ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΑ 44European parties in the post – Lisbon reality. Του Μ. Πεγκλή ..................................... 32

44Οι αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου της 8ης – 9ης Δεκεμβρίου 2011............ 38 Π. Γκάτζιος

ΜΟΝΙΜΕΣ ΣΤΗΛΕΣ 44Τί τρέχει στην Ευρώπη............................................................................................................ 40

44Τα Νέα της Έκφρασης............................................................................................................. 42 44ΜΚΟ........................................................................................................................................... 44

44Παρουσίαση Βιβλίου............................................................................................................... 45

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 84 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2012

con t en t s

vropaiki EKFraSsi E q u a r t e r l y e d i t ion on e u r opean iss u es

F i r s t P u b lis h e d : 1 9 8 9 • I S S N : 1 1 0 5 - 8 1 3 7 • E UR O 5 • Y E A R 2 2 • V O L . 8 3 • O C T O B E R - N O V E M B E R - D E C E M B E R 2 0 1 1

PROPRIETOR - EDITION: "European Society, Politics, Expression, Institutions", non Profit Making Company 54 Omirou St., Athens 106 72 Tel.: +30 210 3643224 Fax: +30 210 3646953 E-mail: ekfrasi@ekfrasi.gr http://www.ekfrasi.gr

44Editorial…......................................................................................................................................5

EDITOR - PUBLISHER BY LAW: Nicos Yannis

442012: European Year for Active Ageing and Solidarity between Generations............. 13 44K. Volikas

PUBLISHING DIRECTOR: Eleni Katsampouka Giorgos Pantelias Maria Fanou DIRECTION: Katerina Androna CONTRIBUTORS:

G. Alexias B. Barthalay

European Year for Active Ageing and Solidarity between Generations 44Our ageing world; our world is ageing fast.............................................................................6 44European Year 2012 – European Year for Active Ageing. ...................................................8 44Providing data to support the relationship between care practice and quality...............9 44 of care in long term care facilities in Europe

44Steve Jobs: Stanford Commencement Speech 2005.......................................................... 10

44Quality in health and ageing as key factors for the modernization .............................. 14 44of European health care systems. By G. Alexias 44Greek Bank of Memories. By M. Sarli.................................................................................. 17 SAKHAROV PRIZE 2011 44Freedom of Thought and Human Rights. By M. Yannakou............................................. 18

44Human rights in external relations of the European Union: .......................................... 20 44The role of the European Parliament. By M. Koppa

44Aside from Realpolitik there are human rights as well. By T. Papadopoulou.............. 22

P. Gkatzios

GREECE-ARGENTINA (part 1)

M. Koppa

44Greece’s fault? B. Barthalay, translation from French into Greek: Rena Simopoulou.24

T. Papadopoulou M. Peglis M. Sarli Rena Simopoulou V. Sukup M. Yannakou K. Volikas

44Greece and its Euro Nightmare: What are the lessons from Argentina?...................... 28 44V. Sukup LATEST NEWS

44European parties in the post – Lisbon reality. By M. Peglis ........................................... 32 44Decisions of the European Council, 8-9th December 2011............................................ 38 44P. Gkatzios PERMANENT COLUMNS

TECHNICAL ADVISOR: Hliea PUBLIC RELATIONS iForce Communications SA

44What’s going on in Europe..................................................................................................... 40 44European Expression News................................................................................................... 42 44NGO........................................................................................................................................... 44 44BOOK PRESENTATION....................................................................................................... 45 ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 84 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2012

EDITORIAL

Προς τις Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης; Ποτέ δεν είναι αργά.

του Νίκου Γιαννή

ευρωπαϊκή ιδέα ήταν εξαρχής και από τη φύση της, ως οικειοθελής προσχώρηση σε έναν κόσμο ισότητας δια της διαφορετικότητας, ένα μακροπρόθεσμο σχέδιο. Επομένως πάντοτε οι καιροσκόποι του εφήμερου κέρδους, όπως και οι φορείς ολοκληρωτικών κοσμοαντιλήψεων και απλουστευτικών απαντήσεων εύρισκαν πρόσφορο έδαφος επιτιθέμενοι εναντίον της. Όσοι έχουν «λιανική» αντίληψη του συμφέροντος τους, άτομα και συλλογικότητες κυριαρχούμενα ακόμη από ζωώδη και οριακώς μεταζωώδη ένστικτα, εκείνοι δηλαδή που δεν παραχωρούν σπιθαμή στον άλλο άνευ άμεσης ανταπόδοσης στο όνομα του ρεαλισμού, αυτοί επομένως που οδήγησαν την Ευρώπη και τον κόσμο σε δύο αιματηρότατους πολέμους κατά τον 20ο αιώνα και σε πολλούς άλλους ων ουκ έστι αριθμός τους προηγούμενους αιώνες, οι επαγγελματίες κήρυκες του μίσους αντί της αγάπης, της αλληλεγγύης, της ανεκτικότητας, της ποιότητας και του πολιτισμού, αυτοί λοιπόν τώρα πάλι «μιζάρουν» στην έξοδο από ή στη γενική κατακρήμνηση του Ευρώ και στην απόσυρση της Ευρώπης από το ιστορικό προσκήνιο. "Μιζάρουν" υπέρ μιας ανέφικτης ανάκτησης, ωστόσο προσωρινά και προσωπικά προσοδοφόρας, του φαντασιακού εθνικού υπερεγώ. Αυτή η διαπίστωση είναι εξίσου ισχυρή τόσο για τους αδύνατους "χοίρους" της Μεσογείου (PIGS), όσο και για τον ακμαίο, εξαγωγικό και ανταγωνιστικό βορρά. Όμως ίσως να μην είχαμε οδηγηθεί σε αυτό το σημείο της κρίσης αν η Ευρώπη είχε επιτύχει μέχρι το 2004 να εγκαθιδρύσει μια ομοσπονδιακή, άρα δημοκρατική και αλληλέγγυα Ευρώπη, κάτι που προβλέφθηκε στο Μάαστριχτ και στο Λάεκεν, σχεδιάστηκε με μια αρκετά δημοκρατική Συνέλευση, αποφασίστηκε από τα 15 κράτη, αλλά τελικώς αναβλήθηκε περιοριζόμενη στη συνθήκη της Λισαβώνας.

ε την παρουσία των 12 νέων κρατών και χωρίς συνταγματικό ιστό ο σκοπός της ευρωπαϊκής ενοποίησης ξεθώριασε. Αρκετές από τις νέες

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 84 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2012

χώρες δείχνουν να μην καταλαβαίνουν ότι ο σκοπός είναι η οριστική συμφιλίωση των εθνών και λαών της Ευρώπης, εν ελευθερία, ευημερία και αλληλεγγύη και η προβολή του ιστορικά μοναδικού ευρωπαϊκού προτύπου βιώσιμης ειρήνης στον υπόλοιπο κόσμο. Δείχνουν ότι τα βαθύτερα κίνητρα της παρουσίας τους στην ΕΕ βρίσκονται στην ευρωπαϊκή χρηματοδότηση, στην πρόσβαση στην αγορά εργασίας των δυτικών χωρών και στην απόκτηση συγκριτικών πλεονεκτημάτων σ' ένα άγονο και αναχρονιστικό ανταγωνισμό με τους γείτονες τους, γι' αυτό θεωρούν ότι η θέση τους ισχυροποιείται από τους Επιτρόπους παρά την υπερεθνική αποστολή που αυτοί πρέπει να έχουν, τους Ευρωβουλευτές τους και φυσικά στο πλαίσιο του διακυβερνητικού Συμβουλίου. Διαστρέβλωση του ευρωπαϊκού ιδεώδους!

οιος είναι ο οδικός χάρτης λοιπόν; Να τεθεί το δίλημμα με πλήρη ειλικρίνεια και ευθύτητα στους Ευρωπαίους πολίτες κι εκείνοι ν' αναλάβουν τις ευθύνες τους. Ακόμη κι αν ελλοχεύει ο κίνδυνος ενός πανικού ανάλογου με αυτόν που κατέλαβε σχεδόν τους πάντες όταν το φθινόπωρο του 2011 για ελάχιστες έστω μέρες οι Έλληνες που μέχρι τότε ζητούσαν στις πλατείες την πραγματοποίηση δημοψηφίσματος, βρέθηκαν και στην πραγματικότητα αντιμέτωποι με αυτήν την ύψιστη πολιτική υποχρέωση και προσωπική ευθύνη της άμεσης επιλογής. Η Ευρώπη δεν είναι ένα πηγάδι από το οποίο δεν μπορείς να βγεις. Αν κάποιοι το αντιλαμβάνονται έτσι τότε πρέπει να είναι σαφές ότι διαθέτουν τη σκάλα για ν' ανέβουν επάνω και να φύγουν. Όσοι επιθυμούν να προχωρήσουν πιο γρήγορα πρέπει να αφεθούν να το κάνουν. Η Ελλάδα πρέπει να επιδιώξει να είναι σ' αυτούς, ακόμη μπορεί. Έτσι ξεκίνησε κι έτσι εξελίχθηκε η ΕΕ. Η απόρριψη αυτής της δυνατότητας στο όνομα τη μη δημοκρατικής έννοιας της ομοφωνίας στην πραγματικότητα θέλει να αποκλείσει κάθε νέα πρόοδο. Μια Ευρώπη δύο ταχυτήτων προβάλλει ως σχεδόν αναπόφευκτη, για ένα μεταβατικό διάστημα τουλάχιστον.

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ (μέρος 2ο)

Ευρωπαϊκή

κρίση & διανόηση

›› του Χρίστου Σ. Αλεξόπουλου

αραφράζοντας έναν ευρωπαίο συντηρητικό πολιτικό, τον γερμανό Helmut Kohl, θα μπορούσε κάθε Έλληνας και ιδιαιτέρως όταν κινείται στο χώρο της διανόησης, να πει: «Η Ελλάδα είναι η πατρίδα μας και η Ευρώπη το μέλλον μας». Το ίδιο ισχύει για κάθε πολίτη και σκεπτόμενο άνθρωπο όλων των ευρωπαϊκών κοινωνιών. Ιδιαιτέρως μάλιστα σε μια εποχή που η Ευρώπη αντιμετωπίζει μια κρίση, η οποία απειλεί να θέσει στη συνείδηση των πολιτών σε αμφισβήτηση το εγχείρημα της ενοποίησης.

Ο ευρωπαϊκός προσανατολισμός όμως δεν ανιχνεύεται τόσο στη λαϊκή συνείδηση όσο και στην πνευματική της ηγεσία, διότι η σύγχρονη διανόηση οριοθετείται και εξαρτάται από την επιρροή της, στον όποιο δημόσιο διάλογο αναπτύσσεται, από τη λογική της κοινωνίας του θεάματος και τους δίαυλους επικοινωνίας στις σύγχρονες μαζικές κοινωνίες.

Το τεχνολογικό καπιταλιστικό πλαίσιο

α Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας και η λογική του θεάματος δεν συμβάλλουν στην ενημέρωση, ευαισθητοποίηση των πολιτών για το γίγνεσθαι στα διάφορα κοινωνικά συστήματα και στη συμμετοχή στο δημόσιο διάλογο, όπως θα έπρεπε. Αυτό γίνεται μόνο στις περιπτώσεις που η διανόηση αναπαράγει την εσωτερική λογική του συστήματος. Με αυτό τον τρόπο όμως συντελούν στην απομάκρυνση των πολιτών από την πολιτική και την προοπτική διεργασιών σε κοινωνική βάση, ενώ τους εκθέτουν στη μαζική διαφήμιση, η οποία παρουσιάζει μια ωραιοποιημένη, πλασματική πραγματικότητα. Σε αυτήν κυριαρχούν η άκριτη κατανάλωση και η εντύπωση που προκαλείται με βάση τυποποιημένα, επιφανειακά κριτήρια, χωρίς να αναζητείται η

αφετηρία μιας πράξης και οι στοχεύσεις της. Αρκεί να υπάρχει ανταπόκριση στα κριτήρια, τα οποία είναι έξω από το άτομο και καλύπτουν συστημικές, όχι ατομικές ανάγκες. Στο άτομο-πολίτη μένει μόνο η αίσθηση της αναγνωρισιμότητας. Ο βαθμός της δε εξαρτάται στην περίπτωση της διανόησης από τη σχέση του όποιου δημιουργού με το σύστημα μαζικής επικοινωνίας. Η νέα γενιά του πνεύματος περισσότερο θέτει ερωτήματα και λιγότερο παράγει γνώσεις. Δεν είναι τυχαίο, ότι σπανίζουν οι ιδέες, που οδηγούν στη δημιουργία «σχολών σκέψης». Η διανόηση ασχολείται με τη λειτουργικότητα, χωρίς να θέτει ερωτήματα για την πραγματικότητα αναφοράς της. Οι έννοιες, οι οποίες αποτελούν αντικείμενο προβληματισμού, είναι σκοπός, μέσο και χρόνος. Δεν είναι το γίγνεσθαι στη δυναμική του προβολή σε σχέση με τις επιπτώσεις του στον άνθρωπο και το νόημα που του προσδίδει. Αυτό είναι το αίτιο της μετατόπισης σε σημαντικό βαθμό του κέντρου βάρους της πνευματικής αναζήτησης από τη λογική και τη γλώσσα, τα σύμβολα και τις έννοιες στον άνθρωπο ως σωματική ύπαρξη. Η ανάπτυξη της βιοηθικής βασίζεται στο ερώτημα, τι σημαίνει συγκεκριμέ-

να να έχει ο άνθρωπος σώμα και ταυτοχρόνως να είναι σώμα. Γι’αυτό έχει μεγαλύτερη αξία η αυτοπεποίθηση από την εμπιστοσύνη στους άλλους. Σε αυτή την κατεύθυνση λειτουργεί με τον καλύτερο τρόπο η διαφήμιση. Αρκεί να κινείται το άτομο σύμφωνα με τη λογική της προβολής των διαφόρων προϊόντων για να γίνεται αποδεκτό και να αποκτά αυτοπεποίθηση. Ο σύγχρονος τεχνολογικός καπιταλισμός διαμορφώνει τις προϋποθέσεις, ώστε η πραγματικότητα να προσεγγίζεται νοητικά και ηθικά ως πεδίο βίωσης μιας αντίφασης με έντονο συμβολισμό, αυτήν της αναίρεσης της ορατής και αντικειμενικής ύπαρξης από την ψηφιακή και μιντιακή φαντασίωση. Στο πλαίσιο αυτής της προσέγγισης το σύγχρονο marketing δεν στοχεύει στην ορθολογική πληροφόρηση αλλά σε συναισθήματα και αντίληψη, που βασίζεται στις αισθήσεις. Και αυτό γίνεται μέσω της μουσικής, του design και της οσμής. Ουσιαστικά πραγματοποιείται μαζική χειραγώγηση των ανθρώπινων αναγκών. Η διαδικασία της κοινωνικοποίησης δεν συμπορεύεται με την κοινωνική ελευθερία, η οποία ως ουσιαστική συμμετοχή στη λήψη αποφάσεων αλλά και ως ατομική επιλογή συνεχώς συρρικνώνεται. Με αυτή την έννοια δημιουργείται ένα πλαίσιο διαμόρφωσης και ισχύος κοινωνικών αξιών, οι οποίες επιβάλλονται στις τοπικές κοινωνίες, χωρίς να καλύπτονται αναγκαστικά και κοινωνικές ανάγκες. Οπότε έχουμε ένα παράδοξο. Τίθενται αιτήματα για συμπαντικής ισχύος αξίες και ηθική και ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 84 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2012

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ (μέρος 2ο) μάλιστα με απόλυτο τρόπο στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης, τα οποία όμως εκφυλίζονται σε μια απάνθρωπη και αυστηρή καταναγκαστική ηθική. Τα επιχειρήματα μάλιστα για τη νομιμοποίηση της αντλούν την ισχύ τους από ένα σύστημα αξιών, το οποίο έχει θεσμική αναφορά. Αυτές οι συνθήκες συντελούν, ώστε να μειώνεται συνεχώς η δημοκρατική διαμόρφωση της βούλησης με αποτέλεσμα τη συρρίκνωση της ατομικής ελευθερίας και της συμμετοχής στο δημόσιο χώρο. Εάν η κοινωνική ελευθερία αποτελεί και δημοκρατικό εθιμικό κανόνα, τότε από αυτήν πρέπει να προκύπτουν η ηθική και το δίκαιο. Το ερώτημα, εάν υπάρχουν αξίες και κανόνες, που να ισχύουν πέρα και πάνω από εθνικά και πολιτισμικά σύνορα, δεν είναι μόνο θέμα θεωρητικής αναζήτησης. Από τη δεκαετία του 90 οι ευρωπαϊκές χώρες κυρίως θεωρούν, ότι οι πλανητικές διαστάσεις της κλιματικής αλλαγής, η μεγάλη απόσταση ΒορράΝότου καθώς και άλλα τέτοιας εμβέλειας προβλήματα απαιτούν λύσεις, οι οποίες ξεπερνούν τα εθνικά και όποια άλλα όρια. Εκπρόσωποι της οπτικής της «παγκόσμιας διακυβέρνησης» θεωρούν, ότι μια αποτελεσματική αντιμετώπιση παγκόσμιων προβλημάτων πρέπει να θεμελιώνεται πάνω σε κοινές αξίες και παγκόσμια αποδεκτούς κανόνες. Το ερώτημα είναι, εάν αυτό μπορεί να πραγματοποιηθεί σε συνθήκες πολυπλοκότητας της σύγχρονης πολυδιάστατης πραγματικότητας από τα ένα μέρος και από το άλλο έλλειψης κοινωνικής ελευθερίας ιδιαιτέρως στις χώρες του Βορρά και της αδυναμίας ενεργοποίησης συμμετοχικών διαδικασιών στο επίπεδο της αντικειμενικής και όχι της εικονικής πραγματικότητας. Πολύ περισσότερο μάλιστα όταν η αντικειμενική πραγματικότητα είναι σε πολύ υψηλό βαθμό πολύπλοκη και εξελίσσεται με ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 84 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2012

ταχύτατους ρυθμούς, ώστε η επεξεργασία της σε νοητικό επίπεδο και η επακόλουθη δραστηριοποίηση του ατόμου καθίστανται προβληματικές παράμετροι σε σχέση με τη διαχείριση της.

Ετεροπροσδιοριζόμενος ελεύθερος χρόνος

υτά τα δεδομένα επιδρούν και στον ελεύθερο χρόνο του σύγχρονου ανθρώπου, ο οποίος ετεροποπροσδιορίζεται, διότι γίνεται αντικείμενο διαχείρισης και εμπορευματοποίησης από το οικονομικό σύστημα. Οι δυνατότητες πραγμάτωσης του περιεχομένου της ανθρώπινης υπόστασης στον ελεύθερο χρόνο επιβάλλονται από τις ανάγκες αναπαραγωγής οικονομικών δομών και όχι προσωπικών, ανθρώπινων ψυχικών και σωματικών αναγκών. Η δραστηριοποίηση του ανθρώπου στον ελεύθερο του χρόνο είναι ελλειμματική και στο μεγαλύτερο βαθμό πλασματική, διότι η εικόνα και η προβολή της στα ηλεκτρονικά ΜΜΕ υποκαθιστά την πραγματικότητα. Πολλοί άνθρωποι μάλιστα έχουν άγχος να μείνουν μόνοι με τον εαυτό τους. Γι’αυτό παρατηρείται το φαινόμενο της συνεχούς διέγερσης. Είτε ακούμε συνέχεια μουσική, είτε είμαστε καρφωμένοι μπροστά στις τηλεοράσεις, είτε πηγαίνουμε στον κινηματογράφο, είτε υφιστάμεθα πλύση εγκεφάλου από την διαφήμιση. Δημιουργείται η αίσθηση, ότι δεν υπάρχει εμπιστοσύνη στην ύπαρξη περιεχομένου στο βάθος του εαυτού μας, εάν δεν γίνεται εισβολή από εξωγενείς παράγοντες. Παρατηρείται επίσης το φαινόμενο της δημιουργίας εικονικών συνθηκών προσωπικής απήχησης είτε μέσω τηλεόρασης είτε μέσω διαδικτύου και Facebook, ώστε να δημιουργείται η αίσθηση της αναγνωρισιμότητας. Ο σύγχρονος άνθρωπος έχει την

εντύπωση, ότι πρέπει να είναι συνεχώς «online», διαθέσιμος και μάλιστα αγχώνεται μήπως του ξεφύγει κάτι. Μόνο που με αυτή τη στάση απεμπολεί την εσωτερική αυτονομία. Το αποτέλεσμα βέβαια είναι η πολυδιάσπαση λόγω της αναγκαστικής συνεχούς επεξεργασίας των ερεθισμάτων και της πληθώρας πληροφοριών στην καθημερινότητα του, καθώς και η απώλεια της αυτοσυγκέντρωσης. Όλα αυτά διευκολύνουν την δυνατότητα χειραγώγησης ατόμων και ευρύτερων κοινωνικών ομάδων.

Το θεσμικό αδιέξοδο

ο 1930 ο οικονομολόγος John Maynard Keynes στο κείμενο του «Οικονομικές προοπτικές για τα εγγόνια μας» πρόβλεψε, ότι θα έλθει η ώρα, που η καπιταλιστική οικονομία θα σταματήσει να αναπτύσσεται. Ο καπιταλισμός θα έχει εκπληρώσει την αποστολή του, να καλύψει όλες τις ελλείψεις και οι άνθρωποι θα είναι ευχαριστημένοι. Φαίνεται πως τα εγγόνια είναι οι τυχεροί του ανεπτυγμένου Βορρά. Σε αυτούς ανήκουν και οι Ευρωπαίοι. Πράγματι το κατά κεφαλήν εισόδημα στις ανεπτυγμένες βιομηχανικές χώρες έχει σχεδόν οκταπλασιασθεί, εάν το συγκρίνουμε με την περίοδο που έγραψε αυτό το κείμενο ο Keynes. Το θέμα είναι όμως, ότι η όποια μορφή εξιδανίκευσης του οικονομικού συστήματος και ιδιαιτέρως του καπιταλισμού και μάλιστα στη νεοφιλελεύθερη εκδοχή του δεν επαληθεύεται στην προβολή του χρόνου. Από το Σεπτέμβρη του 2008 με τη Lehmann Brothers και μετά η παγκόσμια οικονομία έχει εισέλθει σε μια μακρά περίοδο οικονομικής κρίσης και ύφεσης, με παράλληλη πτώση του επιπέδου ζωής. Και αυτό δεν περιορίζεται στην μείωση της κατανάλωσης αλλά και στην πτώση της ποιότητας ζωής. Η ανάπτυξη οδηγεί στην σταδιακή εξάντληση των φυσικών πόρων και

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ (μέρος 2ο)

στην κλιματική αλλαγή, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τον άνθρωπο και όχι μόνο. Το φυσικό οικοσύστημα απειλείται από την ανθρώπινη δραστηριότητα. Και η οικονομική κρίση δεν επιτρέπει την χρηματοδότηση της ανάπτυξης φιλικών προς το περιβάλλον τεχνολογιών, διότι η σύνδεση της ποιότητας ζωής με τον καταναλωτισμό και τη συσσώρευση πλούτου σε συνθήκες άκρατου ανταγωνισμού λειτουργούν απαγορευτικά. Το πολιτικό σύστημα δε σε πλανητικό και ιδιαιτέρως ευρωπαϊκό επίπεδο αποδεικνύεται ανίκανο να διαχειρισθεί την κρίση με υπερβατικό τρόπο και να αναζητήσει διεξόδους, οι οποίες θα οδηγούν σε βιώσιμες και με προοπτική λύσεις. Αυτές οι αδιέξοδες συνθήκες δημιουργούν τις προϋποθέσεις για κοινωνικές αναταράξεις και αμφισβήτηση των θεσμών. Ήδη διαπιστώνεται έλλειψη νομιμοποίησης του πολιτικού συστήματος και των θεσμών της πολιτείας. Η δημοκρατία απειλείται λόγω της αδυναμίας να ισορροπήσουν τα κοινωνικά συστήματα με λειτουργικό τρόπο καθώς και με κοινωνική δικαιοσύνη. Σε πολλές χώρες εισέρχεται σε φάση κινδύνου η κοινωνική συνοχή. Διαφαίνεται όλο και περισσότερο η ανάγκη υπερβάσεων. Ήδη άρχισε να αναπτύσσεται διάλογος για την αναγκαιότητα αναζήτησης ενός νέου συστήματος οικονομικής και κοινωνικής οργάνωσης, το οποίο θα ανατρέπει ή θα αποτελεί μετεξέλιξη του ισχύοντος καπιταλιστικού συστήματος.

Ο ρόλος της διανόησης

υτά τα δεδομένα, από τις επιπτώσεις του τεχνολογικού καπιταλιστικού πλαισίου στην κοινωνική οργάνωση και την οπτική προσέγγισης της πραγματικότητας από το άτομο μέχρι τον ετεροπροσδιορισμό του ελεύθερου χρόνου και το θεσμικό αδιέξοδο στις σύγχρονες ανεπτυγμένες κοινωνίες, οριοθετούν το ρόλο της δια-

νόησης. Ένα ρόλο, ο οποίος δεν διαθέτει πλούσια χρονικά αποθέματα, ώστε να ολοκληρωθεί με αποτελεσματικότητα ως προς το επόμενο βήμα των κοινωνιών αυτού του πλανήτη. Ο χρόνος γίνεται ανεπαρκής κυρίως για τρεις λόγους. Α. Αυξάνεται συνεχώς η τεχνολογική επιτάχυνση με επιπτώσεις σε όλους τους τομείς δραστηριοποίησης (αυτοκίνητο ταχύτερο από ποδήλατο, email από γράμμα, ταχύτερη παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών). Β. Επιταχυνόμενες κοινωνικές αλλαγές (ταχύτερη εργασιακή κινητικότητα, αλλαγή κατοικίας). Γ. Επιταχυνόμενος ρυθμός στη ζωή, με την έννοια της προσπάθειας διεκπεραίωσης δράσεων σε μικρότερο χρονικό διάστημα. Η τεχνολογία πολλαπλασιάζει την περιεκτικότητα του χρόνου και επιβάλλει περισσότερη ενασχόληση με την επεξεργασία του περιεχομένου του, δηλαδή των πολύ περισσότερων πληροφοριών. Ο χρόνος ανάπαυσης μειώνεται συνεχώς. Η όποια ατομική ή συλλογική στρατηγική επιβράδυνσης αναγκαστικά αποτυγχάνει, όταν το σύνολο του κοινωνικού συστήματος είναι σε λογική επιτάχυνσης. Το ίδιο ισχύει και στο πλαίσιο του πλανητικού κοινωνικού συστήματος. Όποια κοινωνία είναι αργή, καθυστερεί και υφίσταται τις επιπτώσεις αυτού του κανόνα. Κορυφαίο παράδειγμα είναι η εντεινόμενη όξυνση της κρίσης στην Ευρωζώνη λόγω της βραδύτητας σε ό,τι αφορά την αντιμετώπιση της. Η διανόηση τόσο σε ευρωπαϊκό όσο και σε πλανητικό επίπεδο οφείλει να υπερβεί κατεστημένα σχήματα και να λειτουργήσει ως αυτόνομο σύστημα στο πλαίσιο των κοινωνιών αναφοράς της αλλά και σε διεθνές επίπεδο. Αυτό σημαίνει, ότι πρέπει τόσο με την εξειδικευμένη όσο και με την διεπιστημονική γνώση, την οποία διαθέτει, να γίνει καταλύτης υπέρβασης οικονομικών και

πολιτικών συμφερόντων και σκοπιμοτήτων και να υπηρετήσει με την ύψιστη υπευθυνότητα την βιώσιμη αξιοποίηση της γνώσης και πάντα προς όφελος του κοινωνικού συμφέροντος. Αυτό μπορεί να γίνει πραγματικότητα εάν αποκτήσει θεσμικό χαρακτήρα η παραγωγή και διάθεση της γνώσης, ώστε να έχουν πρόσβαση σε αυτήν το σύνολο των κοινωνικών συστημάτων και όχι μόνο το οικονομικό και μάλιστα στο πλαίσιο οικονομικών συναλλαγών. Αυτό σημαίνει ότι η παραγωγή της γνώσης είναι δημόσιο αγαθό, οπότε οι επιπτώσεις της αξιοποίησης της πρέπει να είναι κατανοητές από το κοινωνικό σύνολο, ώστε να είναι σε θέση να κρίνει και να κάνει επιλογές ή να καλύπτει αισθητικές και άλλες ανάγκες στο χώρο της τέχνης. Στο μέτρο που η διανόηση μπορεί να κινηθεί με αυτή τη λογική, δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για την λειτουργικότερη διαχείριση του ήδη πλουσιότερου σε περιεκτικότητα πληροφοριών χρόνου, διότι θα μειώνεται η πολυπλοκότητα της σύγχρονης παγκοσμοποιημένης πραγματικότητας. Προοπτικά δε διαμορφώνονται αναχώματα για την υπερπήδηση της χειραγώγησης του θεάματος και της διαφήμισης, διότι προωθείται η ανάπτυξη της νόησης και της κριτικής σκέψης, ώστε τα μέλη της κοινωνίας να είναι πολίτες και όχι καταναλωτές κάθε είδους αγαθών, από ιδέες μέχρι υλικά προϊόντα του πολιτισμού μας. Για την επίτευξη αυτού του στόχου η διανόηση δεν μπορεί να επικοινωνεί με το κοινωνικό σώμα με τη χρήση των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας. Προϋπόθεση είναι η ενεργοποίηση της στο πραγματικό γίγνεσθαι και όχι το εικονικό. Αυτό σημαίνει, ότι πρέπει να δραστηριοποιηθεί είτε σε υπάρχουσες κοινωνικές δομές είτε σε νέες, τις οποίες θα πρέπει να δημιουργήσει με τη συμμετοχή και απλών πολιτών. Αυτή η κίνηση πρέπει να αποκτήσει και ευρωπαϊκή αναφορά με τη δηΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 84 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2012

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ (μέρος 2ο) μιουργία δικτύων. Στο μέτρο που διαμορφώνονται ευρωπαϊκά ή και ευρύτερα διεθνή συλλογικά υποκείμενα υπάρχει ελπίδα για την άσκηση πίεσης και επιρροής στην παγκοσμοποιημένη πλέον πραγματικότητα. Ειδάλλως η όποια οικονομική ή και ευρύτερα πολιτισμική κρίση θα οδηγήσει την δυναμική της εξέλιξης σε αδιέξοδα, επικίνδυνα για τον άνθρωπο και την βιωσιμότητα αυτού του πλανήτη. Εξάλλου η ευρωπαϊκή διανόηση ιδιαιτέρως είναι αδήριτη ανάγκη να ενεργοποιηθεί και να κάνει διάλογο δημοσίως. Το θέμα δεν είναι μόνο η οικονομία, αλλά επεκτείνεται στην πολυπολιτισμικότητα και στην αυτοδιάθεση, στην δημιουργία ενός πολιτικού και πολιτισμικού χώρου, στην οποίο οι πολίτες δεν θα οριοθετούν τη ζωή τους με βάση τις ανάγκες αναπαραγωγής ενός οικονομικού συστήματος, το οποίο βασίζεται στο σκληρό ανταγωνισμό και στη συσσώρευση κεφαλαίου χωρίς κοινωνική δικαιοσύνη, αλλά τις πραγματικές ανάγκες του κάθε ατομικού και συλλογικού υποκειμένου. Ειδάλλως δεν θα αποφευχθεί η διατάραξη της κοινωνικής συνοχής. Στις σύγχρονες κοινωνίες η αυτοπραγμάτωση μέσα από την αλληλοστήριξη των ατόμων είναι πλέον εφικτή μόνο σε διαφανείς εθελοντικές κοινότητες. Εκεί μπορεί να υπάρξει η αναγκαία για το άτομο αναγνώριση καθώς και η συμπληρωματική λειτουργία των ατόμων ως κοινωνικών όντων. Και αυτό σε συνθήκες κοινωνικής ελευθερίας.

Ελληνική κρίση και Ελληνική κοινωνία:

H συμμετοχή

των Ελλήνων πολιτών

›› Δρ Αθανασία Χάλαρη

υτό το άρθρο σκοπεύει να παρουσιάσει συνοπτικά τα αρχικά ευρήματα μιας εμπειρικής έρευνας αναφορικά με τον τρόπο που αλλάζει η Ελληνική κοινωνία, λόγω της κρίσης που βιώνει, και τον βαθμό συμμετοχής των πολιτών (και ιδιαίτερα της νέας γενιάς) σε αυτήν. Σήμερα η Ελλάδα βιώνει μια σημαντική οικονομική, πολιτική και κοινωνική αλλαγή. Πολλά έχουν ειπωθεί για τις οικονομικό-πολιτικές προκλήσεις που η ελληνική κοινωνία οφείλει να αντιμετωπίσει. Όμως, το κομμάτι της κοινωνικής αλλαγής της Ελληνικής κοινωνίας δεν προσελκύει την ίδια προσοχή ή ανάλογη συστηματική ανάλυση. Η παρούσα έρευνα θα προσπαθήσει να χρησιμοποιήσει κοινωνιολογικές προσεγγίσεις αναφορικά με την κοινωνική αλλαγή ώστε να κατανοήσει τον τρόπο και τον βαθμό που αλλάζει η Ελληνική κοινωνία καθώς και η συμμετοχή των πολιτών σε αυτή.

