BNDR April | Bedrijfsovername by Ellen van den Manacker

aPR2012 Jouw agrarische jongerenblad

eleonore hendriks ‘Vrouwen vaker agrarisch bedrijfsopvolger’ Rakesh de Vries: “Ik ben er trots op dat ik een boerenzoon ben”

Bedrijfsovername Thema :

Familie Geuting, van harte gefeliciteerd met het behalen van 795.000 kg melk op uw VMS over het afgelopen jaar. Enâ&#x20AC;Ś.. er is nog ruimte voor meer!

Het VrijwilligMelkSysteem van DeLaval kenmerkt zich door de juiste melktechniek, het volledig automatisch aansluiten van iedere uier en het DelPro-managementpakket. Door deze kenmerken heeft de VMS de hoogste capaciteit zodat u zorgeloos nĂŠt wat extra koeien kunt melken of er voor kunt kiezen om te beweiden. Ga naar www.delaval.nl voor meer informatie rondom VMS en bekijk de films van onze VMS-gebruikers.

DeLaval BV - Steenwijk - 0521 537 500 - info.nl@delaval.com - www.delaval.nl

inhoud xxxxx

Gaat het anders?

Wie gaat het bedrijf overnemen van zijn ouders en wie gaat het helemaal anders doen? Twee vragen die tijdens de BAJK-dag gesteld werden door Dick Veerman. Vol overtuiging stak ik bij de eerste vraag mijn hand op. Bij de tweede bleef mijn hand naar beneden, net zoals bij de meeste anderen. Op internet wordt die tweede vraag ook vaak gesteld, waar vele discussies op volgen. Blijven jonge boeren en tuinders gewoon doorgaan op de weg zoals die door onze ouders is uitgestippeld, zonder blijk voor ontwikkelingen in markt en maatschappij? Dit houdt mij bezig, want had ik mijn hand net als andere aanwezigen niet gewoon moeten opsteken? We denken dat we gewoon dieren blijven houden of gewassen blijven telen en verzorgen, maar ondertussen doen we dit vele malen efficiënter en diervriendelijker dan 30 jaar geleden. Dat is een feit. Andersom is het niet van vandaag op morgen klaar om te zeggen: ik neem het bedrijf over en vanaf dag één gaat het roer om. De bank en onze familie hebben daar zeker een grote invloed op: eerst aflossen en overleven, dan verder nadenken over jouw toekomst. Ik denk dat dit proces in de toekomst sneller moet gaan, omdat we zien dat eisen en verwachtingen uit onze omgeving steeds sneller wijzigen. Ja, daar zit je dan met je stal met een afschrijvingsperiode van 30 jaar. Genoeg stof tot nadenken. Waar wil jij staan in de toekomst? Denk daar eens over na en denk niet aan alle beperkingen. Waar zou jij echt gelukkig van worden met je bedrijf? Nu doen we het anders omdat het erbij hoort, maar waar staan wij over 10 jaar als we zelf onze doelen stellen?

inhoud

Wilco de Jong, voorzitter NAJK

In dit aprilnummer 4 Bedrijfsovername: met blik op de toekomst 6 NAJK in het nieuws 8 JAV Utrechtse Venen biedt hulp aan agrarische vrouwen in Kenia 9 In het hooi met… Peter Sloot van Boerenkans 10 Marcel Klein Kranenbarg: een bedrijfsovername op je deurmat 13 Bewust Ondernemen 14 Eleonore Hendriks: een vrouw in bedrijf 16 Jonge boeren en tuinders over hun bedrijfsovername 17 Bedrijfsovername 18 Oud&Nieuw: Rakesh de Vries uit Terzool 21 Else-Marie van den Eerenbeemt: familiekwesties in de landbouw 22 MaïsChallenge 23 Gert Jan Sikkens: opvolger met perspectief 24 Uit alle hoeken 27 Bint & Sudokoe Colofon BNDR wordt uitgegeven onder verantwoordelijkheid van Nederlands Agrarisch Jongeren Kontakt en verschijnt vijf keer per jaar. Abonnementen op BNDR kosten 21 euro en lopen per kalenderjaar. Opzegging voor 1 december. Het blad is gratis voor NAJK-leden. Losse nummers zijn verkrijgbaar door storting van 5 euro op bankrekening 3945.38.501 t.n.v. NAJK te Utrecht, onder vermelding van het gewenste nummer van BNDR. Artikelen of illustraties kunnen alleen na overleg met de redactie worden overgenomen. Vragen of opmerkingen over de adressering? Neem contact op met één van de onderstaande organisaties: Provinciale AJK’s: Friesland 0512-305280, Groningen 0512-305283, Drenthe 0512-305281, Flevoland 0512-305282, Overijssel 030-2769869, Utrecht 030-2769869, Gelderland 026-3846233, Hollanden 088-888 6666 (nakiesnr. 3811), Zeeland 0113-247729, Brabant 073-2173636, Limburg 0475-381777 of NAJK: 030-2769869. Redactie: Ellen van den Manacker, NAJK, 030-2769863, binder@najk.nl Advertenties: Sander Bon, NAJK, 06-15071784, sbon@najk.nl Vormgeving: www.duo-ontwerp.nl Druk: Drukmotief bv, Apeldoorn Op de cover: Eleonore Hendriks, foto Ellen van den Manacker

BNDR

thema

Met blik op de toekomst

Landbouw en bedrijfsovername over 30 jaar Het gros van de bedrijven zal opschalen. Alleen bedrijven die kunnen aflossen en renderen kunnen de benodigde vergrotingsslag aan. Technologie en verdergaande automatisering worden aangegrepen en omarmd, er komen meer robots en onbemande tractoren. Voedsel wordt duurzaam geteeld in productieflats en de technologie ontwikkelt zich tot een stadium waarin voedsel wordt geproduceerd op basis van schimmels en bacteriën. Bedrijven worden zo groot dat elke vennoot een specialisatie in het bedrijf heeft en het bedrijfsvermogen wordt een familiebezit in de vorm van een aangepaste BV… Tekst: Ellen van den Manacker / Beeld: Henk van Ruitenbeek Zomaar een schets van hoe het zou kunnen zijn over dertig jaar. Er komt veel af op agrarisch Nederland. Is dat ooit anders geweest? Wat zal overleven? Schaalvergroting? Is het verleden een garantie voor de toekomst? Om een beeld te vormen van wat er op ons afkomt de aankomende 30 jaar, wat onze invloed is of kan zijn en wat voor acties we moeten ondernemen, geven in dit artikel vijf specialisten hun visie op toekomstige landbouw en bedrijfsovername.

De wereld over 30 jaar De wereldbevolking groeit. Naar verwachting zal de wereldbevolking in 2050 uit 9 miljard mensen bestaan. Dat zijn 9 miljard monden die gevoed moeten worden, terwijl er nu van de 6,79 miljard nog 925 miljoen honger hebben. Kortom: er moet meer geproduceerd worden met minder. In machtsblokken als Amerika en Europa zal de vraag naar grond stijgen, met name door beleggers. De voedselproductie in deze machtsblokken stijgt door middel van technologische ontwikkeling, maar er zullen ook nieuwe ‘voedselmachtsblokken’ ontstaan, zoals Zuid-Amerika en Midden- en ZuidAfrika. Regenval zal in de toekomst onvoorspelbaar zijn, droogte zal langer aanhouden dan vroeger en overstromingen en andere weerrampen zullen het boeren steeds moeilijker maken. Tegelijkertijd zullen boeren in 4

BNDR

Nederland steeds meer om maatschappelijke toestemming moeten vragen om in hun omgeving te mogen produceren. Roel Schutten, directeur ZLTO: “In de wereld zullen economische machtsblokken, zoals Europa en Amerika, maar ook opkomende zoals Brazilië, China en India hun eigen voedselvoorziening veilig stellen.” Karel Remmelink, bedrijfsadviseur Alfa Accountants en Adviseurs: “De boer leeft in een stedelijke omgeving en zal het contact op moeten zoeken met de burger om te mogen blijven produceren”

De landbouw over 30 jaar Het aantal agrarische bedrijven neemt af en de schaalvergroting zet door. Steeds groter wordende boerenbedrijven moeten zich gaan onderscheiden op de wereldmarkt. Grote bedrijven moeten inspelen op specialisatie, diversificatie en samenwerking binnen de keten. Maatschappelijk gewaardeerd voedsel komt hoog in het vaandel te staan. Duurzamer produceren is daarom van belang voor de continuïteit van de landbouw. Er zal beter aangesloten worden bij de natuurlijke behoeftes van dieren, waarna een productieverschuiving

buiten Europa plaats zal vinden (het kraamkamermodel). Jan van Beekhuizen, sectormanager Food & Agri bij Rabobank Nederland: “In de toekomst moeten bedrijven zich richten op specialisatie, diversificatie en blijven aflossen om ruimte te creëren voor de toekomst en in te spelen op onvoorspelbare ontwikkelingen”

Het bedrijf over 30 jaar Het gros van de bedrijven zal ‘maatschappelijk gewaardeerd’ opschalen. Dit betekent dat locaties niet groter worden, maar het aantal locaties per ondernemer wel. Alleen bedrijven die kunnen aflossen en renderen kunnen de benodigde vergrotingsslag maken. Naast deze ontwikkeling zal er ruimte komen voor de ondernemer die naast het hoofdberoep een klein boerenbedrijf heeft, de nevenberoepers en idealisten. Roel Schutten, directeur ZLTO: “Bedrijven worden niet zozeer groter, maar er zijn ondernemers die meerdere bedrijven bezitten. Door technologische ontwikkeling wordt de productie beter en hoger” Karel Remmelink, bedrijfsadviseur Alfa Accountants en Adviseurs: “Er zullen

mer is een vakman, een ondernemer met oog voor de klant en de maatschappij” Jan van Beekhuizen, sectormanager Food & Agri bij Rabobank Nederland: “De ondernemer zal zich moeten blijven ontwikkelen door cursussen, te participeren in netwerken en buiten de sector te kijken”

Bedrijfsovername over 30 jaar Het huidige rendement is voor veel bedrijven te laag om de benodigde groei te realiseren. Om de benodigde groei mogelijk te maken voor meer bedrijven, moeten er nieuwe financieringsproducten komen, moet de grondprijs dalen en/of zal de overheid maatregelen moeten nemen. Bezit en exploitatie zullen gescheiden moeten worden. Het vermogen wordt een soort familiebezit in de vorm van een aangepaste BV of de ondernemer wordt een DGA (directeur-grootaandeelhouder). Er wordt geen vermogen meer uit het bedrijf gehaald, het bedrijf wordt het werkkapitaal van de ondernemer. Daarnaast is het mogelijk dat andere partijen in de keten eigenaar worden van agrarische bedrijven, bijvoorbeeld Albert Heijn die een specifiek eindproduct wil hebben en daarom zelf bedrijven gaat opkopen. Karel Remmelink, bedrijfsadviseur Alfa Accountants en Adviseurs: “Het eigen vermogen moet toenemen, want banken kunnen niet oneindig vreemd vermogen blijven verstrekken tegen 4 tot 5%, terwijl het rendement maar 2% is” nichestromen zijn, idealisten en nevenberoepers die het leuk vinden om een boerderij te hebben naast hun beroep in loondienst”