Θεωρητικό πλαίσιο

έννοια της κοινωνικής αλλαγής έχει λάβει διάφορες ερμηνείες και μια από τις πιο ξεκάθαρες είναι η ακόλουθη: «η κοινωνική αλλαγή αναφέρεται σε σχετικά μακρόχρονες μεταβολές κοινωνικών συστατικών στοιχείων όπως δομών, θεσμών, αξιών, πολιτισμικών παραγώγων και συμβόλων» (Silbereisen et al 2007: 73). Οι Pinquart και Silbereisen το 2004 επισημαίνουν ότι η κοινωνική αλλαγή παρουσιάζεται είτε σταδιακά είτε σαν το αποτέλεσμα απότομων και δραματικών κοινωνικών, πολιτικών και οικονομικών μεταβολών, όπως π.χ. η κατάρρευση της Ανατολικής Ευρώπης και της Σοβιετικής Ένωσης. Με ανάλογο τρόπο διαδραματίζεται και Μετα-διδακτορική Ερευνήτρια A.C. Laskaridis Post Doctoral research Fellow Hellenic Observatory London School of Economics

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 84 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2012

η κοινωνική αλλαγή στην Ελλάδα η οποία ενδεχομένως να είναι η απαρχή μιας αλυσίδας κοινωνικών αλλαγών που πιθανόν να ακολουθήσουν στην Νότια και Νότιο Δυτική Ευρώπη όπου φοβίες για εκδήλωση ανάλογης κρίσης είναι υπαρκτές. Ακριβώς για αυτόν τον λόγο οφείλουμε να δώσουμε ιδιαίτερη προσοχή στην Ελληνική κρίση διότι πέρα από την οικονομική και πολιτική σημασία της κρίσης, η κοινωνική διάσταση θα μας βοηθήσει να αντιμετωπίσουμε ενδεχόμενες μελλοντικές «μεταστάσεις» του προβλήματος. Ο τρόπος να μελετήσουμε την κοινωνική αλλαγή εστιάζει στο να αναδείξουμε σε ποιο βαθμό υπάρχει κάποια μεταβολή στις δομές της εκάστοτε κοινωνίας στην διάρκεια του χρόνου. Η συγκεκριμένη μελέτη ακολουθεί την θεωρία της κοινωνικής αλλαγής που σχετίζεται με τον αναστοχασμό (reflexivity) που υποστηρίζει ότι η κοινωνία αλλάζει διότι οι πολίτες αναστοχάζονται με διαφορετικό τρόπο, ή αλλιώς, διότι οι

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ (μέρος 2ο)

πολίτες σκέπτονται διαφορετικά. Στην σύγχρονη κοινωνική θεωρία η κοινωνική αλλαγή προσεγγίζεται μέσω της δυνατότητας των ατόμων να αναστοχάζονται (reflexivity) δηλαδή, να αξιολογούν κριτικά τον εαυτό τους αλλά και την κοινωνία. Η Archer το 2007 και το 2010 ισχυρίζεται ότι αν δεν υπήρχε η ικανότητα των ατόμων να αναστοχάζονται τότε δεν θα υπήρχε και κοινωνία και οι Giddens και Beck (1994) (αν και ακολουθούν διαφορετικές προσεγγίσεις) αναγνωρίζουν ότι ο μοντερνισμός γίνεται κατανοητός σε όρους αναστοχαστικού μοντερνισμού (reflexive modernity) ενώ ο Beck (1992) συμπεριλαμβάνει και την διάσταση των δομικών περιορισμών. Αυτές (και άλλες) προσεγγίσεις επιβεβαιώνουν το γεγονός ότι η κοινωνική αλλαγή συνδέεται με την ικανότητα των πολιτών να αξιολογούν κριτικά τον εαυτό τους καθώς και την κοινωνική πραγματικότητα όπως και την θέση τους μέσα σε αυτήν. Το ερώτημα που τίθεται σε αυτό το σημείο είναι πώς αυτό μπορεί να γίνει κατανοητό; Ο Μουζέλης το 2008 θεωρεί ότι προκειμένου να κατανοήσουμε την κοινωνική αλλαγή, οφείλουμε να εστιάσουμε στο τρόπο με τον οποίο οι πολίτες χειρίζονται τις αντιφάσεις, πόσο συνειδητοί είναι ως προς τις αντιθέσεις μεταξύ των θεσμών, και με ποιον τρόπο διατηρούν ή ανατρέπουν το αντιφατικό status quo (Mouzelis, 2008: 99). Συνεπώς, η ικανότητα των πολιτών να γίνουν αναστοχαστικοί μπορεί να γίνει κατανοητή εξετάζοντας τις αντιδράσεις τους στις αντικειμενικές δυσκολίες που αντιμετωπίζουν. Χρησιμοποιώντας την περίπτωση της Ελληνικής κοινωνίας σαν μια κοινωνία που μεταβάλλεται σε παροντικό χρόνο λόγω των οικονομικών, πολιτικών και συγκυριακών παραγόντων, είμαστε σε θέση να εξετάσουμε αν οι Έλληνες πολίτες συμβάλουν σε αυτή την αλλαγή με το να μεταβάλλουν οι ίδιοι τον δικό τους

τρόπο θεώρησης της Ελληνικής πραγματικότητας.

Μέθοδος

έρευνα αυτή βασίζεται σε ποιοτική / θεματική ανάλυση 20 εκ βαθέων συνεντεύξεων που πραγματοποιήθηκαν σε Αθήνα, Σύρο και Ερεσό στην διάρκεια του καλοκαιριού του 2011. Οι συμμετέχοντες ήταν 12 γυναίκες και 8 άνδρες ηλικίας 25-45, οι περισσότεροι προέρχονταν από μεσαία κοινωνικό - οικονομικά στρώματα και η μόρφωση τους ποίκιλε από αποφοίτους Λυκείου έως κατόχους μεταπτυχιακών. Οι περισσότεροι είναι εργαζόμενοι σε αστικά κέντρα ή στην περιφέρεια και κάποιοι ήταν γονείς. Οι συμμετέχοντες προσεγγίστηκαν μέσα από αλυσιδωτή γνωριμία όπου ο ένας με οδηγούσε στον επόμενο (snowball) και μέσω ατόμων που με βοήθησαν να εξασφαλίσω εμπιστοσύνη με τους συμμετέχοντες (gatekeepers) (Henn, Weinstein & Foard, 2009). Αν και οι εξελίξεις στην Ελλάδα είναι ραγδαίες θα προσπαθήσω να αξιοποιήσω το παρόν υλικό έχοντας υπόψη ότι οι συνθήκες αλλάζουν ταχύτατα. Συγκεκριμένα αυτό το κείμενο θα εστιάσει στις υποκειμενικές εμπειρίες των συμμετεχόντων σε σχέση με το παρόν (σημερινή κοινωνία), το παρελθόν (σε σχέση με την γενιά των γονιών μας) και το μέλλον (μελλοντική κοινωνία).

Παρόν

ι Νέοι Έλληνες πλέον βιώνουν μια διαφορετική κοινωνική πραγματικότητα (σε σχέση με παλαιότερες γενιές) η οποία χαρακτηρίζεται από ανασφάλεια, αστάθεια, κοινωνική κινητικότητα και την αδυναμία των πολιτών να καταλήξουν σε συγκεκριμένα πλάνα για την μελλοντική ζωή τους. Η περιγραφή των συμμετεχόντων ως προς την σύγχρονη συγκυρία στην Ελλάδα βασί-

στηκε στα χαρακτηριστικά της απαισιοδοξίας, της απογοήτευσης, της ανασφάλειας, του φόβου, του θυμού και της μελαγχολίας. Ενδεικτικά κάποιοι συμμετέχοντες από την Σύρο είχαν να πουν τα ακόλουθα: «είναι άσχημη η κατάσταση, χαοτική» (Πέτρος, 30), «έχουμε χάσει το κουράγιο και την πίστη μας, ζοριζόμαστε» (Μελίνα, 32), «Όλα είναι απρογραμμάτιστα, δεν είμαστε ανεξάρτητοι σαν χώρα» (Λίνα, 27), «δεν υπάρχει αξιοκρατία, δεν κοιτάμε το συμφέρον της χώρας» (Αντώνης, 29) και «η Ελλάδα είναι φοβισμένη, δεν είμαστε οργανωμένοι σαν άνθρωποι» (Μάκης, 35). Διαπιστώνουμε λοιπόν ότι η παροντική κατάσταση στην Ελλάδα απεικονίζεται κυρίως με όρους ανασφάλειας και απαισιοδοξίας.

Παρελθόν

ι συμμετέχοντες αντιμετωπίζουν κριτικά την παλαιότερη γενιά και συνειδητοποιούν ότι εγκαθιδρυμένες συμπεριφορές δεν βοηθούν πλέον όπως π.χ. οι πελατειακές σχέσεις, ο τρόπος που ψηφίζουν, η νοοτροπία του «μέσου» και της διευκόλυνσης καθώς και του διογκωμένου καταναλωτισμού. Στην ερώτηση «τι πρέπει να κάνουμε διαφορετικά σε σχέση με την γενιά των γονιών μας;», οι απαντήσεις είχαν μια προέκταση νοσταλγίας προς το παρελθόν αλλά ταυτόχρονα οι ερωτηθέντες έδειξαν μια πολύ κριτική διάθεση. Έτσι λοιπόν κάποιοι αναπολούσαν τα ιδανικά εκείνης της εποχής λέγοντας: «να εκμεταλλευτούμε την κληρονομιά των γονιών μας» (Γιάννα, 38), «Να μιμηθούμε την προσφορά τους» (Μήνα, 45), «μοιραία κάνουμε τα ίδια» (Μελίνα, 32). Οι περισσότεροι όμως είχαν άλλη οπτική: «να σταματήσουμε το βόλεμα» (Έμμα, 28), «να αλλάξουν οι πελατειακές σχέσεις» (Ήρα, 36), «να μην μεγαλώσουμε και εμείς τα παιδιά μας θέτοντας τους ως στόχο το εύκολο χρήμα» ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 84 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2012

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ (μέρος 2ο) (Άμυ, 28), «να στηριζόμαστε στα πόδια μας, να «μαστέ κριτικοί και ενεργοί πολίτες» (Καίτη, 26), «να μην συνεχίσουμε τα ίδια λάθη» (Χριστίνα, 36), «να μην ζούμε υπερκαταναλωτικά» (Πέτρος, 30). Γίνεται λοιπόν αντιληπτό ότι υπάρχει μια κριτική διάθεση ως προς τις συμπεριφορές που καθιερώθηκαν στον παρελθόν όπως και διάθεση ανατροπής τους.

είναι η ένδειξη μεταβολής στον τρόπο σκέψης των συμμετεχόντων οι οποίοι είναι πλέον διατεθειμένοι να λάβουν την θέση τους ως συμμετέχοντες στην δημιουργία όσο και στην λύση του προβλήματος. Συνεπώς η θεωρία του αναστοχασμού βρίσκει εφαρμογή στο παράδειγμα της Ελλάδας εφόσον πράγματι υπάρχει τάση και διάθεση αλλαγής συμπεριφοράς και τρόπου σκέψης. Το πού θα καταλήξει αυτή η κριτική διάθεση παραμένει να φανεί στο μέλλον, αλλά η συμβολή των πολιτών στην αλλαγή της Ελληνικής κοινωνίας γίνεται εμφανής μέσα από την αλλαγή στον τρόπο αντιμετώπισης της πραγματικότητας αλλά και του εαυτού τους.

Μέλλον

τρόπος που οι νέοι Έλληνες οραματίζονται το μέλλον χαρακτηρίζεται από πολύ έντονη αβεβαιότητα και ανασφάλεια ενώ οι ίδιοι προσπαθούν να δημιουργήσουν άμυνες προκειμένου να αντιμετωπίσουν το άγνωστο, ιδιαιτέρως αναφορικά με την εργασία. Στην ερώτηση «τι μπορείς να κάνεις εσύ για να αλλάξουν τα πράγματα;» οι απαντήσεις είχαν μια προσωπική συμβολή: «να προβάλλω το προσωπικό μου παράδειγμα» (Καίτη, 26), «να μην έχω κακή νοοτροπία, να κάνω σωστά τη δουλειά μου» (Χριστίνα, 36), «όσο μπορώ θέλω να 'μαι δίκαιη» (Λίνα, 27), «να αλλάξω νοοτροπία, μέσα από την οικογένεια» (Γεωργία, 38) «συντήρηση δυνάμεων» (Θοδωρής, 44) «να χρησιμοποιώ την κριτική μου ικανότητα» (Αμυ, 38). Δηλαδή παρατηρούμε ότι η απαίτηση εξωτερικής παρέμβασης εξασθενεί εφόσον κανείς από τους ερωτηθέντες δεν είπε ότι «περιμένω κάποιον άλλο να λύσει τα προβλήματα» ή «κάποιο κόμμα θα βρει τη λύση». Συνεπώς οι συμμετέχοντες δεν αντιλαμβάνονται τους εαυΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 84 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2012

Πηγές

Archer, Μ., S. (2010) (Ed) Conversations about Reflexivity. London: Routledge Archer, M., S. (2007) Making our Way Through the World. Cambridge University Press, Cambridge.

τούς τους ως παθητικούς δέκτες εξωτερικών αποφάσεων αλλά δείχνουν μια κριτική κατανόηση της πραγματικότητας και του εαυτού τους.

Συμπεράσματα

ι συμμετέχοντες της παρούσας έρευνας εξέφρασαν αγανάκτηση, αβεβαιότητα, ανασφάλεια για το παρόν και το άγνωστο μέλλον που τους περιμένει. Σαφώς και υπήρχαν εκτενείς αναφορές στην δυσλειτουργία του κράτους, στην έλλειψη δικαιοσύνης και ουσιαστικής παιδείας, στο ελλιπές σύστημα υγείας και το κράτος πρόνοιας. Ένα κοινό χαρακτηριστικό που διέπει όλες τις συνεντεύξεις είναι αυτό της ωριμότητας το οποίο σηματοδοτείται από την τάση των συμμετεχόντων να αναγνωρίσουν το μερίδιο της ευθύνης που τους αναλογεί. Αυτό που παραμένει σημαντικό

Beck, Ulrich (1992) Risk Society: Towards a New Modernity. New Delhi: Sage. (Translated from the German Risikogesellschaft de:Risikogesellschaft published in 1986) Beck, Ulrich, Giddens, Anthony, Lash, Scott (1994) Reflexive Modernization. Politics, Tradition and Aesthetics in the Modern Social Order. Stanford University Press Henn, M., Weintein, M. and Foard, N. (2009) A Critical Introduction to Social Research. London: Sage Mouzelis, N., P. (2008) Modern and postmodern social theorising: bridging and divide. Cambridge: CUP Pinquart, M. and Silbereisen, R., K. (2004) “Human development in times of social change: Theoretical considerations and research needs” International Journal of Behavioral Development 28: 289-298. Silbereisen, R., K.; Best, H. and Haase, C. (2007) “Editorial: Agency and human development in times of social change” International Journal of Psychology 42 (2): 73-76

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ (μέρος 2ο)

Ομοσπονδία χωρίς Δημοκρατία ›› Του Γιάννη Παπαγεωργίου*

ι αποφάσεις της συνόδου κορυφής της 27ης Οκτωβρίου απασχόλησαν την ελληνική κοινή γνώμη σχεδόν αποκλειστικά από την οπτική γωνία των επιπτώσεων στο ελληνικό χρέος, ενώ βασικό ζήτημα αποτελεί και ο βαθμός απώλειας εθνικής κυριαρχίας από την επιτήρηση της ΕΕ και της τρόικας. Πολύ λιγότερο παρακολουθούμε τις ευρύτερες συνέπειες των αποφάσεων της συνόδου για την Ένωση και την μελλοντική της πορεία της. Ωστόσο μια πιο προσεκτική ματιά στο κείμενο των συμπερασμάτων των αρχηγών κρατών και κυβερνήσεων της ζώνης του ευρώ («δήλωση της συνόδου κορυφής για το ευρώ») αποκαλύπτει ότι, στον τομέα της οικονομικής πολιτικής, υιοθετούνται θέσεις που συνιστούν τη μεγαλύτερη εκχώρηση κυριαρχικών δικαιωμάτων προς την ευρωπαϊκή ενοποίηση από την εποχή του Μάαστριχτ. Ήδη στην πρώτη της παράγραφο, η δήλωση αναφέρει ότι «ο συντονισμός σε ενωσιακό επίπεδο [των δημοσιονομικών και οικονομικών πολιτικών] λαμβάνει χώρα πριν από τη λήψη των εθνικών αποφάσεων». Αυτό με λίγα λόγια σημαίνει ότι ο Υπουργός Οικονομικών μιας χώρας δεν εφαρμόζει (και η εθνική Βουλή δεν ψηφίζει) τις πολιτικές για τις οποίες (και χάρις στις οποίες) εκλέχτηκε αυτός και το κόμμα του αλλά αυτές που καθορίζονται από κοινού από τους 17. Το ίδιο κείμενο, στο παράρτημα Α, θεσπίζει στην πράξη ένα νέο όργανο, έξω από το υφιστάμενο θεσμικό πλαίσιο της Συνθήκης της Λισσαβώνας, την σύνοδο κορυφής για το ευρώ. Η σύνοδος αυτή, ένα Ευρωπαϊκό Συμβούλιο των 17 στην πραγματικότητα, θα εκλέγει δικό της πρόεδρο, θα συναντάται τουλάχιστον δύο φορές τον χρόνο και θα χαράσσει τους στρατηγικούς προσανατολισμούς «για τη διεξαγωγή των οικονομικών πολιτικών» των χωρών. Θα διαθέτει γραμματεία και γραφειοκρατικό μηχανισμό και οι αποφάσεις της θα είναι ανέλεγκτες. Στις συναντήσεις της θα καλούνται ο πρόεδρος της Επιτροπής και της ΕΚΤ ενώ ο πρόεδρός της θα ενημερώνει απλώς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο για τις αποφάσεις που λήφθηκαν. Ταυτόχρονα, η Ευρωομάδα (το Eurogroup δηλαδή) που θα αποτελεί το * Λέκτορας Τμήμα Πολιτικών Επιστημών, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

εκτελεστικό όργανο της συνόδου κορυφής «θα συντονίζει ολοένα και στενότερα τις οικονομικές πολιτικές» ενώ θα «προάγει την ενισχυμένη εποπτεία των οικονομικών και δημοσιονομικών πολιτικών των κρατών μελών», δίνοντας τις κατευθυντήριες γραμμές της Ευρωζώνης. Η εξέλιξη αυτή, αποτέλεσμα της κρίσης χρέους της ευρωζώνης αποδέχεται, για πρώτη φορά, την «ανελέητη λογική» της νομισματικής ένωσης: για να λειτουργήσει η νομισματική ένωση, οφείλει (και δεν μπορεί να μην) συνοδεύεται από οικονομική ένωση, ή κατ’ έλαχιστο, από μια κοινή οικονομική πολιτική. Ο νέος θεσμός ακολουθεί αυτή την ανελέητη λογική, την υλοποιεί, ωστόσο, μέσα σε ένα απόλυτα διακυβερνητικό πλαίσιο. Η σύνοδος κορυφής του ευρώ θα προωθεί και θα συντονίζει μια-αν όχι ενιαία, πάντως παρόμοια- οικονομική πολιτική στα κράτη της ευρωζώνης, θα επιβάλλει κυρώσεις σε

παραβάτες και θα έχει τον κύριο λόγο στην χρησιμοποίηση του 1 τρισ. του Ευρωπαϊκού Ταμείου Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας. Οι κυβερνήσεις των κρατών θα εφαρμόζουν τις βασικές οικονομικές γραμμές που θα αποφασίζονται εκεί και θα είναι υπόλογες απέναντι στο νέο αυτό όργανο σε περίπτωση αποτυχίας τους. Η δήλωση δεν αναφέρει πουθενά τον όρο δημοσιονομικός φεντεραλισμός (λέξη άλλωστε που μετά τη συνθήκη του Μάαστριχτ εθεωρείτο ταμπού στην ΕΕ) ούτε στον όρο πολιτική εμβάθυνση – δείγμα ίσως του πόσο και πώς έχει προχωρήσει η ευρωπαϊκή ενοποίηση πέρα από τις παραδοσιακές θεωρίες του φεντεραλισμού και του λειτουργισμού. Πρόκειται, ωστόσο, για το πλέον πρόδηλο ομοσπονδιακό κείμενο της τελευταίας εικοσαετίας. Με μια διαφορά, ωστόσο: εκεί που οι πατέρες της ευρωπαϊκής ενοποίησης θεωρούσαν ότι η ομοσπονδιακή ενοποίηση θα στηριζόταν στην λαϊκή βούληση, άρα στην επικύρωση των ενοποιητικών πολιτικών από τον ευρωπαϊκό λαό, οι σημερινοί «ρεαλιστές» φεντεραλιστές αγνοούν παντελώς τόσο την υπερεθνική όσο και την δημοκρατική διάσταση της οικονομικής ένωσης.

πό τον καιρό της Magna Charta, βασικό χαρακτηριστικό και κύρια προϋπόθεση του εκδημοκρατισμού των απολυταρχικών συστημάτων ήταν το δικαίωμα των κυβερνώμενων να ελέγχουν τους κυβερνώντες στις αποφάσεις τους, ιδίως και εν πρώτοις σε ό, τι αφορά την φορολογία. Το σύνθημα «no taxation without representation» (καμία φοΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 84 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2012

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ (μέρος 2ο) ρολογία χωρίς αντιπροσώπευση) αποτέλεσε βασικό κίνητρο της αμερικανικής επανάστασης κατά της Βρετανίας και συνιστά τη βάση του κοινοβουλευτικού συστήματος. Η ανάγκη να καλυφθεί αυτό το έλλειμμα λογοδοσίας (που στην πραγματικότητα αποτελεί δημοκρατικό έλλειμμα) που προέκυπτε από την άσκηση, σε ευρωπαϊκό επίπεδο, εθνικών οικονομικών πολιτικών ήταν ένα από τα κύρια αιτήματα των πρωτοπόρων της ευρωπαϊκής ενοποίησης: η οικονομική ενοποίηση όφειλε να συνοδεύεται από πολιτική λογοδοσία. Πολιτική λογοδοσία, ωστόσο, υπάρχει μόνο μέσω της πολιτικής ένωσης, όπου ο (Ευρωπαίος) πολίτης έχει τη δυνατότητα να κρίνει το αποτέλεσμα της οικονομικής πολιτικής και να επιβραβεύσει ή καταδικάσει τον διαμορφωτή της – και να εκλέξει κάποιον άλλο που προτείνει άλλο, διαφορετικό μοντέλο. Σήμερα το taxation επιβάλλεται μέσω των αποφάσεων των 17, χωρίς ωστόσο να συνοδεύεται από ουσιαστικό ευρωπαϊκό representation. Τα υπόλοιπα υπερεθνικά όργανα της Ένωσης, η Εκτελεστική Επιτροπή και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο αγνοούνται ή τίθενται στο περιθώριο και όλες οι καθοριστικές αποφάσεις λαμβάνονται από την Ευρωομάδα, την σύνοδο κορυφής για το ευρώ και τους συμβούλους τους. Ενώ η λογική που διαγράφει η δήλωση των 17 θυμίζει εν πολλοίς τις διαμορφωμένες σχέσεις ανάμεσα στο ομοσπονδιακό κράτος και τις πολιτείες των ΗΠΑ (όπως η υποχρέωση ισοσκελισμένου προϋπολογισμού που συνταγματικά επιβάλλεται στις πολιτείες) απουσιάζει κάτι βασικό που διαθέτει το αμερικανικό σύστημα: ο δημοκρατικός έλεγχος. Η σύνοδος κορυφής εμφανίζεται ως μια δομή που στηρίζεται μόνο στην εθνική νομιμοποίηση των μελών της και που αποφασίζει χωρίς κανόνες. Όταν ωστόσο δεν υπάρχουν κανόνες, ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 84 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2012

Εκεί που οι πατέρες της ευρωπαϊκής ενοποίησης θεωρούσαν ότι η ομοσπονδιακή ενοποίηση θα στηριζόταν στην λαϊκή βούληση, οι σημερινοί «ρεαλιστές» φεντεραλιστές αγνοούν παντελώς τόσο την υπερεθνική όσο και την δημοκρατική διάσταση της οικονομικής ένωσης. επικρατεί η δύναμη του ισχυρότερου. πολυετής διασυρμός της γραφειοκρατίας των Βρυξελών από τους εθνικούς κυβερνώντες και τα μέσα ενημέρωσης και η μετατροπή της Επιτροπής σε αιτία όλων των όποιων εθνικών δεινών, η μεγάλη διεύρυνση της Ένωσης αλλά και η τακτική να επιλέγονται για τη θέση του Προέδρου της αδύναμοι και «αβλαβείς» πολιτικοί αποδυνάμωσαν τον παραδοσιακό ρόλο της, όχι μόνο ως κινητήριας δύναμης των νέων ενωσιακών πολιτικών αλλά και ως προστάτη των μικρών κρατών. Η λυσσαλέα αντίσταση κατά της ομοσπονδιοποίησης της Ένωσης οδήγησε στο να ξεχαστεί ένα θεμελιώδες χαρακτηριστικό του ομοσπονδιακού συστήματος: στο πλαίσιό του, οι μικρές και αδύναμες δομές προστατεύονται καλύτερα από ότι στο πλαίσιο ενός διακυβερνητικού συστήματος όπου η σχετική ισχύς μετρά πολύ περισσότερο από τους θεσμοθετημένους κανόνες. Το Νιου Χαμσάιρ έχει υποχρεώσεις και δικαιώματα βάσει του ομοσπονδιακού συντάγματος, δεν υποχρεώνεται ωστόσο να εφαρμόζει ό, τι είναι συμφέρον και ό, τι του επιβάλλει η Καλιφόρνια. Γνωρίζει ότι υπάρχουν τομείς πολιτικής όπου υπεύθυνος είναι ο κυβερνήτης της πολιτείας και για τους οποίους κρίνεται και τομείς πολιτικής για τους οποίους είναι υπεύθυνος ο Ομπάμα. Για τους τελευταίους θα τον κρίνουν αλλά πρώτα θα

τον εκλέξουν. Στην Ευρώπη συμβαίνει μόνο το πρώτο τμήμα της φράσης: οι πολίτες της Ελλάδας, της Ιταλίας αλλά και της Γερμανίας μαθαίνουν ότι υπάρχουν τομείς που δεν αποφασίζουν πλέον οι δικοί τους εκλεγμένοι κυβερνήτες αλλά η ευρωζώνη, δεν μπορούν ωστόσο να επιλέξουν, συνολικά ως Ευρώπη, την οικονομική μας πολιτική. Προσωπικά δεν θα είχα αντίρρηση να υποστηρίξω το οικονομικό πρόγραμμα του κυρίου Σόιμπλε, πρώτα όμως θα πρέπει να μου το παρουσιάσει και να ζητήσει την υποστήριξή μου. Δεν θα με πειράξει αν βρεθώ στην μειοψηφία, εφόσον όμως ξέρω ότι έχω τη δυνατότητα να αλλάξω την εκλογική ισορροπία με δημοκρατικό τρόπο σε άλλο χρόνο. Η επάνοδος της Ένωσης στην διακυβερνητική συνεργασία ούτως ή άλλως εξασθενίζει τον ρόλο και το βάρος των μικρών κρατών – και των πολιτών τους. Όταν αυτός ο διακυβερνητισμός επεμβαίνει σε ζητήματα τόσο κρίσιμα όσο η οικονομική (και μέσω αυτής η μισθολογική, φορολογική, επενδυτική) πολιτική χωρίς λογοδοσία, δυναμιτίζονται τα θεμέλια της δημοκρατικής συνεργασίας σε ένα ενιαίο δημοκρατικό ευρωπαϊκό εγχείρημα.

πολιτική της οικονομικής ένωσης χωρίς λογοδοσία συνιστά ένα τεράστιο βήμα προς την οικονομική ενοποίηση χωρίς δημοκρατικό έλεγχο. Τούτο συνιστά τεράστια ήττα για την πολιτική (και τους πολιτικούς) και εξαιρετικά μεγάλο κίνδυνο για την Ευρώπη. Η επιβεβαίωση στους πολίτες της Ευρώπης ότι η Ένωση δεν αποφασίζει δημοκρατικά (και δεν συνιστά δημοκρατία ή εκ των προτέρων συναίνεση ούτε η εκ των υστέρων αποδοχή ενός εθνικού κοινοβουλίου) υποσκάπτει ό, τι έχει μείνει από την δημοκρατική νομιμοποίηση της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Το τίμημα θα είναι βαρύ ακόμα και για τους σήμερα ισχυρούς.

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ (μέρος 2ο)

Oικονομική διακυβέρνηση Ψηλαφώντας το “χαμένο” Σύνταγμα ›› του Δημήτρη Ν. Τριανταφύλλου*

απογοήτευση όσων παρακολούθησαν από κοντά τις εργασίες της Ευρωπαϊκής Συνέλευσης (2001-2003) οφείλεται στο ότι, παρά τις αρχικές διακηρύξεις και προσδοκίες, αυτή δεν κατέληξε σε κατάρτιση ενός πραγματικού ευρωπαϊκού Συντάγματος (το πρώτο «χαμένο» Σύνταγμα). Και αυτό όχι τόσο επειδή η Συνθήκη της Λισσαβώνας έπαψε να ονομάζεται «συνταγματική», αλλά κυρίως επειδή, και επί της ουσίας, δεν εγκαταλείφθηκε η συναινετική λογική του διεθνούς δικαίου που διέπει την αναθεώρηση των συνθηκών και απαιτεί τη συμφωνία όλων των κρατών μελών (άρθρο 48 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση, ΣΕΕ). Αποτέλεσμα αυτής της λογικής ήταν, όπως ήταν αναμενόμενο, μια συμφωνία επί του «ελάχιστου κοινού παρονομαστή». Παρά τα θετικά βήματα που σημειώθηκαν, σε πολλά θέματα δεν υπήρξε ιδιαίτερη πρόοδος, αφού υπήρχαν κράτη που δεν συμφωνούσαν συναφώς1. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο τομέας της οικονομικής πολιτικής, για την οποία σχεδόν τίποτε δεν προχώρησε, ώστε να ενισχυθεί η οικονομική διακυβέρνηση που έλειπε εξαρχής από την “Οικονομική και Νομισματική ένωση” (ΟΝΕ) με μόνη εξαίρεση την μετατροπή της απαραίτητης “σύστασης” της Επιτροπής για τη διαπίστωση υπερβολικού δημοσιονομικού ελλείμματος σε “πρόταση”2. Ούτε λόγος για θέσπιση αξιόλογου, για τα μεγέθη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, προϋπολογισμού ούτε για θέσπιση ευρωπαϊκού φόρου (οι πόροι της Ένωσης πρέπει πάντοτε να αποφασίζονται ομόφωνα και σύμφωνα με τους συνταγματικούς κανόνες των κρατών μελών, άρθρο 293, παρ. 1 ΣΛΕΕ). Αντίστοιχα, σε

μια αγορά όπου τα κεφάλαια κυκλοφορούν ελεύθερα, δεν υπήρξε ειδική πρόβλεψη για σχετικούς ευρωπαϊκούς εποπτικούς θεσμούς (εκτός από τη δυνατότητα χορηγήσεως σχετικής αρμοδιότητας στην Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, άρθρο 127 παρ. 6 ΣΛΕΕ). Στην εποχή του laissez fairelaissez passer ούτε μια κοινή βιομηχανική πολιτική3 ούτε μια κοινή τραπεζική εποπτεία είχαν θέση. Ο ποσοτικός και ποιοτικός έλεγχος των πιστώσεων των τραπεζών είχε κατά βάση εκλείψει, από τότε που οι ευρωπαϊκές τράπεζες άρχισαν να συναγωνίζονται τις αμερικανικές, οι οποίες είχαν πλήρως εγκαταλείψει τη διάκριση μεταξύ τραπεζών καταθέσεων και τραπεζών επενδύσεων. Το ανεύθυνο των εποπτικών αρχών εξασφάλιζε σε πολλές περιπτώσεις την πλήρη ελευθερία των τραπεζιτών, με το άλλοθι των ταμείων εγγυήσεων καταθέσεων να καθησυχάζει τους μικροκαταθέτες4. Έτσι η τραπεζοοικονομική κρίση του 2008-2009 βρήκε την Ευρώπη απροετοίμαστη. Τα κράτη μέλη της ΕΕ επενέβησαν υπέρ των τραπεζών με υψηλή χρηματοδότηση, η οποία είχε όμως ως συνέπεια να υπερχρεωθούν τα ίδια. Αυτή η υπερχρέωση δυσχέρανε, ως γνωστό, τη χρηματοδότησή τους από τις αγορές, καθιστώντας την, σε πολλές περιπτώσεις, υπερβολικά ακριβή, δηλ. αδύνατη (μη “βιώσιμη”). Από τραπεζική στα τέλη του 2009-αρχές του 2010 η κρίση γίνεται δημοσιονομική, με τους οίκους αξιολόγησης να μεταθέτουν πλέον τις αναλύσεις τους στα ίδια τα κράτη, πολλά από τα οποία έπασχαν βέβαια και από άλλες ενδογενείς αδυναμίες. Και αυτή η πλευρά της κρίσης βρήκε την ΕΕ απροετοίμαστη.

1 Τριανταφύλλου, Το σχέδιο Συντάγματος της Ευρωπαϊκής Συνέλευσης, Σάκκουλας 2003, σ. 127 επ.. 146 επ. 2 (άρθρο 126 παρ. 6 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ΣΛΕΕ) που συνεπάγεται ότι αυτή μπορεί να τροποποιηθεί μόνο με ομόφωνη απόφαση του Συμβουλίου. (άρθρο 293, παρ. 1).

3 Bλ. άρθρο 6, στοιχείο β, ΣΛΕΕ. 4 Triantafyllou, De l‘ Etat gendarme à l‘ Etat garant, RDUE 2009, σ. 461 επ., του ιδίου Die Verantwortung des Staates für die Geldwirtschaft, EuR 2010, σ. 585 επ.

* Καθηγητής Παν/μίου του Würzburg, νομικού συμβούλου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, εκ των ιδρυτικών μελών της Ευρωπαϊκής Έκφρασης. Το κείμενο αποδίδει ομιλία του συγγραφέα στον ελληνικό πολιτιστικό σύλλογο Βρυξελλών «Κύκλος» στις 5.2.2012 και εκφράζει μόνο τις προσωπικές απόψεις του γράφοντος. ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 84 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2012

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ (μέρος 2ο) Ι. Η φάση των πειραματικών αυτοσχεδιασμών (2010) Στήριξη…

ε πρώτη την Ελλάδα την άνοιξη του 20105, ακολουθούμενη λίγους μήνες μετά από την Ιρλανδία και την Πορτογαλία6, η ΕΕ χρειάστηκε να επέμβει επιδεικνύοντας «αλληλεγγύη» προς τα κράτη μέλη της Ευρωζώνης που δεν μπορούσαν πλέον να δανειστούν στις αγορές7. Αυτή η αλληλεγγύη εκδηλώθηκε πρώτα μέσω του Κανονισμού 407/2010 σχετικά με τον Ευρωπαϊκό Μηχανισμό Χρηματοοικονομικής Σταθερότητας,8 καθαρά “κοινοτικού” εργαλείου χρηματοδοτήσεως των αναξιοπαθούντων κρατών μέσω χορηγήσεως δανείων που μπορούν να εκδίδονται με την εγγύηση της ΕΕ (πρόγονο του ήδη ευρέως συζητούμενου κοινού ευρωομολόγου). Ως νομική βάση χρησιμοποιήθηκε το άρθρο 122, παρ. 2 ΣΛΕΕ, που προβλέπει χρηματοοικονομική βοήθεια της ΕΕ προς τα κράτη μέλη, όταν αυτή καθίσταται αναγκαία από γεγονότα πέραν του ελέγχου των ενισχυομένων κρατών. Ωστόσο ο κανονισμός αυτός αφορούσε ποσά περιοριζόμενα στο υπόλοιπο των διαθέσιμων ίδιων πόρων της Ενωσης, που δεν επαρκούσαν για την κάλυψη των σχετικών αναγκών. Γι’ αυτό συνοδεύτηκε στην αρχή από διμερή δάνεια των κρατών της Ευρωζώνης προς την Ελλάδα (συντονιζόμενα από την Επιτροπή), που 5 Απόφαση 2010/320, ΕΕ Λ 145 της 11.6.2010, που τροποποιήθηκε με τις αποφάσεις 2011/57, 2011/257 και 2011/486 και κωδικοποιήθηκε ήδη, βλ. υποσημ.13. 6 Αποφάσεις 2011/77 της 7.12.2010, ΕΕ Λ 30 της 4.2.2011 και 2011/344/ΕΕ της 30.5.2011, ΕΕ Λ 159 της 17. 6.2011, σ. 88, αντίστοιχα, που τροποποιήθηκαν με τις πρόσφατες αποφάσεις 2011/827 και 2011/541, αντίστοιχα) 7 Calliess, Perspektiven des Euro zwischen Solidarität und Recht, ZEuS 2011, σ. 213 επ. (268 επ.). 8 της 11.5.2010, ΕΕ Λ 118 της 12. 5. 2010. Αντίστοιχο νομοθέτημα προϋπήρχε για τα κράτη εκτός Ευρωζώνης. ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 84 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2012

έδωσαν γρήγορα τη θέση τους στο διακρατικό Ευρωπαϊκό Ταμείο Χρηματοοικονομικής Σταθερότητας, οργανισμό ιδιωτικού δικαίου που ανελάμβανε τη χρηματοδότηση των κρατών σε δυσχερή θέση με δάνεια εγγυημένα από τα κράτη της Ευρωζώνης. Στους ευρωπαϊκούς θεσμούς ήρθε να προστεθεί και το ΔΝΤ, ως φορέας “τεχνογνωσίας” και “αξιοπιστίας”. Οι ενέργειες αυτές επικρίθηκαν από πολλούς, ιδίως στην Βόρειο Ευρώπη (Γερμανία), ως αντίθετες στην λεγόμενη “no bail out-clause”, όπως αντιλαμβάνονταν ορισμένοι την έλλειψη ευθύνης για τις υποχρεώσεις ενός κράτους μέλους εκ μέρους άλλων κρατών μελών ή της ίδιας της ΕΕ (άρθρο 125 ΣΛΕΕ)9. Ωστόσο, δεν αντίκεινται στο ίδιο το γράμμα του άρθρου αυτού, αφού ούτε τα κράτη ούτε η ίδια η Ενωση αναλαμβάνουν τα χρέη των ενισχυομένων κρατών. Απλώς, αποφασίζουν αυτοβούλως να συνδράμουν ad hoc τα κράτη μέλη που έχουν πρόβλημα με τα ποσά και υπό τους όρους που κρίνονται εκάστοτε απαραίτητοι, ενώ οι παλαιότεροι δανειστές των κρατών που αντιμετωπίζουν δυσχέρειες δεν αντλούν δικαιώματα ούτε από τους σχετικούς κανονισμούς ούτε από τις σχετικές αποφάσεις. Εν πάση περιπτώσει, λόγω των σχετικών αμφισβητήσεων προβλέφθηκε η προσθήκη στο άρθρο 136 ΣΛΕΕ μιας παραγράφου που προβλέπει ότι τα κράτη της Ευρωζώνης θεσπίζουν σχετικό μηχανισμό στήριξης που ενεργοποιείται όταν αυτό απαιτείται για τη σταθερότητα του Ευρώ, διευκρινίζοντας έτσι το αυτονόητο, ότι δηλ. τα κράτη μέλη της Ευρωζώνης μπορούν να συνάψουν διακρατική συμφωνία μεταξύ τους10. Στηριζόμενη και στην επιβεβαίωση της δυνατότητας αυτής υπογράφεται έτσι 9 Ruffert, Der rechtliche Rahmen für gegenseitige Nothilfe innerhalb des Euro-Raumes (54. Bitburger Gespräche, 12/13.1.2011; Kube/ Reimer, Grenzen des Europäischen Staibilisierungsmechanismus, NJW 2010, σ. 1912. 10 Βλ. κατ. ΙΙΙ

τώρα και νέα διακρατική συμφωνία μεταξύ των κρατών της Ευρωζώνης για την ίδρυση διεθνούς χρηματοοικονομικού μηχανισμού με το όνομα Ευρωπαϊκός Μηχανισμός Σταθερότητας, ο οποίος, με ολοένα αυξανόμενη δύναμη πυρός (ανάλογη με την κεφαλαιοποίησή του) θα μπορεί, πάντα υπό όρους που θα συμφωνούνται σε “μνημόνια”11, να παρεμβαίνει και στην πρωτογενή και στη δευτερογενή αγορά υπέρ των αναξιοπαθούντων κρατών12, συνεργαζόμενος και με την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, η οποία, λόγω του άρθρου 123 ΣΛΕΕ, μόνο στη δευτερογενή αγορά μπορεί να παρεμβαίνει (όπερ και πράττει). H σειρά αυτή των μέτρων καταδεικνύει την ύπαρξη ευρωπαϊκής αλληλεγγύης-προστασίας, μολονότι αυτή πολύ απέχει ακόμη από μια ομοσπονδιακού τύπου εξισορρόπηση των ανισοτήτων μεταξύ κρατών μελών13. Από όλα αυτά τα στοιχεία προκύπτει ότι η ΕΕ και η Ευρωζώνη ειδικότερα αισθάνονται την ανάγκη να εξασφαλίσουν την ομαλή λειτουργία και σταθερότητα της Ευρωζώνης, προκειμένου τα κράτη μέλη της να εξακολουθήσουν να συμμετέχουν σε αυτή με κοινό νόμισμα. Μολονότι δηλ. η ΕΕ (ή ορθότερα η Ευρωζώνη) δεν ευθύνονται “τυπικά” για τις υποχρεώσεις των κρατών μελών (βλ. αν.), τα βήματα που προαναφέρθηκαν καταδεικνύουν ότι γίνεται αντιληπτή η ανάγκη γενικότερης “εγγυήσεως» του συστήματος της Νομισματικής Ενωσης. Διαφαίνεται δηλ. μια «γενική αρχή» του ευρωπαϊκού δικαίου, η οποία είναι σιωπηρή ή τουλάχιστον άγραφη και τείνει να εξασφαλίσει τη διατήρηση του οικοδομήματος του Ευρώ, ανεξαρτήτως των λοιπών απαγορεύσεων της Συνθήκης14. 11 Άρθρο 13 της σχετικής Συνθήκης, που παγιώνει έτσι την παρούσα πρακτική. 12 Κατά τα άρθρα 17 και 18 της σχετικής Συνθήκης. 13 Έστω και αν ληφθούν υπόψη το Ταμείο Συνοχής, το Περιφερειακό και το Κοινωνικό Ταμείο και η Κοινή Αγροτική Πολιτική. 14 Triantafyllou, Garantenstellungen und staat-

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ (μέρος 2ο)

Υπό όρους…

στόσο, αυτές οι εκφράσεις «αλληλεγγύης» ή «εγγυητικής θέσεως» εκ μέρους της ΕΕ και των μελών της Ευρωζώνης συνοδεύονται από όρους γενικής πολιτικής οι οποίοι επιβάλλονται, με ευθύ ή πλάγιο τρόπο, στα κράτη μέλη που προσφεύγουν στην ευρωπαϊκή χρηματοδότηση. Μετά τις όποιες διαβουλεύσεις προηγούνται με τους δανειστές (Επιτροπή, ΕΚΤ, ΔΝΤ), τα χρηματοδοτούμενα κράτη πρέπει να αποδεχθούν σκληρούς όρους οικονομικής πολιτικής, που τείνουν να εξασφαλίσουν την εξυγίανση των οικονομικών τους και την επιστροφή των δανείων. Οι όροι αυτοί περιλαμβάνονται στη συνέχεια σε μονομερείς αποφάσεις του Συμβουλίου των Υπουργών Οικονομικών, οι οποίες παραπέμπουν για τις λεπτομέρειες (και ιδίως για το χρονοδιάγραμμα) στα σχετικά πρωτόκολλα συμφωνιών ή μνημόνια που συνάπτονται μεταξύ των δανειζομένων κρατών και των δημόσιων δανειστών τους. Στην περίπτωση της Ελλάδας, οι αποφάσεις αυτές ελήφθησαν ως αποφάσεις ενισχύσεως της δημοσιονομικής πειθαρχίας βάσει του άρθρου 126 παρ. 9 ΣΛΕΕ, που αναφέρεται σε «προειδοποίηση-όχληση» εκ μέρους του Συμβουλίου για τη λήψη συγκεκριμένων μέτρων αντιμετωπίσεως του υπερβολικού ελλείμματος, αφού έχει προηγηθεί σχετική σύσταση (πάλι του Συμβουλίου) η οποία δεν ακολουθήθηκε από αποτελεσματικά μέτρα. Στις περιπτώσεις της Ιρλανδίας και της Πορτογαλίας, οι σχετικές αποφάσεις ελήφθησαν ως αποφάσεις χρηματοοικονομικής αρωγής σε εκτέλεση του προαναφερθέντος κοινοτικού κανονισμού αλληλεγγύης 407/2010, προφανώς διότι τα κράτη αυτά πρόλαβαν και υπέβαλαν οικοliche Garantien in FS für Scheuing, Nomos 2011, S. 758 επ., 769 επ.

νομικά προγράμματα που εγκρίθηκαν, συμμορφούμενα εγκαίρως στις προηγηθείσες συστάσεις του Συμβουλίου15. Γι’ αυτό και στις δύο τελευταίες περιπτώσεις η περιγραφή των απαιτούμενων μέτρων είναι λιγότερο λεπτομερής απ’ ό,τι στην πρώτη περίπτωση. Ωστόσο, παρά την επίκληση των σχετικών νομικών βάσεων, διαπιστώνεται ότι τα μέτρα που απαιτούνταιεπιβάλλονται στα κράτη μέλη αφορούν τομείς στους οποίους η ΕΕ είτε δεν έχει νομοθετήσει (ιδίως επειδή απαιτούν ομόφωνη απόφαση του Συμβουλίου που δεν έχει επιτευχθεί) είτε δεν έχει καν αρμοδιότητα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η φορολογία, για την εναρμόνιση της οποίας απαιτείται ομοφωνία (άρθρα 113 και 114 ΣΛΕΕ), κάτι που δεν εμπόδισε, όμως τις σχετικές αποφάσεις του Συμβουλίου να απαιτούν αυξήσεις συντελεστών τόσο για τους έμμεσους όσο και τους άμεσους φόρους, καταργήσεις φοροαπαλλαγών, αλλαγές στη φορολογική κλίμακα, θέσπιση τεκμηρίων, φορολογία ακινήτων, εκτός από την καταπολέμηση της φοροδιαφυγής και την αναδιοργάνωση της Εφορίας. Εξίσου χαρακτηριστικό είναι και το παράδειγμα της κοινωνικής ασφάλισης, για την εναρμόνιση της οποίας απαιτείται επίσης ομοφωνία (χωρίς να υφίσταται καν η προοπτική μελλοντικής μετάβασης σε πλειοψηφικές αποφάσεις), για την οποία επίσης απαιτούνται μεταρρυθμίσεις όπως η αύξηση του ορίου συνταξιοδότησης, η μείωση των συντάξεων, η κατάργηση κοινωνικών επιδομάτων. Και γενικότερα, στον τομέα των εργασιακών σχέσεων, απαιτείται ο παραμερισμός των συλλογικών συμβάσεων, η μείωση του κατώτατου μισθού, η 15 Ας υπομνησθεί ότι το άρθρο 126 ΣΛΕΕ προβλέπει, μετά τη διαπίστωση του υπερβολικού ελλείμματος από το Συμβούλιο, συστάσεις του Συμβουλίου, που ακολουθούνται, σε περίπτωση μη συμμορφώσεως, από προειδοποίηση και κυρώσεις (βλ. και κανονισμό 1467/97, γνωστός ως μέρος του Συμφώνου Σταθερότητας και Ανάπτυξης).

διευκόλυνση των απολύσεων με τη μείωση των σχετικών αποζημιώσεων κλπ., ενώ οι σχετικές αποφάσεις σε ευρωπαϊκό επίπεδο θα απαιτούσαν ομοφωνία (άρθρο 153, παρ. 2 ΣΛΕΕ). Αλλά και στο γενικότερο οικονομικό δίκαιο προβλέπονται αλλαγές, όπως το άνοιγμα των κλειστών επαγγελμάτων, ενώ και πέραν αυτού, οι απαιτήσεις φθάνουν μέχρι το δίκαιο της χωροταξίας (νομιμοποίηση αυθαιρέτων) ή τη διαχείριση των υδάτων, θέματα που κατά τη Συνθήκη έπρεπε να αποφασίζονται επίσης ομόφωνα (άρθρο 192, παρ. 2 β ΣΛΕΕ). Ακόμη περισσότερο, οι απαιτήσεις των σχετικών αποφάσεων αφορούν και τομείς στους οποίους η Ενωση δεν έχει καν αρμοδιότητα, όπως τη νοσοκομειακή περίθαλψη (εισιτήριο εξωτερικών ιατρείων, φαρμακευτικές δαπάνες και είδος φαρμάκων) (πρβλ. άρθρο 168, παρ 7 ΣΛΕΕ), την εκπαίδευση (με τον εξορθολογισμό της) (πρβλ. άρθρο 165 ΣΛΕΕ), τη δημόσια διοίκηση (με αριθμημένο περιορισμό των προσλήψεων υπαλλήλων και μείωση των αποδοχών τους) τις αμυντικές δαπάνες (με πλαφόν δαπανών) ή την εκποίηση δημόσιας περιουσίας και δημοσίων επιχειρήσεων (με αναφορά του τιμήματος που πρέπει να επιτευχθεί), παρά το ότι το ιδιοκτησιακό καθεστώς είναι εθνικό ζήτημα (άρθρο 345 ΣΛΕΕ), όπως και η εθνική άμυνα (μέχρις συστάσεως κοινής ευρωπαϊκής άμυναςβλ. άρθρο 42 ΣΕΕ)16. Με άλλους λόγους, μέσω των αποφάσεων για την επιβολή δημοσιονομικής πειθαρχίας και έναντι του απαραίτητου ανταλλάγματος της χρηματοοικονομικής αρωγής η Ενωση εμ16 Βλ. την κωδικοποιητική απόφαση 2011/734/ ΕΕ, ΕΕ Λ 296 της 15.11.2011, σ. 38, που ήδη τροποποιήθηκε με την απόφαση 2011/791/ ΕΕ, ΕΕ Λ 320 της 3.12.2011, σ. 28 επ. και αναφέρεται στη μονιμοποίηση του εκτάκτου τέλους επί των ακινήτων, εκκαθάριση συγκεκριμένων δημοσίων οργανισμών, ιδιωτικοποίηση άλλων στοιχείων (συμμετοχών) του Δημοσίου, νέο μισθολόγιο των δημοσίων υπαλλήλων, αναδιοργάνωση των Εφοριών, ηλεκτρική συνταγογράφηση φαρμάκων κλπ. ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 84 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2012

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ (μέρος 2ο) φανίστηκε παναρμόδια για να ρυθμίσει πλήρως τις υποθέσεις των κρατών μελών που αντιμετωπίζουν χρηματοοικονομικές δυσχέρειες, αγνοώντας την έλλειψη γενικών νομοθετικών κειμένων σε ευρωπαϊκό επίπεδο ελλείψει ομοφωνίας ή και ελλείψει αρμοδιότητας. Χάριν της επιτεύξεως ποσοτικοποιημένων δημοσιονομικών στόχων οι απαιτήσεις των σχετικών αποφάσεων υπερβαίνουν σαφώς τη σφαίρα του δημοσιονομικού δικαίου17, υποτάσσοντας το “γενικό” ουσιαστικό (φορολογικό, κοινωνικό, εργατικό, εμπορικό, διοικητικό) δίκαιο στις δημοσιονομικές απαιτήσεις και στη λογιστική λογική, σύμφωνα με τους όρους που θέτουν οι δανειστές18, όπως ομολογείται στην αιτιολογία της αποφάσεως σχετικά με την Ελλάδα (“οι δανειστές αποφάσισαν να εξαρτήσουν τη βοήθειά τους από την τήρηση της παρούσας”). Παρά την τήρηση των τυπικών αρμοδιοτήτων (άρθρο 126, παρ. 9 ΣΛΕΕ και κανονισμός 407/10)19 η καθολική αυτή επέμβαση στη σφαίρα των κρατών μελών χρήζει ιδιαίτερης δικαιολόγησης, η οποία θα μπορούσε να αναζητηθεί στην κατάσταση ανάγκης στην οποία περιήλθαν τα δανειζόμενα κράτη μέλη και, κατ’ επέκταση, η ίδια η Ευρωζώνη, η οποία έπρεπε να αντιμετωπιστεί με κάθε τρόπο. Τα ευρωπαϊκά όργανα «υποκαταστάθηκαν» κατά κάποιον τρόπο στα εθνικά που δεν είχαν ενεργήσει τα δέοντα (όπως έχει συμβεί μεμονωμένα και στο παρελθόν, όταν στο αδρανές Συμβούλιο υπεκατεστάθη η Επιτροπή ή τα κράτη μέλη20), και 17 την οποία επίσης, δικαιολογημένα, ρυθμίζουν (ως προς τις στατιστικές αρχές, το δημόσιο λογιστικό, τον περιορισμό των δημοσίων επενδύσεων, τον συντονισμό τους με άξονα τα κοινοτικά προγράμματα κλπ.) 18 Πρόκειται καταρχήν για τους δημόσιους δανειστές (κράτη μέλη, Επιτροπή, ΔΝΤ), οι οποίοι βέβαια δεν λειτουργούν ανεξάρτητα από τις αγορές που τους δανείζουν. 19 Σημειωτέον ότι οι σχετικές αποφάσεις εκφεύγουν, καταρχήν, του δικαστικού ελέγχου (παρ. 126, παρ. 10 ΣΛΕΕ), εκτός του ότι δεν αφορούν κανένα ιδιώτη άμεσα και ατομικά. 20 Στον τομέα της γεωργίας και της αλιείας, βλ. ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 84 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2012

κατ’ εφαρμογή της περίφημης αρχής της “επικουρικότητας”, προέβησαν σε “διοίκηση αλλοτρίων»21 χάριν της σωτηρίας των κρατών που ήταν σε κίνδυνο και της Ευρωζώνης/ΕΕ γενικότερα. Δεν χρειάζεται να αναφερθεί ότι η σκέψη αυτή μπορεί να οδηγήσει και σε άλλες παρεμβάσεις εάν αυτό κριθεί αναγκαίο λόγω της αδράνειας των ενισχυομένων κρατών, ιδίως κατά την εκτέλεση των σχετικών αποφάσεων. Η συνεπακόλουθη απώλεια της κυριαρχίας αποτελεί επίσης ένα “χαμένο Σύνταγμα» σε εθνικό, αυτή τη φορά, επίπεδο22. Ωστόσο, η μαζική αυτή παρέμβαση στη σφαίρα των ενισχυομένων κρατών μελών παρέμενε αποσπασματική και “εμβαλωματική”. Ηταν προφανής η ανάγκη να υπάρξει γενικότερη ρύθμιση για τις περιπτώσεις αυτές, ώστε να υπάρχει εφεξής ένα γενικότερο πλαίσιο δράσης, το οποίο θα οδηγούσε σε εξορθολογισμό των οικονομικών πολιτικών, σύμφωνα μάλιστα με το λεγόμενο Σύμφωνο για το Ευρώ του Μαρτίου 2011, που προσέφερε “ιδέες” για σύγκλιση μέσω του (εθελοντικού) “ανοιχτού” συντονισμού σε τομείς όπως η φορολογία, η κοινωνική πολιτική, τα εργασιακά θέματα κλπ. και χαράσσοντας τη γενική κατεύθυνση για την πολιτική που θα έπρεπε να ακολουθηθεί επί της ουσίας…

χεδιάστηκε έτσι η σχετική νομοθεσία-πλαίσιο που θεσπίστηκε το φθινόπωρο του 2011 και είναι γνωστή ως το «πακέτο των 6» (six pack) νομοθετημάτων των σχετικών με την οικονομική διακυβέρνηση. Εκτός από μια ενημέρωση του υφιστά-

μενου συμφώνου σταθερότητας (ιδίως του κανονισμού 1467/97)23, που διευκρινίζει τα στάδια της διαδικασίας του άρθρου 126 ΣΛΕΕ για την αντιμετώπιση του υπερβολικού ελλείμματος, το πρώτο ζεύγος κανονισμών αναφέρεται στη δημοσιονομική πειθαρχία και σύγκλιση/συντονισμό των οικονομικών πολιτικών στο πλαίσιο του “ευρωπαϊκού εξαμήνου”, το οποίο αρχίζει με τη θέσπιση, κατά σύσταση της Επιτροπής, των γενικών κατευθύνσεων της οικονομικής πολιτικής και των κατευθυντηρίων γραμμών για την απασχόληση από το Συμβούλιο (πρβλ. άρθρο 121 ΣΛΕΕ). Λαμβάνοντας υπόψη αυτές τις κατευθύνσεις (και για τον προϋπολογισμό τους) τα κράτη μέλη καταρτίζουν μέχρι τον Απρίλιο προγράμματα σταθερότητας/σύγκλισης καθώς και μεταρρυθμιστικά προγράμματα, τα οποία εξετάζονται στη συνέχεια από την Επιτροπή και το Συμβούλιο. Στη συνέχεια η Επιτροπή, αφού προειδοποιήσει τα κράτη μέλη, μπορεί να συστήσει στο Συμβούλιο να απευθύνει συστάσεις στα κράτη μέλη για τη λήψη μέτρων. Εάν αυτά δεν συμμορφωθούν, τότε το Συμβούλιο αποφαίνεται, συστάσει της Επιτροπής, ότι δεν ελήφθησαν τα αναγκαία μέτρα24. Στα πλαίσια της Ευρωζώνης, η μη συμμόρφωση στη σύσταση του Συμβουλίου επισύρει την κύρωση της έντοκης κατάθεσης, ενώ η περαιτέρω μη συμμόρφωση που συνεπάγεται υπερβολικό έλλειμμα επισύρει την κύρωση της άτοκης κατάθεσης. Εάν δε το κράτος μέλος εξακολουθεί να μη λαμβάνει τα συνιστώμενα διορθωτικά μέτρα, τότε του επιβάλλεται και πρόστιμο25(που

ΔΕΚ, Kirk, 63/83, Συλλ. 1984, σ. 2689 (2717), Pluimveeslachterijen/ van Miert, 47, 48/83, Συλλ. 1984, σ. 1721 (1738 επ.), Dietz-Metti, C-158/99, Συλλ. 1990, I-2013. 21 Βλ. Pechstein, Die Mitgliedstaaten der EG als „Sachwalter des gemeinsamen Interesses, Nomos 1987. 22 που επισύρει και περιστολή της δημοκρατικής αρχής, η οποία προϋποθέτει κυριαρχία.

23 Από τον κανονισμό 1177/2011 για την επιτάχυνση και διασαφήνιση της διαδικασίας για το υπερβολικό έλλειμμα, ΕΕ Λ 306 της 23.11.2011, σ. 33 επ. 24 Κανονισμός 1175/2011 για την ανάπτυξη δημοσιονομικής εποπτείας και εποπτείας/συντονισμού της οικονομικής πολιτικής (τροποποιητικός του κανονισμού 1466/97), ΕΕ Λ 306 της 23.11.2011, σ. 12 επ.. 25 Κανονισμός 1173/2011 για την αποτελεσμα-

ΙΙ. Η νομοθετική φάση (2011)

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ (μέρος 2ο)

επιβάλλεται και στην περίπτωση χειραγώγησης των στατιστικών). Ολες οι κυρώσεις επιβάλλονται κατόπιν συστάσεως της Επιτροπής και ο αυτοματισμός τους έγκειται στο ότι μόνο μια ειδική πλειοψηφία στο Συμβούλιο μπορεί να ανατρέψει τις σχετικές συστάσεις (“αντίστροφη πλειοψηφία”), κάτι που αυξάνει σημαντικά τον ρόλο και το κύρος της Επιτροπής στη διαδικασία (ανεξαρτήτως του οικονομικά σκόπιμου της επιβολής τους). Το σχετικό νομικό οπλοστάσιο περιλαμβάνει όμως και ένα άλλο νέο σκέλος (ζεύγος κανονισμών), που αναφέρεται στην καταπολέμηση των μακροοικονομικών ανισορροπιών, δηλ. μακροοικονομικών εξελίξεων (ισοζύγιο πληρωμών, εμπορικό ισοζύγιο, ιδιωτικό δανεισμό, αγορά των ακινήτων κλπ.) που επηρεάζουν αρνητικά την οικονομική κατάσταση των κρατών μελών. Με βάση ειδικούς δείκτες και τις σχετικές εκθέσεις και απολογισμούς της Επιτροπής (μηχανισμός προειδοποίησης) προβλέπονται κι εδώ συστάσεις προς τα κράτη μέλη (ύστερα από σύσταση της Επιτροπής), καθώς και ενδεχόμενες τελικές αποφάσεις περί μη συμμορφώσεως26. Στην περίπτωση της Ευρωζώνης, ο δεύτερος κανονισμός του ζεύγους προβλέπει επιβολή κυρώσεων (έντοκη κατάθεση και, ελλείψει συμμορφώσεως στη δεύτερη σύσταση, πρόστιμα), πάλι με σύσταση της Επιτροπής, που μπορεί να ανατραπεί μόνο με αντίθετη ειδική πλειοψηφία στο Συμβούλιο27. Στους προαναφερθέντες κανονισμούς προστίθεται και μια οδηγία που καθορίζει το γενικό δημοσιονομικό πλαίσιο που πρέπει να υφίσταται στα τική εφαρμογή της δημοσιονομικής εποπτείας στην Ευρωζώνη, ΕΕ Λ 306 της 23.11.2011, σ. 1. 26 Κανονισμός 1176/2011 προς πρόληψη και διόρθωση μακροοικονομικών ανισορροπιών, ΕΕ Λ 306 της 23.11.2011, σ. 25 επ. 27 Κανονισμός 1174/2011 για τα εκτελεστικά μέτρα διορθώσεως των υπερβολικών μακροοικονομικών ανισορροπιών στην Ευρωζώνη, ΕΕ 306, της 23.11.2011, σ. 8.

κράτη μέλη και περιλαμβάνει αξιόπιστες στατιστικές, δημόσιο λογιστικό, μεσοπρόθεσμους αριθμημένους στόχους, παρακολούθησή τους κλπ., προκειμένου να σχετικά μεγέθη να μην ξεφεύγουν από τον έλεγχο28. Η σοβαρότητα των προβλημάτων οδήγησε μάλιστα την Επιτροπή να προτείνει, στα τέλη του 201129, περαιτέρω ενίσχυση της οικονομικής διακυβέρνησης, που θα περιλαμβάνει την υποβολή των σχεδίων των εθνικών προϋπολογισμών τον Οκτώβριο κάθε έτους στην Επιτροπή για διατύπωση γνώμης πριν από την ψήφισή τους, καθώς και τη στενότερη παρακολούθηση και προσαρμογή των οικονομικών των κρατών που αντιμετωπίζουν ιδιαίτερες δυσχέρειες, ιδίως επειδή έχουν λάβει χρηματοοικονομική βοήθεια, παρακολούθηση που συνεχίζεται μέχρις αποπληρωμής του 75% της ενισχύσεως που έλαβαν. Μολονότι συνεπάγεται γραφειοκρατική επιβάρυνση, πρόκειται για ένα αξιόλογο οπλοστάσιο που εξασφαλίζει τον συνεχή έλεγχο των οικονομικών και των δημοσιονομικών των κρατών μελών και την αποτροπή προβλημάτων στο μέλλον, που θα ήταν αφάνταστος προ ολίγων ετών και δεν ευρίσκει, κατά τους επικριτές του, επαρκή ρητά ερείσματα στη Συνθήκη, παρά την επίκληση των σχετικών άρθρων της Οικονομικής και Νομισματικής Ενωσης (άρθρα 121, 126, 136 ΣΛΕΕ)30. Επειδή ακριβώς ο σχετικός έλεγχος επηρεάζει άμεσα τη δημοσιονομική και, γενικότερα, την οικονομική πολιτική των κρατών μελών, θεωρήθηκε ότι θα έπρεπε και το πρωτογενές δίκαιο να περιέχει κάποια σχετικά στοιχεία, κάτι που έφερε πάλι στο προσκήνιο την ανάγκη αναθεωρήσεως των Συνθηκών. 28 Οδηγία 2011/85 για τις απαιτήσεις για τα δημοσιονομικά πλαίσια των κρατών μελών, ΕΕ Λ 306 της 23.11.2011, σ. 41. 29 Βλ. ανακοίνωση της 23.11.2011, ΜΕΜΟ/11/822. 30 Βλ. Ruffert, The European Debt crisis and EUlaw, CMLR, 2011, σ. 1777 επ.

ΙΙΙ. Η «συνταγματική» φάση (2012)

σοι τάχθηκαν υπέρ της αναθεωρήσεως των Συνθηκών (ιδίως Γερμανία και Γαλλία) προσέκρουσαν, όπως ήταν αναμενόμενο, στην αντίρρηση ορισμένων κρατών που παραδοσιακά δεν επιθυμούν την εκχώρηση περισσοτέρων αρμοδιοτήτων στην ΕΕ (ιδίως η Μεγάλη Βρετανία). Μολονότι ο αριθμός αυτών των κρατών εμφανίζεται πολύ περιορισμένος, η αντίρρησή τους ήταν αρκετή για να μη μπορεί να γίνει τυπική αναθεώρηση των συνθηκών, που απαιτεί επικύρωση από όλα τα κράτη μέλη ή, έστω, ομόφωνη απόφαση, προκειμένου για το Πρωτόκολο 12 περί σταθερότητας και ανάπτυξης31 (το οποίο προβλέπει, ως γνωστό, το όριο του 3% του ΑΕΠ για το ετήσιο έλλειμμα και το όριο του 60% του ΑΕΠ για το δημόσιο χρέος). Η μοναδική διέξοδος για μια επιπλέον “κατοχύρωση” της οικονομικής διακυβέρνησης στο “πρωτογενές” δίκαιο ήταν μια “Συνθήκη εντός της Συνθήκης”, με άλλους λόγους μια “ενισχυμένη συνεργασία” σε “συνταγματικό” επίπεδο32. Υπενθυμίζεται ότι το δημόσιο διεθνές δίκαιο δεν απαγορεύει σε ορισμένα από τα συμβαλλόμενα μέρη μιας συνθήκης να συνάψουν μεταξύ τους άλλη συνθήκη, εφόσον αυτή δεν θίγει τα δικαιώματα των μερών της αρχικής που δεν συμμετέχουν στην νεώτερη συνθήκη (άρθρο 41 της Συνθήκης της Βιέννης για το δίκαιο των συνθηκών). Αυτή η οδός ακολουθήθηκε εν προκειμένω, έτσι ώστε να καταρτιστεί μια Συνθήκη για τη σταθερότητα, τον συντονισμό και τη διακυβέρνηση στην ΟΝΕ33, η οποία εν πολλοίς επι31 Βλ. άρθρο 126, παρ. 14 ΣΛΕΕ. 32 Βλ. Triantafyllou, Les procédures d’ adoption et de révision du traité constitutionnel in: Genèse et destinée de la Constitution européenne, σ. 223 επ. 33 Βλ. δήλωση των κρατών της Ευρωζώνης της 30ης Ιανουαρίου 2012 (στον διαδικτυακό τόπο ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 84 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2012

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ (μέρος 2ο) καλύπτει την οικονομική διακυβέρνηση που είχε αποφασισθεί από τον νομοθέτη, προσθέτοντάς της όμως δύο ακόμη στοιχεία. ο πρώτο είναι ο “χρυσός κανόνας» του ετήσιου διαρθρωτικού ελλείμματος του 0,50% του ΑΕΠ34 –ως μεσοπρόθεσμου στόχου- (λαμβανομένου υπόψη του οικονομικού κύκλου, όχι όμως εφ’ άπαξ ή εκτάκτων δεδομένων) με δυνατότητα αποκλίσεων σε περίπτωση εξαιρετικών περιστάσεων που εκφεύγουν του ελέγχου των κρατών μελών35. Ο κανόνας αυτός (που θα υφίσταται παράλληλα με το όριο του 3% του πρωτοκόλλου 12) πρέπει να κατοχυρωθεί από τα κράτη μέλη σε συνταγματικό επίπεδο ή σε ανάλογο κείμενο (πχ. οργανικό ή εφ’ άπαξ εκδιδόμενο νόμο), ώστε να μη μπορεί να τροποποιηθεί με απλή πλειοψηφία από τον εθνικό νομοθέτη, και να συνοδεύεται από κάποιον διορθωτικό μηχανισμό που θα τίθεται αυτομάτως σε λειτουργία σε περίπτωση αποκλίσεων. Το ίδιο σχέδιο συνθήκης προβλέπει ότι τα κράτη μέλη που έχουν χρέος άνω του 60% του ΑΕΠ τους πρέπει να στοχεύουν στη μείωσή του κατά το 1/20 (τιμή αναφοράς) κατ’ έτος36. Η τήρηση της υποχρεώσεως θεσπίσεως του χρυσού κανόνα (με διορθωτικό μηχανισμό) στα εθνικά συντάγματα θα μπορεί να ελέγχεται από το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ενωσης ύστερα από προσφυγή κάποιου κράτους μέλους37. Εξάλλου, το ίδιο κείμενο κατοχυρώνει την “αντίστροφη πλειοψηφία», που θέσπισε ήδη ο νομοθέτης, για όλες τις προτάσεις και συστάσεις της Επιτροπής (δηλ. και για

τη διαπίστωση του υπερβολικού ελλείμματος)38 κάτι που ενδυναμώνει περαιτέρω τον ρόλο της Επιτροπής στη διαδικασία. Μόνο τα κράτη που επικυρώνουν τη Συνθήκη αυτή θα έχουν πρόσβαση στον μόνιμο Ευρωπαϊκό Μηχανισμό Σταθερότητας (υπό ίδρυση). Ενόψει του προϋπάρχοντος Πρωτοκόλλου 12 που επισυνάπτεται στη ΣΛΕΕ και της νομοθεσίας που ήδη θεσπίστηκε για την οικονομική διακυβέρνηση εκφράστηκαν δικαιολογημένες απορίες ως προς την προστιθέμενη αξία της νέας αυτής Συνθήκης. Αναμφισβήτητα προσδίδει πρόσθετο κύρος στην οικονομική διακυβέρνηση, πρόσθετο έρεισμα στα οικεία νομοθετήματα, στα οποία και επανειλημμένα παραπέμπει. Η εγγραφή του χρυσού κανόνα σε υπέρτερο εθνικό δίκαιο θα καταστήσει εναργέστερη την ανάγκη τηρήσεως δημοσιονομικής πειθαρχίας από τη νομοθετική και εκτελεστική εξουσίας και, εφόσον ο διορθωτικός μηχανισμός λειτουργεί σωστά, αυτή θα εξασφαλίζεται ήδη σε εθνικό επίπεδο. Το σημαντικότερο όμως είναι ότι, ανεξαρτήτως του οικονομικά σκόπιμου των σχετικών περιοριστικών ορίων και στόχων39, η Συνθήκη αυτή αποτελεί ένα σημαντικό προηγούμενο για την πρόοδο της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης με παράκαμψη της ομοφωνίας όλων των κρατών μελών. Προβλέπεται ότι και η ίδια αυτή η Συνθήκη θα αρχίσει άλλωστε να ισχύει όχι όταν όλα τα υπογράφοντα κράτη την επικυρώσουν, αλλά ήδη μόλις δώδεκα από αυτά το πράξουν40. Οι αντιρρήσεις των ολίγων παρακάμπτονται και η ολοκλήρωση προχωρεί και εμβαθύνεται με όσους το επιθυμούν41. Η ίδια αυ-

του Συμβουλίου). 34 Κατά το γερμανικό Schuldenbremse, βλ. C. Soulay, La règle d’ or des finances publiques en France et en Allemagne: convergence audelà des différences? RFFP 2010, σ. 3061 επ. 35 Άρθρο 3 της Συνθήκης αυτής. 36 Άρθρο 4 της Συνθήκης αυτής. 37 Ύστερα από σχετική έκθεση της Επιτροπής, που δεν είναι όμως κι απαραίτητη (άρθρο 8 της Συνθήκης αυτής).