De ondernemer over 30 jaar Voor de steeds grotere bedrijven die ontstaan zijn ondernemers nodig met kwaliteiten om een bedrijf te leiden, een persoon die meer rendement uit het bedrijf weet te halen. Voor die ondernemers is het van belang dat ze

zich blijven ontwikkelen en blijven innoveren. Niet alleen ontwikkelen door middel van cursussen, maar ook door te participeren in netwerken en door buiten de sector te kijken. Daarnaast gaat de ondernemer zich specialiseren. De ondernemer richt zich op een kernactiviteit, bijvoorbeeld de productie van melk en de afzet, de rest wordt uitbesteed of aangestuurd. Krijn Poppe, senior econoom bij LEI Wageningen UR: “De toekomstige onderne-

Bedrijfsopvolging, meer dan cijferwerk

Bij een bedrijfsopvolging kom je als accountant alle facetten van het leven tegen. Voor de overnemer, de zoon of dochter, is het een geheel nieuwe start. Ook al zit je al jaren in het bedrijf: nu moet je geheel op eigen benen staan. Voor de ouders is het een stukje afscheid nemen van hun levenswerk, dat ze met liefde hebben opgebouwd. Dan komt de vraag: ‘wat is de prijs?’ Immers het bedrijf is het pensioen voor de ouders, de broodwinning voor de opvolger en wellicht ook nog een stukje erfenis voor de andere kinderen. Belastingtechnisch en met bijvoorbeeld meerwaardeclausules valt veel te regelen en te ondervangen. Maar doe dit wel goed en zorg voor een goede begeleiding. In het overnameproces zie ik vaak strakke, soms boze, maar uiteindelijk blije gezichten. Het gaat niet enkel om de cijfers en de financiën. Bij een bedrijfsoverdracht binnen de familie is de menselijke kant het allerbelangrijkst. H. Overbeek, bedrijfsadviseur Alfa Accountants en Adviseurs, hoverbeek@alfa-accountants.nl

Jan van Beekhuizen, sectormanager Food & Agri bij Rabobank Nederland: “De onroerende zaken blijven familiebezit en de verdere exploitatie staat daar los van” Ernest van den Boezem, adviseur school en bedrijf: “De bedrijven worden zo groot, dat het niet meer mogelijk is om het bedrijf over te nemen en je moet je ook afvragen of je zoveel risico wilt lopen als ondernemer zijnde” Roel Schutten, directeur ZLTO: “Duidelijk is dat bedrijfsovernameprocessen steeds complexer worden en het wordt er niet eenvoudiger op als arbeid en eigendom straks los van elkaar komen te staan”

Vier invloedrijke factoren op de toekomst van de agrosector:

> Het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid > Het nationale milieubeleid op het gebied van mest en mineralen > De implementatie van de Kaderrichtlijn Water > De maatschappelijke discussie over de ‘licence to produce’ van de (intensieve) veehouderij

BNDR

nieuws

NAJK ziet kans in

duurzaamheidscertificaten voor vergroening in het nieuwe GLB

Knelpunten grondmobiliteit

in kaart gebracht Op dinsdag 6 maart 2012 vond het seminar ‘Grond voor schaalvergroting’ plaats. Aanleiding voor dit seminar was het rapport ‘Grond voor schaalvergroting’ van het Landbouw Economisch Instituut (LEI) met als doel de knelpunten van de grondmobiliteit in kaart te brengen. De middag stond in het teken van vier gepresenteerde stellingen, waarna er mogelijkheid was tot discussie door de vijftig aanwezigen. Eén van de gelanceerde stellingen was van Wilco de Jong, voorzitter NAJK, over bedrijfsopvolging: De jonge agrariër zal emotie en zakelijkheid verder loskoppelen bij verwerving en eigendom van grond. Vervolgens volgden er nog vier stellingen over overheidsbeleid en effectieve verkaveling, ruimtelijke ordening en private investeerders. De conclusie van deze dag is dat de grondmarkt in Nederland redelijk op slot zit en dat het niet zo eenvoudig is om veranderingen door te voeren en zo de grondmarkt weer aan de gang te krijgen. Met de uitslag van dit seminar wordt aan het werk gegaan en er wordt zeker een vervolg verwacht.

NAJK ziet een kans in duurzaamheidscertificaten voor vergroening in het nieuwe Gemeenschappelijk Landbouwbeleid. “Duurzaamheidscertificaten bieden een extra mogelijkheid om aan de vergroeningseisen in het nieuwe GLB te voldoen”, aldus NAJKvoorzitter Wilco de Jong. “Vergroening speelt een belangrijke rol binnen de voorstellen voor het nieuwe GLB.” Volgens NAJK moet vergroening van de landbouw in het bredere perspectief van verduurzaming gezien worden. “Duurzaamheid en een moderne, innovatieve landbouwsector zullen hand in hand gaan. De landbouw zal in de toekomst nog meer bijdragen aan het verminderen van de druk op schaarse middelen, het verminderen van schadelijk emissies, het verbeteren van bodem- en waterkwaliteit en het onderhouden van het kenmerkende en gewaardeerde Nederlandse agrarische landbouw”, legt Wilco uit. NAJK vindt de huidige voorstellen nog niet flexibel genoeg en vindt dat de voorstellen niet aansluiten bij de Nederlandse praktijk. NAJK is dan ook in gesprek met het ministerie van EL&I en via de Europese koepelorganisatie voor jonge boeren, CEJA, met EUlandbouwcommissaris Ciolos om meer flexibiliteit te creëren.

Jonge agrariërs zijn geïnteresseerd in het

terugdringen van gewasbeschermingsmiddelen

Jonge boeren en tuinders zijn geïnteresseerd in de mogelijkheden om het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen terug te dringen. Tegelijkertijd zien jonge agrariërs het nut van een goede dialoog met de samenleving over het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen. Deze bevindingen zijn gedaan naar aanleiding van het discussiestuk ‘Gewasbescherming’ dat begin dit jaar in alle provincies is behandeld met NAJK-leden, politici, milieuorganisaties en het bedrijfsleven. Uit de discussies kwam ook naar voren dat de ondernemers geen heil zien in regionale eisen aan gewasbescherming. NAJK-leden zien liever gewasbeschermingsregels op Europese schaal. De in 2009 aangenomen richtlijn die Europa verdeelt in klimaatzones, waarin de betreffende lidstaten elkaars toegelaten of verboden stoffen moeten erkennen, wordt als verbetering gezien. Door regels op Europese schaal vast te leggen wordt er een gelijk speelveld en eerlijke concurrentie gecreëerd, dit levert kostenbesparing op. Tot slot gaven de jonge boeren en tuinders van NAJK aan dat op het gebied van ‘biociden’ nog veel te verbeteren is.

NAJK bij debat CAH Dronten Op donderdag 9 februari kregen de studenten van CAH Dronten de mogelijkheid om met elkaar in debat te gaan over dierenwelzijn, de rol van de consument en regionale voedselvoorziening. Over vooraf bepaalde stellingen werd in groepsverband gediscussieerd. Na een introductie van de juryleden: Willieanne van der Heijden (CAH), Joris Loman (YFM) en Eric Pelleboer (NAJK) kon het debat beginnen. In vooraf ingedeelde groepen konden de studenten hun mening over de toebedeelde stelling lanceren. Met enthousiasme en de nodige humor probeerden de studenten elkaar te overtuigen. Voor de beste groep was er een slagroomtaart, voor de uitglijder een bananenschil en voor de meest gepeperde uitspraak een pepermolen. De winnaar van het debat en dus ook van de pepermolen kwam met de stelling: in een moderne stal is er mega goed dierwelzijn!

BNDR

voorzitter

Per 28 juni 2012 neemt Wilco de Jong afscheid van zijn functie als voorzitter van NAJK. In de tussentijd loopt de procedure om een geschikte kandidaat te vinden voor het voorzitterschap van NAJK. Kan jij de belangen van jonge boeren en tuinders uitdragen? Ben jij in staat om een breed netwerk op te bouwen en te onderhouden? Heb jij gedegen kennis van de belangrijkste ontwikkelingen binnen de agrarische sector? En kun jij jezelf vinden in termen als: bruggenbouwer, netwerker, toegankelijk, communicatief, leergierig, nieuwsgierig en betrokken? Stuur dan jouw motivatie en CV op naar vice-voorzitter Ramon Klaassens (rklaassens@najk.nl).

NaJK zoekt

De week van…. eric Pelleboer

Dagelijks bestuur Eric Pelleboer (27)der akkerbouwer en w is oona in Tollebeek (FL) chtig portefeuille akkerb ouw.

Sinds december 2011 ben ik lid van het dagelijks bestuur (DB) van NAJK. Binnen het DB ben ik verantwoordelijk voor de portefeuille akkerbouw. Ik combineer deze functie met een akkerbouwbedrijf in de Noordoostpolder, die ik samen run met mijn ouders. Daarnaast ben ik parttime logistiek planner bij Aviko Potato in Dronten.

Mijn week:

‘Boeren in Internationaal Perspectief’ Aftrap

Met ‘Boeren in Internationaal Perspectief’ wil NAJK jonge boeren en tuinders bewuster maken van hun rol als ondernemers op de mondiale markt. Vragen hierbij zijn: Wat voor invloed hebben keuzes van jonge boeren in Nederland op boeren en inwoners van ontwikkelingslanden? Op welke manier kan de agrarische sector bijdragen aan een stabiele voedselmarkt? Welke rol spelen grote agrarische bedrijven en coöperaties? Binnen dit project hebben NAJK-leden een belangrijke rol. Vind jij het leuk om over jouw rol in de wereld na te denken en te discussiëren? Word dan lid van de kerngroep. Samen met NAJK-medewerkers ontwikkelt de kerngroep een uitgebreid discussiestuk over ‘Boeren in Internationaal Perspectief’ voor de leden van NAJK. Wil je meer informatie? Neem dan contact op met Kirsten Haanraads via khaanraads@najk.nl.