38 Άρθρο 7 της Συνθήκης αυτής. 39 Δεν είναι εδώ ο κατάλληλος τόπος για να αντιπαρατεθεί η μονεταριστική με την κεϋνσιανή θεωρία. 40 Άρθρο 14 της Συνθήκης αυτής. 41 Το ίδιο συμβαίνει και με την Συνθήκη που ιδρύει τον Ευρωπαϊκό Μηχανισμό Σταθερότητας, που θα τεθεί σε ισχύ αφής επικυρωθεί από τα κράτη που αντιπροσωπεύουν τον 90% του κεφαλαίου της (άρθρο 48).

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 84 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2012

τή Συνθήκη παρωθεί μάλιστα τα μέρη της να οργανώσουν ενισχυμένες συνεργασίες σε όλους τους τομείς που αυτό κρίνεται αναγκαίο, κάτι που σαφώς ευνοεί τον συντονισμό σε όλα τα θέματα που άπτονται της οικονομίας (φορολογία, κοινωνική ασφάλιση κλπ.)42.

τσι η “οικονομική διακυβέρνηση” θα αποκτήσει σφαιρικότερο και θα ξεφύγει από τον εποπτικό- τιμωρητικό της χαρακτήρα. Η μειοψηφία δεν θα εμποδίζει την πλειοψηφία να προχωρήσει, ανοίγοντας έτσι τον δρόμο προς μια “συνταγματική” λογική, που απομακρύνεται από εκείνη του διεθνούς δικαίου. Η αρχή της πλειοψηφίας, που δεν είχε ακολουθηθεί κατά την κατάρτιση της ελπιζόμενης “συνταγματικής συνθήκης” (που γι’ αυτό δεν ήταν καν “συνταγματική”), κερδίζει έτσι έδαφος, με αφορμή τη διάσωση της Ευρωζώνης. Και στις Ηνωμένες Πολιτείες, άλλωστε, η ομοσπονδιοποίηση αποφασίστηκε (κατά παράβαση των ιδρυτικών της Συνομοσπονδίας κειμένων43) αρχικά από πλειοψηφία κρατών, στην οποία προστέθηκαν αργότερα και τα υπόλοιπα. Έτσι και η νέα Συνθήκη δεν επιδιώκει την παγίωση “δύο ταχυτήτων”, αλλά προβλέπει (μετά πάροδο πενταετίας) να ενταχθεί και αυτή στο κεκτημένο της ΕΕ44 (κάτι που προϋποθέτει την ένταξη και των προς το παρόν διαφωνούντων κρατών)45. 42 Άρθρο 9 της Συνθήκης αυτής, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις θα αρκεστούν σε ανοιχτό (εθελοντικό) συντονισμό (άρθρο 11). 43 Αrticles of Confederation, βλ. Ackermann, Our unconventional founding, Univ. of Chicago Law Review, άνοιξη 1995 (τα εν λόγω άρθρα προέβλεπαν επίσης ομοφωνία για την αναθεώρησή τους, τροποποιήθηκαν όμως από τη Συνέλευση της Φιλαδέλφειας καθ’ υπέρβαση εντολής, κάτι που έγινε ανεκτό από το διακρατικό Continental Congress –πρβλ. την ανακοίνωση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου της 30ης Ιανουαρίου 2012). 44 Άρθρο 16 της Συνθήκης αυτής 45 Πρβλ. Some thoughts concerning the Draft Treaty on a Reinforced Economic Union, (Editorial), CMLR 2012, σ. 1 επ.

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ (μέρος 2ο)

Επίλογος

εμφάνιση αυτή της συνταγματικής λογικής στην Ευρωπαϊκή Ένωση αποτελεί έτσι μια «φεντεραλιστική» προσέγγιση που θα ενισχύσει την οντότητα της Ένωσης κατά τα συνταγματικά πρότυπα. Ωστόσο, δεν πρέπει να λησμονείται ότι στη συνταγματική ιστορία, θεωρία και ορολογία ο όρος «Σύνταγμα» (Constitution) συνδυάζεται με τη δημοκρατική αρχή και τη λαϊκή κυριαρχία. Στο σημείο αυτό, τα κείμενα της οικονομικής διακυβέρνησης από γενέσεως χωλαίνουν, αφού στόχος τους είναι ακριβώς η τιθάσευση της τάσεως των κοινοβουλίων να ψηφίζουν δαπάνες υπεράνω των εσόδων. Μολονότι τα σχετικά νομοθετήματα θεσπίστηκαν με συναπόφαση, η εφαρμογή τους στην πράξη που θα καθορίζει την οικονομική πολιτική των κρατών μελών δεν προβλέπει ιδιαίτερο ρόλο για τα κοινοβούλια. Η πρόσκληση των εκπροσώπων της Επιτροπής και του Συμβουλίου στην αρμόδια επιτροπή του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου που προβλέπουν ή η πρόσκληση του Προέδρου του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στο Συμβούλιο των αρχηγών των κρατών της Ευρωζώνης ή, για τα σημαντικότερα θέματα, όλων όσων κυρώσουν τη νέα συνθήκη ή και η συνδιάσκεψη μελών του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και των εκπροσώπων των εθνικών κοινοβουλίων που αυτή η συνθήκη προβλέπει έχουν περισσότερο ενημερωτικό χαρακτήρα και ασφαλώς δεν σημαίνουν δημοκρατική «συναπόφαση». Ακόμη ένα χαμένο «Σύνταγμα» προς αναζήτηση… που θα έδινε άφηνε όμως εξαρχής μεγαλύτερο περιθώριο για δημοκρατικό διάλογο και για κάποιες εναλλακτικές προσεγγίσεις της οικονομίας46. 46 Βλ. και την εξισορροπητική δήλωση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου της 30.1.2012 για την καταπολέμηση της ανεργίας και τη χρηματοδότηση των μικρομεσαίων επιχειρήσεων).

Συμφωνίες στο πλαίσιο της Ε.Ε. για την αντιμετώπιση της κρίσης χρέους και η επίδρασή τους στην κοινωνική ασφάλιση ›› της Όλγας Αγγελοπούλου*

1. Μνημόνιο, «Δημοσιονομικό Σύμφωνο» και Κοινωνική Ασφάλιση

ο «Μνημόνιο» έχει σημάνει τη σημαντικότερη μεταβολή στην ιστορία του σύγχρονου ελληνικού κοινωνικού κράτους. Ο όρος «Μνημόνιο» χρησιμοποιείται για να δηλώσει την πληθώρα των δηλώσεων, αποφάσεων και συμφωνιών που αφορούν στο οικονομικό πρόγραμμα που οφείλει να ακολουθεί η χώρα μας ως όρου για την καταβολή των δόσεων των δανείων που έχει συνάψει με τα άλλα κράτη μέλη της ΕΕ και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο1. 1 Αναλυτικά για τη διάσταση αυτή, της “conditionality” της δανειακής στήριξης από την εφαρμογή εκ μέρους της δανειζόμενης χώρας ορισμένου οικονομικού προγράμματος που οφείλει να εξασφαλίζει τόσο την δυνατότητα αποπληρωμής του χρέους όσο και την χρησιμοποίηση των πόρων για τους σκοπούς για τους οποίους χορηγούνται, Π. Γκλαβίνης, Το Μνημόνιο της Ελλάδος στην ευρωπαϊκή, τη διεθνή και την εθνική έννομη τάξη, 2010, σελ. 50 επ., ο οποίος αναφέρει ότι η χρηματοδότηση συνδέεται με την υλοποίηση συγκε-

Πέραν όμως του Μνημονίου της Ελλάδος, επίδραση θα ασκήσει στην κοινωνική ασφάλιση μέσο- μακροπρόθεσμα και η νέα δημοσιονομική και οικονομική πολιτική της ΕΕ, η οποία διαρθρώνεται γύρω από τον μόνιμο Ευρωπαϊκό Μηχανισμό Σταθερότητας (European Stability Mechanism, ESM)2 . Ως αντιστάθμισμα προβλέπεται η υπογραφή από τα κράτη μέλη της ευρωζώνης του λεγόμενου «Δημοσιονομικού Συμφώνου» ή, κατ’ ακριβολογία, της «Συνθήκης για τη Σταθερότητα, τον Συντονισμό και τη κριμένων προγραμμάτων όχι μόνον επί δανείων αλλά και επί βοήθειας (aid). 2 Την 25.3.2011 το Συμβούλιο εξέδωσε απόφαση για την τροποποίηση του άρθρου 136 ΣΛΕΕ και την προσθήκη τρίτης παραγράφου με αντικείμενο τη θέσπιση του Ευρωπαϊκού Μηχανισμού Σταθερότητας (EMS). Ο EMS θα συνεχίσει τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Διευκόλυνσης Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας (European Financial Stability Fund, EFSF) και του Ευρωπαϊκού Μηχανισμού Χρηματοοικονομικής Σταθεροποίησης (European Financial Stability Mechanism EFSM). Στον EFSF βασίστηκε η βοήθεια προς την Ιρλανδία και την Πορτογαλία. Για την Ελλάδα δημιουργήθηκε αυτοτελής μηχανισμός στήριξης.

* Δικηγόρος Δ.Ν. ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 84 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2012

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ (μέρος 2ο) Διακυβέρνηση στην Οικονομική και Νομισματική Ένωση» (ΣΣΣΔ). Έτσι από την 1.1.2013 προϋπόθεση για την προσφυγή στον EMS είναι η προηγούμενη κύρωση της ΣΣΣΔ3. Στο πλαίσιο της πρώτης δέσμης μέτρων του Μνημονίου, δηλαδή των μέτρων που ανέλαβε να εκπληρώσει η χώρα ενόψει της 1ης, από 8.5.2010, Δανειακής Σύμβασης και των σχετικών με αυτήν κειμένων [ήτοι τον Ν. 3845/2010, την από 8.5.2010 Συμφωνία μεταξύ των Πιστωτών της Ελλάδος και την από 8.6.2010 απόφαση του Συμβουλίου της ΕΕ (2010/320/ΕΕ)]4, υπήρξαν πολλές επεμβάσεις στην κοινωνική ασφάλιση. Η πιο γνωστή είναι η κατάργηση των δώρων εορτών και του επιδόματος αδείας στις συντάξεις. Επιπλέον υλοποιήθηκε η μεταρρύθμιση του ασφαλιστικού συστήματος με τους νόμους 3863/10 και 3865/105. 3 Μερικές από τις πιο σημαντικές ρυθμίσεις της ΣΣΣΔ είναι οι εξής: (α) ότι τα κράτη μέλη της ευρωζώνης υποχρεούνται να ενσωματώσουν σε εθνικές ρυθμίσεις δεσμευτικού και μόνιμου χαρακτήρα, κατά προτίμηση συνταγματικού, τους κανόνες περί ισοσκελισμένου προϋπολογισμού (β) κατά κράτους μέλους που παραβιάζει τις υποχρεώσεις από τη ΣΣΣΔ χωρεί προσφυγή ενώπιον του ΔΕΕ επ’ απειλή χρηματικής ποινής που δεν μπορεί να ξεπερνά το 0,1% του ΑΕΠ. Σχετικά, Δ. Σκιαδάς, Σύνταγμα και Δημοσιονομικοί Κανόνες: μία δύσκολη σχέση, ΕφημΔΔ 2011, 11 επ., Β. Τζέμος, Δημοκρατικό κράτος δικαίου, δυσχερή οικονομικά δεδομένα και συνταγματική ρήτρα «χρεόφρενου», ΘΠΔΔ 2011, σελ. 496 επ. 4 Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης L 145-6 της 11.6.2010. Αυτή η απόφαση τροποποιήθηκε από την από 7.9.2010 απόφαση του Συμβουλίου (2010/486/ΕΕ), Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης L241/12 της 14.9.2010. 5 Βλ. σχετικά τις μελέτες που δημοσιεύθηκαν στην ΕΔΚΑ 2010 του Μ. Ματσαγγάνη, της Π. Παπαρρηγοπούλου, του Δ. Μπούρλου, της Α. Πετρόγλου. Με τον Ν. 3996/11 τροποποιήθηκε ο Ν. 3863/10. Ο νέος νόμος κατακρίθηκε, πρώτον, διότι κατήργησε κατά τρόπο αναδρομικό δικαιώματα σε σύνταξη τα οποία είχαν μόλις αναγνωριστεί με τον Ν. 3863/2010 και είχαν υποβληθεί σχετικές αιτήσεις χωρίς όμως να έχουν εκδοθεί οι επ’ αυτών αποφάσεις, Γ. Κατρούγκαλος/ Χ. Μορφακίδης, Law in books and law in action: Η αβεβαιότητα στην εφαρμογή του δικαίου κοινωνικής ασφάλισης μετά την ασφαλιστική μεταρρύθΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 84 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2012

Τον Ιούλιο του 2011 η χώρα υιοθέτησε το Μεσοπρόθεσμο Πλαίσιο Δημοσιονομικής Στρατηγικής 2012-2015, με την ψήφιση των Ν. 3985/2010 και Ν. 3986/2011. Με τους νόμους αυτούς, μεταξύ άλλων προστέθηκαν ακόμα περισσότερες «κρατήσεις» στις συντάξεις τόσο στις κύριες όσο και στις επικουρικές, ενώ μειώθηκαν οι ορισμένες εφάπαξ παροχές. Ακολούθησε ο Ν. 4024/2011, ο οποίος υλοποίησε σημαντικές δεσμεύσεις του Μνημονίου: περαιτέρω μείωση των συντάξεων, ενιαίο μισθολόγιο δημοσίων υπαλλήλων, προσυνταξιοδοτική διαθεσιμότητα/ εργασιακή εφεδρεία6. Στο πλαίσιο της επόμενης δέσμης μέτρων που ενσωματώνονται στη 2η Δανειακή Σύμβαση, η οποία κυρώθηκε με τον Ν. 4046/127 προβλέπονται, μιση του 2010-2011, ΕΔΚΑ 2011, 657 επ., Χ. Μορφακίδη, Η «μικρή» μεταρρύθμιση της κοινωνικής ασφάλισης με τον Ν. 3996/2011. Η άρση των εκκρεμοτήτων, ο περιορισμός των προσδοκιών και η αναδρομική ανατροπή δικαιωμάτων, ΕΔΚΑ 2011, 809 επ. Και δεύτερον διότι ενώ καταργούσε δικαιώματα, για άλλες κατηγορίες ασφαλισμένων προέβλεπε νέα, Α. Πετρόγλου, Η κοινωνικοασφαλιστική μεταρρύθμιση του Ν. 3996/2011. Η αναδρομικότητα των ρυθμίσεων και το έλλειμμα δικαιοσύνης και νομιμοποίησης, ΕΔΚΑ 2011, 672 επ. 6 Και ο νόμος αυτός ήταν ιδιαίτερα σκληρός: σε ότι αφορά στις συντάξεις προέβλεψε σημαντικότατες περικοπές, όχι πλέον με τη μορφή εισφοράς ή κράτησης, αλλά ακριβώς με τη μορφή περικοπής. Έτσι περικόπηκε κατά 20% το τμήμα της σύνταξης άνω των 1200 ευρώ, ενώ αν ο συνταξιούχος ήταν νεώτερος των 55 η μείωση έφθανε στο 40% και δη στο ποσό αυτής άνω των 1000 ευρώ. Επιπλέον, μειώθηκαν πολλές επικουρικές συντάξεις και το μέρισμα του ΜΤΠΥ, ενώ αυξήθηκαν οι μειώσεις των εφάπαξ του προσωπικού της ΔΕΗ και των δημοσίων υπαλλήλων. Παράλληλα, επιδράσεις στην κοινωνική ασφάλιση υπήρξαν και ως εκ του θεσμού της προσυνταξιοδοτικής διαθεσιμότητας/ εργασιακής εφεδρείας, ο οποίος εφαρμόστηκε στην πράξη με τρόπο ευθέως αντίθετο με την αρχή του κράτους δικαίου. Αναλυτικά, Ό. Αγγελοπούλου, Προσυνταξιοδοτική διαθεσιμότητα – Εργασιακή Εφεδρεία & Κοινωνική Ασφάλιση, υπό δημοσίευση στην ΕΔΚΑ 2012. 7 «Έγκριση των Σχεδίων Συμβάσεων Χρηματοδοτικής Διευκόλυνσης μεταξύ του Ευρωπαϊκού Ταμείου Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας (Ε.Τ.Χ.Σ.), της Ελληνικής Δημοκρατίας και της

μεταξύ άλλων, περαιτέρω μειώσεις των συντάξεων, ενοποίηση των επικουρικών ταμείων, η εξάλειψη των οφειλών και των ελλειμμάτων στα ταμεία εφάπαξ, η περικοπή των κοινωνικών δαπανών για την εξοικονόμηση πόρων ίσων με 1% του ΑΕΠ, η ενίσχυση της είσπραξης των εισφορών κοινωνικής ασφάλισης, η μείωση των συντάξεων αναπηρίας σε ποσοστό 10% σε σχέση με το σημερινό, κ.α. Λίγες μόνον ημέρες μετά από την ψήφιση του Ν. 4024/2011 και προκειμένου για την εκταμίευση της εκκρεμούσας δόσης του δανείου, ψηφίστηκε ο Ν. 4051/2012 (Α’ 40/29.2.2012), εισήγαγε τις εξαγγελθείσες μειώσεις των κύριων και επικουρικών συντάξεων. Με τον Ν. 4052/2012 (ΦΕΚ Α’ 41/1.3.2012) προβλέφθηκε η συγχώνευση όλων σχεδόν των επικουρικών ταμείων στο Ενιαίο Ταμείο Επικουρικής Ασφάλισης. Με τον ίδιο νόμο εφαρμόζονται και τα μέτρα για τη μείωση της φαρμακευτικής δαπάνης. Τέλος, με την ΠΥΣ 7 της 28.12.2012 (ΦΕΚ Α» 39/29.2.12) προβλέπεται η κατάργηση της Εργατικής Εστίας και του Οργανισμού Εργατικής Κατοικίας8. Τράπεζας της Ελλάδος, του Σχεδίου του Μνημονίου Συνεννόησης μεταξύ της Ελληνικής Δημοκρατίας, της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και της Τράπεζας της Ελλάδος και άλλες επείγουσες διατάξεις για τη μείωση του δημοσίου χρέους και τη διάσωση της εθνικής οικονομίας», (ΦΕΚ Α΄28/14.02.2012). Η δανειακή σύμβαση κυρώθηκε με ΠΝΠ (ΦΕΚ Α’ 55/14.3.2012), η οποία με τη σειρά της κυρώθηκε με νόμο που ψηφίστηκε μόλις την 20.3.2012. 8 Επιπτώσεις στην κοινωνική ασφάλιση πιθανότατα θα υπάρξουν και ως εκ της κυρώσεως της ΣΣΣΔ από τη χώρα μας. Η χώρα μας, η οποία αντιμετωπίζει πολύ σοβαρότερα προβλήματα με το έλλειμμα και το χρέος από άλλα κράτη μέλη της ζώνης του ευρώ εύλογο είναι ότι θα δυσκολευθεί πολύ να τηρήσει τις δεσμεύσεις της συμφωνίας. Ένα ζήτημα είναι τι θα ισχύσει για τη χώρα μας για όσο χρόνο βρίσκεται υπό το Μνημόνιο και το εφαρμόζει, εάν δηλαδή σε αυτήν την περίπτωση, η Ελλάδα θα κινδυνεύει να υποστεί τις κυρώσεις του άρθρου 8 της ΣΣΣΔ (παραπομπή στο ΔΕΕ) ή όχι, δεδομένου ότι είναι ήδη γνωστές οι δυνατότητές της να μειώσει το χρέος και το έλλειμμά της.

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ (μέρος 2ο)

2. Μία κριτική προσέγγιση

α θέματα που θέτει ο Μνημόνιο, αλλά και η ΣΣΣΔ και άλλες ρυθμίσεις ή συμφωνίες, είναι πολλά και σύνθετα. Στα νομικά ζητήματα συγκαταλέγονται: (α) Η φύση του Μνημονίου και των επιμέρους κειμένων που το συνθέτουν ως διεθνούς σύμβασης9 ή ως ρύθμισης άλλου είδους10. (β) Η αδιαφάνεια και η έλλειψη δημοκρατικής νομιμοποίησης στη δικαιοπαραγωγική διαδικασία που οδήγησε στο Μνημόνιο, αλλά και στις άλλες ευρωπαϊκές συμφωνίες11. (γ) Η συνύπαρξη κανόνων του διεθνούς δικαίου με κανόνες του ενωσιακού και του εθνικού δικαίου, ιδίως με τη μορφή διακρατικών συμφωνιών (όπως οι συμφωνίες για τους EFSF, EFSM, ESM ή και η ίδια η ΣΣΣΔ) που όμως τα συμβαλλόμενα κράτη και τα θεσμικά όργανα της ΕΕ σκοπεύουν να αναγάγουν σε κανόνες του πρωτογενούς κοινοτικού δικαίου (π.χ. η τροποποίηση του άρθρου 136 ΣΛΕΕ για την πρόβλεψη του μόνιμου ESM). (δ) Η ανάγκη οι διατάξεις του Μνημονίου και κάθε άλλης ευρωπαϊκής συμφωνίας να μην παραβιάζουν το ενωσιακό δίκαιο (ακόμα και όταν 9 Ε. Δικαίου, Το ζήτημα της νομικής φύσης του «Μνημονίου» και οι συνέπειές του, ΕφημΔΔ 2011, 21 επ., Α. Μπρεδήμα, Η «συμφωνία» δανεισμού της Ελλάδος από το ΔΝΤ: θεσμικά και νομικά ζητήματα, http://www. constitutionalism.gr. Π. Παυλόπουλου, Παρατηρήσεις ως προς την νομική φύση και τις έννομες συνέπειες του «Μνημονίου», http:// www.constitutionalism.gr. 10 Τμήματα των κειμένων για το Μνημόνιο δεν είναι κάν κανόνες δικαίου αλλά “soft law”, G. Mather, Is soft law taking over? The perils and benefits of non-traditional legislation, A Paper for the Progress Foundation, Switzerland, 20 Oktober 2010. 11 Α. Γέροντα, Το Μνημόνιο και η δικαιοπαραγωγική διαδικασία, ΕφημΔΔ 2010, σελ. 705 επ., Κ. Γιαννακόπουλου, Μεταξύ εθνικής και ενωσιακής έννομης τάξης: το «Μνημόνιο» ως αναπαραγωγή της κρίσης του κράτους δικαίου, http://www.constitutionalism.gr.

τα κράτη μέλη συνάπτουν διακρατικές συμφωνίες στο πλαίσιο της ΕΕ ή του Eurogroup).12 (ε) Η ανάγκη οι διατάξεις του Μνημονίου να μην παραβιάζουν το δίκαιο των κρατών μελών που εμπλέκονται σε αυτό ως δανειστές13, ως δίκαιο δε νοείται το εθνικό Σύνταγμα, το πρωτογενές ενωσιακό δίκαιο και ιδίως το Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ14 και οι διεθνείς συμβάσεις που προστατεύουν τα κοινωνικά δικαιώματα, με έμφαση στην ΕΣΔΑ (άρθρο 1 ΠΠΠ ΕΣΔΑ), στις διεθνείς συμβάσεις εργασίας και στον Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Χάρτη.15 (στ) Η ανάγκη οι διατάξεις του Μνημονίου να μην παραβιάζουν το δίκαιο της Ελλάδας, η οποία είναι ο δανειολήπτης και καλείται να τηρεί κάθε όρο του οικονομικού προγράμματος που εφαρμόζει ως όρο για την εκταμίευση κάθε δόσης του δανείου της.16 12 Ακόμα και όταν στην 1η Δανειακή Σύμβαση ορίζεται το αγγλικό δίκαιο ως εφαρμοστέο, δεν σημαίνει ότι η σύμβαση και η εκτέλεσή της δεν διέπεται από το ευρωπαϊκό δίκαιο, Π. Γκλαβίνης, όπ.π., Μ. Περάκης, Μελέτη του Μνημονίου Συνεννόησης και της Δανειακής Σύμβασης μεταξύ Ελλάδος και κρατών μελών της ευρωζώνης με σημείο αναφοράς το δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης: διαπιστώσεις και κριτική, Χρηματοπιστωτικό Δίκαιο 2010, σελ. 160 επ. 13 Βλ. Την από 7.9.2011 απόφαση του Γερμανικού Ομοσπονδιακού Συνταγματικού Δικαστηρίου για την μη αντίθεση της παροχής οικονομικής βοήθειας προς την Ελλάδα στο Θεμελιώδη Νόμο της Βόννης, 2 BvR 987/10, 2 BvR 1485/10, 2 BvR 1099/10 και το σχόλιο της Β. Χρήστου επ’ αυτής στην ΕφημΔΔ 2011, σελ. 792 επ. 14, Τ. Ηλιοπούλου-Στράγγα, Ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης: από τη Νίκαια στη Λισσαβώνα, Ευρωπαίων Πολιτεία, 2008, σελ. 91 επ., Γ. Παπαδημητρίου, Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, σε: Παγκόσμια Διακυβέρνηση, Διεθνές Δίκαιο & Διεθνείς Σχέσεις στην αυγή του 21ου αιώνα, 2006, σελ. 97 επ. 15 Για τη σχέση ΕΣΔΑ και ευρωπαϊκού δικαίου, Ε. Πρεβεδούρου, Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης και Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου: σχέση ανταγωνισμού ή αλληλοσυμπλήρωσης, ΕφημΔΔ 2011, σελ. 279 επ. 16 Με την απόφαση του ΣτΕ 669/2012 κρίθηκε ότι το Μνημόνιο δεν είναι αντισυνταγματικό.

Είναι προφανές ότι όλα τα ανωτέρω έχουν σημασία και όταν ερωτάται, εάν ορισμένο ασφαλιστικό δικαίωμα έχει περιοριστεί κατά τρόπο αντίθετο στο Σύνταγμα και στο πρωτογενές ενωσιακό δίκαιο. Οι επεμβάσεις του Μνημονίου στην κοινωνική ασφάλιση συνιστούν, ως προελέχθη όρους (conditions) για την καταβολή του ποσού του δανείου. Τέτοιοι όροι είθισται να συνομολογούνται όταν συνάπτονται δανειακές συμβάσεις σε διεθνές επίπεδο και ως τέτοιοι πρέπει να αξιολογούνται και από νομική άποψη. Καταρχήν λοιπόν το επιτακτικότατο δημόσιο συμφέρον εξασφάλισης της επιβίωσης της χώρας σαφώς και μπορεί να δικαιολογήσει τον περιορισμό δικαιωμάτων κοινωνικής ασφάλισης. Το ερώτημα είναι όμως: με ποιόν τρόπο μπορούν να περιορίζονται τα ασφαλιστικά δικαιώματα και έως τίνος σημείου; Από τους όρους του Μνημονίου διακρίνονται ορισμένοι που γεννούν σοβαρούς κινδύνους17. Αυτοί είναι οι Για την επιχειρηματολογία υπέρ της αντισυνταγματικότητας του Μνημονίου, Γ. Κατρούγκαλος, Memoranda sunt servanda? Η συνταγματικότητα του νόμου 3845/2010 και του μνημονίου για τα μέτρα εφαρμογής των συμφωνιών με ΔΝΤ, ΕΕ και ΕΚΤ, ΕφημΔΔ 2010, σελ. 5 επ., του ιδίου, Το «παρασύνταγμα» του μνημονίου και ο άλλος δρόμος, http://www. constitutionalism.gr, Β. Τζέμος, Η δεσμευτικότητα και η αγωγιμότητα των θεμελιωδών κοινωνικών δικαιωμάτων, ΝοΒ 2012, σελ. 32 επ., Οι δημοσιευθείσες ομιλίες των Γ. Κασιμάτη, Κ. Χρυσόγονου και Ξ. Κοντιάδη, στην εκδήλωση του ΔΣΑ της 15.6.2010, «Μνημόνιο», Σύνταγμα, Ευρωπαϊκή Συνθήκη και ΕΣΔΑ, Γ. Κασιμάτη, Οι συμφωνίες δανεισμού της Ελλάδα με την ΕΕ και το ΔΝΤ, 2010. Στα κείμενα αυτά αναλύεται και το ζήτημα του περιορισμού της εθνικής κυριαρχίας της χώρας διά του Μνημονίου. Για το θέμα αυτό βλ. ακόμα, Γ. Κατρούγκαλου, Δανειακή Σύμβαση και εθνική κυριαρχία, Α. Μανιτάκης, Το φάντασμα του Μνημονίου και η εθνική κυριαρχία, Π. Γκλαβίνης, Όταν συνταγματολόγοι πλέουν σε διεθνή ύδατα, όλα δημοσιευμένα στο http://www.constitutionalism.gr. 17 Το Μνημόνιο περιέχει και εύλογους όρους. Έτσι λ.χ. η ενίσχυση της είσπραξης των εισφορών κοινωνικής ασφάλισης δεν είναι, βεβαίως, αρνητικό αλλά θετικό μέτρο. Το ίδιο ισχύΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 84 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2012

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ (μέρος 2ο) εξής: (1) Όροι σκληροί, όπως η θέση σε προσυνταξιοδοτική διαθεσιμότητα/ εργασιακή εφεδρεία σε περίοδο οξύτατης ανεργίας ή η άμεση και άνευ άλλου τινός κατάργηση της ΕΕ και του ΟΕΚ, ή ενδεχομένως στο άμεσο μέλλον η κατάργηση της επικουρικής σύνταξης του εφάπαξ (2) Όροι που συνδέονται με την εξοικονόμηση υπέρογκων ποσών ή μεγάλων μειώσεων. Αναρωτιέται κανείς λ.χ. αν τελικώς μετά τον καθορισμό επιπρόσθετων μέτρων ύψους 1% του ΑΕΠ για τις κοινωνικές δαπάνες θα εξακολουθούν να υπάρχουν στοιχειώδεις κοινωνικές παροχές, ή επίσης ποιοι ανάπηροι θα παύσουν να λαμβάνουν σύνταξη όταν θα έχει μειωθεί ο αριθμός των συντάξεων αναπηρίας στο 10%. (3) Όροι που περιορίζουν το κοινωνικό δικαίωμα με διαφαινόμενη πρόθεση απλώς να το καταργήσουν διότι συνιστά «πολυτέλεια», χωρίς να προκύπτει ότι η κατάργηση του δικαιώματος συμβάλει αποφασιστικά στην εξυγίανση των οικονομικών της χώρας ή χωρίς να ρύθμιση να μας πείθει ότι έχει καταβληθεί μία προσπάθεια διατηρήσεως του μεγαλύτερου δυνατού βαθμού προστασίας (π.χ. η κατάργηση (;) της επικουρικής σύνταξης) (4) Όροι που περιορίζουν το κοινωνικό δικαίωμα με μόνιμο κριτήριο το «εύκολο κόψιμο». Δεν είναι δηλαδή δυνατόν να μειώνονται διαρκώς και μάλιστα με τρόπο εντελώς αδιαφανή οι συντάξεις, μόνον και μόνον επειδή αυτός είναι ο πιο γρήγορος τρόπος για να συλλέξει χρήματα το Κράτος. (5) Όροι που «τιμωρούν» με βαριές «ποινές» εκ των υστέρων τους δικαιούχους των παροχών, διότι το Κράτος προέβη σε νέα εκτίμηση παλαιότερης ρύθμισης. Η πολύ υψηλότερη μείωση ει και με την καταγραφή των συνταξιούχων ή των ληπτών προνοιακών επιδομάτων που δεν δικαιούνται τις παροχές που λαμβάνουν. ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 84 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2012

του ποσού της σύνταξης του νεώτερου συνταξιούχου είναι, κατά τη γνώμη μου, άδικη, μεταξύ άλλων, και διότι έμμεσα αποδίδει απαξία στην επιλογή για πρόωρη συνταξιοδότηση. Ο πολίτης πρέπει να μπορεί να εμπιστεύεται το κράτος και τη νομοθεσία χωρίς να φοβάται ότι θα τιμωρηθεί αργότερα για το λόγο αυτό. Νομίζω ότι μία αναλογική και ισορροπημένη μείωση των συντάξεων θα συνέβαλε περισσότερο στη διάσωση της χώρας διότι θα καλλιεργούσε αίσθημα δικαιοσύνης και ισότιμης συμμετοχής στα βάρη της διάσωσής της.

ροσωπικά δεν βλέπω το λόγο που εμποδίζει έστω και τώρα τον έλληνα νομοθέτη να μεταρρυθμίσει την κοινωνική ασφάλιση με τρόπο που αρμόζει στη συγκυρία που αντιμετωπίζουμε. Με τον συνολικό επανασχεδιασμό του συστήματος κοινωνικής ασφάλισης, την πλήρη απλοποίησή του, την εφαρμογή του Κώδικα Διοικητικής Διαδικασίας και της αρχής της χρηστής διοίκησης, το σεβασμό του δικαιώματος ενημέρωσης του ασφαλισμένου, αλλά και με τη δημιουργία ενός ορθολογικού συστήματος τόσο από πλευράς κανόνων όσο από πλευράς χρηματοδότησης. Οι όροι του οικονομικού προγράμματος που η χώρα ανέλαβε να εφαρμόσει για την έξοδό της από την παρούσα πρωτοφανή κρίση, το Μνημόνιο, δεν μπορούν, εξάλλου, να έρχονται σε αντίθεση με το πρωτογενές ενωσιακό δίκαιο, συμπεριλαμβανομένων των διατάξεων του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ, το οποίο δεσμεύει τα κράτη μέλη της ζώνης του ευρώ που μας δανείζουν αλλά και την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Με άλλα λόγια οι πιστωτές της χώρας δεν μπορούν, προφανώς, να ζητήσουν την εφαρμογή οιουδήποτε όρου, αλλά μόνον όρου συμβατού με τη ΣΛΕΕ και το διεθνές δίκαιο. Ένα αξιοπρεπές επίπεδο διαβί-

ωσης και η προστασία της υγείας πρέπει να εξασφαλίζονται ακόμα και εάν η χώρα βρίσκεται υπό το Μνημόνιο18. Η κοινωνική ασφάλιση, που στη χώρα μας είναι συνταγματικά κατοχυρωμένος θεσμός, πρέπει να διασωθεί και δεν πρέπει να μετατραπεί σε ένα ελλειμματικό και στρεβλό σύστημα εξασφάλισης μίας ελάχιστης «σύνταξης». Τέλος η κρίση μας υπενθυμίζει ότι οι συντάξεις είναι ένα μόνον μέρος ενός αποτελεσματικού συστήματος κοινωνικής ασφάλειας: η χώρα εισήλθε στην κρίση και στο Μνημόνιο χωρίς να έχει αναπτύξει ένα αποτελεσματικό σύστημα προστασίας από τη φτώχεια όλων των κατηγοριών του πληθυσμού που αντιμετωπίζουν μία κατάσταση ανάγκης, και όχι μόνον των ηλικιωμένων, με αποτέλεσμα η προσαρμογή να είναι ακόμα σκληρότερη για τις πλέον ευπαθείς ομάδες του πληθυσμού19. 18 Βλ. σχετικά Σ. Τέμμιγκ-Δαβίλλα, Το ατομικό δικαίωμα προς εξασφάλιση ενός ελάχιστου επιπέδου αξιοπρεπούς διαβίωσης κατά τη νομολογία του Γερμανικού Συνταγματικού Δικαστηρίου, ΕΔΚΑ 2011, σελ. 401 επ., όπου η αξιοπρεπής διαβίωση ορίζεται ως αναφερόμενη σε ένα πραγματικά ανεκτό επίπεδο διαβίωσης, και Σ. Κτιστάκη, Η προστασία των κοινωνικών δικαιωμάτων υπό το πρίσμα της ΕΣΔΑ. Οι προοπτικές της νομολογίας του Δικαστηρίου του Στρασβούργου, ΕΔΚΑ 2011, σελ. 481 επ., με αναφορά στη νομολογία του ΕΔΔΑ που έκρινε ότι η κατάσταση του άστεγου αποφυλακισθέντος δεν συνιστά παραβίαση της ΕΣΔΑ. 19 Στην έκθεση του ISSA “Coping with the crisis: Managing social security in uncertain times. The ISSA Crisis Monitor Project”, 2012, αναφέρονται τα εξής: “Given the perceived need for fiscal consolidation of national debts and deficits, many countries have begun to implement austerity measures. In spite of this significant pressure, the constitutionally guaranteed right to social security was preserved in some cases. Legally enshrining the right to social security can protect against the inclination of governments to cut benefits in times of crisis. Importantly, from a Human Rights perspective, constitutionally guaranteeing the right to social security means the principle of ‘non-retrogression’ is respected. From this perspective, states cannot use the economic damage caused by the crises to justify actions, omissions or backtracking that amount to violations of basic human rights obligations (United Nations, 2011)”.

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ - ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ

H κρίση στην Ευρωζώνη και η

ελληνική περίπτωση ›› Jorge Remes Lenicov*

Μετάφραση (από τα ισπανικά): Μπέρτα Λέηβα

ο 2012 υπολογίζεται ότι η παγκόσμια οικονομία θα αυξάνεται κατά 3,3% παρασυρόμενη από την Ασία (7,3%) και την Λατινική Αμερική (3,6%). Οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Ιαπωνία θα αυξηθούν κατά ένα μικρό ποσοστό: 1,8%, ενώ η Ευρωζώνη περνάει μία πολύ δύσκολη κατάσταση και θα μειωθεί 0,5%. Αξίζει να αναρωτηθούμε για τα αίτια της κατάστασης αυτής.

αταρχήν, όταν δημιουργήθηκε το ευρώ πριν από 11 χρόνια, δεν προβλεπόταν μία κοινή οικονομική εξουσία ούτε ένας ομοσπονδιακός προϋπολογισμός, αλλά η λήψη των αποφάσεων από όλες τις χώρες με ομοφωνία. Δεν υπήρχαν μηχανισμοί ελέγχου ικανοί να λαμβάνουν υπόψη τις δημοσιονομικές παραμέτρους (έλλειμμα και χρέος) και τα πραγματικά ερωτήματα (εργασιακό κόστος ανά κάτοικο, δημιουργικότητα, έλλειμμα στο ισοζύγιο) και παρατηρήθηκαν ελλείψεις στην εσωτερική πειθαρχία με 68 παραβάσεις του συμφώνου Σταθερότητας και Ανάπτυξης να μετρώνται από το 2000 χωρίς την επιβολή οποιασδήποτε ποινής. Τέλος, παρόλο που υπήρχε σημαντική πρόοδος στην κοινή πολιτική, λείπει μία ενσωμάτωση των παραγόντων της αγοράς, προϊόντων και υπηρεσιών προς διευκόλυνση της σύγκλισης των χωρών.

* Πρώην Υπουργός Οικονομικών της Αργεντινής

ατά δεύτερο λόγο, πληρώνουμε το κόστος της κρίσης του 2008: εμφανίζεται έτσι μια μεγάλη αύξηση του δημοσίου χρέους (κατά 30 μονάδες, ανάμεσα στο 2007 και το 2011, πλησιάζοντας το 90% του ΑΕΠ), αυξανόμενο έλλειμμα (το οποίο από το 0,9% του ΑΕΠ το 2007 ανήλθε στο 6% το 2011) και αποδυναμωμένες τράπεζες δεδομένου του υψηλού επιπέδου του ιδιωτικού χρέους (230% του ΑΕΠ). Το ΑΕΠ, πλέον, εξακολουθεί να είναι πιο χαμηλό από το 2007, η ανεργία έφτασε σε επίπεδα ρεκόρ και σημειώθηκαν μεγάλες πολιτικές αλλαγές.

ρίτον, πρέπει να λάβουμε υπόψη το χαρακτήρα της στρατηγικής που εφαρμόζεται. Υπήρξαν εκτεταμένες συνομιλίες μεταξύ της Γερμανίας και άλλων χωρών, οι οποίες υποστήριζαν έναν έντονο δημοσιονομικό και νομισματικό περιορισμό, με μια πρακτική ικανή να ερμηνευθεί μόνο υπό το φως του όρου του “moral hazard”. Οι υπόλοιπες χώρες δεν ήθελαν να περιορίσουν την υπάρ-

χουσα ζήτηση, με αμφιλεγόμενα αποτελέσματα: όταν ανέλαβε ο Dragi την ΕΚΤ, μειώθηκε το επιτόκιο και διοχετεύτηκε απεριόριστη ρευστότητα για να αποφευχθεί ο οικονομικός πανικός και η πτώση των τραπεζών. Παρόλα αυτά έγινε προσπάθεια να τηρηθούν οι δεσμεύσεις περί μείωσης του ελλείμματος, ελαστικοποίησης των εργασιακών σχέσεων και παγώματος ή μείωσης των μισθών. Αυτή η πολιτική, εξηγεί την πτώση του ΑΕΠ που προβλεπόταν για αυτή την χρονιά, δεδομένης της δημοσιονομικής πολιτικής και της διστακτικότητας καταναλωτών και επιχειρηματιών λόγω της ανεργίας. Βάσει των ανωτέρω προβλέπεται καθυστέρηση τουλάχιστον 2 ετών για να φτάσουμε στα επίπεδα δραστηριότητας που υπήρχαν πριν από την κρίση (2007) και ακόμη περισσότερα χρόνια για να φτάσουμε στα επίπεδα ανεργίας της χρονιάς εκείνης.

έταρτον, ανάμεσα στην Ευρωζώνη υπάρχουν βαθιές διαφορές στην εξέλιξη του ανταγωνισμού, στο ύψος του δημοσίου και ιδιωτικού χρέους, στο έλλειμμα του προϋπολογισμού και στο επίπεδο ανεργίας. Σαφώς υπάρχουν χώρες με μεγαλύτερη δημοσιονομική άνεση και άλλες (ειδικά οι μεσογειακές) που αντιμετωπίζουν σοβαρές δυσκολίες: με την Ελλάδα, την ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 84 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2012

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ - ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ Ιταλία, την Πορτογαλία και την Ισπανία να εμφανίζουνε φέτος σημαντική πτώση. Οι ανωτέρω χώρες απώλεσαν μέρος της ανταγωνιστικότητάς τους γιατί δεν τήρησαν μία βασική αρχή που πρέπει να ληφθεί υπόψη όταν μία χώρα μπαίνει σε σταθερή και κοινή συναλλαγματική πολιτική: oι τιμές, οι μισθοί και η δημιουργικότητα πρέπει κατά την αύξησή τους να ακολουθούν αναλογικώς τον μέσο όρο που σημειώνεται στη ζώνη. Αντίθετα, λαμβάνοντας ως βάση το 2001, σε Ιταλία, Ελλάδα και Πορτογαλία, το κατά κεφαλήν εργασιακό κόστος αυξήθηκε 30% περισσότερο από την Γερμανία.

ο άλλο πρόβλημα είναι η αύξηση του ελλείμματος και οι συνέπειές της στο χρέος: το χρέος της Ελλάδας ανέρχεται στο 160% του ΑΕΠ και της Ιταλίας στο 120% του ΑΕΠ. Στην περίπτωση της Ισπανίας το πρόβλημα είναι το ιδιωτικό χρέος το οποίο υπερβαίνει το 200%. Πρέπει δε να αναλογιστούμε ότι αυτές οι χώρες έχουν λίγα διαθέσιμα εργαλεία: ο φόρος επί των εξαγωγών, η συναλλαγματική ισοτιμία, το επιτόκιο, και η νομισματική προσφορά διαμορφώνονται στις Βρυξέλλες. Μόνη διέξοδος που απομένει είναι η άσκηση πολιτικής επί δημοσιονομικών και εργασιακών θεμάτων και αυτή βέβαια υπό τους όρους που τίθενται από το επιτακτικό αίτημα για μείωση του ελλείμματος, που καθιστά ακόμη δυσχερέστερη την επίτευξη στόχων όπως η αύξηση του ποσοστού απασχόλησης και της ανταγωνιστικότητας. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η Ελλάδα, η οποία με την απώλεια ανταγωνιστικότητας, ποτέ δεν πέτυχε την μείωση του ελλείμματος. Στο όριο της χρεοκοπίας τον Μάιο του 2010, η Ε.Ε. έδωσε στην χώρα, για να αντιμετωπιστεί το δημόσιο χρέος, ένα δάνειο των 110 δισ. ευρώ (αντιστοιχεί στο 48% του ΑΕΠ) και πρόσφατα άλλο ένα του ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 84 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2012

ύψους των 130 δισ. ενώ ταυτόχρονα θα γίνει ένα ονομαστικό κούρεμα του 53% (75% πραγματικό) του χρέους στα χέρια των ιδιωτών. Είναι ένα αναγκαίο μέτρο το οποίο θα μειώσει το χρέος του 160% του ΑΕΠ στο 120% το 2020, δίνοντας σχετικό περιθώριο στα δημόσια οικονομικά και στο ισοζύγιο πληρωμών. Αλλά όσο συνεχίζονται οι πιέσεις για την λήψη αυστηρότερων δημοσιονομικών μέτρων και μείωσης των μισθών εν μέσω ύφεσης, η έξοδος από την κρίση φαντάζει ακόμη πιο μακριά. Για αυτό τον λόγο, το ΔΝΤ προβλέπει πτώση του ΑΕΠ και για το 2013 και η ανεργία που τώρα είναι της τάξεως του 18% (ήταν στο 9% το 2007) υπολογίζεται ότι θα αρχίσει να μειώνεται από το 2017. Αν δεν υπάρξει ανάπτυξη και βελτίωση της ανταγωνιστικότητας η μείωση του ελλείμματος θα είναι ακόμη πιο δυσχερής και το χρέος θα αυξηθεί ξανά.

ολλοί βλέπουν ένα παραλληλισμό ανάμεσα στην Ελλάδα και την Αργεντινή του 2001. Τα κοινά στοιχεία είναι η σταθερή συναλλαγματική ισοτιμία, το μη-βιώσιμο επίπεδο χρέους (επαναδιαπραγματευόμενο με ένα επιτόκιο 15% στην Αργεντινή), το υψηλό έλλειμμα του προϋπολογισμού και του ισοζυγίου. Πα-

ρόλα αυτά, η Αργεντινή ήταν σε ακόμα χειρότερη κατάσταση από την Ελλάδα γιατί είχε 3 νομίσματα σε κυκλοφορία, φυγή καταθέσεων, γρήγορη μείωση των αποθεμάτων (κατά 60%) και ανυπαρξία πιστωτών για παροχή δανείου ανάγκης. Αλλά κατά βάθος, η συζήτηση στην Ελλάδα είναι παρόμοια με αυτήν της περιόδου 1998 - 2001: η κυβέρνηση της συμμαχίας έλεγε πως το πρόβλημα ήταν το δημοσιονομικό έλλειμμα και η εργασιακή ανελαστικότητα, παραβλέποντας τα πλέον σοβαρά ζητήματα, δηλ. αυτά της ελλειμματικής ανάπτυξης και της απουσίας ανταγωνιστικότητας.

ια αυτό τον λόγο εμφανίζονται και παρεμφερείς επιπτώσεις: στην Αργεντινή από την αρχή της κρίσης (μέσα του 1998 μέχρι την κορύφωση της, τον Δεκέμβριο του 2001) το ΑΕΠ έπεσε κατά 16% και η ανεργία έφτασε το 18%, ίδια επίπεδα με αυτά που σημειώθηκαν στην Ελλάδα ανάμεσα στο 2008 και το 2012. Η μεγάλη διαφορά έγκειται στην οικονομική πολιτική που κάθε χώρα ακολούθησε. Η Ελλάδα σκοπεύει να συνεχίσει την πολιτική σταθερής συναλλαγματικής ισοτιμίας και των δημοσιονομικών μέτρων. Αντίθετα η Αργεντινή το πρώτο τρίμηνο του 2002 μετέβαλε την πολιτική της και επικεντρώθηκε στην προσπάθεια για εξεύρεση λύσης επί του δημοσιονομικού προβλήματος και αυτού της ανταγωνιστικότητας μέσω της συναλλαγματικής προσαρμογής και της πλήρης εφαρμογής ενός συνόλου μέτρων όπως η επιστροφή στο πέσο, το προσωρινό πάγωμα μισθών, η επιβολή φόρων στις εξαγωγές και η επαναδιαπραγμάτευση του χρέους. Τον Μάρτιο του 2002 σταμάτησε η πτώση και τον Απρίλιο ξεκίνησε, με εξαίρεση την χρονιά του 2009, μια δεκαετία συνεχούς ανάπτυξης.

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ - ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ

Το φόβητρο της Αργεντινής και ο αληθινός κίνδυνος για την Ελλάδα ›› του Νίκου Χριστοδουλάκη*

ίγο μετά την κρίση του 2008, ξεκίνησε μια εκτενής φιλολογία στον διεθνή τύπο για τις ομοιότητες Ελλάδας-Αργεντινής. Υπερπηδώντας τρεις θάλασσες, δύο ημισφαίρια και μια δεκαετία, οι περισσότερες αναλύσεις βιάζονταν να φτάσουν στο συμπέρασμα ότι αφού χρεοκόπησε η μία το 2001, θα χρεοκοπήσει και η άλλη. Το σενάριο παρομοιάζει τα τωρινά προβλήματα της ελληνικής οικονομίας με την κατάσταση που επικρατούσε στην Αργεντινή πριν την κατάρρευση και καταλήγει στην προτροπή η Ελλάδα να εγκαταλείψει το Ευρώ έτσι ώστε να αποφύγει μια πολυέξοδη μάχη παραμονής που θεωρείται ότι δεν μπορεί να κερδίσει. Αν και την περίοδο 2008-2011, στην ελληνική οικονομία μερικά κρίσιμα οικονομικά μεγέθη είχαν χειροτερεύσει σε βαθμό συγκρίσιμο με την Αργεντινή της περιόδου 2000-2001 ή και ακόμα μεγαλύτερο, υπήρχαν και υπάρχουν ακόμα θεμελιώδεις διαφορές στην άσκηση και την αποτελεσματικότητα της πολιτικής στις δύο περιπτώσεις και καλό είναι να τις γνωρίζουμε γιατί τέτοια σενάρια θα συνεχίσουν να εμφανίζονται συχνά την επόμενη περίοδο. Ας αρχίσουμε από τις ομοιότητες: Η Αργεντινή το 2001 βρέθηκε με δημόσιο χρέος 65% του ΑΕΠ σχεδόν διπλάσιο από το 35% που είχε στα τέλη της δεκαετίας του 1990. Την ίδια περίοδο είχε εξωτερικό έλλειμμα 5% του ΑΕΠ και μηδενική ανάπτυξη. Η Ελλάδα το 2011 είχε χρέος δυόμισι φορές μεγαλύτερο και εξωτερικό έλλειμμα δύο φορές μεγαλύτερο από την Αργεντινή του 2001. Η ανάπτυξη της δεν ήταν καν μηδενική, αλλά έντονα αρνητική πάνω από το -7%. Παρόλα αυτά όμως υπήρχαν και άλ* Καθηγητής Οικονομικού Πανεπιστημίου, πρώην υπουργός. Το άρθρο βασίζεται στο βιβλίο του συγγραφέα «Σώζεται ο Τιτανικός; Από το Μνημόνιο, ξανά στην Ανάπτυξη», εκδόσεις ΠΟΛΙΣ, 2011.

λες διαφορές που δημιουργούσαν ένα διαφορετικό βαθμό προστασίας στις κρίσεις των δύο χωρών. Πρώτη και σημαντικότερη το συναλλαγματικό καθεστώς, διότι στην Αργεντινή το πέσο εξακολουθούσε να υπάρχει ως χωριστό εθνικό νόμισμα. Η πολιτική πρόσδεσης του πέσο με το Δολάριο είχε μεν καταφέρει να δαμάσει τον πληθωρισμό, οδήγησε όμως σε υψηλά επιτόκια που «έπνιξαν» τις παραγωγικές επενδύσεις και έπληξαν καίρια την ανταγωνιστικότητα όταν οι γειτονικές χώρες υποτίμησαν το δικό τους νόμισμα για να αυξήσουν τις εξαγωγές τους στις ΗΠΑ. Αυτό οδήγησε πολύ σύντομα σε μία μαζική εκροή κεφαλαίων και καταθέσεων που πρώτα μετατράπηκαν σε Δολάρια και εν συνεχεία φυγαδεύτηκαν σε λογαριασμούς του εξωτερικού. Σε δύο χρόνια είχαν φύγει 100 δισ. δολάρια από την χώρα όταν όλο το δημόσιο χρέος ήταν 170 δισ. δολάρια. Εκ των πραγμάτων αυτό έκανε ανέφικτη τη χρηματοδότηση του χρέους από εγχώριες πηγές και η Αργεντινή βρέθηκε να εξαρτάται υπερβολικά από τις ξένες τράπεζες. Όταν ανέβηκαν τα διεθνή επιτόκια μετά τις αλλεπάλληλες κρίσεις της περιόδου 1997-98, η Αργεντινή αρχικά κατέ-

φυγε σε δάνεια του ΔΝΤ αλλά σύντομα εξουθενώθηκε από τις υψηλές πληρωμές τόκων. Κάνοντας δραστικές περικοπές δαπανών για να μειώσει τον δανεισμό της, επέτεινε κι άλλο την ύφεση και την ανεργία σε τόσο δραματικά επίπεδα που όλοι περίμεναν κοινωνική έκρηξη και οι αγορές θεώρησαν ότι η κυβέρνηση αργά ή γρήγορα θα αναγκαστεί να εγκαταλείψει το καθεστώς ισοτιμίας με το δολάριο. Σε λίγους μήνες το πέσο κατέρρευσε, αμέσως ακολούθησε κοινωνική έκρηξη και η περαιτέρω εκτίναξη του χρέους που μερικοί νόμισαν ότι θα γλίτωναν με την εγκατάλειψη του νομισματικού καθεστώτος. Στην Ελλάδα δεν υπάρχει καμία ομοιότητα με το τότε συναλλαγματικό καθεστώς της Αργεντινής διότι απλούστατα εδώ - όπως και σε όλες τις χώρες της Ευρωζώνης - δεν έχει διατηρηθεί εθνικό νόμισμα και η αξιοπιστία του Ευρώ δεν καθορίζεται από μεμονωμένες οικονομίες, ιδίως όταν αυτές είναι μικρές. Συνεπώς τέτοια χρεοκοπία δεν μπορεί να συμβεί σε ένα κράτος που είναι στην Οικονομική Ένωση του Ευρώ, απλούστατα διότι το κοινό νόμισμα δεν είναι εθνικό για να μπορεί μια χώρα να το υποτιμήσει ούτε υπάρχει μηχανισμός αποχώρησης ή εκδίωξης αν σε κάποιους τομείς η οικονομία της έχει πρόβλημα, ακόμη και σοβαρό. Δεύτερον, δεν υπάρχει το καθεστώς μετατρεψιμότητας και έτσι δεν αναπτύσσεται στην ίδια έκταση ο μηχανισμός φυγής κεφαλαίων λόγω φόβου υποτίμησης. Παρά την μεγάλη διαφυγή καταθέσεων από την Ελλάδα, το μεγαλύτερο μέρος των αποταμιευτών παραμένει ψύχραιμο, ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 84 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2012

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ - ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ πράγμα που επιτρέπει να διατηρείται η εσωτερική ρευστότητα και η δανειακή ικανότητα των ελληνικών τραπεζών σε σημαντικά επίπεδα. Η μέχρι σήμερα φυγή περίπου δεκάδων δισ. Ευρώ από καταθέσεις σε ελληνικές τράπεζες οφείλεται – σε κάποιο βαθμό τουλάχιστον - στην επιπόλαιη απειλή αναδρομικής φορολόγησης καταθέσεων και δεν είχε έντονα κερδοσκοπικά χαρακτηριστικά συναλλαγματικού χαρακτήρα όπως στην Αργεντινή. Παρομοίως δεν υπάρχει δυνατότητα ενορχηστρωμένης συναλλαγματικής επίθεσης εναντίον της Ελλάδας, όπως είχε γίνει με την Αργεντινή το 2001 και πιο πριν με την Μαλαισία και την Ταϋλάνδη το 1997 ή και την Βρετανία το 1976. Η Ελλάδα έχει πολλές παθογένειες στην οικονομία της, αλλά η αντιμετώπιση τους δεν βελτιώνεται αν θεωρούμε ότι μοιάζουν με άλλες διαφορετικές καταστάσεις. Στην Αργεντινή η απειλή και η πίεση ερχόταν απέξω, επειδή οι αγορές δεν ήθελαν να δανείζουν την χώρα και το ΔΝΤ δεν έστερξε στην χορήγηση νέας δανειακής βοήθειας. Αντίθετα στην Ελλάδα η πίεση ασκείται από το εσωτερικό καθώς πολλαπλασιάζεται η ανεργία και εντείνεται η μισθολογική συμπίεση των πολιτών, ιδιαίτερα στον ιδιωτικό τομέα. Τόσο η Ευρωπαϊκή Ένωση όσο και το ΔΝΤ έστερξαν στην σημαντική διεύρυνση της δανειακής βοήθειας, αν και με όρους που επιτείνουν παρά μειώνουν τους παράγοντες της κοινωνικής εξουθένωσης. Έτσι το δίλημμα παραμονής ή εξόδου για την Ελλάδα δεν τίθεται για να βρεί δανειακά κεφάλαια, αλλά για να δει πώς θα αντιμετωπίσει καλύτερα την ύφεση και την συνολική της θέση στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Ας δούμε τα συν και πλην μιας πιθανής εξόδου από το Ευρώ πιο αναλυτικά: Καταρχήν η ίδια η Ευρωζώνη δεν θα κλονιστεί ανεπανόρθωτα. Παρά τις επιπλοκές που θα προκαλέσει στον τραπεζικό τους τομέα, η έξοδος της Ελλάδας ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 84 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2012

από την Ευρωζώνη μάλλον θα γίνει δεκτή με ανακούφιση από τις παραμένουσες χώρες. Αρκετοί μάλιστα πολιτικοί θα σπεύσουν να την αξιοποιήσουν οπορτουνιστικά ως εξιλέωση στην διαρκώς διαμαρτυρόμενη κοινή γνώμη τους για τα δάνεια που έδωσαν στους «αμετανόητους Έλληνες». Οικονομικά, είναι πολύ πιθανό να χρησιμοποιηθεί ως κορυφαίο επιχείρημα για την εμπέδωση του κυοφορούμενου Γερμανικού μοντέλου διακυβέρνησης. Με βάση αυτό θα υπάρξει ένας διαχωρισμός σε ένα εσώτερο πυρήνα αξιοπιστίας και μια διαρκώς απειλούμενη περιφέρεια στις χώρες της οποίας θα χρειάζεται να αυξηθεί η ένταση των υφεσιακών πολιτικών προσαρμογής. Στο εσωτερικό της χώρας η έξοδος από το Ευρώ θα οδηγήσει σε μεγάλη υποτίμηση που θα αυξήσει μεν τις εξαγωγές και θα μειώσει τις εισαγωγές, δεν είναι όμως καθόλου σίγουρο ότι θα οδηγήσει σε αύξηση της απασχόλησης γιατί σύντομα η κοινωνία θα βρεθεί περιδεής και ανίσχυρη μπροστά σε ένα καταιγισμό οικονομικού δράματος που θα πυροδοτήσει αυτή η κίνηση. Ανάλογα συνέβησαν και όταν η Ελλάδα εξήλθε από τον Κανόνα Χρυσού τον Μάρτιο 1932. Οι εξαγωγές αυξήθηκαν μεν και το εξωτερικό έλλειμμα μετριάστηκε, η ανεργία όμως εξακολούθησε να ανεβαίνει και οδήγησε σε μεγάλες κοινωνικές ταραχές ώσπου τελικά επικράτησε η δικτατορία Μεταξά το 1936. Όπως και τότε, έτσι και τώρα ο μηχανισμός θα είναι χρηματοπιστωτικός και θα εκδηλωθεί μέσα από τον αποκλεισμό των αγορών ως εξής: Καθώς ολόκληρο το ελληνικό χρέος είναι σε Ευρώ θα μετατραπεί αμέσως σε εξωτερικό και τότε οι ομοιότητες με την Αργεντινή θα γίνουν ανατριχιαστικές. Η ραγδαία υποτίμηση του νέου εθνικού νομίσματος θα κάνει την εξυπηρέτηση του σε ξένο πλέον συνάλλαγμα (όπως θα είναι τότε το Ευρώ) ιδιαίτερα βεβαρημένη και η αναπόδραστη επόμενη κίνηση θα είναι η μαζική στάση πληρωμών.

Η αποκοπή από τις διεθνείς αγορές που θα προκαλέσει αυτή η κίνηση, θα κάνει απρόθυμους τους – ούτως ή άλλους σπανίζοντες – επενδυτές σε οτιδήποτε ελληνικό, ενώ ο χρηματοπιστωτικός πανικός στο εσωτερικό θα οδηγήσει σε παρατεταμένη έλλειψη ρευστότητας. Η πίεση που θα δέχεται η Ελλάδα από τις χώρες στήριξης για την αποπληρωμή των δανείων τους, θα στερήσει αυτομάτως την χώρα από τα διαρθρωτικά κεφάλαια ανάπτυξης, θα ανοίξει νέα μέτωπα συγκρούσεων με τις Κοινοτικές Αρχές και θα τροφοδοτήσει την δυναμική ολοκληρωτικής απαγκίστρωσης από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Η εξέλιξη αυτή αρκεί από μόνη της για να επιβάλει μια στροφή στρατηγικής αδυνατίζοντας τις σχέσεις της Ελλάδας όχι μόνο εντός Ευρώπης, αλλά και σε σχέση με τις υπάρχουσες εξω-ευρωπαϊκές επιλογές. Αυτό θα συμβεί απλούστατα γιατί και οι τελευταίες διαμορφώθηκαν επί δεκαετίες μέσα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο ευρωπαϊκής επιρροής από το οποίο η Ελλάδα τότε θα αποξενωθεί. Κατά συνέπεια το κόστος θα είναι τόσο μεγάλο που μένει μόνο η επιλογή της παραμονής στην Ευρωζώνη. Η ενεργός επανενσωμάτωσης της χώρας στο ευρωπαϊκό γίγνεσθαι θα είναι τώρα πια μια διαδικασία - όχι μόνο επίπονη οικονομικά - αλλά και ψυχολογικά εξουθενωτική, καθώς θα επιχειρείται υπό την μνήμη της πρόσφατης λοιδορίας που υπέστη και των ανελέητων προτύπων που διαμορφώθηκαν εις βάρος της. Για να υπερνικηθούν οι βεβαρημένες συνθήκες, χρειάζονται συγκεκριμένες ενέργειες με ορατό αναπτυξιακό αποτέλεσμα σε προκαθορισμένο χρόνο. Η ανάπτυξη θα είναι το κλειδί για να μειωθούν οι ομοιότητες με την Αργεντινή και να ξαναγίνει το δημόσιο χρέος βιώσιμο και πάλι. Είναι κρίμα που ο παράγων αυτός αγνοήθηκε τόσο προκλητικά την προηγούμενη περίοδο και η οικονομία συρρικνώθηκε αθροιστικά κατά 15% και πλέον. Θα είναι όμως ολέθριο λάθος εάν επαναληφθεί και τώρα.

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ - ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ

Ελλάδα-Αργεντινή:

Οι νομικές συνέπειες της οικονομικής κρίσης ›› της Ιωάννας Σ. Θωμά*

α τελευταία δύομιση χρόνια πολλά έχουν γραφεί για τις ομοιότητες της οικονομικής κρίσης που αντιμετωπίζει η Ελλάδα σε σχέση με τα χαρακτηριστικά της οικονομικής κρίσης που έζησε η Αργεντινή την προηγούμενη δεκαετία. Το παρόν άρθρο έχει σκοπό να προσεγγίσει την σύγκριση από την σκοπιά των νομικών συνεπειών των εν λόγω κρίσεων και να προσδιορίσει τις ομοιότητες και τις διαφορές μεταξύ τους.

Τόσο η Ελλάδα όσο και η Αργεντινή (2001-2005) μοιράζονται ένα κοινό χαρακτηριστικό: το εξωτερικό τους χρέος είναι και ήταν αντίστοιχα κυρίως σε ομόλογα. Σε αντίθεση με την Αργεντινή όπου ένα μεγάλο μέρος των ομολόγων ήταν στα χέρια μη θεσμικών επενδυτών, οι δανειστές του ελληνικού χρέους είναι κατά κύριο λόγο θεσμικοί επενδυτές. Οι πρακτικές συνέπειες για την Αργεντινή ήταν ότι η διαδικασία αναδιάρθρωσης του χρέους ήταν περίπλοκη για το κράτος και τους δανειστές. Η αντίστοιχη διαδικασία αναδιάρθρωσης και διαπραγμάτευσης με τους δανειστές για την ώρα τουλάχιστον έχει αποδειχθεί λιγότερο επαχθής για την Ελλάδα. Στην συνέχεια, στα τέλη της δεκαετίας του ‘80 η Αργεντινή υιοθέτησε τον νόμο της Μετατρεψιμότητας, σύμφωνα με τον οποίο το εθνικό νόμισμα (το αργεντίνικο πέσο) ήταν «κλειδωμένο» από πλευράς ισοτιμίας με το αμερικάνικο δολλάριο. Ο νόμος αυτός επέβαλε επιπλέον την δημιουργία κρατικών αποθεμάτων σε αμερικάνικα δολλάρια τα οποία έπρεπε να αντιστοιχούν σε αριθμό με τα πέσο που ήταν σε κυκλοφορία. Ταυτόχρονα, μια σειρά από * Δικηγόρος Δ.Ν.

ιδιωτικοποιήσεις εταιριών κοινής ωφέλειας έλαβε χώρα υπό την μορφή παραχωρήσεων σε αλλοδαπές κυρίως εταιρίες. Όλες οι συμβάσεις παραχώρησης προέβλεπαν την πληρωμή των επενδυτών σε ρήτρες δολλαρίου. Παράλληλα, προκειμένου να ελκύσει τους ξένουν επενδυτές η Αργεντινή υπέγραψε περίπυ 50 Διμερείς Επενδυτικές Συνθήκες κατά την δεκαετία του ‘90. Όταν ξέσπασε η οικονομική κρίση στις αρχές του 2000, το κράτος αποφάσισε να θέση σε εφαρμογή έναν έκτακτο νόμο σύμφωνα με τον οποίο το πέσο δεν ήταν πλέον «κλειδωμένο» με το δολάριο και ο νόμος της μετατρεψιμότητας καταργούνταν με αποτέλεσμα τα έσοδα των εταιρών κοινής ωφέλειας να είναι πολύ χαμηλότερα από ό,τι αρχικά είχε προβλεφθεί στις συμβάσεις παραχώρησεις. Κατά συνέπεια, οι ξένοι επενδυτές θεώρησαν ότι η περιουσία τους είχε απαλλοτροιωθεί κι ότι οι επενδύσεις τους είχαν αποτελέσει αντικείμενο άνισης και άδικης μεταχείρισης. Με βάση τα δικαιώματά τους, που προβλέπονταν στις Διμερείς Επενδυτικές Συνθήκες, οι επενδυτές προσέβαλαν τις ενέργειες της Αργεντινής ενώπιον των διαιτητικών δικαστηρίων του Διεθνούς Κέντρου Επίλυσης Επενδυτικών Διαφορών. Το Διεθνές Κέντρο

Επίλυσης Επενδυτικών Διαφορών και οι Διμερείς Επενδυτικές Συνθήκες καθιερώνουν ένα θεσμικό πλαίσιο βάσει του οποίου οι επενδυτές έχουν απευθείας ένδικα μέσα κατά των κρατών που θίγουν τα δικαιώματά τους χωρίς να χρειάζονται να επικαλεστούν την διπλωματική προστασία του κράτους προέλευσης τους.