Maandag: Vorige week zijn we begonnen met het sorteren van onze vermeerderingsuien. Hier gaan we vandaag mee verder. Met de laatste gereedstaande vracht uien rij ik richting een collega-akkerbouwer in de buurt waar we onze uien sorteren. Om 16:00 uur ontvang ik op de boerderij een journalist van ‘De Nieuwe Oogst’. Het interview gaat over gewasbescherming. Dit naar aanleiding van het discussiestuk ‘gewasbescherming’ van NAJK. Na het avondeten vertrek ik naar Froombosch. Hier ben ik aanwezig bij een avond van de akkerbouwwerkgroep Groningen. De avond gaat over het toekomstig Gemeenschappelijk Landbouwbeleid. De NAV & PvdA vertellen hun visie op het GLB. Dit leidt tot een interessante discussie. Dinsdag: Vandaag start ik met schoonmaakklussen. De uienbewaring, loslijn en kunstmeststrooier krijgen een poetsbeurt. Hierna pleeg ik een paar telefoontjes voor de grondconferentie waar NAJK medeorganisator van is. ‘s Middags stellen we samen met onze gewasbeschermingsmiddelenadviseur het GBM plan voor 2012 op. Woensdag: Deze morgen worden de laatste uien gesorteerd. Na het sorteren gaan de vermeerderingsuien naar Frankrijk, waar ze al volop aan het planten zijn. ‘s Middags komt onze witloftrekker langs voor de contractbespreking voor het aanstaande seizoen. We voeren enkele wijzigingen in het contract door en de krabbels kunnen worden gezet. ‘s Avonds ga ik naar de vergadering van FAJK. Tijdens deze vergadering worden de laatste voorbereidingen voor het gesprek met staatssecretaris Bleker op 7 maart doorgenomen. Donderdag: Vandaag staat in het teken van NAJK. Eerst enkele achtergrondartikelen lezen over het productschap en producentenorganisaties, vervolgens mijn NAJK-mail doornemen. Om 10:00 uur vertrekken Wilco de Jong en ik richting het kantoor van NAJK in Utrecht om enkele zaken omtrent de BNDR te bespreken. ‘s Middags komen er twee mensen spreken over de producentenorganisaties. Samen met de andere DB’ers horen we de presentatie aan. Vrijdag: Deze dag val ik in op de planning bij Aviko Potato. Alle partijen voor het weekend staan weer op de rit. Spelen er bij jou akkerbouwgerelateerde zaken? Stuur mij een mail: epelleboer@najk.nl

BNDR

aJK

Gesponsorde koe

Watertank

Stichting Melania en door vrouwen) (een stichting van, voor in de Derde Weroneldersteunt projecten zijn initiatieven va d. Alle projecten hebben een looptijdn lokale vrouwen en jaar. Daarna is het van maximaal drie vrouwen zelfstand de bedoeling dat de voor meer info opig verder kunnen. Kijk www.melania.nl.

“Van, voor en door agrarische vrouwen” JAV Utrechtse Venen biedt hulp aan agrarische vrouwen in Kenia

Andere agrarische vrouwen helpen met duurzaam ondernemen, dat was het doel van JAV Utrechtse Venen toen ze geld over hadden uit een coﬁnanciering. Via Stichting Melania kwam het bestuur van de JAV terecht bij de Janalo Womengroup, een groep vrouwen uit Kenia die ﬁnanciering zocht voor een melkkoeienproject. Een project dat goed aansloot bij de gedachtegang van de melkveehouders. De Keniaanse vrouwen zijn na drie jaar vier koeien rijker en kunnen door de productie van melk zelf zorgen voor de nodige eiwitten voor hun kinderen.

Tekst: Ellen van den Manacker

Duurzaam ondernemen

tie in Kenia is bedoeld voor de mensen zelf. Pas als er melk over is, wordt het verkocht.”

“In 2007 wilden we als JAV werken aan een duurzaam platteland. Daarvoor hadden wij allerlei duurzame activiteiten georganiseerd, die op verschillende manieren gefinancierd werden. We hielden geld over en toen was de vraag wat we daarmee zouden doen”, vertelt Willeke Peek, voormalig bestuurslid van JAV Utrechtse Venen. Het toenmalige bestuur besloot om met het ‘overige geld’ agrarische vrouwen in ontwikkelingslanden te helpen met duurzaam ondernemen. “We klagen wel, maar wij hebben het hier eigenlijk heel goed. Vrouwen in ontwikkelingslanden kunnen nog niet eens een koe kopen.”

“De gezondheid is enorm gestegen”

Keniaanse melkkoeien

“Ze zitten nu op vier koeien met jongvee”

Via internet kwam de JAV bij Stichting Melania terecht, een stichting van, voor en door vrouwen. “Via deze organisatie kun je een groep vrouwen met een project adopteren. Op de website bood de Janalo Womengroup, woonachtig in een dorp in het zuidwesten van Kenia, zich aan”, vertelt Willeke. Met hulp van de Utrechtse vrouwenvereniging konden de straatarme, verwaarloosde vrouwen in Kenia melkkoeien kopen. “We hebben voor dit project gekozen omdat we daar veel raakvlak mee hadden. Een groot aantal leden van de JAV werkt op een melkveehouderij of heeft een partner die daarin werkt. Verschil is dat wij produceren voor de verkoop, terwijl de produc8

BNDR

“Melk is in Kenia populair als bron van eiwit. De gezondheid van de kinderen is enorm gestegen door de komst van melk.” In het projectplan had de Janalo Womangroup een verwachting van 20 liter melk per koe. “Door gebrek aan voer en water is dat niet haalbaar”, vertelt Willeke. “Onlangs hebben we daarom nog een project geadopteerd van de Janalo Womangroup. Schoon water hebben ze daar niet, dus hebben we geïnvesteerd in drie watertanks. Ze vangen water op met hun golfplatendakje en dat gaat via een afvoer naar de tank”, aldus Willeke.

In Kenia is een koe niet veel goedkoper dan hier in Nederland. Willeke: “Ik denk dat je daar € 600,- voor een drachtige koe betaalt. De vrouwen hopen natuurlijk dat daar weer een vaarskalf uitkomt. Ze zitten nu op vier koeien met jongvee.” Af en toe komt er een veearts langs om de koeien te insemineren. “Bepaalde technieken zijn daar heel modern, maar je merkt wel dat ze kennis missen. De vrouwen staan er grotendeels alleen voor. Een aantal zijn weduwnaar, andere verlaten door hun man. Ze behoren in Kenia tot de allerlaagste laag van de samenleving. We zijn als JAV heel blij dat wij ze kunnen helpen”, vertelt Willeke.

Geld inzamelen Ook heeft de JAV contact met de Keniaanse vrouwen. “Wij corresponderen zelf met de vrouwen. Eerst per brief en nu per mail.” Het project in Kenia is nog niet bezocht door de Utrechtse vrouwen: “Via een open boerderijdag zijn we in contact gekomen met een man die ook een project in Kenia heeft. Hij heeft de vrouwengroep twee keer voor ons bezocht. Zo wordt ons beeld van het leven en de koeien daar ook completer.” Via deze man kwamen er zelfgemaakte sieraden uit Kenia mee terug naar Nederland. “Die sieraden, gemaakt van koehoorns of kokosnoten, verkopen wij hier in Nederland weer.” Bij die acties laat de JAV het niet. “We proberen meer ruchtbaarheid aan het project te geven door op rommelmarkten te staan of cakes te verkopen op de plaatselijke braderie of bij ‘Kom in de Kas’. Het geld dat we inzamelen gaat naar de Keniaanse vrouwen.”

“Je leert op een andere manier naar jezelf kijken” Op dit moment zijn de Keniaanse vrouwen bezig met een nieuw project voor het creëren van voer voor de koeien. “Daarom hebben we geïnvesteerd in onderwijs om de vrouwen te leren hoe ze voedsel voor de koeien kunnen verwerven.” Waarschijnlijk is dit het laatste project dat de JAV financiert voor de Janalo Womengroup. “Het geld dat je ze geeft is geen lening, ze hoeven het niet terug te betalen. We moeten ervoor waken dat ze niet afhankelijk van ons worden.” Het project heeft de ogen van de Utrechtse vrouwen in ieder geval geopend: “Je leert op een andere manier naar jezelf kijken. Die mensen daar hebben helemaal niks. Ze zijn heel geïnteresseerd in ons bedrijf: hoe wij onze jongveeopfok doen of hoe wij ons gras winnen. Ze leren een hoop van ons, maar wij leren ook zeker weer van hen”, aldus Willeke.

In het hooi met… Peter Sloot van

Boerenkans Slechte prijzen, problemen in de bedrijfsovername, ingrijpende dierziektes, lichamelijke klachten: verschillende redenen waarom een bedrijfsvoering in een neerwaartse spiraal terecht kan komen. Boerenkans helpt agrariërs om uit deze neerwaartse spiraal te kruipen en zoekt samen met de ondernemer naar de ‘kansen’ van het bedrijf. “Het is een kunst om te stoppen of een switch te maken op een manier en tijdstip dat de agrariër ook nog een toekomst heeft”, aldus Peter Sloot, projectleider van Boerenkans.

Tekst: Ellen van den Manacker / Foto: Ilonka Ekelmans Welke kans geven jullie aan boeren? “Boerenkans geeft advies aan ondernemers die in de knel zitten met hun bedrijf. In een telefonisch adviesgesprek kijkt Boerenkans samen met de boer of tuinder naar de kansen van het bedrijf, de doelstellingen en de ambities van de ondernemer. De ene keer kan een ondernemer niet anders dan stoppen, de andere keer adviseren we om een opvolger te zoeken of een nieuwe tak aan te boren op het bedrijf. Alle ‘kansen’ voor een bedrijf komen aan de orde.” Kloppen agrarische ondernemers zelf bij jullie aan? “Iedereen mag ons tippen, maar uiteindelijk moet de boer zelf bij ons aanbellen. Via het loket Boerenkans vertelt de agrariër zijn verhaal. In dat telefoongesprek proberen wij te bekijken waar het probleem ligt: fi scaal, psychologisch, financieel? Vervolgens gaan wij in onze adviespool op zoek naar een adviseur die de ondernemer gericht kan helpen.” En dan is voor jullie het probleem opgelost? “Wij kunnen zelf geen hulpverlener zijn. Daar

hebben wij de specifieke kennis niet voor. Wij hebben wel de juiste contacten om de agrariër door te verwijzen naar mensen die de specifieke kennis wel in huis hebben. Het aanmeten van de juiste contactpersoon gaat altijd in overleg met de ondernemer. Het is een hele persoonlijke situatie. De een heeft graag een adviseur uit de buurt, de ander wil graag een ‘anonieme’ adviseur. Op al die gevarieerde wensen willen wij inspelen.” Het is een grote stap om jullie te bellen… “Zeker, het is een moeilijke stap om toe te geven dat het niet goed gaat met het bedrijf. Daarom speelt Boerenkans ook in op erfbetreders. Erfbetreders zijn mensen die bij boeren en tuinders op het bedrijf komen, zoals accountants, veeartsen en handelaren. Erfbetreders zien een bedrijf aftakelen, zien dat een boer het zwaar heeft en dat de gezondheid van de onderneming achteruit gaat. Zij hebben contact met de ondernemer en kunnen op ze inpraten om contact te zoeken met een derde partij, zoals wij.”