ι μισές από αυτές τις διαιτησίες αποτέλεσαν αντικείμενο συμβιβασμού. Οι άλλες μισές στην πλειονότητά τους αποφάνθηκαν υπέρ των επενδυτών και κατά της Αργεντινής. Εντούτοις η εκτέλεσή τους αποτέλεσε και αποτελεί αντικείμενο πολιτικής αντιπαράθεσης στην Αργεντινή, ενώ παράλληλα οι επενδυτές αναζητούν την εκτέλεση των αποφάσεων κατά περιουσιακών στοιχείων της χώρας εκτός των κρατικών της ορίων. Παράλληλα, άλλοι επενδυτές που δεν αποδέχτηκαν τους όρους της αναδιάρθρωσης του χρέους το 2005 και το 2010 με την έκδοση νέων ομολόγων κίνησαν δικαστικές διαδικασίες κατά της Αργεντινής ενώπιον αμερικανικών δικαστηρίων. Μάλιστα, σε κάποιες περιπτώσεις οι επενδυτές πούλησαν τις αξιώσεις τους σε εταιρίες που σκοπό έχουν την επιδίωξη παρόμοιων απαιτήσεων κατά κρατών (vulture funds). Μια πρόσφατη απόφαση ενός αμερικανικού δικαστηρίου δικαίωσε αυτές τις εταιρίες. Απομένει να επιβεβαιωθεί στο μέλλον η ορθότητα αυτής ή άλλων παρόμοιων αποφάσεων και να ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 84 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2012

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ - ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ εκτιμηθούν οι πολιτικές συνέπειες της. Επιπλέον, σύμφωνα με πρόσφατα δημοσιεύματα στον τύπο προκύπτει ότι υπάρχουν σκέψεις να αφαιρεθούν από την Αργεντινή εμπορικές διευκολύνσεις που της παρέχονται από τις ΗΠΑ στο πλαίσιο του προγράμματος του Γενικευμένου Συστήματος Προτιμήσεων αν κι εφόσον δεν συμμορφωθεί με τις αποφάσεις των διαιτητικών και κρατικών δικαστηριών που την έχουν καταδικάσει σε αποζημιώσεις σύμφωνα με όσα αναφέρθηκαν παραπάνω.

πό την άλλη, η Ελλάδα αντιμετωπίζει την οικονομική κρίση με χειρισμούς που διαφέρουν της Αργεντινής καθώς έχει για την ώρα αποφύγει την μονομερή μεταβολή των όρων που διέπουν τις αλλοδαπές επενδύσεις. Είναι αξιοσημείωτο ότι το 90% των ελληνικών ομολόγων του συνολικού ελληνικού χρέους διέπονται από το ελληνικό δίκαιο και μόλις το 10% από το αγγλικό δίκαιο. Το γεγονός ότι το ελληνικό δίκαιο διέπει το μεγαλύτερο κομμάτι του ελληνικού χρέους παρείχε θεωρητικά την δυνατότητα στο ελληνικό κράτος να επαναπροσδιορίσει μονομερώς τους όρους των ομολόγων μέσω της αλλαγής του ελληνικού δικαίου. Αυτές οι αλλαγές θα μπορούσαν να έχουν ως αντικείμενο την μεταβολή της αξίας, του εκπρόθεσμου ή του αξιώσιμου των απαιτήσεων των δανειστών. Συνήθως, αυτή η δυνατότητα υφίσταται για τα ισχυρά κράτη από οικονομικής άποψης, στα οποία οι δανειστές-επενδυτές έχουν εμπιστοσύνη ότι δεν θα επέμβουν νομοθετικά προκειμένου να απαλλαγούν του εθνικού τους χρέους. Καμία χώρα στην θέση της Ελλάδας δεν θα μπορούσε να προβεί αυτονόητα σε μια αλλαγή του δικαίου της προκειμένου να αντιμετωπίσει την πιστωτική της κρίση για τους ακόλουθους λόγους. Πρώτον, η αξιοπιστία της θα ήταν ισχυρά κλονισμένη σε πεΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 84 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2012

ρίπτωση που θα επιχειρούσε να δανειστεί στο μέλλον στις διεθνείς αγορές. Δεύτερον, μια δραματική τέτοια λύση θα μπορούσε να έχει επιπτώσεις στην αξιοπιστία των άλλων χωρών της ευρωζώνης που αντιμετωπίζουν αντίστοιχα προβλήματα. Τρίτον, μια τροποποίηση τών όρων των ομολόγων μέσω νομοθετικής αλλαγής θα είχε νομικές συνέπειες αντίστοιχες με εκείνες που προαναφέραμε για την Αργεντινή. Συγκεκριμένα, το άθρο 17 του ελληνικού Συντάγματος προβλέπει ότι κανείς δεν πρέπει να στερείται της περιουσίας του εκτός και αν εξυπηρετείται σκοπός δημοσίου συμφέροντος και αποδίδεται από το κράτος πλήρης αποζημίωση που αντιστοιχεί στην αξία της περιουσίας που απαλλοτροιώνεται. Στην συνέχεια, το άρθρο 1 του Πρώτου Πρωτοκόλλου της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου προβλέπει το δικαίωμα στην ειρηνική απόλαυση της ιδιοκτησίας και περιορισμοί είναι δυνατοί για λόγους δημοσίου συμφέροντος και μόνο εφόσον τα μέσα δεν είναι επαχθή για τον ιδιώτη. Τέλος, οι ξένοι επενδυτές θα μπορουσαν να αξιώσουν αποζημιώσεις μέσω των Διμερών Επενδυτικών Συνθηκών. Η Ελλάδα έχει υπογράψει περισσότερες από 40 τέτοιες συνθήκες, αντίστοιχες εκείνων που υπέγραψε η Αργεντινή την δεκαετία του ΄90. Σε μια πρώτη φάση, η Ελλάδα με την υποστήριξη του δημόσιου δανεισμού από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και την Ευρωπαϊκή Ένωση διαπραγματεύτηκε την αναδιάρθρωση του χρέους της με τους πιστωτές, αποφεύγοντας την άτακτη πτώχευση ή εναλλακτικά τους ατέρμονους δικαστικούς/διαιτητικούς αγώνες που έζησε και εξακολουθεί να ζει η Αργεντινή. Θα φανεί στο μέλλον αν τελικά το ενδεχόμενο δικαστικών/ διαιτητικών αντιπαραθέσεων έχει οριστικά αποφευχθεί, ιδίως σε σχέση με τα ομόλογα που διέπονται από το αγγλικό δίκαιο και τα οποία δεν εντάσ-

σονται στο σχέδιο της αναδιάρθρωσης του χρέους. Με βάση τα παραπάνω καταλήγουμε ότι οι περιπτώσεις των δύο χωρών είναι αρκετά διαφορετικές εφόσον προσεγγίσει κανείς το ερώτημα από την σκοπιά των νομικών χειρισμών που έλαβαν χώρα. Ενδεχομένως, θα μπορούσε κανείς να πιθανολογήσει ότι το προηγούμενο της Αργεντινής υπήρξε παράδειγμα προς αποφυγή για την Ελλάδα, η οποία απέφυγε να επιβάλει μονομερώς μια λύση στο πρόβλημα του χρέους της και να δώσει έτσι αφορμή σε πληθώρα νομικών αξιώσεων, αλλά αντίθετα επιδίωξε την ανεύρεση της συναίνεσης των επενδυτών με την προαπαιτούμενη πολιτική, οικονομική και θεσμική υποστήριξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου. Βιβλιογραφία Faisal Ahmed, Laura Alfaro and Noel Maurer, Lawsuits and empire: in the enforcement of sovereign debt in Latin America, Law and Contemporary Problems (2010) 39-46 Lee Buchheit and Mitu Gulati, Restructuring a nation’s debt, International Financial Law Review (2010) 46-49 Stephen Choi, Mitu Gulati and Eric Posner, Pricing Terms in sovereign debt contracts: a Greek case study with implications for the European Crisis resolution mechanism, John M. Olin Law & Economics Working Paper No 541 (2D series) Paola di Rosa, The recent wave of arbitrations against Argentina, University of Miami Inter-merican Law Review (2004) 41-74 Luis Andres Henao, Argentine minister blasts US judge’s order on defaulted debt, Reuters, 6 March 2012 Doug Palmer, US eyes suspending trade benefits for Argentina, Reuters, 5 March 2012 Nouriel Roubini, Greece’s private creditors are the lucky ones, Financial Times, 7 March 2012 Camila Russo, Argentina ordered to pay interest on defaulted debt, Nacion says, Bloomberg, 5 March 2012

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ - ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ

Ελλάδα - Αργεντινή, 0-2:

Περί πολιτικής εμπιστοσύνης ›› Δρ Θεοφάνης Εξαδάκτυλος*

Ελλάδα και η Αργεντινή αναμετρήθηκαν για πρώτη φορα ποδοσφαιρικά στα γήπεδα της Νότιας Αφρικής κατά τη διάρκεια του Παγκοσμίου Κυπέλλου το 2010. Όσο παράδοξη και να φαίνεται η αναμέτρηση αυτή σε ποδοσφαιρικό και γεωγραφικό επίπεδο τόσο παράδοξη ίσως είναι και η σύγκριση των δύο χωρών στο πλαίσιο της κρίσης χρέους που η πρώτη αντιμετωπίζει τώρα μέσα στην Ευρωζώνη και της χρεοκοπίας που η Αργεντινή αντιμετώπισε το 2001. Το αποτέλεσμα του αγώνα όμως δεν αποτελεί κατά τη γνώμη του γράφοντος μέτρο σύγκρισης της επιτυχίας των προσπαθειών που καταβάλουν οι χώρες αυτές για έξοδο από την κρίση. Οι δύο χώρες δεν αποτελούν συγκρίσιμες περιπτώσεις ούτε ως προς τον τύπο της κρίσης και το ύψος της βοήθειας που τους παρείχαν διάφοροι διεθνείς παράγοντες, ούτε ως προς τα οικονομικά μεγέθη, το εμπόριο και την θέση τους στη παγκόσμια οικονομία. Η Αργεντινή μπορεί να θεωρηθεί ως μεμονωμένη περίπτωση χρεοκοπίας λόγω παρατεταμένης οικονομικής αδράνειας, ενώ η Ελλάδα είναι μέρος της παγκόσμιας ύφεσης που έχει χτυπήσει ακόμη και τις πιο μεγάλες και εύρωστες οικονομίες της γης καθώς και μέρος της κρίσης της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Ευρωζώνης, σχετικά με την πορεία του πολιτικού και οικονομικού προγράμματος της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Πέραν των ειδοποιών διαφορών στην οικονομία που κάνουν τις δύο περιπτώσεις μη συγκρίσιμες, θα ήθελα να σταθώ στο γεγονός ότι το πολιτικό και * Λέκτορας Ευρωπαϊκής Πολιτικής, University of Surrey και Ερευνητής του Ελληνικού Παρατηρητηρίου, London School of Economics

κοινωνικό σύστημα είναι αυτό που καθορίζει την οικονομική πορεία μιας χώρας, στη βάση του οποίου βρίσκεται η πολιτική εμπιστοσύνη. Το πολιτικό παρελθόν των δύο χωρών παρουσιάζει λοιπόν ιδιαίτερο ενδιαφέρον με συγκρίσιμες παραμέτρους. Ας εξετάσουμε την Αργεντινή. Στις αρχές του 20 ου αιώνα ήταν μια από τις πλουσιότερες οικονομίες του κόσμου με υψηλότατους ρυθμούς ανάπτυξης, ανεκμετάλλευτες πλουτοπαραγωγικές πηγές (πολύτιμα μέταλλα) και κύματα μεταναστών που κυνηγούσαν το όνειρο μιας καλύτερης ζωής, ανάμεσά τους και πολλοί Έλληνες: la tierra argentina, η χώρα του ασημιού, όπως κατ’ ευφημισμόν ονομάστηκε. Παρ’ όλα αυτά, η Αργεντινή στον απόηχο του αποικιοκρατικού της παρελθόντος, των δικτατορικών καθεστώτων και της μεταδικτατορικής της πορείας δεν κατάφερε ποτέ να ξεπεράσει τον συγκεντρωτισμό εξουσίας σε ένα πρόσωπο και διατηρούνται μέχρι και σήμερα απομεινάρια υπανάπτυξης (memorias de subdesarrollo).

Το κίνημα του Περονισμού (Pero nismo) δημιούργησε μετά το 1946 μια δημαγωγική και πατερναλιστική κρατική δομή υπό το προπέτασμα της κοινωνικής δικαιοσύνης, της οικονομικής ανεξαρτησίας και της πολιτικής αυτοδιάθεσης. Ενστερνιζόμενο τις αρχές του κορπορατισμού το κίνημα κατάφερε να ξεπεράσει τις πολιτικές γραμμές εν μέσω πολλών πραξικοπημάτων και να γίνει βασική αρχή του πολιτικού γίγνεσθαι της χώρας. Οι αντίπαλοι του κινήματος το χαρακτηρίζουν ως και απολυταρχικό, αφού δεν ήταν λίγες οι φορές σίγασης των αντιπολιτευόμενων φωνών ως μη πατριωτικές. Αυτή η ιδεολογία έχει ριζώσει στη πολιτική και κοινωνική νοοτροπία της Αργεντινής τόσο ώστε από τις δέκα προεδρικές εκλογές, οι οκτώ έχουν ανακηρύξει νικητές Περονιστές υποψηφίους (μεταξύ άλλων και του αποθανόντος συζύγου της τωρινής Προέδρου, Νέστορ Κίρχνερ). Έτσι, το πολιτικό σύστημα της Αργεντινής παραμένει προσωποκεντρικό στο αξίωμα του Προέδρου της χώρας ακόμη και σήμερα. Η κυρία Κριστίνα Φερνάντες ντε Κίρχνερ για παράδειγμα, δημοκρατικά εκλεγμένη πρόεδρος για δεύτερη θητεία, έχει δείξει έναν τύπο πυγμής στο περιφερειακό γεωγραφικό στερέωμα που υπογραμμίζει την δύναμη της Αργεντινής ως παράγοντα εξελίξεων στην περιοχή (σ.σ. Φώκλαντς και Βρετανία, σχέσεις με Βραζιλία και Χιλή). Γύρω από το αξίωμα του προέΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 84 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2012

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ - ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ δρου, που σημειωτέον, δεν είναι υπόλογος σε κάποιον κοινοβουλευτικό φορέα ή ελεγκτικό μηχανισμό, υπάρχει αρκετή διαφθορά. Όμως, οι προκαθορισμένες περίοδοι διακυβέρνησης επιτρέπουν στο λαό να έχει υψηλή εμπιστοσύνη στο πρόσωπο το οποίο εκλέγει και στην πολιτική στρατηγική που αυτό εφαρμόζει, σε συνδυασμό με τον υπαρκτό πατερναλιστικό χαρακτήρα της κρατικής μηχανής. Η Ελλάδα, από την άλλη, έχει και αυτή απομεινάρια υπανάπτυξης λόγω μιας μακρόχρονης οθωμανικής πολιτικής παράδοσης, η οποία δημιούργησε έναν σουλτανιστικό τύπο διακυβέρνησης (όπως θα έλεγε και ο Weber) που με την σειρά του παγίωσε μία κουλτούρα κατωτερότητας στο λαό. Όμως η χώρα δεν κατάφερε ποτέ παρά τις εναλλαγές πολιτικών συστημάτων (μοναρχίες, δικτατορίες και ενδιάμεσες δημοκρατικές παύσεις) να αποσχιστεί από αυτό το μοντέλο και να απεξαρτητοποιηθεί από τις πολιτικές και οικονομικές ελίτ. Όσο και αν μας φαίνεται περίεργο, δεν μπορούμε παρά να παρατηρήσουμε ότι η οικογενειοκρατία, η πολιτική και κομματική ολιγαρχία και η πελατειακή αμοιβαία αντιμετώπιση της πολιτικής ελίτ και των μαζών (βλ. ψηφοφόρων) κρατεί από τα γενοφάσκια του σύγχρονου ελληνικού κράτους. Μέσα στα πλαίσια λοιπόν της πελατειακής αντίληψης του κράτους γεννήθηκε ο ελληνικού τύπου κοινοβουλευτισμός ο οποίος επιτρέπει την συγκέντρωση εξουσίας σε κόμματα, παρά σε πρόσωπα (σε αντίθεση με την Αργεντινή). Η κομματοκρατία, που είναι πλέον αναπόσπαστο κομμάτι της κοινοβουλευτικής μας πραγματικότητας, είναι αυτή που έχει μεταμορφώσει τα κόμματα σε μηχανισμούς αιχμαλωσίας ψηφοφόρων προς ίδιον όφελος, και με παράδοξα αμφίδρομο χαρακτήρα: από την μια μεριά τα κόμματα προσβλέπουν στην διατήρηση της κυβερνητικής τους εξουσίας, και από την άλλη μια μεγάΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 84 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2012

λη μερίδα ψηφοφόρων τα εμπιστεύονται στο να διατηρήσουν το status quo και να ωφεληθούν από διάφορες χάρες που θα τους επιτρέψουν να εκμεταλλευτούν το κρατικό σύστημα για λογαριασμό τους. Με άλλα λόγια υπάρχει μεγάλο έλλειμα πολιτικής εμπιστοσύνης. Οι πολίτες δεν εμπιστεύονται ότι οι εκλεγμένες τους κυβερνήσεις έχουν απαντήσεις στα προβλήματα της κοινωνίας και της οικονομίας ή της εξωτερικής πολιτικής που να είναι και εφαρμόσιμες και στοχευμένες στην καρδιά των προβλημάτων. Αντιθέτως υπάρχει ένα είδος οξύμωρης εμπιστοσύνης. Οι πολίτες εμπιστεύονται την ανικανότητα αλλά και το πολιτικό «βόλεμα» των κυβερνήσεων, με άλλα λόγια ότι δεν θα πειράξουν κεκτημένα και ότι δεν θα συγκρουστούν με καθιερωμένα συμφέροντα. Δηλαδή για πολλές δεκαετίες, οι ελληνικές κυβερνήσεις με την στήριξη των ενδιαφερομένων μερών άγγιζαν τα προβλήματα σε επιφανειακό επίπεδο, μεταθέτοντας την ευθύνη για την κατάσταση σε προηγούμενες κυβερνήσεις και την ευθύνη για το μέλλον της χώρας στις επόμενες. Έτσι είχαμε έναν τύπο μορφόστασης (morphostasis) όπως ονομάζει την κατάσταση αυτή η Margaret Archer. Δηλαδή τα κοινωνικοοικονομικά υποδείγματα-τύποι που αναπαρήγαγαν οι ελληνικές δομές δεν άλλαζαν αλλά παρέμεναν ίδια – πιθανόν με ελάχιστες διαφοροποιήσεις για να συνάδουν με το πνεύμα της εποχής. Αντί λοιπόν να υπάρχει ο αντίποδας της μορφόστασης, η λεγόμενη μορφογένεση (morphogenesis), το βασικό πλαίσιο λειτουργίας του ελληνικού κοινωνικού και πολιτικού συστήματος δεν άλλαζε. Στην πραγματικότητα, όσες καινοτομίες εισήχθησαν στην ελληνική δημόσια διοίκηση δεν ελάμβαναν ποτέ υπ’ όψιν την ελληνική πραγματικότητα αλλά ήταν κακώς εισαγόμενα μοντέλα με ισχνή εφαρμογή δημιουργώντας, στην καλύτερη περίπτωση, τερατουργήματα

που βοηθούσαν το δομικό σύστημα να αναπαράγεται αυτούσιο. Η επιτυχία οποιωνδήποτε μεταρρυθμίσεων βασίζεται πάνω απ’ όλα (και όχι μόνο) στην ικανότητα της πολιτικής ηγεσίας να εμφυσήσει εμπιστοσύνη σαν αποτέλεσμα των πολιτικών συνεπειών των πράξεων τους. Η απουσία εμπιστοσύνης από τα ενδιαφερόμενα μέρη στην κυβερνητική ικανότητα να εντοπίζει τα προβλήματα, να προτείνει βιώσιμες λύσεις και να εφαρμόζει πλήρως τα μέτρα είναι σημαντικός παράγοντας στις αποτυχίες των ελληνικών μεταρρυθμιστικών προγραμμάτων. Ωστόσο, συγχρόνως, υπήρχε μεγάλη εμπιστοσύνη ότι οι κερδοσκοπικές και ψηφοθηρικές κυβερνήσεις θα προστάτευαν τα «κεκτημένα» ορισμένων κοινωνικών ομάδων και τις ευνοϊκές στρεβλώσεις της αγοράς για τις επαγγελματικές συντεχνίες. Αυτές οι ομάδες εν συνεχεία δρούσαν ως κλίκες χειραγωγώντας το πολιτικό σύστημα και εντείνοντας τις στρεβλώσεις. Στην τωρινή κρίση, το κοινωνικοπολιτικό σύστημα αντιμετώπισε συσσωρρευμένες δομικές δυσκαμψίες δεκαετιών. Ακόμη και τώρα λοιπόν, σε μια περίοδο αυστηρής δημοσιονομικής πειθαρχίας και λιτότητας, το πρότυπο προστασίας των «ειδικών» ή των εκλογικά νευραλγικών κοινωνικών και επαγγελματικών ομάδων παραμένει και είναι βαθιά ριζωμένο στο κοινωνικό γίγνεσθαι και στο πολιτικό σύστημα. Η μακροχρόνια υπεκφυγή απόδοσης φόρων στο κράτος δείχνει ότι ακόμη και αν υπάρχει κάποια κυβέρνηση που έχει τη θέληση να προωθήσει αλλαγές θα σκοντάψει στην απειθαρχία ακόμη και των καταναλωτών. Η παρατεταμένη ευνοιοκρατία και ρουσφετολογία καθώς και η κατάχρηση της δημόσιας περιουσίας καθιέρωσε με προεκλογικές υποσχέσεις την ανεπάρκεια της δημόσιας διοίκησης. Κατά μια έννοια λοιπόν, το εκλογικό σώμα εμπιστευόταν την κυβέρνηση να μην ανακινήσει διάφορες υποθέσεις. Η αιχμαλωσία

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ - ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ

των πολιτικών παραγόντων καταβαράθρωσε κάθε έννοια εμπιστοσύνης μεταξύ των κοινωνικών ομάδων και των πολιτικών κομμάτων και έτσι ήταν δεδομένη η αποτυχία κάθε μεταρρυθμιστικής προσπάθειας κατά των παγιωμένων συμφερόντων.

ια μεγάλη μερίδα της κοινωνίας καταλογίζει μεγάλο μέρος του προβλήματος στην διαφθορά που μαστίζει το σύστημα. Όμως (σύμφωνα με το παράδειγμα και της Αργεντινής), η εμπιστοσύνη είναι πιο σημαντική από την εντιμότητα: η εμπιστοσύνη δεν αυξάνεται με την απομάκρυνση των ανέντιμων ηγετών ή της γραφειοκρατίας και με την αντικατάστασή τους από μια νέα άρχουσα τάξη. Αντιθέτως βοηθά η αλλαγή πολιτισμικών υποδειγμάτων που ενσωματώνουν την έννοια της εμπιστοσύνης μέσα στην διαδικασία εφαρμογής μιας πολιτικής. Ειδάλλως, ακόμη και αν η κοινωνία γίνει λιγότερο διεφθαρμένη δεν σημαίνει ότι αυξάνει το επίπεδο πολιτικής εμπιστοσύνης. Έτσι λοιπόν, μια στενότερη συνεργασία με τους ευρωπαϊκούς φορείς για την εφαρμογή των μεταρρυθμίσεων στο δεύτερο πακέτο στήριξης μπορεί να βοηθήσει στο να σπάσει ο κύκλος της διαφθοράς και στη δημιουργία εμπιστοσύνης. Μπορεί να υποδαυλίζει το αίσθημα αυτοδιάθεσης σε ένα βαθμό και να δίνει την ευκαιρία στους πολιτικούς να επιρρίπτουν εκεί τις ευθύνες για την αποτυχία, αλλά είναι ίσως ο μόνος τρόπος να επαναφέρουμε την εμπιστοσύνη μεταξύ των κοινωνικών εταίρων και του πολιτικού συστήματος. Με λίγα λόγια το κλειδί της επιτυχίας για την σωτηρία της Ελλάδας, δεν είναι τόσο το οικονομικό μέρος όπως στην Αργεντινή, αλλά η ικανότητα της χώρας να εκπληρώσει τις πολιτικές υποσχέσεις της και να αλλάξει άρδην το κατεστημένο. Έτσι, στο επόμενο Μουντιάλ ο αγώνας ίσως να είναι ισόπαλος.

Ελλάδα: Προς το

Νέο Μοντέλο

Οικονομικής Ανάπτυξης ›› Κώστας Αξαρλόγλου*

Το Παρόν Μοντέλο Ανάπτυξης της Ελληνικής Οικονομίας

την πρόσφατη έκδοση (2011) IMD World Competitiveness Yearbook (WCY), η Ελλάδα κατατάσσεται 56η (μεταξύ 59 χωρών) σε όρους ανταγωνιστικότητας, και 58η, 56η και 53η αντίστοιχα σε όρους απόδοσης της οικονομίας, και αποδοτικότητας του δημόσιου και ιδιωτικού τομέα. Η συγκεκριμένη αξιολόγηση, που δυστυχώς δεν είναι η μόνη, απεικονίζει ανάγλυφα τις παθογένειες της ελληνικής οικονομίας σε όλους (σχεδόν) τους τομείς που οδηγούν στην δημιουργία μεγάλων δημοσιονομικών ελλειμμάτων (15,4% του ΑΕΠ το 2009) και ελλειμμάτων στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών (9,5% περίπου του ΑΕΠ το 2011). Τα ελλείμματα αυτά αντικατοπτρίζουν αντίστοιχα την αναποτελεσματική λειτουργία του δημόσιου τομέα και την χαμηλή ανταγωνιστικότητα της ελληνικής οικονομίας, και η χρηματοδότησή τους οδήγησε σε υπέρμετρο δανεισμό και συσσώρευση χρέους ύψους 368 δις ευρώ (171% του ΑΕΠ το 2011). * Επίκουρος Καθηγητής, Τμήμα Δ.Ο.Σ.Α., Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης. Email: axarlog@otenet.gr.

Όμως, η λειτουργία της ελληνικής οικονομίας βασίζεται σε ένα μοντέλο ανάπτυξης που δημιουργήθηκε τα τελευταία τριάντα χρόνια και στηρίχτηκε κυρίως: ■■ Στην μεγάλη αύξηση της δημόσιας και ιδιωτικής κατανάλωσης που συνεισέφερε το 97% της αύξησης του ελληνικού ΑΕΠ την περίοδο 200008 (McKinsey, 2011). ■■ Στην αναιμική αύξηση των επενδύσεων (συνεισέφεραν μόλις το 15% της αύξησης του ΑΕΠ την περίοδο 2000-08). ■■ Στο υψηλό έλλειμμα στο εμπορικό ισοζύγιο. ■■ Στον προσανατολισμό του παραγωγικού ιστού της οικονομίας σε μη εμπορεύσιμα (διεθνώς) προϊόντα και υπηρεσίες και συνεπώς σε επιχειρηματική εσωστρέφεια1. ■■ Σε ολιγοπωλιακές αγορές προϊόντων (έλλειψη ανταγωνισμού) και δύσκαμπτες αγορές εργασίας. ■■ Σε αναποτελεσματικό και υπερτροφικό δημόσιο τομέα που οδηγεί σε τεράστια γραφειοκρατία και αποτελεί τροχοπέδη για την λειτουργία της οικονομίας. ■■ Σε αποδυναμωμένους θεσμούς της 1 To 87% του ελληνικού ΑΕΠ αποτελείται στη πλειοψηφία του από μη εμπορεύσιμες διεθνώς υπηρεσίες. ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 84 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2012

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ - ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ

[…] σε μας ανήκει η καθοριστική ευθύνη να διαμορφώσουμε την πορεία της χώρας. Να αλλάξουμε την οικονομία μας, να κρατήσουμε όρθια την κοινωνία μας, να υπερασπιστούμε την θέση μας στο ευρώ, να κερδίσουμε το μέλλον. Έχουμε μια νέα μεγάλη ευκαιρία. Ας μην την χάσουμε. – Λ. Παπαδήμος, Πρωθυπουργός της Ελλάδας, 09/03/2012.

χώρας που δυσχεραίνουν την λειτουργία της οικονομίας και οδηγούν σε σημαντική παραοικονομία (αγγίζει το 30% του ΑΕΠ) και φοροδιαφυγή.

Η Διαχείριση της Κρίσης

ροφανώς, η πρόσφατη δημοσιονομική κρίση και η κρίση χρέους που βιώνει η ελληνική οικονομία αποδεικνύει με τον πλέον εμφατικό τρόπο τον αδιέξοδο χαρακτήρα και την αποτυχία του μοντέλου ανάπτυξης της οικονομίας τις τελευταίες δεκαετίες. Ταυτόχρονα, η διαχείριση της κρίσης μοιάζει πολύ με την ανάλογη διαχείριση της κρίσης χρέους της Αργεντινής την διετία 2000-02 (βλ. Saxton, 2003), μιας και τα μακροοικονομικά προβλήματα της Αργεντινής την περίοδο 19962000 είναι ανάλογα με εκείνα της Ελλάδας (σε μικρότερο όμως βαθμό) την περίοδο 2006-2010. Συγκεκριμένα, και στις δύο περιπτώσεις, το μείγμα της οικονομικής πολιτικής που επιλέχθηκε περιλαμβάνει μέτρα για δραστική δημοσιονομική προσαρμογή (με αύξηση της φορολογίας και ταυτόχρονη περιστολή των δημοσιονομικών δαπανών), αναδιάρθρωση του δημόσιου χρέους προς του ιδιώτες πιστωτές (και στην περίπτωση της Αργεντινής ακόμα και στάση πληρωμών), υποστήριξη του τραπεζικού συστήματος και προσπάθεια για την εφαρμογή διαρθρωτικών αλλαγών (απελευθέρωση κλειστών επαγγελμάΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 84 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2012

των, κλπ) και αποκρατικοποιήσεων. Όμως, το μείγμα της οικονομικής πολιτικής που εφαρμόζεται την τριετία 2010-12 στην Ελλάδα αφενός μεν οδηγεί σε βαθιά ύφεση, κάτι ανάλογο έγινε άλλωστε και στην Αργεντινή την διετία 2001-02, και αφετέρου απλά διαχειρίζεται τα αποτελέσματα της λειτουργίας της οικονομίας χωρίς όμως να διορθώνει τις παθογένειες της. Όμως, όπως είναι εύκολα αντιληπτό, εάν δεν βελτιωθεί η λειτουργία της ελληνικής οικονομίας, τότε η χώρα θα συνεχίζει να παράγει υψηλά ελλείμματα και μεγάλο δημόσιο χρέος. Συνεπώς, χρειάζεται άμεσα η ανάπτυξη ενός νέου μοντέλου που θα προσ-

he recent fiscal and debt crisis in Greece is the outcome of an ailing economy with a non-competitive private sector and a malfunctioning public sector. This economy runs on a growth model that depends heavily on consumption and mostly non-tradable (internationally) goods/services. A new growth model should be developed based on the country’s resources and capabilities and new ones the country should develop. The new growth model should depend on an efficient public sector, liberalized and competitive markets, trade openness and new capabilities (innovation, entrepreneurship, etc.) and values (meritocracy, transparency, justice). To develop the new growth model, a strategic plan is necessary to streamline accordingly investments, structural reforms and the reform of the public sector.

δώσει αναπτυξιακή προοπτική στην ελληνική οικονομία για τις επόμενες δεκαετίες.

Αργεντινή: Η Έξοδος από την Κρίση

έξοδος της Αργεντινής από την οικονομική κρίση (από το 2003 και μετέπειτα) αποτελεί ενδιαφέρον παράδειγμα για την Ελλάδα. Με δεδομένη την αδυναμία εφαρμογής οποιασδήποτε επεκτατικής δημοσιονομικής και νομισματικής πολιτικής, η Αργεντινή προχώρησε σε δραστική υποτίμηση του πέσο (κατά 50% περίπου το 2002) που συνέβαλε άμεσα στην ανάκτηση τμήματος της χαμένης ανταγωνιστικότητας της οικονομίας της χώρας.2 Ταυτόχρονα όμως, η υποτίμηση του πέσο συνέπεσε με την θεαματική αύξηση της τιμής βασικών εξαγώγιμων προϊόντων της Αργεντινής όπως πρώτες ύλες και σόγια (κατά 480% και 380% αντίστοιχα για την περίοδο 2002-2008). Αυτό επέφερε άμεσα σημαντική αύξηση της ζήτησης στην οικονομία με αποτέλεσμα, το ΑΕΠ της χώρας, ενώ είχε μειωθεί κατά 10.9% το 2002, να αυξηθεί κατά 8.8% και 9.0% αντίστοιχα το 2003 και 2004. Οι μακροοικονομικές αυτές συνθήκες οδήγησαν σε πλεονάσματα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών και δημοσιονομικά πλεονάσματα για τα επόμενα χρόνια (βλ. IMF Country 2 Να σημειωθεί ότι η ανταγωνιστικότητα της Αργεντινής είχε υποχωρήσει την περίοδο 1998-2001 λόγω εξωτερικών παραγόντων όπως η υποτίμηση του νομίσματος της Βραζιλίας και η ανατίμηση του δολαρίου με το οποίο ήταν συνδεδεμένο το πέσο.

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ - ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ Report, 2005). Συνεπώς, η αναπτυξιαλέχη επιχειρήσεων και μηχανικούς Υλοποίηση: Στρατηγικός Σχεδιασμός, Διαρθρωτικές Αλλαγές και Επενδύσεις κή ώθηση για την Αργεντινή προήλθε (15η στην κατάταξη του WCY). 34

αποκλειστικά από συγκεκριμένες ευνοϊκές συγκυρίες στην παγκόσμια αγορά.