Hoofd Ellen van derendacMteanur stelt prikkelende vr acker Aan boeren en bu agen. In het hooi. Gedre rgers. passie, boude bew venheid, Het komt allemaa eringen. In het hooi ml etaa…n bod.

Wat maakt het moeilijk om over een bedrijf in noodweer te praten? “Het is traditie dat het bedrijf wordt voortgezet. Agrariërs hebben een binding met de grond, met de plek, met alles wat er door de ondernemer en zijn familie is neergezet. Als het niet meer lukt om dat familiebedrijf voort te zetten, dan voelt dat als falen.” Zit er een taboe op stoppen met boeren? “Er heerst inderdaad een taboe op stoppen met ondernemen. Agrariërs zouden veel eerder hun hand moeten opsteken. Goed stoppen is ook ondernemen. Het is een kunst om te stoppen of een switch te maken op een manier en tijdstip dat de boer of tuinder ook nog een toekomst heeft. Agrariërs komen vaak als het eigenlijk te laat is. Men moet weten dat stoppen met een bedrijf geen schande is. Als ondernemers daar heel vroeg al over durven te praten, dan kunnen we veel meer doen.” Waar zit het knelpunt bij jonge agrariërs? “Van jonge boeren en tuinders wordt verwacht dat ze het bedrijf gaan overnemen. Maar wat als een jonge boer dat niet wil, maar geen weerwoord geeft? Of wat als de jonge agrariër een andere kant wil opslaan in het bedrijf, maar dit niet durft te zeggen? Dat gaat wringen en gaat ten koste van de onderneming.” Zoals? “Vorig jaar werden wij gebeld door een jonge boer. Hij zat in maatschap met zijn broer, maar wilde eigenlijk een eigen onderneming in het buitenland. Samen hebben we toen gekeken wat de consequenties waren. Wat zou er gebeuren als hij uit maatschap zou gaan en zou zijn broer nog verder kunnen boeren zonder hem? Zo zouden we graag nog meer mensen willen helpen, bijvoorbeeld door te linken tussen de websites van Boerenkans en de bedrijfsovernameportal van NAJK.” Wat is de tip voor agrarische ondernemers om een zo gezond mogelijk bedrijf voort te zetten? “Probeer verder te kijken dan je eigen bedrijf. Praat erover als je denkt dat je het qua omvang niet gaat redden en denk creatief na over samenwerkingsvormen.” Heb jij behoefte aan een adviesgesprek met Boerenkans? Neem dan contact op met Loket Boerenkans: 0321-388815. Zij helpen je graag verder!

BNDR

thema

een bedrijfsoverna Marcel Klein Kranenbarg neemt het melkveebedrijf over van de destijds onbekende Johan Een bedrijf overnemen is niet altijd even makkelijk. Maar een bedrijf vinden om over te nemen ligt ook niet dagelijks op de deurmat. Bij Marcel Klein Kranenbarg (32) wel. In de informatiekrant van een veevoerleverancier stond een advertentie waarin werd gezocht naar een medewerker voor twee dagen in de week met mogelijkheid tot overname. Inmiddels zijn we bijna tien jaar verder en zit Marcel in het Gelderse Eibergen in maatschap met de destijds onbekende Johan (69). Tekst en beeld: Ellen van den Manacker

“Met mogelijkheid tot overname” “In de informatiekrant van onze veevoerleverancier stond een advertentie van Johan. Hij zocht een medewerker voor twee dagen in de week, met mogelijkheid tot overname”, vertelt Marcel. De twijfel sloeg toe: “Ik werkte toen net als bedrijfsverzorger op een melkveebedrijf met 200 koeien. Maar de kans om een bedrijf over te nemen komt sporadisch voor, dus heb ik gereageerd.” Verschillende gesprekken met de eigenaar van het Gelderse melkveebedrijf en zijn accountant volgden. “Gesprekken over mijn interesses, mijn visie en de passie voor een melkveebedrijf volgden. Met resultaat, want uiteindelijk ben ik hier twee dagen in de week aan de slag gegaan.”

Bedrijfsovername Veel voorkomende werkzaamheden nam Marcel op zich. “Na twee jaar ben ik steeds meer van mijn vrije uren gaan besteden op de boerderij van Johan en uiteindelijk ben ik in 2005 naar de boerderij verhuisd.” De afspraak met de accountant werd gemaakt en het plan voor een bedrijfsovername werd geschetst. “Johan is vrijgezel en heeft geen kinderen. Het maakt de overname makkelijker. We zitten niet verbonden aan een kindsdeel”, vertelt Marcel. “Johan is gelukkig op zijn bedrijf en wil hier het liefst oud worden. Voor hem is het belangrijk dat hij mee kan blijven lopen op het bedrijf en hier kan blijven wonen.” 10

BNDR

In maatschap In 2006 hebben Marcel en Johan hun handtekening gezet onder de maatschapsvorm ‘gebruik en genot’. De meest eenvoudige vorm van een maatschap, waarbij de onroerende zaken in ‘gebruik en genot’ benut worden door de maatschap, maar volledig eigendom blijven van de overdrager. “In deze maatschap deelde ik mee in de winst, maar niet in het onroerend goed”, vertelt Marcel. In 2012 is deze maatschapsvorm veranderd in een ‘juridisch eigendom’. In deze maatschapsvorm wordt de opvolger niet alleen mede-eigenaar van de roerende zaken, maar ook van de onroerende zaken. “In deze vorm heb ik meer zekerheid. Ik kan meer vermogen opbouwen, wat de overname makkelijker maakt”, vertelt Marcel. De definitieve overname proberen Johan en Marcel zo lang mogelijk uit te stellen. “Dat is economisch het beste.”

“Hoe meer er op papier staat, hoe makkelijker de overname gaat” Verbouwing In 2005 is een deel van het dak van de stal ingestort door enorme sneeuwval. “Voor de toekomst waren er plannen om de stal te verbouwen, deze plannen hebben we toen naar voren gehaald. Over de oude stal is een

nieuwe, grotere kap gebouwd”, aldus Marcel. “In de vorige stal zorgden we voor 65 koeien, nu hebben we 85 stuks melkvee.” Groei in de toekomst is voor Marcel afhankelijk van het melkquotum: “De stal is gebouwd voor 120 koeien. Ik wil wel groeien naar die 120 koeien, maar wil ook afwachten wat er gaat gebeuren als het melkquotum eraf gaat.”

Vernieuwingen Door de jaren heen heeft Marcel verschillende vernieuwingen doorgevoerd in het bedrijf. “Ik heb bijvoorbeeld het voersysteem vernieuwd. Toen ik hier op het bedrijf kwam, moesten de koeien zelf naar de kuilbult lopen om voer te halen. We hebben toen een voerwagen gekocht en met resultaat: in anderhalf jaar hadden we 1500 liter melk meer per koe”, vertelt Marcel. “Daarnaast hebben we ons eigen stier weggedaan en ben ik zelf gaan insemineren. Hierdoor krijgen we kwalitatief betere koeien.”

Passie “Of Johan alle veranderingen beaamt? Natuurlijk niet alles, maar met goed overleg komen we heel ver. Mijn passie ligt bij de koeien en die van hem bij de mechanisatie, daarin laten we elkaar ook vrij. Als we niet op een lijn zitten, is het geven en nemen.”

Een stap terug Het grootste deel van de bedrijfsvoering neemt Marcel nu op zich. “Johan doet steeds

me op je deurmat Marce Kranenbarg l /K3le2in Melkveehouder injaar Eibergen / Lid van AJK Eibergen

meer een stap terug en met overleggen zegt hij steeds vaker ‘je moet het zelf weten’. Daarin laat hij mij nu vrij en daarin vertrouwt hij op mij.”

Een frisse blik Met een ‘vreemde’ bedrijfsopvolger kwam er ook een nieuwe kijk op het bedrijf van Johan. “Ik denk dat het voordeel van samenwerken met familie is dat je elkaar meer de waarheid durft te zeggen. In onze situatie laten we sommige dingen wat meer hun gang gaan. Het fi jne is wel dat ik in het bedrijf met een frisse blik kom kijken en geen geschiedenis hier heb. Vernieuwingen en dingen weggooien gaan

voor mij makkelijker, omdat de emotionele waarde er niet is.”

Privé en zakelijk Als Marcel het overnameproces overnieuw mocht doen, dan was hij anders omgegaan met privé en zakelijk. “In 2005 ben ik bij Johan ingetrokken. We woonden toen samen in één huis en runden samen een bedrijf. We zaten erg veel op elkaars lip”, vertelt Marcel. Inmiddels woont Marcel met zijn vriendin Erika in een unit op het bedrijf en verwachten ze eind maart hun eerste kind. “Het woonhuis wordt verbouwd. Er komt een tweesplitsing in het huis. Een kant voor Johan en een kant voor ons

gezin. In feite zijn het twee huizen onder één kap”, vertelt Marcel. “Voor Johan was het een vereiste om op het bedrijf te blijven wonen. Dit is zijn hebben en houden en hier is hij gelukkig. De bedoeling is dat hij hier, zolang zijn gezondheid dat toe laat, blijft wonen.”

Geven en nemen Goed overleggen, duidelijke afspraken maken en weten waar je aan toe bent, dat is de tip die Marcel meegeeft aan andere bedrijfsopvolgers. “Hoe meer je op papier hebt staan, hoe makkelijker de overname gaat. Diegene van wie het bedrijf is, moet er zeker wat voor laten. Maar het blijft geven en nemen”, aldus Marcel.

Van boerenzoon tot bedrijfsovername Marcel is geboren en getogen op een melkveebedrijf in Ruurlo. “Het bedrijf was te klein voor twee overnemers”, vertelt Marcel. Toen Marcel twaalf was, is hij aan de slag gegaan bij zijn oom. “Ik heb daar tien jaar gewerkt en ook gekeken naar de mogelijkheden voor een overname. Mijn oom heeft twee kinderen, waardoor het niet meevalt om de bedrijfsovername rond te krijgen.” Totdat Marcel de advertentie van Johan tegenkwam in de informatiekrant van een veevoerleverancier, was hij bedrijfsverzorger op verschillende melkveebedrijven. “Mijn focus op koeien is er altijd geweest. Gezonde koeien is een gezond inkomen, de mechanisatie is veel makkelijker uit te besteden.”

BNDR

‘HONDERDTONNERS: EEN KROON OP ONS WERK!’ MET CRV NAAR EEN HOGE LEVENSPRODUCTIE De productieaanleg, gezondheidskenmerken en exterieurkenmerken zijn sterk bepalend voor een hoge levensproductie. CRV heeft stieren voor u van uiteenlopende rassen die CRICKET

KODAK

uitstekend scoren op deze kenmerken. Ze zorgen voor verhoging van uw bedrijfsrendement door koeien die probleemloos produceren jaar in jaar uit. PETERSLUND

MANDRIES

RAS

HF-ZB

RHF

ZWEEDS RB

MRIJ

NVI

206

208

104

LVD

545

782

566

319

UIERGEZONDHEID

111

104

107

101

CELGETAL

114

104

100

BETTER COWS | BETTER LIFE

CRV4ALL.COM

Bewust en kritisch naar je bedrijf kijken en naar jezelf als (toekomstig) ondernemer, is van belang om gezond het proces voor, tijdens en na een bedrijfsovername te doorstaan. Om dit te realiseren heeft NAJK naast een informatieve bedrijfsovernameportal (www.bedrijfsovernameportal.nl) een aantal cursussen ontwikkeld die jou als jonge ondernemer helpen bij het maken van de juiste keuzes voor zowel je persoonlijke ontwikkeling als die van je bedrijf. In samenwerking met GKC (Groene Kennis Coöperatie, een samenwerkingsverband van alle groene scholen), JOOST, LTO Noord Advies en Rabobank geeft NAJK in vier cursussen antwoord op vragen over persoonlijke, ﬁ scale en ﬁnanciële kwesties die spelen tijdens een bedrijfsovername.

Tekst: Auke de Jong

Cursus: Financieel Inzicht Een gezonde financiële basis is de motor van elke toekomstgerichte ontwikkeling. Hoe staan je financiën ervoor? Wat moet je absoluut weten voordat je je eigen toekomst uit gaat stippelen? Na afl oop van deze cursus weet je onder andere wat er in het accountantsrapport staat, wat je financiële situatie is en wat dat betekent voor je bedrijf.

Cursus: BONO – Bewust Op weg Naar Overname Hoe werk je stapsgewijs naar een bedrijfs-

overname? Wanneer wil je het bedrijf overnemen, wat is de overnameprijs en welke regelingen moet je treffen? Welke bedrijfseconomische, fi scale en juridische aspecten spelen een rol? Aan het einde van deze cursus weet je hoe je het bedrijfsovernameproces moet inrichten.

Cursus: ROP – Rabobank Opvolgers Perspectief Je zit een aantal jaren voor de daadwerkelijke overname en gaat bepalen wat jij met het bedrijf wilt gaan doen. Na deelname aan deze

cursus heb je een strategie voor je bedrijf ontwikkeld. Je weet hoe je jouw doelstellingen kunt realiseren, wat financieel mogelijk is en welke investeringen je moet doen.

Cursus: Individueel coachingstraject Om in de toekomst succesvol te zijn, maak je eerst een persoonlijk plan. Hoe zorg je ervoor dat je niet alleen vandaag doet wat je zegt, maar morgen en overmorgen ook? JOOST en LTO Noord Advies helpen je met persoonlijke ontwikkelingsvragen voor je (toekomstige) bedrijf.

Meer informatie

Ben je geïnteresseerd in één van de cursussen? Kijk voor meer informatie over een cursus op www.bedrijfsovernameportal.nl of neem contact op met Auke de Jong (adejong@najk.nl).

Cursus: Financieel Inzicht

Cursus: BONO

Wat vond je van de cursus? “We hadden een open groep, waar we, naast het vaste programma, veel eigen inbreng hadden. Vragen die we stelden, werden behandeld met duidelijke praktijkvoorbeelden. Veel dingen die ik thuis tegenkom, werden behandeld in de cursus. De cursus geeft absoluut waar voor je geld en je wordt begeleid door een kundige trainer. Daarnaast is deze cursus een mooie opstap voor BONO.”

Wat vond je van de cursus? “Hartstikke goed! We hadden een groep met starters en overnemers bij elkaar. Een mooie mix waar goed op de verschillen werd ingespeeld. Iedereen was heel open richting elkaar over de positieve en minder positieve kanten. De avond over communicatie is een sterk punt in deze cursus. Communicatie is uiteindelijk belangrijker dan de rekensom. Naar mijn beleving ging iedereen na deze cursus tevreden naar huis.”

Wat heb je uit de cursus gehaald voor jezelf? “De cursus gaf mij meer inzicht in het accountantsrapport en kengetallen. Financieel inzicht gaat in op je persoonlijke situatie en gaf mij verklaringen voor verandering in ons accountantsrapport. De cursus gaf mij meer handvatten om het rapport goed te kunnen bespreken met de accountant.”

Willem Smits Akkerbouwer itter rz Lid en vice-vooogeland van AJK H

Wie raad je de cursus aan? “De cursus is voornamelijk van belang voor diegenen die in het begin van de maatschapsperiode zitten, maar kan ook zeker nuttig zijn voor diegene die net voor de overname zit. De cursus geeft inzicht in de cijfers van een bedrijf, ik ben nu meer betrokken bij het bespreken van het accountantsrapport.”

Henk Scheper Melkveehouder Lid en voorzitter van AJK Middenveld-Zuid

Wat heb je uit de cursus gehaald voor jezelf? “De cursus dwingt je om je financiële kennis op peil te houden. Door de cursus heb ik een beter beeld gekregen van wat ik over moet nemen en waar de stille reserves in het bedrijf zitten. Ik heb veel tips gekregen waar ik op moet letten tijdens de overname en er werd nagegaan of ik inderdaad alles goed heb geregeld of dat ik bepaalde zaken toch anders moet doen. Wie raad je de cursus aan? “Zowel voor diegene die start, als voor diegene die middenin of aan het einde van de maatschap zit is het even zinvol.”

BNDR

PRoJeCt

Bewust ondernemen

Eleonore Hendriks neemt samen met haar broers het ouderlijk bedrijf over

een vrouw in be ‘Vrouwen vaker agrarisch bedrijfsopvolger’, zo kopten de kranten vorig jaar naar aanleiding van een onderzoek van CBS. Het percentage van 6,8% vrouwen die in 2000 een agrarisch bedrijf opvolgden steeg in 2008 naar 8,5%. Eleonore Hendriks (29) is één van die vrouwen. Zij besloot samen met haar twee broers om het tuinbouwbedrijf van haar ouders over te nemen. Tekst en beeld: Ellen van den Manacker Na een studie PR, Marketing en Communicatie ging Eleonore aan het werk bij de op tuinbouwgerichte LTB Adviseurs en Accountants. Tegelijkertijd startte de broer van Eleonore een eigen onderneming in de paprikateelt, losstaand van het ouderlijk bedrijf. “Hij wilde graag zelfstandig een bedrijf runnen ”, vertelt Eleonore. “Ik heb hem toen voorgesteld om te helpen met de administratie en al snel hielp ik hem in de avonduren en op zaterdagen.”

Nieuw bedrijf “Ik raakte steeds meer betrokken in de tuinbouwsector en kwam op een punt in mijn leven 14

BNDR

waarin ik mezelf afvroeg wat ik wilde en hoe de toekomst eruit zou zien.” Toen in 2007 haar jongste broer van school kwam, het bedrijf van haar ouders deels moest plaatsmaken voor natuur en haar oudste broer -met eigen bedrijfgroter wilde, besloot de familie Hendriks om de bestaande bedrijven te bundelen en een nieuw bedrijf neer te zetten in Berkel en Rodenrijs.

Rode en groene paprika’s “We hebben nu drie vestigingen: twee locaties in Berkel en Rodenrijs en één in Bergschenhoek.” Op de drie locaties, totaal 12,1 hectare, worden rode en groene paprika’s geteeld. “Wij telen paprika’s van drie verschillende rassen: Waltz, Maranello en Morraine. De rode paprika

is ons hoofdproduct”, vertelt Eleonore. “We hebben een oude kas van ruim 30 jaar, waar te weinig rendement uit de oogst van de rode paprika’s wordt gehaald. In die kas hebben we ervoor gekozen om de teelt te vervroegen en groene paprika’s te plukken”, aldus Eleonore.

In maatschap Samen met haar ouders en twee broers zit Eleonore in maatschap. “Het bedrijf wordt volledig gerund door mij en mijn broers. Mijn vader heeft een nevenactiviteit in de sector waardoor hij alleen een adviserende rol in het bedrijf heeft. Doordat onze ouders geen sturende rol hebben op de werkvloer, zijn wij vrij om het bedrijf te runnen naar onze ideeën

dat we duidelijke afspraken maakten. Deze afspraken, zoals geen partners in het bedrijf, zijn notarieel vastgelegd”, vertelt Eleonore. “Over al deze afspraken hebben we samen met onze boekhouder heel bewust nagedacht.”

Persoonlijke test Ook hebben Eleonore en haar broers een persoonlijke test gedaan, om te kijken of er toekomst was om samen een bedrijf te runnen. “Voordat we in maatschap gingen, hebben we allemaal met een specialist om tafel gezeten om onze eigenschappen op een rij te zetten. De specialist heeft verschillende tests gedaan om uiteindelijk te kijken wat onze kernkwaliteiten waren en of wij met elkaar in het bedrijf pasten”, vertelt Eleonore. “Uit die persoonlijke test kwam naar voren dat wij ieder een eigen, andere passie in het bedrijf hebben en dat die passies heel goed op elkaar aansloten.”

Verschillende passies

edrijf en wensen. Dit heeft onder andere geleid tot grotere arbeidsbesparing door efficiënter te werken”, vertelt Eleonore.

Duidelijke afspraken Door haar zes jaar ervaring bij LTB Accountants en Adviseurs, weet Eleonore wat er mis kan gaan op een tuinbouwbedrijf. “Toen wij in de firma traden, was één van mijn eisen

Die verschillende passies komen terug in de taakverdeling: “Ik zit voornamelijk op kantoor, waar ik verantwoordelijk ben voor de financiën, personele administratie en de verkoopadministratie. Mijn oudste broer houdt zich bezig met de teelt, afzet en de energie en mijn jongste broer stuurt het personeel aan en regelt de techniek.”

Jonge honden Bij firma Hendriks werken negen vaste medewerkers en afhankelijk van het seizoen 25 tot 45 oproepkrachten. “Voor de vaste medewerkers, die allemaal meer dan 25 jaar werkzaam zijn in het bedrijf, was de overname even wennen. Niet omdat we zo jong zijn, maar omdat wij, jonge honden, met veel frisse en vernieuwende ideeën kwamen.”