Προς το Νέο Μοντέλο Ανάπτυξης

εμπειρία της Αργεντινής δείχνει ότι η μοναδική αναπτυξιακή διέξοδος της Ελλάδας θα προέλθει από ένα νέο μοντέλο ανάπτυξης που θα δομηθεί πάνω στην αναπροσαρμογή του στρατηγικού προσανατολισμού της οικονομίας προς την παγκόσμια αγορά (εξωστρέφεια) μέσω της βελτίωσης της ανταγωνιστικότητάς της.3 Όμως, η συμμετοχή της χώρας στην ζώνη του ευρώ αποκλείει την περίπτωση της υποτίμησης του νομίσματος και συνεπώς η ανάκτηση της χαμένης ανταγωνιστικότητας θα επιτευχθεί αποκλειστικά με την αναδιάρθρωση της ελληνικής οικονομίας (και συνεπώς ενός νέου μοντέλου ανάπτυξης) που θα πραγματοποιηθεί βέβαια σε βάθος χρόνου. Το νέο μοντέλο ανάπτυξης θα έχει τα εξής χαρακτηριστικά: 1. Θα βασίζεται σε αξίες όπως αξιοκρατία, διαφάνεια και δικαιοσύνη. 2. Θα στηρίζεται στην αξιοποίηση παραγωγικών πόρων και δεξιοτήτων της οικονομίας όπως: ■■ Η εκμετάλλευση της γεωγραφικής θέσης της Ελλάδας που προσιδιάζει, μεταξύ άλλων, στην ανάπτυξη επώνυμου τουριστικού προϊόντος και ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. ■■ Η αξιοποίηση των δομών, παραγωγικών πόρων και δεξιοτήτων όπως το καλό εκπαιδευτικό σύστημα πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (η Ελλάδα βρίσκεται στην 2-3η θέση στην κατάταξη του WCY), εξειδικευμένο εργατικό δυναμικό (14η στην κατάταξη του WCY), και καλή ποιότητα από στε3 Η ανταγωνιστικότητα της ελληνικής οικονομίας υποχώρησε κατά περίπου 20% την περίοδο 2000-2009 (Malliaropulos, 2010).

3. Θα αναπτύξει νέους πόρους και δεξιότητες: υλοποίηση του νέου μοντέ■■ Βελτιώνοντας την λειτουργία της λου ανάπτυξης της οικονοΗ υλοποίηση του νέου της οικονοµίας θα επιτευχθεί µε η µοντέλου ανάπτυξης τριτοβάθμιας εκπαίδευσης (55 μίας θα επιτευχθεί με συγκεσυγκεκριµένες δράσεις όπως: στην κατάταξη του WCY) δίνοντας κριμένες δράσεις όπως: 1. Η διατύπωση λεπτοµερούς εθνικού στρατηγικού προγράµµατος όπου θα έμφαση στην στενότερηκαθορίζονται της σχέσηοι στρατηγικοί 1. Ηστόχοι διατύπωση εθνιανάπτυξης λεπτομερούς της χώρας, συγκεκριµένες δράσεις για την επίτευξη των στόχων αυτών και οι απαιτούµενοι πόροι που θα με την οικονομία. κού στρατηγικού προγράμματος όπου υποστηρίξουν την υλοποίηση των δράσεων αυτών. 2. Η υλοποίηση αλλαγών οιστην οικονοµία στόχοι που θα ■■ Αλλάζοντας τον στρατηγικό προ- διαρθρωτικών θα καθορίζονται στρατηγικοί φιλελευθεροποιήσουν την λειτουργία των αγορών, θα ενδυναµώσουν τους θεσµούς, και θα βελτιώσουν την λειτουργία του δηµόσιου τοµέα και των σανατολισμό του ιδιωτικού τομέα ανάπτυξης της χώρας, συγκεκριμένες επιχειρήσεων µε συνέπεια την ανάκτηση της χαµένης ανταγωνιστικότητας της προς την παγκόσμια αγορά (εξω- δράσεις για την επίτευξη των στόχων οικονοµίας. 3. Η άµεση επενδύσεων, σε συγκεκριµένους στρέφεια), την καινοτομία, καιαύξηση την τωναυτών και και οι µάλιστα απαιτούμενοι πόροικλάδους που της οικονοµίας µε στρατηγική σηµασία που θα οδηγήσουν όχι µόνο στην 4 δηµιουργία νέων θέσεων εργασίας και εισοδήµατος αλλά επίσηςτων θα επιχειρηματικότητα. θα υποστηρίξουν την υλοποίηση συνδράµουν στην ανάπτυξη και ενδυνάµωση απαραίτητων δεξιοτήτων στον 4. Θα βελτιώσει τις δομές παραγωγικό της χώραςιστό δράσεων της χώρας αυτών. όπως εξωστρέφεια, καινοτοµία και επιχειρηµατικότητα. με: 2. Η υλοποίηση διαρθρωτικών αλ■■ Την δραστική αναδιάρθρωση και λαγών στην οικονομία που θα φιλελευΣυνολικά λοιπόν το νέο µοντέλο ανάπτυξης της ελληνικής οικονοµίας παρουσιάζεται τον ορθολογικό σχεδιασμό του δηθεροποιήσουν την λειτουργία των αγοστο Σχήµα 1. μόσιου τομέα. Δομές: ■■ Την φιλελευθε• Δημόσιος ροποίηση των Τομέας αγορών προϊό• Θεσμοί • Αγορές ντων και παραγωγικών συντεΑξίες: Νέο Ανταγωνιστι-‐ Οικονομική λεστών. Μοντέλο κότητα της Ανάπτυξη • Αξιοκρατία ■■ Την ενδυνάμωΑνάπτυξης Οικονομίας • Διαφάνεια • Δικαιοσύνη ση της λειτουρ γίας των θεσμών στην χώρα. Το νέο μοντέΔεξιότητες: Πόροι: Παγκόσμια Αγορά λο ανάπτυξης της • Εξωστρέφεια • Επενδύσεις • Καινοτομία ελληνικής οικονο• Επιχειρηματικότητα μίας θα οδηγήσει σε σταδιακή ανάΣχήμα 1. κτηση της χαμένης ανταγωνιστικότη- ρών, θα ενδυναμώσουν τους θεσμούς, τας της οικονομίας όχι μόνο μέσω της και θα βελτιώσουν την λειτουργία του συγκράτησης του κόστους, αλλά κυρί- δημόσιου τομέα και των επιχειρήσεων ως με την διαφοροποίηση/αναβάθμιση με συνέπεια την ανάκτηση της χαμέτων παραγόμενων προϊόντων και υπη- νης ανταγωνιστικότητας της οικονορεσιών που θα είναι ελκυστικά στην μίας. παγκόσμια αγορά με αποτέλεσμα την 3. Η άμεση αύξηση των επενδύέναρξη ενός «ενάρετου» κύκλου ανά- σεων, και μάλιστα σε συγκεκριμένους πτυξης της ελληνικής οικονομίας. κλάδους της οικονομίας με στρατηγική σημασία που θα οδηγήσουν όχι μόνο στην δημιουργία νέων θέσεων εργα4 Ας σημειωθεί ότι στην μελέτη “The Atlas σίας και εισοδήματος αλλά επίσης θα of Economic Complexity: Mapping Paths to Prosperity ”, η Ελλάδα κατατάσσεται δεύτε- συνδράμουν στην ανάπτυξη και ενδυνάμωση απαραίτητων δεξιοτήτων στον ρη παγκοσμίως στην δυνατότητα να εξάγει πιο σύνθετα, και με μεγαλύτερη προστιθέμεπαραγωγικό ιστό της χώρας όπως εξω-

νη αξία, προϊόντα.

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 84 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2012

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ - ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ στρέφεια, καινοτομία και επιχειρηματικότητα. Συνολικά λοιπόν το νέο μοντέλο ανάπτυξης της ελληνικής οικονομίας παρουσιάζεται στο Σχήμα 1. Συμπερασματικά, το εφαρμοζόμενο μείγμα οικονομικής πολιτικής την τριετία 2010-12 στην Ελλάδα κυρίως διαχειρίζεται τα αποτελέσματα της λειτουργίας της οικονομίας (ελλείμματα και χρέος) χωρίς όμως να βελτιώνει την λειτουργία αυτή και συνεπώς να προσφέρει αναπτυξιακή προοπτική στην χώρα. Ένα νέο μοντέλο ανάπτυξης της οικονομίας είναι απαραίτητο, που θα βασίζεται σε αξίες όπως η αξιοκρατία και η διαφάνεια, δεξιότητες όπως η εξωστρέφεια, η καινοτομία και η επιχειρηματικότητα, και θα υλοποιηθεί στα πλαίσια λεπτομερούς στρατηγικού σχεδιασμού με την εφαρμογή διαρθρωτικών αλλαγών στην οικονομία και τον δημόσιο τομέα και την πραγματοποίηση επενδύσεων στην χώρα. Αυτό το νέο μοντέλο ανάπτυξης αποτελεί την μοναδική αναπτυξιακή διέξοδο της ελληνικής οικονομίας και θα πρέπει να αποτελέσει την κυρίαρχη προτεραιότητα της χώρας για τα επόμενα χρόνια. Βιβλιογραφία-Πηγές 1. Hausmann, R. et al. (2012). “The Atlas of Economic Complexity: Mapping Paths to Prosperity,” Harvard University. 2. “Greece 10 Years Ahead: Defining Greece’s New Growth Model and Strategy,” McKinsey&Co., 2011. 3. IMD World Competitiveness Yearbook 2011, http://www.imd.org/research/publications/wcy/index.cfm 4. IMF Country Report 05/236, 2005. 5. Malliaropulos, D. (2010). “How Much did Competitiveness of the Greek Economy Decline since EMU Entry?”, EFG Eurobank Economy and Markets, 5, 4. 6. Saxton, J. (2003). “Argentina’s Economic Crisis: Causes and Cures,” Joint Economic Committee, US Congress. ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 84 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2012

Ισλανδία και Ελλάδα

Βίοι παράλληλοι και … αποκλίνοντες ›› του Αντώνη Τσαμούλη

Τι πραγματικά έγινε στην Ισλανδία

ο ξέσπασμα της Ισλανδικής κρίσης το 2008, συγκέντρωσε τα επίμονα βλέμματα της διεθνούς κοινότητας μιας και αποτελεσε ένα από τα πρώτα της διεθνούς ύφεσης. Ένα κράτος, που κατά πολλούς είχε φτάσει στο «τέλος της ιστορίας», με υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης, κοινωνική ευημερία, σχεδόν μηδενική εγκληματικότητα, περίπου 95% χρήση εναλλακτικών πηγών ενέργειας και υψηλούς ρυθμούς απασχόλησησης ξαφνικά κατέρρευσε υπό το βάρος των εγχώριων τραπεζικών πρακτικών αλλά και από την αδυναμία των ρυθμιστικών αρχών να ασκήσουν επαρκή ελέγχο στα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα. Η χώρα ουσιαστικά χρεοκόπησε αλλά η αντίδρασή της υπήρξε εντυπωσιακή. Προχωρώντας άμεσα σε εθνικοποίηση ορισμένων τραπεζών, υποτίμηση της Ισλανδικής κορώνας και επιβάλλοντας περιορισμό στην κίνηση κεφαλαίων προκειμένου να αποτρέψει τη μαζική τους φυγή προς ξένες αγορές, κατάφερε μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα να ανακάμψει. Το 2011 έκλεισε με ανάπτυξη 3,1% ρυθμός αξιοζήλευτος * Πολιτικού Επιστήμονα

για τις περισσότερες χώρες της ευρωζώνης. Η ανεργία σταδιακά υποχωρεί πλέον κάτω από το 7%, η δε δημοσιονομική σταθεροποίηση έχει σχεδόν επιτευχθεί και οι οίκοι αξιολόγησης συνεχώς αναβαθμίζουν τις προοπτικές της οικονομίας. Το ΔΝΤ, ολοκλήρωσε την αποστολή του στη χώρα, και ήδη απολαμβάνει νωρίτερα την αποπληρωμή του δανείου που εξέδωσε.1Παράλληλα και ανεξάρτητα από την θετική εξέλιξη των πραγμάτων, ο πρώην πρωθυπουργός Geir Haarde παραπέμφθηκε σε δίκη με την κατηγορία της εγκληματικής αμέλειας, καθώς φέρεται να μην έλαβε τα απαραίτητα μέτρα ώστε να αποτραπεί η ξέφρενη πορεία του τραπεζικού συστήματος. Στον ελληνικό δημόσιο διάλογο οι αναφορές και ο θαυμασμός προς το Ισλανδικό μοντέλο διαχείρισης της κρίσης απάδουν. Δεν είναι λίγοι εκείνοι που με ευκολία επικαλούνται ως παράδειγμα προς μίμηση το λαό της Ισλανδίας. Κατά τα λεγόμενά τους δε, οι Ισλανδοί φέρονται να αρνήθηκαν το χρέος προς τους ξένους πιστωτές λαμβάνοντας γενναία απόφαση μέσω δημοψηφίσματος. Μόνο που η πραγματικότητα δεν είναι ακριβώς αυτή… Ο πρωθυπουργός Geir Haarde 1 http://www.imf.org/external/np/sec/pr/2012/ pr1284.htm

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ - ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ

παραιτήθηκε τον Ιανουάριο του 2009 αφού προηγουμένως η κυβέρνησή του προχώρησε σε εθνικοποίηση και εκκαθάριση των «υπευθύνων» τραπεζών, των οποίων το συσσωρευθέν χρέος ανερχόταν στο ιλιγγιώδες ποσό των 50 δις ευρώ, περίπου 7 φορές υψηλότερο από το ΑΕΠ της χώρας. Ωστόσο το πρόβλημα δε σταμάτησε εκεί. Η ανάπτυξη του Ισλανδικού τραπεζικού συστήματος είχε οδηγήσει στη ραγδαία επέκταση του πέραν των συνόρων, καθιστώντας της άσκηση ελέγχου ακόμα δυσχερέστερη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα υπήρξε η λειτουργία του διαδικτυακού καταθετικού fund Icesave που συσσώρευε και μόχλευε καταθέσεις Ολλανδών και Βρετανών επενδυτών. Η πτώχευσης της τράπεζας Landsbanki κάτω από την οποία λειτουργούσε το Icesave, άφησε εκκρεμή την τύχη 400.000 καταθετών, προκαλώντας έτσι έντονες αντιδράσεις από τις κυβερνήσεις της Ολλανδίας και της Μεγ. Βρετανίας. Μετά από αλλεπάλληλες διμερείς διαπραγματεύσεις για τους όρους αποζημίωσης των καταθετών, επήλθε η πολυπόθητη πρώτη συμφωνία η οποία και τέθηκε στη λαϊκή ετυμηγορία στις 6 Μαρτίου 2010. Το αποτέλεσμα ήταν συντριπτικά κατά (93%) των όρων αποπληρωμής που προέβλεπε η προτεινόμενη συμφωνία. Η απόρριψη οδήγησε σε νέο γύρο διαπραγματεύσεων με την Ισλανδική κυβέρνηση να πετυχαίνει επωφελέστερους όρους για αποπληρωμή του δανείου2 .Η νέα συμφωνία απορρίφθηκε και πάλι σε δημοψήφισμα στις 9 Απριλίου 2011. Όσοι βέβαια παρακολουθούν το Ισλανδικό πολιτικό σύστημα, γνωρίζουν πως η αρνητική έκβαση του δημοψηφίσματος ήταν προϊόν έλλειψης νομικής βεβαιότητας ότι η 2 Το δάνειο θα εκδιδόταν από Μεγ. Βρετανία και Ολλανδία για να καλύψει το ύψος των εγγυημένων επενδύσεων. Προβλεπόταν αποπληρωμή από το 2016 εως το 2046 με σταθερό επιτόκιο 3%

Ισλανδία ήταν υποχρεωμένη να αποζημιώσει τους επενδυτές του Icesave, και όχι στείρα αντίδραση προς την εξουσία όπως σκοπίμως θέλουν να παρουσιάζουν ορισμένοι. Η Ισλανδία ωστόσο μας επεφύλασσε ακόμα μία έκπληξη. Η διαδικασία εκκαθάρισης της Landsbanki στα τέλη του 2011 έδειξε ότι η ρευστοποίηση των περιουσιακών στοιχείων της τράπεζας αρκούσε για να καλύψει το σύνολο των απαιτήσεων προτεραιότητας, όπως αυτές είχαν αναγνωρισθεί από το Ανώτατο Δικαστήριο της Ισλανδίας. Έτσι το Δεκέμβριο του 2011, η Ισλανδική κυβέρνηση, σε αντίθεση προς το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος προέβη στην αποπληρωμή ποσού το οποίο καλύπτει το 1/3 περίπου των αναγνωρισμένων απαιτήσεων.

Η ένταξη στην Ε.Ε: το αντίδοτο στην κρίση

ταραχώδης εμπειρία της κρίσης, θεωρείται σήμερα ένας από τους πρωταρχικούς λόγους για τον οποίο η Ισλανδική κυβέρνηση συνεργασίας υπέβαλλε αίτηση ένταξης στην Ε.Ε, τον Ιούλιο του 2009. Κατά πολλούς η πλήρης συμμετοχή στην ενιαία αγορά θα είναι πολλαπλά επωφελής για τη μικρή Ισλανδική οικονομία. Επίσης η προοπτική υιοθέτησης ενός σκληρού κοινού νομίσματος είναι συμβατή με την απώτερη προσδοκία πολλών στην Ισλανδία ότι αυτό θα είναι το αντίδοτο στην έντονη νομισματική αστάθεια που βασανίζει την Ισλανδία. Και όχι άδικα. Η ισλανδική κορώνα που υπέφερε περίπου 45% υποτίμηση τα τελευταία χρόνια και ο υψηλός πληθωρισμός (περίπου 7%) παραμένουν τα αγκάθια της Ισλανδικής οικονομίας. Ωστόσο οι Ισλανδοί θα πρέπει απωλέσουν και σημαντικά προνόμια προκειμένου να απολαύσουν την πολυπόθητη σταθερότητα τιμών που αναζητούν. Στην

πρόσφατη έκθεση προόδου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής κατέστη σαφές ότι η Ισλανδία είναι μια χώρα με υψηλό βαθμό ενσωμάτωσης στην κοινή αγορά λόγω κυρίως της συμμετοχής στην στον Ευρωπαϊκό Οικονομικό Χώρο (EEA Agreement). Παρά ταύτα σε μια σειρά τομέων όπως η αλιεία, το περιβάλλον, η γεωργία και οι χρηματοοικονομικές υπηρεσίες, οι προσπάθειες πρέπει να ενταθούν. Και αυτό σημαίνει την εγκατάλειψη προστατευτικών ή προτιμησιακών πολιτικών που μέχρι σήμερα προσέδιδαν ανταγωνιστική ώθηση στην Ισλανδική οικονομία, ή έχουν έντονο ιστορικό-κοινωνικό συμβολισμό. Η διαδικασία της ένταξης βρίσκεται πλέον σε προχωρημένο στάδιο, με το 1/3 των κεφαλαίων διαπραγμάτευσης να έχει ανοίξει και το μεγαλύτερο μέρος αυτών να έχει ήδη κλείσει.

Γιατί η Ισλανδία και όχι η Ελλάδα;

την Ελλάδα έντονη μνεία γίνεται ιδίως στις αμεσοδημοκρατικές μεθόδους και την παραπομπή πολιτικών υπευθύνων στη δικαιοσύνη. Επικρατεί ένας ευρύς θαυμασμός, κυρίως από το λεγόμενο «αντι-μνημονιακό» μπλοκ, προς το δημοκρατικό μοντέλο της Ισλανδίας και τον ισχυρό ρόλο του λαού στη λήψη αποφάσεων. Η Ισλανδία είναι όντως ένα υπόδειγμα κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Τα πρόσφατα δημοψηφίσματα αναμφίβολα ενίσχυσαν τη διαπραγματευτική θέση της χώρας στη διμερή διαπραγμάτευση του χρέους και ενδεχομένως παρέσχεσαν τη νομιμοποιητική βάση για να επιδιώξει η χώρα καλύτερους όρους αποπληρωμής. Αλλά ακόμα και για την Ισλανδία ήταν μία πρωτόγνωρη διαδικασία τα τελεταία 70 χρόνια. Όχι βέβαια λόγω ανασφάλειας του πολιτικού συστήματος να προσφύγει στη λαική βούληΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 84 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2012

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ - ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ση, αλλά περισσότερο διότι τα δημοψηφίσματα ήταν μάλλον αχρείαστα σε μια χώρα όπου η κοινωνία των πολιτών έχει ουσιαστικά εμπλοκή σε όλα τα στάδια διαμόρφωσης της δημόσιας πολιτικής. Η ύπαρξη ισχυρού κοινωνικού κεφαλαίου στην Ισλανδία έχει διαμορφώσει εδώ και δεκαετίες ένα πλαίσιο δημοσίου διαλόγου το οποίο εδράζεται σε αντικειμενικά δεδομένα και τείνει να προάγει λύσεις που αντιπροσωπεύουν το σύνολο της κοινωνικής βούλησης, αναζητώντας πάντοτε τη μέγιστη κοινωνική συμφωνία. H έννοια του δημοσίου συμφέροντος στην Ισλανδία δεν αποτελεί μονοπώλιο κρατικών και κομματικών δομών ή ορισμένων μονάχα κοινωνικών συμφερόντων. Αντίθετα χαρακτηρίζεται από την έντονη παρουσία της κοινωνίας των πολιτών, που σε όλα τα στάδια της πολιτικής διαδικασίας συμμετέχει ισότιμα, συνεισφέρει προτάσεις και ασκεί γόνιμο έλεγχο στην πολιτική εξουσία.

ντίθετα στην Ελλάδα, όπου ο δημόσιος διάλογος εδώ και χρόνια διεξάγεται με όρους κομματικού προσδιορισμού, κινείται στο επίπεδο του συναισθηματικού παραληρήματος, των γενικών αφορισμών και της πρόταξης των ιστορικών εθνικών (αυτό)δικαίων, η επίτευξη ευρύτερων συμφωνιών είναι κάτι αδύνατο. Οι δε συνεπαγόμενες αποφάσεις αντανακλούν τον κατακερματισμό των συμφερόντων και ακριβώς τη μάχη για τη μηεπίτευξη ευρύτερης κοινωνικής συναίνεσης. Το μόνο που επιτυγχάνεται βεβαίως είναι η αδυναμία προσδιορισμού του δημοσίου συμφέροντος και συγκρότησης εθνικής πολιτικής ακόμα και για τα αυτονόητα ζητήματα. Οι οπαδοί του Ισλανδικού μοντέλου, προτού να προβούν σε ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 84 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2012

γραμμικές αναλογίες, καλό θα ήταν να εξετάσουν σε βάθος τους μηχανισμούς που επέτρεψαν στην Ισλανδία να αντιδράσει και να ανακάμψει, όχι απλά εξυπηρετώντας το εξωτερικό της χρέος αλλά και αποκαθιστώντας την οικονομία σε θετικούς ρυθμούς μόλις μέσα σε 2 χρόνια από το ξέσπασμα της κρίσης. Θα ήταν επιπλέον επωφελές να κατανοήσουν ότι η ανάκαμψη της χώρας δεν οφείλεται στα δημοψηφίσματα αλλά στη συνοχή της κοινωνίας των πολιτών και την προσαρ-

H έννοια του δημοσίου συμφέροντος στην Ισλανδία χαρακτηρίζεται από την έντονη παρουσία της κοινωνίας των πολιτών, που σε όλα τα στάδια της πολιτικής διαδικασίας συμμετέχει ισότιμα, συνεισφέρει προτάσεις και ασκεί γόνιμο έλεγχο στην πολιτική εξουσία.

μοστικότητα του πολιτικού συστήματος στις διεθνείς συνθήκες. Οι εν Ελλάδι λάτρεις των αμεσοδημοκρατικών λύσεων, πρέπει επίσης να καταλάβουν ότι οι δημοκρατικοί θεσμοί δεν είναι κάτι που μεταφέρεται με μηχανιστικό τρόπο από τη μία χώρα στην άλλη. Η ευδοκίμηση τους συσχετίζεται με την ιδιαίτερη ιστορική εξέλιξη των θεσμών σε κάθε κράτος και είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το εύρος και τη συμμετοχή της κοινωνίας των πολιτών στη διαδικασία λήψης αποφάσεων.

Ισλανδία αποτελεί ένα μοναδικό φαινόμενο που με τη χρήση «ανορθόδοξων» οικονομικών πολιτικών κατάφερε να ανακάμψει και να πείσει τις «ορθόδοξες» δυνάμεις των διεθνών αγορών ότι υπάρχει και άλλος δρόμος. Μέχρι η Ελλάδα να αποκτήσει ζωντανή κοινωνία των πολιτών και κοινωνικό κεφάλαιο ικανό να αρθρώσει συνεκτικά την εθνική στρατηγική, το Ισλανδικό μοντέλο διαχείρισης της κρίσης θα παραμείνει ένα ελκυστικό αλλά καθόλα θεωρητικό κατασκεύασμα.

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ - ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ

Greece is Not Lehman 2.0.

nvestors simply do not understand the significance of Greece. Comparisons are being made to Lehman, but these comparisons are moot for the following reason: Greece is a country not a private institution. This is not a subtle difference. True, Lehman’s derivatives were spread throughout the global financial system just as Greek sovereign debt is. However, investors are missing the true scope of the fall-out a Greek default would create. First, let’s think about Lehman. When Lehman went under, half of the other institutions that were in trouble had already been merged with larger entities (Bear Stearns, Merrill Lynch) or had been nationalized (Fannie and Freddie). Those that were still standing after Lehman went under, changed to bank holding companies (Morgan Stanley, Goldman Sachs) in order to receive special access to Fed lending or were nationalized (AIG). None of these options exist regarding the sovereign crisis in Europe today. If Greece defaults, Portugal can’t merge with Spain. And Italy can’t be nationalized by Germany or suddenly change itself to a new type of country that gets special treatment from the ECB (it’s already getting special treatment from the ECB by the way). This cuts to the core issues for sovereign defaults in the EU. Here are the facts regarding those EU countries on http://gainspainscapital.com/?p=1363 February 16, 2012 By gpc1981

As I’ll Show You,

It’s Far Far

Worse! the verge of collapse: 1) You cannot solve a debt problem with more debt 2) Austerity measures slow economic growth which in turn makes it harder to meet debt payments This is simple basic common sense.

But these are the policies being promoted by EU leaders: we’ll give you more money if you implement more austerity measures to get your finances in order. The fact of the matter is that there is simply no way on earth that Greece can get its finances in order (short of a massive default). Greece has terrible age demographics, a lack of economic growth, and cultural issues (e.g. paying taxes is for suckers) that make it impossible for the country to solve its financial problems.

In plain terms, Greece racked up too big of a tab and simply doesn’t have the means of paying it. End of story. The world needs to realize this. Because Greecewill default and it will default in a big way, The impact of this will be tremendous. For one thing, pretty much everyone is lying about their exposure to Greece. Consider Germany for instance. According to the Bank of International Settlements German bank exposure to Greece is only $3.9 billion (though they state this is only on an immediate borrower basis). This is a bit odd as according to The Guardian German banks have nearly 8 billion Euros’ worth of exposure to Greek debt. And they only include 11 German banks in their analysis. However, of those 11 banks, THREE of them have Greek exposure equal to more than 10% of their total outstanding equity. But even these numbers are far below the mark. By my own analysis, which I recently shared with subscribers of Private Wealth Advisory one of the “strongest” banks in Germany alone, by its own admission, has twice the exposure to Greece that the Guardian claims. And this is one of the strongest banks in Germany. So, when Greece defaults, the fallout will be much, much larger than people expect simply by virtue of the fact that everyone is lying about their exposure to Greece.

econdly, when Greece defaults, the other PIIGS (Italy, Ireland, Spain, and Portugal) will have

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 84 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2012

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ - ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ to ask themselves. “do we opt for austerity measures and more debt which obviously didn’t work for Greece and will only stifle our economies more? Or do we also default?” That’s a very tough question to answer. But I’d wager more than one of them will opt for default. And if you think European bank exposure to Greece is understated, you don’t even want to know how bad exposure to Italy and Spain is (to give you an idea, the German bank I referred to earlier, again by its own admission, has total PIIGS exposure equal to 60% of its equity).

olks, the European banking system is literally on the edge of the abyss. This won’t be Lehman 2.0. This is going to be something far, far worse. Some of these countries are already sporting unemployment of 20%. What happens when their largest banks go under? Also, remember that the EU is: 1) The single largest economy in the world ($16.28 trillion) 2) China’s largest trade partner 3) Accounts for 21% of US exports 4) Accounts for $121 billion worth of exports for South America The global impact of an EU banking Crisis will be tremendous. And it’s clear the EU is already heading into a recession without a banking crisis hitting. What do you think will be the impact when Europe as a whole experiences its own “2008” only on a sovereign level? The answer is: we are literally on the eve of a Crisis that will make 2008 look like a picnic. On that note, if you have not already taken steps to prepare for the next round of the Crisis now is the time to do so while the system is still holding together. ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 84 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2012

Το μάθημα για την ΕΕ από το φιάσκο της Ιρλανδικής λιτότητας Αφού η δημοσιονομική αυστηρότητα δεν πετυχαίνει εκεί δεν θα πετύχει και πουθενά αλλού στην ευρωζώνη

›› Stephen Kinsella*

τις 2 Νοεμβρίου, ο Michael Noonan, υπουργός Οικονομικών της Ιρλανδίας, μίλησε ενώπιον του ιρλανδικού κοινοβουλίου για να εξηγήσει γιατί η κυβέρνηση αποφάσισε να επιστρέψει ένα δισεκατομμύριο δολάρια - κεφάλαια που δεν περίσσευαν στην Ιρλανδία – σε μη εξασφαλισμένους ομολογιούχους. Δεν ήταν ότι ήθελε να ξεπληρώσει τα χρέη που προέκυψαν από την κλειστή πλέον ιρλανδική Anglo Irish Bank, όπως υποστήριξε ο Noonan, αλλά δεν είχε άλλη επιλογή. Ο προκάτοχός του είχε κάνει μια συμφωνία με την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα και ο νυν υπουργός ήταν υποχρεωμένος να την τιμήσει. Ακριβώς ένα χρόνο νωρίτερα, ένας βουλευτής της αντιπολίτευσης είχε προειδοποιήσει ακριβώς για μια τέτοια «αδικαιολόγητη» και «αισχρή» κίνηση. «Τι νομική ή ηθική ανάγκη υπάρχει στην Ιρλανδία για να τιμήσει στο ακέραιο το χρέος που προκύπτει από τις ιρλανδικές τράπεζες», ρώτησε, «όταν δεν υπήρχε κρατική συμμετοχή στις συμφωνίες αυτές; Αυτά τα δάνεια συνήφθησαν ελεύθερα από πρόθυμους δανειστές και δανειζόμενους… Το επι* Λέκτορας στα Οικονομικά στο Πανεπιστήμιο του Limerick.