Zware tijden De paprikasector verkeert op dit moment in zware tijden. “Er zijn te veel spelers in de markt. Daarmee bedoel ik niet te veel telers, maar te veel handelaren die de touwtjes in handen hebben.” Om krachten te bundelen met paprikatelers in het land, is Hendriks aangesloten bij telersvereniging PaprikaNL.

“PaprikaNL is sinds 1 januari jl. aangesloten bij FresQ Freshconneqt. Het areaal onder de vlag van FresQ is verdubbeld waardoor een betere samenwerking tussen telers mogelijk is. We staan aan de start van het nieuwe seizoen dus gaan met goede moed het oogstseizoen in.”

“Als vrouw ben ik heel trots dat ik het bedrijf ga overnemen” “We staan op scherp” Door de zware tijden staat de familie Hendriks op scherp in het bedrijf. “Op verschillende terreinen, denk aan kosten en arbeidsbesparing, worden prestaties gemeten en daar spelen we op in met de bedrijfsvoering.” De resultaten worden continu bijgehouden en later door Eleonore gepresenteerd aan de medewerkers. “Ik laat in grafiekvorm zien welke stappen we met het personeel hebben gemaakt en wat de resultaten daarvan zijn. Zo hebben we inmiddels door mechanisatie en creatieve oplossingen al heel wat arbeidsuren bespaard.”

Trots “Als vrouw ben ik heel trots dat ik met mijn broers het bedrijf van mijn ouders ga overnemen”, vertelt Eleonore. “Als vrouw wordt het je niet makkelijk gemaakt in de agrarische sector, mannen worden eerder geaccepteerd.” Onder de mannen weet Eleonore zich goed te redden. “Soms proberen ze scherpe vragen te stellen over bijvoorbeeld de teelt, maar daar ben ik inmiddels wel aan gewend.”

Postief De toekomst is voor Eleonore heel moeilijk te voorspellen. “Ik heb een jaar goed gedraaid in het bedrijf en vier jaar met verlies. Ik hoop natuurlijk op betere tijden, maar ben er ook van overtuigd dat we in deze tijden heel veel leren. We zijn continu op zoek naar nieuwe mogelijkheden en blijven bewust en creatief nadenken over de te maken keuzes.”

Tuinbouwbedrijf Hendriks

In het Zuid-Hollandse Leidschendam teelde de opa van Eleonore tomaten, sla en komkommers. Als jongste van zes kinderen nam de vader van Eleonore op zijn zeventiende het ouderlijk bedrijf over, waarna hij zich ging specialiseren op de teelt van tomaten. Het bedrijf in Leidschendam werd uitgekocht voor woningbouw en een nieuw bedrijf in Berkel en Rodenrijs werd aangekocht. De tomatenteelt veranderde in een paprikateelt. Tien jaar na deze verandering besloot de broer van Eleonore om, afzonderlijk van het familiebedrijf, een eigen paprikateelt te starten. Nadat het ouderlijke bedrijf voor de helft werd opgekocht voor inrichting van natuur en Eleonore en haar broers aangaven het bedrijf voort te willen zetten, heeft de familie Hendriks de keus gemaakt om een geheel nieuwe locatie neer te zetten in Berkel en Rodenrijs. Firma Hendriks teelt nu rode en groene paprika’s op drie vestigingen van totaal 12,1 hectare.

BNDR

thema

Eleonore H e 29 jaarndriks Pap Berkel reikn ateler in Lid van T Rodenrijs jongeren Ouinbouwostland

leden

bedrijfsovername:

Jonge boeren en tuinders over hun Robin van der Knaap | HAJK | Kamerplanten “Het ouderlijk bedrijf overnemen is een bepaalde vorm van gezonde ambitie”

Maartje van de Beek | GAJK | Melkveehouderij “De passie die ik heb, gebruik ik voor een waardige toekomst van het bedrijf”

Sietze Postma | AJF | Melkveehouderij “Mijn voorkeur: samenwerken, dan in maatschap en uiteindelijk het bedrijf overnemen” Wouter Janssen | LAJK | Sierteelt “De vrijheid van het ondernemerschap spreekt mij aan”

Rob ter Haar | FAJK | Akkerbouw "Het belangrijkste bij bedrijfsovername is wederzijds vertrouwen"

Wouter Oosterhof | AJF | Melkveehouderij “Ik ben jong, dynamisch en in voor nieuwe ontwikkelingen in de landbouw”

Marloes van Avendonk | BAJK | Pluimvee “De vrijheid en het gevoel dat je echt voor jezelf werkt, dat spreekt mij aan”

Rick Vermue | GrAJK | Akkerbouw “Ook na de overname moet er ruimte zijn om te ondernemen” Patrick Classens | LAJK | Varkenshouderij “Zorg dat alles omtrent de bedrijfsovername open wordt besproken met familie”

Bram Otten | DAJK | Melkveehouderij “Een droomovername is een overname zonder financiële en sociale problemen” 16

BNDR

Frans Veul | HAJK | Bollenteelt “Hé pa, mijn beurt!”

Het aloude spreekwoord luidt: ‘boer worden is een gunst, boer blijven een kunst’. Tegenwoordig gaat dat spreekwoord als volgt: ‘boer worden omdat je het kunt en boer blijven, geen ambtenaar/regels/groene burger die het je gunt’. Vandaar dat er tegenwoordig zo weinig agrarische bedrijfsopvolgers zijn. Ik hoorde dat 8 op de 10 bedrijven geen opvolger heeft. Dat is best pittig. Als ouder ben je heel je leven met je ziel en zaligheid bezig om een mooi bedrijf op te bouwen, met mooie ideeën, passies en de nodige ups en downs. Wordt bedrijfsopvolging in Nederland, door allerlei regels, marktdruk, crises, voor jongeren zo moeilijk gemaakt dat ze liever voor een ander bedrijf gaan werken. Daar ben je mooi klaar mee, als je als ouder/grondlegger van het bedrijf geen zekerheid hebt in de opvolging. Maar ligt het aan ‘Nederland’? Wel een beetje, maar niet helemaal. Waaraan dan wel? Aan de verhuftering van sommige jongeren: te makkelijk over dingen denken en nergens moeite voor willen doen. Als ik om me heen kijk, willen de jongeren van tegenwoordig steeds meer: heel weinig voor heel veel geld. Dat is in de agrarische sector nog niet altijd even makkelijk gebleken, dus blijven jongeren studeren, want dan krijgen ze een, makkelijk geregelde, studiefinanciering. Maar de toekomst zal uitwijzen wie het bij het rechte eind heeft. Uiteindelijk als je je best maar doet in wat je doet, dan maakt iedereen altijd de juiste keuze.

aLette

Bedrijfovername

Alette van der V heeft met haar ouelden (23) glastuinbouwbedrijf ders een potplanten en zaadmet paprika’s, Drentse Klazienav teelt in het column schrijft zeeen. In deze bezighoudt op haarwat haar bedrijf.

Budget Jonge Landbouwersregeling 2012 vergroot BeDRIJFsoVeRName

Ook dit jaar richt NAJK zich weer op de Jonge Landbouwersregeling, een regeling die jonge ondernemers na bedrijfsovername de mogelijkheid biedt het bedrijf te kunnen blijven ontwikkelen. De Jonge Landbouwersregeling was in de afgelopen jaren een groot succes. Dit is bewezen door Bureau Bartels dat in 2010 een evaluatie van de regeling heeft uitgevoerd in opdracht van het ministerie van EL&I, maar ook door het enorm aantal aanvragen in 2011. Jonge agrariërs dienden in 2011 massaal een aanvraag in voor de Jonge Landbouwersregeling, waardoor er totaal 15 miljoen euro nodig was om aan alle aanvragen te voldoen, zo’n 7 miljoen euro meer dan het ministerie van EL&I had begroot.

hogen voor 2012 en de jaren die volgen. Hou de website www.najk.nl en www.bedrijfsovernameportal.nl in de gaten om op de hoogte te blijven van de Jonge Landbouwersregeling.

Contact

Heb jij op- of aanmerkingen voor de Jonge Landbouwers-regeling stuur dan een mail naar Ramon (rklaassens@najk.nl).

Beeld: Henk van Ruitenbeek

Het succes van de Jonge Landbouwers-regeling

Evaluatie Jonge Landbouwersregeling 2011 Binnenkort gaat NAJK met Dienst Regelingen de regeling van 2011 evalueren. Tijdens deze evaluatie wordt ook naar de Jonge Landbouwersregeling voor 2012 gekeken. Het beschikbare budget voor de Jonge Landbouwersregeling van 2012 is vastgesteld op 5,3 miljoen euro. Dit is, met dank aan CDA en VVD, 2,4 miljoen euro meer dan begroot. NAJK is gezien de vele bezuinigingen tevreden met deze budgetverhoging, maar gaat in de evaluatie uiteraard kijken naar meer mogelijkheden om het budget te verBNDR

ouD

Bedrijfsgegevens: Alle en Gretha de Vries Over vijf jaar in maatschap met zoon Rakesh Terzool 70 melkkoeien 50 hectare grasland

Tekst en beeld: Ellen van den Manacker

bewuste keuze

“het moet een

van Rakesh zijn om het bedrijf op te volgen” Zit agrarisch ondernemerschap in de opvoeding of in de genen? Melkveehouders Alle (55) en Gretha (53) adopteerden zevenentwintig jaar geleden Rakesh uit India. Hij groeide op in het Friese Langweer op het melkveebedrijf van zijn vader en oom. Elf jaar geleden zijn Alle en Gretha met het bedrijf verhuisd naar Terzool. Na een MBO- en HBO-opleiding richting dieren veehouderij en een baan in de melkveesector, heeft Rakesh besloten om het melkveebedrijf van zijn ouders over vijf jaar over te nemen. India Alle: “Toen Rakesh vier maanden oud was, hebben we hem uit India geadopteerd. Hij komt uit de deelstaat West-Bengalen. Je zou het niet zeggen, maar India is ’s werelds grootste melkproducent.” Rakesh: “Zelf ben ik twee keer in India geweest. We zijn er een keer geweest met de hele familie en ik ben er een keer geweest voor een schoolproject. In India heb ik verschillende melkveebedrijven bezocht. Daar zit een groot verschil in het formaat van de bedrijven. Je hebt kleine boeren die zes koeien hebben, maar er zijn ook grote bedrijven met wel 200 tot 1000 koeien.” Alle: “Zoals wij hier 75 jaar geleden de pacht18

BNDR

constructie hadden, zo hebben ze dat nu in India. De rijke mensen kopen kavels en zetten een bedrijf neer. Indiase boeren kunnen het bedrijf dan weer pachten.”

Verhuisd Gretha: “Voorheen had Alle samen met zijn broer een melkveebedrijf in Langweer. Elf jaar geleden hebben we besloten om de bedrijven te splitsen zodat elke familie haar eigen toekomst van het bedrijf kon inkleuren.” Alle: “Wij hebben toen gekozen voor een bedrijf aan de rand van het dorp Terzool. Hierdoor moeten we rekening houden met de inwoners van Terzool. Zo proberen we bijvoorbeeld om geluidsoverlast te beperken en houden we

rekening met de buurt als we mest uit gaan rijden.” Gretha: “Er is veel nieuwsgierigheid vanuit het dorp en ze komen zeker wel eens kijken. Maar we krijgen geen klachten, waarschijnlijk omdat we rekening met elkaar houden.”

Zekerheid Gretha: “Afgelopen jaar hebben we een nieuwe kap over de stal heen gebouwd. Onder andere omdat er asbest zat in de vorige kap, maar ook omdat de koeien nu in een geïsoleerde stal staan.” Alle: “Nu we weten dat er een opvolger is, zijn er zeker een aantal dingen veranderd. Ik hou altijd in mijn achterhoofd dat het bedrijf over

NIeuw

Rake Verkoopshbude Vries en KAM- itendienst PAS Mest coördinator bij op BV / 27slagsystemen ja Lid van A JF Mid aFr ryslân

“Ik ben er trots op dat ik een

boerenzoon

ben”

en verzorgen. Ik ken de sector en ik leer veel door op verschillende plekken in het werkveld te zitten. Ik zie verschillende denkwijzen van boeren, waar ik veel van leer. Daarnaast bouw ik met mijn werk een groot netwerk op, waar ik veel aan heb in ons eigen bedrijf.”

tien jaar ook nog rendabel moet zijn. Zo zijn we in overleg met Rakesh bezig met een proef, opgezet door de plaatselijke natuurorganisatie. De proef streeft naar een perfect mengsel voor voer voor de koeien en tegelijkertijd een goede basis voor een weidevogelgebied en andere insecten, zoals de bij die met uitsterven wordt bedreigd. Studenten van Van Hall Larenstein in Leeuwarden onderzoeken in hoeverre het mengsel geschikt is voor koeien, vogels en insecten.” Alle: “Bij vernieuwingen in het bedrijf proberen we heel bewust naar de toekomst van het bedrijf te kijken. Maar investeringen, zoals de nieuwe kap, doen we ook voor onszelf, daar hebben wij de aankomende jaren ook een bepaald werkgemak van.”

Opvolger Rakesh: “De afgelopen jaren moest er een duidelijke beslissing komen over de bedrijfsovername. Zelf wilde ik graag kijken in het bedrijfsleven en die kans heb ik gekregen. Ik werk nu in de verkoop en administratie bij PAS Mestopslagsystemen.” Rakesh: “Inmiddels weet ik het zeker: ik wil het bedrijf van mijn ouders overnemen. Natuurlijk wordt het hard werken, maar ik streef ernaar om alles goed op een rij te hebben en mijn eigen boterham ermee te verdienen.”

Gretha: “De bedoeling is dat Rakesh nog een aantal jaar buitenshuis werkt en dan het bedrijf gaat overnemen.” Rakesh: “Mijn fulltime baan en de boerderij gaan nu nog perfect samen. Er kan geschoven worden in de drukke periodes. Melkveehouders zijn dan druk en zitten niet te wachten op mijn praatje. In die tijd is het thuis ook druk en kan ik prima thuis werken.”

Verschil Rakesh: “Vroeger was ik altijd op de boerderij te vinden, elke vrije minuut en elke vakantie. Dat mis ik wel met een vaste baan. De vrijheid om even langs te gaan. Nu heb ik alleen de weekenden en de drukke zomerdagen. Als mijn ouders op vakantie zijn, neem ik het bedrijf helemaal over. Ik vind het heerlijk om in de vakanties weer op het bedrijf te zijn.” Rakesh: “Er zit een groot verschil tussen een eigen melkveebedrijf en een commerciële baan. In het commerciële vak ben je bezig voor een ander. Een eigen bedrijf geeft meer vrijheid. Je bent er altijd mee bezig, maar het is wel je eigen bedrijf dat je zo gezond mogelijk probeert voort te zetten.”

Melkveesector Rakesh: “In mijn baan heb ik specifiek gekozen voor de melkveesector. Mijn passie in deze sector ligt bij de combinatie van dieren, melken

Opvallende boer Rakesh: “Ik ben er trots op dat ik een boerenzoon ben en ik praat ook nog eens Fries. Ja sommige mensen kijken er raar van op. Ze verwachten het niet. Maar de reacties zijn altijd positief en leuk.” Gretha: “Het agrarische ondernemerschap zit gewoon in Rakesh. Je zou zeggen dat het door de opvoeding komt, maar niet iedereen die op een boerderij is opgegroeid wil het bedrijf overnemen.” Alle: “Het moet een bewuste keuze van Rakesh zijn om het bedrijf over te nemen. Het is zeker geen verplichting. Daarom vinden wij het een goede keus dat hij eerst buiten de deur wilde werken, om ook te kijken hoe dat is.”

Taakverdeling Alle: “Gretha en ik runnen het hele bedrijf. Rakesh helpt in de weekenden, maar zit nog niet in maatschap. Over vijf jaar, als Rakesh in maatschap komt, gaan we afspraken op papier zetten en een taakverdeling maken.”

Toekomst Alle: “Het eerste doel in ons bedrijf is een goed inkomen. Een inkomen waarin omvang niet van belang hoeft te zijn. Dit willen we ook meegeven aan Rakesh. Openstaan voor ontwikkelingen, met veel plezier op het bedrijf bezig zijn en zorgen voor gezonde koeien.” BNDR

Een betrokken sponsor en ervaren adviseur in één Bij Alfa hebben we iets met jonge ondernemers in

Bij Alfa heb je te maken met adviseurs die je passie

de agrarische sector. Daarom zijn we stersponsor van

delen. En die ook graag hun kennis met je delen.

NAJK. En we hebben ook iets vóór jonge onderne-

Maak gerust een afspraak.

mers: een compleet pakket aan diensten. We helpen je op weg, nemen alle administratieve zaken uit

www.alfa-accountants.nl

handen en zijn er om je continu te wijzen op verbeterpunten.

.najk w w w

De ondernemende mens centraal 6-2-2012 16:40:52

π belangstelling voor mensen π

belangstelling voor natuur π wil groei en ontwikkeling

nieuwsgierig π ondernemend

Agrotechniek & Kennismanagement Bloemsierkunst Groen Zorg en Onderwijs Natuur & Communicatie Paardenhouderij Recreatie- & Gezelschapsdieren Tuin & Landschap Tuinbouw/Akkerbouw Voorlichtingsdag 2 juni

Veehouderij & Kennismanagement Voeding & Communicatie

Herken jij jezelf hierin? Vul dan je eigen toekomst in bij Stoas Hogeschool. Voor een carrière in het (groene) onderwijs of bedrijfsleven.

Paardensport

? d i l n e e g g No .nl

AlfaAccountants

Binder februari 185x124_fc.indd 1

Volg ons:

Alfa is stersponsor van NAJK. We zijn vooral actief in de agrarische sector en in het midden- en kleinbedrijf. Met ruim 850 professionals en 31 vestigingen zijn we thuis in elke regio van Nederland.

ENI

www.stoashogeschool.nl

Familiekwesties in de landbouw

95% van de gestrande bedrijfsovernames wordt veroorzaakt door relationele problemen 95% van de gestrande bedrijfsovernames wordt veroorzaakt door relationele problemen. Emoties gepaard met communicatie. Iedereen kan de vinger op de zere plek leggen. Maar wat kunnen we eraan doen? Familiedeskundige Else-Marie van den Eerenbeemt is gespecialiseerd in familiekwesties in de landbouw en geeft raad om familiekwesties in de landbouw te vermijden.

Tekst: Ellen van den Manacker Wat maakt familieverhoudingen zo interessant? “Familie is de enige band die tegen dood en scheiding bestand is. Lang na de dood van een ouder blijven ze een rol spelen. Familiebanden zijn levenslang. Ze hebben veel meer invloed op mensen dan ze denken. Broers en zussen zijn de getuigen van je leven. Zij kunnen vertellen wanneer jij je eerste stapjes zette en hoe het bedrijf er vroeger uit zag. Een gekozen relatie kan altijd ophouden, iemand kan je ex worden. De band met familie loopt door verschillende generaties en is veel sterker.” Zijn agrarische families anders dan stadse families? “Agrarische gezinnen hebben veel verbondenheid. De kracht van een boerengezin is dat ze een gezamenlijk belang hebben: het familiebedrijf. Kinderen maken het bedrijf vanaf de borst mee, dat geeft een hele grote samenhang. De structuur van landbouwfamilies is anders dan bij stadse gezinnen, omdat er gewerkt en geleefd wordt op het bedrijf. Generaties zijn ook heel belangrijk in familiebedrijven. Een familiebedrijf heeft heel veel geschiedenis, waardoor verplichtingen groter worden.” Wat voor verplichtingen? “De verwachting dat een bedrijf voortgezet wordt door de volgende generatie. Een kenmerk van een agrarisch bedrijf is dat er veel dubbele boodschappen zijn. Ouders willen hun kinderen vrij laten in de keuzes die ze maken, kinderen hoeven het bedrijf niet over te nemen, maar diep in hun hart zouden ze het jammer vinden en zijn ze teleurgesteld als het bedrijf geen opvolger heeft. Het is kwetsbaar om zoiets uit te spreken.” Generaties zijn dus heel belangrijk in agrarische families? “Generaties zijn heel belangrijk in de landbouw. Generatieconflicten zijn daarom ook aanwezig. De vader weet vaak hoe het moet, hij heeft het van zijn eigen vader geleerd en dan komt zijn

kind aan met computergestuurde technieken. De oude generatie vindt die flauwekul niet nodig, maar vergeet dat de nieuwe generatie heel anders is opgeleid. Dat is een soort van verbittering. De oude generatie vindt dat de nieuwe generatie van hen moet leren. Geef de nieuwe generatie de ruimte en als nieuwe generatie geef je ouders erkenning. Zij zijn ten slotte diegenen die met eigen handen een prachtig bedrijf voor jullie hebben opgebouwd.”