τόκιο που εφαρμόστηκε αντιπροσώπευε τον κίνδυνο εκείνη τη χρονική στιγμή και δεν υπήρξε ποτέ κρατική ευθύνη». Αυτός ο άνθρωπος ήταν ο ίδιος ο Michael Noonan. Παρά την ανάληψη της εξουσίας από το κόμμα του με μια πολιτική πλατφόρμα αλλαγών, μεταρρυθμίσεων και νέων θέσεων εργασίας, από τα τέλη του 2011 άρχισε την αποπληρωμή των ομολογιούχων κλειστών-πλέον- τραπεζών, βάζοντας στο ράφι τη μεταρρύθμιση των θεσμών της Ιρλανδίας και κάνοντας σχεδόν τίποτα για τον έλεγχο της ανεργίας. Εκείνη η ημέρα του Νοεμβρίου στο κοινοβούλιο της Ιρλανδίας ήταν χαρακτηριστική. Ο Noonan άπλωσε τα χέρια του σαν να έλεγε, «τί μπορώ να κάνω;». Τί, πράγματι; Η Ιρλανδία λύγισε. Η αξία της παραγωγής της χώρας είναι σχεδόν στάσιμη (στα περίπου 160 δισ. ευρώ) και το ΔΝΤ υπολογίζει ότι θα παραμείνει έτσι για τα επόμενα χρόνια. Εν τω μεταξύ, η ανεργία είναι στο 14,5% και περίπου το ήμισυ των ανέργων είναι άνεργοι για ένα χρόνο ή και περισσότερο. Τα νοικοκυριά στην Ιρλανδία είναι από τα πιο χρεωμένα στον κόσμο. Αρκετοί δείκτες, όπως εκείνος της ΕΕ για το εισόδημα και τις συνθήκες διαβίωσης, δείχνουν ότι οι φτωχότεροι στη χώρα πλήττονται και περισσότερο. Κα-

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ - ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ

τά συνέπεια, οι αυτοκτονίες, η κατανάλωση αλκοόλ και τα βίαια εγκλήματα έχουν όλα αυξηθεί από τότε που η «φούσκα» στην αγορά ακινήτων και τις κατασκευές πρωτοέσκασε το 2007. Αν και έχουν υπάρξει διαμαρτυρίες και σιωπηλή οργή μέσα στα σπίτια, ωστόσο, δεν εκδηλώθηκαν ταραχές σε κλίμακα ανάλογη με της Ελλάδας. Συνολικά, οι Ιρλανδοί σηκώνουν το σημαντικό βάρος της κρίσης αρκετά καλά. Η ανθεκτικότητά τους είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακή δεδομένου ότι η ιρλανδική οικονομία είναι πολύ χειρότερη από αυτή της ευρωζώνης στο σύνολό της. Η ιδιωτική κατανάλωση στην ευρωζώνη αναμένεται να αυξηθεί κατά 1,4% φέτος, αλλά στην Ιρλανδία θα αυξηθεί μόνο κατά 0,6%. Οι κυβερνήσεις της ευρωζώνης θα προχωρήσουν σε αύξηση των δημοσίων δαπανών κατά 0,1%, αλλά η Ιρλανδία θα τις μειώσει κατά 3,1%. Από το 2007, οι επενδύσεις, όπως μετρώνται με τον ακαθάριστο σχηματισμό κεφαλαίου στην Ιρλανδία, έχουν μειωθεί κατά 74%, αλλά στη ζώνη του ευρώ έχουν μειωθεί μόνο κατά 11%. Το έθνος είναι επίσης χρεωμένο. Το τρέχον δημοσιονομικό έλλειμμα ανέρχεται σε 16 δισ. ευρώ. Για να το καλύψει, το 2010 η Ιρλανδία δανείστηκε 67,5 δισ. ευρώ από την Ευρωπαϊκή Ένωση, το ΔΝΤ και άλλους, με αντάλλαγμα την υποχρέωση να εφαρμόσει μέτρα αυστηρής λιτότητας. Η πρόσφατη συμφωνία της ΕΕ για την ενίσχυση της δημοσιονομικής της συγκρότησης πιθανότατα θα παρατείνει την περίοδο της λιτότητας στην Ιρλανδία. Ο Noonan δεν έχει τη δύναμη να ακολουθήσει μια άλλη οδό, όπως αδύναμος θα είναι και κάθε υπουργός οικονομικών που θα τον διαδεχθεί. Μέσα σε τρία χρόνια, η Ιρλανδία δεσμεύεται να επιστρέψει σε συνθήκες δημοσιονομικής βιωσιμότητας, να αναμορφώσει τον τραπεζικό τομέα της με δύο υψηλότατης κεφαλαιοποίησης τράπεζες - «πυλώνες» (με την εντολή να απομοχλεύσουν την αγορά) και να

απελευθερώσει προστατευόμενους τομείς, όπως τα νομικά και ιατρικά επαγγέλματα. Λόγω αυτών των μέτρων, το άμεσο μέλλον προοιωνίζεται ένα αργόσυρτο τρόχισμα της οικονομίας. Το Τμήμα Οικονομικών Σχεδιασμών της Ιρλανδίας προβλέπει ότι τα δημόσια έσοδα θα παραμείνουν σταθερά - 39,9 δισεκατομμύρια ευρώ το 2012, σε σύγκριση με 39,2 δισεκατομμύρια ευρώ το 2011. Οι τρέχουσες εισπράξεις αναμένεται να αυξηθούν το 2012 κατά 1,7% αλλά το ποσοστό αυτό βρίσκεται κοντά στο αναμενόμενο ποσοστό του πληθωρισμού. Με άλλα λόγια, οι επίσημες προβλέψεις δεν δείχνουν καμιά πραγματική αύξηση εσόδων. Η εγχώρια οικονομία θα συνεχίσει να ξεφουσκώσει, με την ελπίδα ότι τελικά κάποτε θα αρχίσει να αναπτύσσεται και πάλι. Αυτή η πολιτική του τύπου «περιέκοψε και φορολόγησε» ή αλλιώς πολιτική της επεκτατικής δημοσιονομικής συστολής, μοιάζει εντυπωσιακά με εκείνη που θεωρείται ότι προκάλεσε την οικονομική ανάκαμψη της Ιρλανδίας στη δεκαετία του 1980. Η ιδέα είναι απλή: τακτοποίησε τα δημοσιονομικά του οίκου σου με την εξισορρόπηση των λογιστικών βιβλίων και το άνοιγμα των αγορών εργασίας. Η εμπιστοσύνη του ιδιωτικού τομέα θα αυξηθεί. Οι επενδύσεις θα έρθουν, οδηγώντας στην αύξηση των φορολογικών εσόδων, τη μείωση της ανεργίας και κάνοντάς τα όλα εντάξει και πάλι. Αλλά αυτή η ευτυχισμένη ιστορία αγνοεί κάποια σημαντικά ιστορικά ζητήματα – δηλαδή, δύο υποτιμήσεις του νομίσματος της Ιρλανδίας στη δεκαετία του 1980 και του 1990, τη δημιουργία της ευρωπαϊκής ενιαίας αγοράς, την άμεση διαθεσιμότητα των πόρων από την ΕΕ για να βοηθήσει στην κατασκευή δρόμων και Πανεπιστημίων, καθώς και ένα δημογραφικό πλεονέκτημα που συνίσταται στην ύπαρξη νέων, καλά μορφωμένων ανθρώπων πρόθυμων

να εργαστούν για πολύ μικρή αμοιβή. Επιπλέον, η φιλική προς τις επιχειρήσεις φορολογική πολιτική της Ιρλανδίας και η προσέγγιση των άμεσων ξένων επενδύσεων μέσω ενός προγράμματος επιδοτήσεων βοήθησαν επίσης να αναζωογονηθεί η οικονομία της χώρας. Σε λίγα μόλις χρόνια, η Ιρλανδία κατάφερε να φτάσει τις άλλες ανεπτυγμένες ευρωπαϊκές χώρες. Άλλο ένα τέτοιο ιρλανδικό θαύμα δε φαίνεται στον ορίζοντα. Πρώτον, η δύναμη της Ιρλανδίας ως πόλος άμεσων ξένων επενδύσεων θα διαβρωθεί από την αυστηρότερη δημοσιονομική πειθαρχία που επιβάλλεται από τον πυρήνα της ευρωζώνης. Αν και οι προσπάθειες για την εδραίωση εταιρικής φορολογικής βάσης στην ευρωζώνη βρίσκονται σε αδιέξοδο αυτή τη στιγμή, νέες προσπάθειες στον τομέα αυτό θα σήμαιναν την απώλεια της βάσης της ιρλανδικής στρατηγικής για τη βιομηχανική της ανάπτυξη από το 1950. Η Υπηρεσία Εγχώριου Εισοδήματος των ΗΠΑ μπορεί να συμβάλλει σε αυτό, εάν αποφασίσει να κλείσει τα προσοδοφόρα φορολογικά κενά για τις αμερικανικές πολυεθνικές, σε μια προσπάθεια να εξισορροπήσει τον επισφαλή προϋπολογισμό των Ηνωμένων Πολιτειών. Δεύτερον, η έκταση του χρέους των ιρλανδικών νοικοκυριών αλλά και των επιχειρήσεων, σημαίνει ότι η χώρα θα πρέπει να ζήσει μια μακρά περίοδο «ελαχιστοποίησης χρέους», σύμφωνα με τη φράση του οικονομολόγου Richard Koo. Αυτό θα έχει ως αποτέλεσμα να πιέσει την ανάπτυξη προς τα κάτω, καθώς τα χρήματα θα πηγαίνουν για την αποπληρωμή των χρεών και όχι στην κατανάλωση και τις επενδύσεις. Ήδη, τα στοιχεία αποδεικνύουν ότι ο ιδιωτικός τομέας απομοχλεύεται, έτσι ώστε οποιαδήποτε προσπάθεια δημοσιονομικής εξυγίανσης θα οδηγήσει σε αύξηση, και όχι μείωση, του δημοσιονομικού ελλείμματος.

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 84 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2012

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ - ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ

Greece is our

vanguard

conomies look for differences, and they converge. By now we are so interconnected commercially that for us the fall of a minor economy threatens such a huge emotional and economic-financial shock that we will do anything to avoid it, so long as there is at least one straw to clutch at.

Because of the two world wars that pushed Europe into a Union – we’re not threatened by external attack, nor by famine, nor by “lack of living space” – we have begun to feel that we have lost the moral, political, economic, military and philosophical right to lead the world, and therefore to be a superpower. Europe emerged from the dust and confusion of post-war reconstruction thanks to the substantial aid of the Marshall Plan. It was an American plan, to help the continent where the Second World War had broken out and from where it had spread across the whole world – and the aid came not as loans, but as gifts. Europe did get back on its feet and built something totally unprecedented out of its history: a free union of nations, which don’t go to war with each other, but negotiate and trade.

Increase in solidarity

nother precept, however, is more important: to ruin (or fail to help) economically stricken nations or regions is unwise. Once we thought that we could profit only at the expense of someone else. But today the opposite is true. We can profit best working together, not against each other. This is the beauty of economics: seeking out differences, and converging. We are so interconnected commercially today that the collapse of a small economy deals us such a huge emotional and economic-financial blow that we will do anything to avoid it, so long as there is at least a straw to clutch at. And by the way, if the Greek (or Hungarian or Irish) bankruptcy had happened sixty years or more ago, our strongminded politicians and our bar-stool strategists would probably have tried to work out one thing only: how to occupy the weakened country militarily as elegantly as possible. Today we set out to help these nations with nearly all of our (remaining) strength. One may object that we are helping them to help themselves. Yes, perhaps, but that is a great thing. Whether this increase in solidarity and checks on the waging of wars may be down to lessons from history, to an inΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 84 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2012

crease in the European spirit or to the EU institutions (which actually preclude the use of weapons of trade wars, such as devaluation, tariffs, protectionism), I will leave to the judgement of the reader. One thing only is certain: never has there been such a long period of peace in Europe. So if the project of an integrated Europe has been quite successful at its main goal, then we should be grateful for it, though it sometimes comes at a cost.

Common rules for the unindebted states

reeks, just like in antiquity, are ahead of us. They went bankrupt about a decade earlier than Italy and Spain, and before us too – and even Germany. Because if we all continue on an unchanged course, as we have for a generation now, we’ll end up bankrupt ourselves. Markets, which appear to be too weak and too far behind the custodians who are watching over the size of the government debt, are simply unable to influence states in time to exercise prudence in their borrowing. A democratic nation, and its politicians, must also stand watch on their own. As has been demonstrated clearly enough, we’re not capable of that, and that’s why we need common rules for the unindebted states, and particularly rules on paying debt back in the good years. This was and is the whole point of the fiscal compact that we recently turned down. The Czech Republic will have to come up with their own fiscal rule pretty quickly, because otherwise we’ll start to stand out. Just to make things amusing, I’ll bet that our rule will prove to be rather similar to the one we just rejected. And we, unlike the rest of the EU, have major enforcement issues, because there is no EU whip hand over us.

e’re actually fortunate that countries in Europe threatened with bankruptcy were themselves small economies. Perhaps this warning to us (thanks to which, it’s quite possible, our current government won the last election) will be enough. How many other and bigger bankruptcies will we still need before we get it right?

Τ Ι Τ Ρ Ε Χ Ε Ι ΣΤΗ Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

Σε τι διαφέρει η κρίση της Πορτογαλίας από της Ελλάδας;

Πορτογαλία ποτέ δεν βρισκόταν στην πρώτη γραμμή της επικαιρότητας. Οι Πορτογάλοι μάλιστα πάντοτε εξοργίζονταν όταν η χώρα τους αποκλειόταν από τον ευρωπαϊκό χάρτη με τις μετεωρολογικές προβλέψεις. Δυστυχώς, το ότι βρίσκονται τώρα στο προσκήνιο οφείλεται σε δυσάρεστους λόγους. Το επιτόκιο για τα ομόλογα δεκαετούς διάρκειας που εξέδωσε το υπουργείο Οικονομικών έφτασε στις αρχές του χρόνου το 17%. Όσο περισσότερη συζήτηση γίνεται για ενδεχόμενη χρεοκοπία της Ελλάδας, τόσο πιο επιθετικοί γίνονται οι πιστωτές με την Πορτογαλία. Και κανείς δεν μπορεί να τους πείσει ότι οι διαφορές ανάμεσα στις δύο χώρες είναι μεγάλες. Οι διαφορές όμως είναι πράγματι σοβαρές, γράφει στο τελευταίο του τεύχος ο Economist. Στις 11 Φεβρουαρίου, μια ημέρα πριν από τις εκτεταμένες ταραχές και τους εμπρησμούς κτιρίων στην Αθήνα, το μεγαλύτερο συνδικάτο της Πορτογαλίας οργάνωσε μια μεγάλη διαδήλωση εναντίον των περικοπών. Οι διαδηλωτές πραγματοποίησαν πορεία στο κέντρο της Λισαβόνας, περνώντας μπροστά από την Avenida da Liberdade, με τα καταστήματα Gucci και Prada. Δεν έσπασε ούτε ένα τζάμι. Ηλεκτρονική πηγή: http://marketbeast. gr/oikonomia/4040-Σε-τι-διαφέρειη-κρίση-της-Πορτογαλίας-από-τηςΕλλάδας.html

Την ίδια ώρα, η κυβέρνηση ολοκλήρωνε τη μεταρρύθμιση της αγοράς εργασίας που είχε ζητήσει η Τρόικα. Οι μεταρρυθμίσεις στην Πορτογαλία υποστηρίζονται από τα δύο μεγάλα κόμματα, που ψηφίζονται από τα 2/3 του πληθυσμού. Οι υπόλοιπες ψήφοι πηγαίνουν σε ένα μίγμα εκκεντρικών μοναρχικών, κομμουνιστών και οικολόγων. Αλλά κι εκείνοι δεν σχεδιάζουν ακριβώς την επανάσταση. «Πρέπει να αποπληρώσουμε το χρέος μας, αλλά το χρονοδιάγραμμα και το επιτόκιο δεν είναι ρεαλιστικά», τονίζει ο Ζόρζε Πίρες, μέλος του Πορτογαλικού Κομμουνιστικού Κόμματος. Η συνοχή αυτή μπορεί πάντως σύντομα να δοκιμαστεί. Το ΑΕΠ αναμένεται να μειωθεί κατά 3%, ίσως κι ακόμη περισσότερο, το 2012. Κι αυτό έρχεται ύστερα από μια οριζόντια περικοπή 20% στον δημόσιο τομέα. Η ανεργία, που έφτασε πέρυσι το 14%, μπορεί να ανεβεί κι άλλο. Θεωρητικά, η οικονομία στη συνέχεια θα ανακάμψει και η χώρα θα επιστρέψει στις αγορές το φθινόπωρο του 2013. Λίγοι είναι όμως οι αναλυτές που πιστεύουν κάτι τέτοιο, καθώς η κυριότερη εξαγωγική αγορά της Πορτογαλίας, η Ισπανία, αντιμετωπίζει κι αυτή προβλήματα. Η Citigroup εκτιμά ότι η ύφεση θα συνεχιστεί για τρία ακόμη χρόνια. Η Πορτογαλία θα χρειαστεί πιθανότατα και δεύτερη βοήθεια. Όπως και στην Ιταλία, η κρίση του χρέους έπληξε την Πορτογαλία ύστε-

ρα από μια τρομερή δεκαετία. Την περίοδο 2000-2010 η αύξηση του κατά κεφαλή ΑΕΠ δεν ξεπέρασε το 0,2%. Κι αυτό, επειδή οι Κινέζοι και οι Ανατολικοευρωπαίοι είχαν αρχίσει να ανταγωνίζονται τις δύο μεγαλύτερες εξαγωγικές βιομηχανίες της Πορτογαλίας: τα υφαντουργικά προϊόντα και τα παπούτσια. Και οι δύο τομείς έχουν αρχίσει να ανακάμπτουν. Παράλληλα όμως, αυξήθηκε το ενδιαφέρον για τομείς όπως η δικηγορία, η υγεία ή το δημόσιο. «Όσοι σπούδασαν σκηνοθεσία κατέληξαν δημόσιοι υπάλληλοι», λέει ο Πέδρο Σάντα Κλάρα από το πανεπιστήμιο Nora της Λισαβόνας. Το βιοτικό επίπεδο διατηρήθηκε στα ίδια επίπεδα χάρις σε χρήματα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Κι όταν ξέσπασε η κρίση, πολλοί ήταν εκείνοι που εξεπλάγησαν. Όταν η χώρα εντάχθηκε στην ευρωζώνη, ο διοικητής της Κεντρικής Τράπεζας είχε προβλέψει ότι η βοήθεια από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο ήταν κάτι που ανήκε στο παρελθόν. Όμως τον Μάιο του 2011, το ΔΝΤ επέστρεψε. Η κυβέρνηση πρέπει τώρα να προχωρήσει επειγόντως σε μεταρρυθμίσεις. «Πριν από δέκα ή είκοσι χρόνια, υπήρχε σ’ αυτή τη χώρα μέλλον για τους νέους ακόμη και χωρίς μεταρρυθμίσεις», λέει ο υπουργός Ναυτιλίας Μανουέλ Πίντο ντε Απρέου. «Τώρα αυτό πλέον δεν ισχύει». Το 10% των πτυχιούχων Πανεπιστημίου είναι άνεργοι. «Προχωρούμε πλέον σε μια κοινωνία της αβεβαιότητας», λέει ο κοινωνιολόγος Αντόνιο Μπαρέτο. Αντίθετα με τους Έλληνες, οι Πορτογάλοι δεν κατηγορούν τους ξένους για τα προβλήματά τους. Πιστεύουν ότι εκείνοι πρέπει να τα λύσουν. Όπως λένε, αντίθετα με τους Ισπανούς, στη δική τους χώρα τους ταύρους τους αντιμετωπίζουν και τους εξουδετερώνουν άοπλοι άνθρωποι, κλείνει το άρθρο του Economist. ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 84 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2012

Τ Ι Τ Ρ Ε Χ Ε Ι ΣΤΗ Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

ΤΙΤΡΕΧΕΙΣΤΗΝΕΥΡΩΠΗ  Ε υκολότερες οι διασυνοριακές κληρονομιές

ύμφωνα με τους νέους κανόνες που υπερψήφισε το ΕΚ, μια Ιταλίδα που παντρεύεται έναν Γερμανό και εγκαθίσταται στο Βέλγιο θα έχει τη δυνατότητα να επιλέξει αν θέλει να κληρονομηθεί βάσει ιταλικού ή βελγικού δικαίου. ■■ Οι ευρωβουλευτές ενέκριναν τη νομοθεσία με 589 ψήφους υπέρ, 21 κατά και 79 αποχές. ■■ Η νέα νομοθεσία αναμένεται να προλάβει τυχόν νομικές διαμάχες επί των κληρονομιών. ■■ Παρέχεται δυνατότητα επιλογής του εφαρμοστέου δικαίου βάσει

του τόπου καταγωγής ή του τόπου συνήθους διαμονής. Ο νέος ευρωπαϊκός κανονισμός στοχεύει στην ευκολότερη διευθέτηση των διασυνοριακών κληρονομιών καθώς και στην αποφυγή διαφωνιών σε περιπτώσεις που κάποιος αποβιώσει αφήνοντας διαθήκη που διέπεται από νομικά συστήματα διαφορετικών κρατών μελών. Σύμφωνα με τον εισηγητή του ΕΚ, Kurt Lechner (ΕΛΚ, Γερμανία), οι διασυνοριακές κληρονομίες αποτελούν το 10% του συνόλου των κληρονομικών διαδοχών στην ΕΕ αγγίζοντας τις 450.000 το χρόνο και αντιστοιχώντας

σε 123 δισ. ευρώ. Οι νέοι ευρωπαϊκοί κανόνες θα καθιστούν σαφές ποιο νομικό σύστημα είναι εφαρμοστέο όταν η κληρονομιά δυνητικά υπάγεται σε νομοθεσία περισσότερων του ενός κράτους μέλους αποφεύγοντας έτσι τυχόν δαπανηρές νομικές διαμάχες και μειώνοντας τις γραφειοκρατικές διαδικασίες για τους κληρονόμους. Ο κανονισμός προβλέπει επίσης τη δημιουργία ενός ευρωπαϊκού κληρονομητηρίου. Στόχος είναι τόσο η εξασφάλιση της νομικής θέσης του προσώπου που συντάσσει τη διαθήκη όσο και η διασφάλιση των δικαιωμάτων των κληρονόμων καθώς και τρίτων προσώπων όπως οι πιστωτές.

Δυνατότητα επιλογής μεταξύ δύο νέων ρυθμίσεων

προτεινόμενος κανονισμός θα εισαγάγει δύο νέες αρχές για την αντιμετώπιση των διεθνών κληρονομικών διαδοχών. Πρώτον, αν κάποιος αποβιώσει σε κράτος μέλος διαφορετικό της χώρας καταγωγής του, η διαδοχή κατ' αρχάς θα διαμορφωθεί με βάση το δίκαιο του κράτους της «συνήθους διαμονής» του και επομένως αρμόδια θα είναι τα δικαστήρια και οι αρχές του εν λόγω κράτους. Έτσι θα αποφευχθεί η πιθανότητα σύγκρουσης αρμοδιοτήτων μεταξύ κρατών μελών. ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 84 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2012

Δεύτερον, το άτομο που συντάσσει τη διαθήκη θα έχει τη δυνατότητα να επιλέγει το δίκαιο είτε του κράτους μέλους στο οποίο διαμένει είτε του κράτους μέλους από το οποίο κατάγεται. Σύμφωνα με τους ευρωβουλευτές η δυνατότητα αυτή παρέχει νέα δικαιώματα στους Ευρωπαίους πολίτες, καθώς επιτρέπει σε κάθε πρόσωπο που διαμένει οπουδήποτε εντός της ΕΕ να διατηρεί στενούς δεσμούς με την πατρίδα του, διασφαλίζοντας επίσης την τήρηση ειδικών εθνικών διατάξεων. Στο παράδειγμα της Ιταλίδας που

παντρεύεται έναν Γερμανό και ζει για μεγάλο χρονικό διάστημα στο Βέλγιο, το Βέλγιο είναι πιο πιθανό να αποτελέσει το κέντρο των συμφερόντων της. Χωρίς τον προτεινόμενο νομοθετικό κανονισμό, θα ανέκυπτε σύγκρουση αρμοδιότητας μεταξύ των δικαστηρίων της πατρίδας των κληρονόμων (Γερμανία), της χώρας καταγωγής της κληρονομούμενης (Ιταλία) και τέλος της χώρας όπου βρίσκεται η περιουσία (Βέλγιο).

Ν Ε Α ΤΗΣ Ε Κ Φ Ρ Α ΣΗΣ

ΝΕΑΤΗΣΕΚΦΡΑΣΗΣ › Κοπή Πίτας για το 2012

ε μεγάλη επιτυχία πραγματοποιήθηκε η κοπή πίτας της Ευρωπαϊκής Έκφρασης για το 2012 το Σάββατο 4 Φεβρουαρίου 2012, στα γραφεία της στο Κολω-

νάκι. Κατά τη διάρκεια της εκδήλωσης πραγματοποιήθηκε παρουσίαση του ετήσιου απολογισμού για το 2011, η παρουσίαση της δράσης του Ομίλου Ευρωπαϊκή Έκφρα-

ση καθώς και η παρουσίαση της δράσης της Νεολαίας Ευρωπαϊκή Έκφραση. Στη συνέχεια ακολούθησε η πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση στρογγυλής τραπέζης με θέμα «Η δημοσι-

› Εκλογές Ομίλου Ευρωπαϊκή Έκφραση

τις 6 Φεβρουαρίου 2012, στις 16.00 πραγματοποιήθηκε η Γενική Συνέλευση του Ομίλου Ευρωπαϊκή Έκφραση στα γραφεία του Ομίλου, Ομήρου 54, Αθήνα. Αφού διαπιστώθηκε η ύπαρξη απαρτίας σύμφωνα με το καταστατικό ο Πρόεδρος της Γενικής Συνέλευσης ανακοίνωσε τα θέματα της ημερήσιας διάταξης όπως είχαν διατυπωθεί στην πρόσκληση που είχε αποσταλεί στα μέλη και κάλεσε τα παρευρισκόμενα μέλη της Γενικής Συνέλευσης να υιοθετήσουν την ημερήσια διάταξη, προτείνοντας ενδεχομένως αλλαγές εφόσον το επι-

θυμούν, ως εξής: 1. Απολογισμός Δ.Σ., 2. Οικονομικός απολογισμός, 3. Πρόγραμμα δράσης, 4. Εκλογή νέου Δ.Σ. Σε ότι αφορά την εκλογή του νέου ΔΣ, σε συνέχεια της ψηφοφορίας των Μελών του Ομίλου Ευρωπαϊκή Έκφραση, ακολούθησε η συγκρότηση σε σώμα

Γεν. Γραμματέας Νίκος Ραΐσης, Ταμίας Θέμης Κοσσίδας, Μέλη Χάρης Παπασωτηρίου Ευαγγελία Μπαλλά Χαρίλαος Χάρακας Κωνσταντίνος Στεφάνου Νίκος Γιαννής

Διοικητικό Συμβούλιο Ομίλου Ευρωπαϊκή Έκφραση 2012-2014

Αναπληρωματικά μέλη Αντρέας Αντωνιάδης Κοσμάς Θεοδωρίδης Αντουανέττα Οικονομοπούλου Σωτήρης Παπασπυρόπουλος Λίνα Χριστοφόρου Παύλος Κέσλευ

Τακτικά μέλη Πρόεδρος Δημήτρης Λεμονάκης, ΑντιπρόεδροςΓιώργος Λιγνός,

ονομική κρίση στην ευρωζώνη: απειλή ή ευκαιρία για βαθύτερη ενοποίηση;» με συντονιστή τον Καθηγητή Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης Κωνσταντίνο Στεφάνου.

εθελοντών από όλους τους χώρους που παρέχουν ουσιαστική προσφορά στους συνανθρώπους μας οι οποίοι πλήττονται από την κρίση.

› Εκδήλωση με θέμα «Αντιμετωπίζουμε την Κοινωνική κρίση»

Ευρωπαϊκή Έκφραση συμμετείχε με περίπτερο προς ενημέρωση του κοινού για τη δράση της, στην εκδήλωση που διοργάνωσε η Ευρωβουλευτής και Αντιπρόεδρος του Ευρω-

παϊκού κοινοβουλίου Ρόδη Κράτσα με θέμα «Αντιμετωπίζουμε την Κοινωνική κρίση με Αλληλεγγύη-Συνεργασία-Αποτελεσματικότητα». Η εκδήλωση πραγματοποιήθηκε στις 30 Μαρτίου

2012, στον Πολυχώρο Πολιτισμού Αθηναΐς. Στην ημερίδα παρουσιάστηκαν στοιχεία για τη δραματική αύξηση των αστέγων και των υποσιτιζόμενων και τις πρωτοβουλίες ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 84 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2012

Ν Ε Α ΤΗΣ Ε Κ Φ Ρ Α ΣΗΣ

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 84 • 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2012

Ε Υ Ρ Ω Π Α Ϊ Κ Η Ε Κ Φ Ρ Α ΣΗ

Δημοσιεύσεις στην Ευρωπαϊκή Εκφραση Σκοπός της έκδοσης είναι η παρουσίαση διαφορετικών απόψεων –αρκεί να μην εκφέρονται αυθαίρετα– και η δημιουργία κατάλληλου πλαισίου διαλόγου και ανταλλαγής ιδεών με επίκεντρο την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση και την ελληνική συμμετοχή σ’ αυτήν. Οι απόψεις που εκφράζονται δεν δεσμεύουν αποκλειστικά την ιδιοκτησία, τον εκδότη ή την σύνταξη.

Τα άρθρα τα οποία δημοσιεύονται στην Ευρωπαϊκή Έκφραση, επιλέγονται από τη σύνταξη με κριτήρια την επιστημονική εγκυρότητα, την ποιότητα, τη θεματική κάθε τεύχους, την πρωτοτυπία και επικαιρότητα. Μπορεί να δημοσιευθεί κείμενο και σε ξένη γλώσσα (κυρίως αγγλικά ή γαλλικά) κατόπιν συνεννόησης. Η έκταση του κειμένου δεν πρέπει να είναι μεγαλύτερη από 900 λέξεις.

✂

Όσον αφορά τις επιστημονικές δημοσιεύσεις, υποβάλλονται οποτεδήποτε, σε τρία αντίτυπα, υπακούουν στις διεθνείς προδιαγραφές επιστημονικής μεθοδολογίας, δεν έχουν δημοσιευθεί ούτε με παραπλήσια μορφή ή περιεχόμενο σε άλλα έντυπα, κρίνονται από μέλη της Επιστημονικής Επιτροπής της Ευρωπαϊκής Έκφρασης, με πλήρη διασφάλιση της αντικειμενικής κρίσης (ανωνυμία του κρινομένου και

των κρινόντων, ο κρινόμενος πληροφορείται βέβαια ολόκληρη την κρίση) και η έκτασή τους κυμαίνεται μεταξύ 2000 - 3000 λέξεων. Ο υποψήφιος αποστέλλει σύντομο βιογραφικό σημείωμα.

Σε όλες τις περιπτώσεις μαζί με κάθε υποβολή κειμένου συμπεριλαμβάνεται και περίληψη στα γαλλικά ή στα αγγλικά (100-200 λέξεις). Το κείμενο θα πρέπει να αποστέλλεται και σε δισκέτα PC ώστε να αποφεύγονται οι αδυναμίες της δακτυλογράφησης και γενικά να επιτυγχάνεται η έκδοση. Καλό είναι επίσης να αποστέλλεται φωτογραφία του συγγραφέα. Χειρόγραφα, δισκέτες και άλλα πρωτότυπα δεν επιστρέφονται.

Απαγορεύεται αυστηρά η μερική ή ολική αναδημοσίευση ή αναδιανομή με οποιονδήποτε τρόπο, εκτός αν υπάρχει έγγραφη άδεια του εκδότη. Οι συγγραφείς, μετά την ανακοίνωση σ’ αυτούς της θετικής κρίσης για μελλοντική δημοσίευση του άρθρου στην Ευρωπαϊκή Έκφραση, δεσμεύονται αυτό να μην δημοσιευθεί οπουδήποτε αλλού. Οι συγγραφείς λαμβάνουν δωρεάν δύο αντίτυπα του οικείου τεύχους. Η ιδιοκτησία διατηρεί το αποκλειστικό δικαίωμα να διανέμει με οποιουσδήποτε όρους, άρθρα, περιλήψεις και ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Έκφραση διαμέσου του δικτύου Ίντερνετ.

Ανανεώστε τη συνδρομή σας στην Ευρωπαϊκή Έκφραση

ΔΕΛΤIΟ ΣΥΝΔΡΟΜΗΤΟΥ

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ

ΕΚΦΡΑΣΗ

Όνομα........................................................................................

Έτος ίδρυσης: 1989 Ομήρου 54, 106 72, Αθήνα, τηλ: 210 3643224, fax: 210 3646953, e-mail: ekfrasi@ekfrasi.gr

Επιθυμώ να γραφτώ συνδρομητής στο περιοδικό “Ευρωπαϊκή Έκφραση” Ετήσια Διετής Τακτικός Συνδρομητής Δημόσιοι Οργανισμοί, Τράπεζες, Βιβλιοθήκες, ΑΕΙ, ΝΠΔΔ, ΝΠΙΔ, Εταιρείες, Σύλλογοι Ευρώπη Άλλες ήπειροι Φοιτητής, σπουδαστής, στρατιώτης Συνδρομή ενίσχυσης-υποστήριξης

20 Ευρώ

35 Ευρώ

Επώνυμο.................................................................................... Διεύθυνση.................................................................................. Ταχ. Κώδικας............................................................................. Πόλη........................................................................................... Τηλέφωνο:.................................................................................

50 Ευρώ 25 Ευρώ 30 Ευρώ

100 Ευρώ 45 Ευρώ 55 Ευρώ

15 Ευρώ 50 Ευρώ

25 Ευρώ 90 Ευρώ

Οι συνδρομές καταβάλλονται στα γραφεία της Έκφρασης 9π.μ. - 5 μ.μ.,

με ταχυδρομική επιταγή, ή τέλος στην Εθνική Τράπεζα (αρ. λογαριασμού 701/29600287)

E-mail:........................................................................................ Επάγγελμα:...............................................................................

Ημερομηνία Υπογραφή

r e sol u t ion of the Greek NGO

European Expression- Evropaiki Ekfrasi for the

European prospect of Greece Athens, 1/3/2012

Greece’s European perspective is daily put into question On February 12, 2012, the overwhelming vote by the Greek Parliament in favour of the new loan agreement and the terms regarding repayment and long- term support of Greece - as decided by the Eurogroup on February 19, 2012 -was a decisive step away from the threat of disorderly default. A default would have resulted in our exit from the Eurozone and would have jeopardized our subsequent relations with the European Union as well as ushering in the risk of unprecedented political experimentation on the national level. The suspension of payments and the ensuing limitations in our capacity to meet our obligations are incompatible with our continuing membership as a Eurozone country and would inevitably lead to the passing of authoritarian measures that would warrant the suspension of voting rights and the ‘voluntary’ departure of Greece at a time of great instability and in a sensitive area of rising peripheral power players. Magical and agreeable solutions to our present predicament do not exist and those who gloss over the facts are not doing their country any favours. The European path for Greece is not a given. The existing risks are tremendous. Many current practices have to change from a fiscal and administrative point of view so that we can credibly maintain that a slow process has already been implemented in its essentials. The belief that equality of treatment between member states is the (exclusive) privilege of states with a strong fiscal and economic performance is not democratically correct ( is a violation of the basic principles of representative government) and is a threat to our common European future; Equally menacing to such a future is the constant evocation, on our part, of Greek exceptionalism which essentially demands an exemption from fun-

damentally held assumptions and practices such as the rule of law, transparency, accountability, verification and effectiveness. Therefore all those who would defend the European future of Greece and the European perspective in general, but give into these mistaken preconceptions, lead us inevitably towards the opposite result; the implosion of society and the weakening of European values which are none other than the conjunction of freedom with personal responsibility within the framework of a community of engaged members who debate problems on hand and come up with solutions aspiring to the common good. The world economic crisis, on a European and particularly on the Greek level, has severely tested the commitment to common goals and values that determine the nature of the European construct, European identity and the very essence of the meaning of “Europe” as shared by the peoples of Greece and by the rest of Europe. The pursuit of the European course for Greece is essential in order to retain and expand the democratic ideal away from the disastrous practices of the past which have also contributed to the weakening of our economic viability. Equally indispensable is the reinforcing of representative practices within the EU, through extended political unification and the adoption of a European constitution of a federal democratic and solidary Europe, so that peoples and social groups are not unfairly targeted and are fortified in their confidence of a common European future. Addressing itself to the citizens and political class within Greece and abroad, European Expression ( Evropaiki Ekfrassi) is fighting against all preconceived ideas threatening our common European future and feels obligated to emphasize the serious menace these assumptions represent.

ΠΟΛΙΣ ΑΚΙΝΗΤΑ Oι άνθρωποί σας εάν σκέπτεστε να αγοράσετε ή να πουλήσετε ακίνητο

Το Ευρωπαϊκό Πρότυπο Μεσιτικών Υπηρεσιών EN15733 ήρθε και στην Ελλάδα. Η δημιουργία και εφαρμογή του Προτύπου έχει χαρακτηρισθεί «το σημαντικότερο γεγονός της σύγχρονης εποχής στο επάγγελμα των μεσιτών ακινήτων στην Ευρώπη». Συμμετείχαμε στη διαδικασία τυποποίησης του Ελληνικού Οργανισμού Τυποποίησης (ΕΛΟΤ) και του Συνδέσμου Ελλήνων Κτηματομεσιτών (ΣΕΚ), ως ένα από τα τρία μέλη της Ομάδας Έργου από τον κλάδο των μεσιτών. Τώρα, πάμε ένα βήμα μπροστά, προχωρώντας στην εθελοντική προσαρμογή στις απαιτήσεις του Προτύπου. Το Πόλις Ακίνητα – Κοσμάς Θεοδωρίδης και Συνεργάτες, ξεκινά την υιοθέτηση διαδικασιών και μεθόδων, ώστε να επιτύχουν πλήρη συμμόρφωση με τις απαιτήσεις του Προτύπου, κάτι που θα προσφέρει:

• Ακόμη καλύτερη ποιότητα υπηρεσιών • Ταχύτερη και ακόμη πιο αξιόπιστη εξυπηρέτηση των πελατών • Ακόμη μεγαλύτερη παραγωγικότητα των συνεργατών • Μηχανισμό καταγραφής και χειρισμού γραπτών παραπόνων • Αξιόπιστη και γρήγορη συνεργασία με χιλιάδες πιστοποιημένα γραφεία της Ευρώπης

ΕΜ

ΥΣ ΕΙΔΙΚΟΥΣ ΙΤΕ ΤΟ Ε Τ ΤΕΥ ΠΙΣ ΠΟΛΙΣ ΑΚΙΝΗΤΑ ΚΟΣΜΑΣ ΘΕΟΔΩΡΙΔΗΣ & ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ Κανάρη 19, Πλατεία Κολωνακίου, Τ.Κ. 106 74, Αθήνα, Τηλ. 210 3626.726, Fax: 210 3626.734 www.HPolis.gr, e-mail: eupolis@otenet.gr