“De kracht van een boerengezin is dat ze een gezamenlijk belang hebben: het familiebedrijf”

de bedrijfsovername? Praten over emoties is moeilijk, maar kan uiteindelijk veel opleveren.” Wat is uw advies voor landbouwfamilies om wringing te voorkomen? “Iedereen moet gehoord worden, voordat er grote beslissingen vallen. Ook de broer die in Australië woont, ook de zus die onderwijzeres is. Wat willen zij met het bedrijf, wie vinden ze geschikt als opvolger. Iedereen moet zijn zegje gedaan hebben. Dingen worden vaak niet uitgesproken en kinderen worden niet betrokken bij grote beslissingen. Terwijl elk kind veel waarde hecht aan het bedrijf omdat het van kleins af aan hun leefwereld en realiteit was. Als ze het gevoel hebben niet gehoord te worden, of het gevoel dat de bedrijfsopvolger in alles wordt voorgetrokken, dan kunnen die kinderen later dwars gaan liggen en dan zeggen: ‘ja maar, mij is niks gevraagd’.”

Wat zijn nog meer familiekwesties die spelen in de landbouw? “Schoonfamilie. De zoon vindt een leuke vrouw, trouwt ermee en ze gaan samenwonen op het ouderlijk bedrijf, waar pa en ma ook nog wonen. Er ontstaan spanningen tussen schoondochter en schoonmoeder. De zoon doet er niets aan, hij wil geen partij kiezen. Soms wordt dit zo’n grote kwesties, dan moet er partij gekozen worden, wat onmogelijk is. Mijn advies hierin is: laat schoonmoeder en schoondochter wat ondernemen buiten het bedrijf om, of laat ze het samen uitpraten.” Zijn boeren te nuchter om te praten over gevoelens? “Boeren worden als nuchter neergezet, maar ik zie ze niet zo. Als het gaat om hun familie en het bedrijf dan zijn ze heel emotioneel. Ik kan dat onderschrijven. Wat mij wel opvalt is dat ze emoties niet laten merken. Een moeder vertelde mij dat ze altijd huilend tussen de koeien liep, maar niets liet zien aan haar familie. In agrarische families wordt weinig gepraat over emoties. In mijn lezingen ‘familiekwesties in de landbouw’ ga ik hier op in door te wijzen op de kracht en de kwetsbaarheid. Is het verkeerd als uw dochter uw emoties ziet? Is het erg om te vertellen dat vader ’s nachts wakker ligt van

Else-Marie van den Eerenbeemt (65) is specialist op het gebied van familieverhoudingen. Ze geeft consulten aan onder andere familiebedrijven. Ze is docent aan verschillende Hogescholen en instellingen, ze geeft lezingen, workshops en schreef verschillende boeken over familiekwesties (‘Door het oog van de familie; liefde, leed en loyaliteit’ en ‘De Liefdesladder’)

BNDR

MaïsChallenge

41 deelnemers gaan in de MaïsChallenge dit jaar de strijd met elkaar aan om het hoogste rendement uit hun maïsteeltte halen.

aftrap in Giesbeek

Volg de MaïsCha lle ook via de websitenge van NAJK www.najk.nl en T: wit #MaisChallenge. ter:

NAJK en het zaaizaad- en veredelingsbedrijf Limagrain hebben op 23 maart jl. het ofﬁciele startschot gegeven voor de MaïsChallenge. Dat gebeurde op het melkveebedrijf De Genders van de familie Weijers in Giesbeek in aanwezigheid van bijna alle deelnemers. Voorzitter Wilco de Jong nam op symbolische wijze het eerste maïszaad in ontvangst. Sjaak Weijers is één van de 41 jonge veehouders die komend seizoen de uitdaging aan gaat om meer uit de snijmaïsteelt te halen: “Wij willen mede met het oog op 2015 weleens weten of we hier op de rivierklei met onze ruwvoervoorziening op de goede weg zijn en of we de opbrengst en kwaliteit van een hectare maïs nog verder kunnen opschroeven. Toen we hoorden dat Limagrain hiervoor de allernieuwste genetica in de vorm van het nog in beproeving zijnde ras LG 30.224 beschikbaar stelt, was de keuze om mee te doen gauw gemaakt. Zoals het er nu naar uitziet maakt deze maïs volgend jaar zijn opwachting in de Rassenlijst met de allerhoogste VEM-opbrengst.”

Satelliet kijkt mee Ruwvoerspecialisten van Limagrain legden in Giesbeek de spelregels rondom de MaïsChallenge uit. In mei en september zijn er fysieke beoordelingsrondes in het gewas en tussentijds houden de deelnemers teeltrappor22

BNDR

tageformulieren bij. De groei van het gewas wordt bovendien nauwlettend gevolgd door de satelliet. Via Mijnakker.nl zijn alle percelen in beeld en kunnen opbrengstprognoses gedaan worden. Via een masterclass ‘oogsttijdstipbepaling’ in september krijgen betrokkenen de nodige bagage mee als het gaat om het kiezen van het juiste moment van hakselen. Daarna worden de kuilmonsters onder de loep genomen om te zien hoe het met de voederwaardekwaliteit gesteld is. In december ronden we af met de einduitslag en prijsuitreiking.

Tips & tricks Zover is het nog lang niet. Eerst wacht binnenkort de inzaai, het feitelijke begin van de competitie. Om dit alles in zo goed mogelijke banen te leiden, kregen de deelnemers aan het eind van de bijeenkomst nog wat praktische tips & tricks mee aangaande zaaibedbereiding, pHtoestand van de grond, bemesting en onkruidbeheersing in die belangrijke startfase.

NAJK-voorzitter én MaïsChallenge-deelnemer Wilco de Jong ontvangt de eerste zak maïszaad uit handen van Jos GrootKoerkamp, manager veehouderij Limagrain Nederland.

“Met ROP ben ik op persoonlijk vlak verder gekomen”

opvolger met perspectief Tekst: Ellen van den Manacker Vanaf het moment dat Gert Jan Sikkens (30) uit het Drentse Westdorp kon praten en lopen wist hij al dat hij boer wilde worden. Na een studie aan de middelbare landbouwschool in Emmen is Gert Jan dan ook met 21 jaar op de teller in maatschap gegaan met zijn ouders. Het bedrijf dat toen bestond uit een melkveetak en een fokzeugentak is inmiddels succesvol gespecialiseerd op de melkveetak, met dank aan het Rabo Opvolgers Perspectief.

Het spiegelgesprek Het Rabo Opvolgers Perspectief (ROP) begon voor Gert Jan met een spiegelgesprek. “Via internet kreeg ik twee vragenlijsten opgestuurd, die ik naar eigen waarheid zo goed mogelijk moest invullen.” De resultaten van deze vragenlijsten nam organisatiedeskundige Anton de Boer mee in zijn gesprek, waarin hij in feite de jonge ondernemer een spiegel voorhoudt. “Met een gezonde wedstrijdspanning ben ik dit gesprek ingegaan. Het is en blijft een heel persoonlijk gesprek. Maar het was uiteindelijk een leuk en ontspannen gesprek in een informele sfeer. Anton brengt het heel leuk”, vertelt Gert

Jan. Naar aanleiding van het spiegelgesprek en de vragenlijsten maakt Anton een rapport. “Hierin werden mijn kwaliteiten, maar ook mijn valkuilen beschreven. Die valkuilen, of verbeterpunten zoals Anton het noemt, worden in het rapport getackeld door een soort ‘handleiding’.”

Wegwijs in de ﬁnanciën Na het spiegelgesprek is Gert Jan om tafel gaan zitten met zijn ouders om de financiële scan in te vullen. “De financiële scan maakt wegwijs in het financiële plaatje van het bedrijf. Naast het inzicht in de financiële stromen in ons bedrijf, hebben we in de financiële

Rabo Opvolgers Perspectief

“ROP is een speciaal programma voor agrarische opvolgers die twee tot vijf jaar voor hun daadwerkelijke overname zitten”, aldus Carla Veenman, Marketing Manager Rabobank Nederland. “Gedurende het ROP ontwikkelt de opvolger een eigen strategie die inzicht geeft in de plannen voor het bedrijf.” ROP bestaat uit drie onderdelen: Spiegelgesprek “Persoonlijke kwaliteiten vormen de basis voor de overname en de ontwikkeling van het bedrijf. Aan de hand van een persoonlijke vragenlijst en een één-op-één ‘spiegelgesprek’ met organisatiedeskundige Anton de Boer, komt de agrarische jongere achter zijn persoonlijke kwaliteiten en valkuilen. Na afloop van het spiegelgesprek ontvangt de bedrijfsopvolger een persoonlijk adviesrapport.” Financiële Scan “De financiële scan is een digitale tool. In deze tool maakt de bedrijfsopvolger de balans op van het bedrijf. Kosten en opbrengsten worden naast elkaar gezet en verschillende scenario’s kunnen in deze tool financieel getest worden. Het maakt voor de agrarische jongere inzichtelijk waar de geldstromen zitten in het bedrijf en wat rendabel is. Uiteindelijk volgt uit de financiële scan een gesprek met de bank over wat realistisch is en wat niet.” Rabo Opvolgers Training “In deze vijfdaagse training, verspreid over tien weken, gaan tien agrarische opvolgers werken aan een eigen bedrijfsstrategie en een actieplan om die strategie te realiseren. Hierin wordt rekening gehouden met de persoonlijke kwaliteiten uit het spiegelgesprek en de financiële situatie, zoals die uit de financiële scan is gekomen. Na het afronden van ROP gaat de opvolger zelf verder met de strategie en zijn actieplan.”

scan ook gespeeld met getallen. Ideeën die we hadden voor de toekomst, hebben we gelijk financieel getoetst”, vertelt Gert Jan.

“Het verbreedt je horizon” Afgelopen januari stapte Gert Jan, samen met tien andere aanstaande agrarische bedrijfsopvolgers uit Borger en Emmen, uiteindelijk de vijf trainingsdagen in. “We waren met elf personen die een mix vormden van akkerbouwers, melkveehouders en zelfs één loonwerker. Deze mix vond ik heel verfrissend. We hadden het niet alleen over de toekomst van de melkveebedrijven, maar ook van andere sectoren. Dat verbreedt je horizon”, vertelt Gert Jan.

Missie, visie en strategie In de vijf trainingsdagen wordt dieper ingegaan op het ontwikkelen van een missie, visie en strategie voor het eigen bedrijf: “Elke trainingsdag werd er ingegaan op een ander aspect, bijvoorbeeld op mijzelf als ondernemer, maar ook op ontwikkelingen in de omgeving.” Op de laatste trainingsdag moest deze strategie gepresenteerd worden. “De strategie die ik tijdens ROP heb uitgestippeld, is er een waar we al mee bezig waren op het bedrijf. Tot vorig jaar hadden wij een tak fokzeugen. Die tak hebben we afgerond en we gaan ons nu richten op een uitbreiding tot 100 melkkoeien. Het bedrijf wil ik uiteindelijk alleen kunnen rondzetten.”

“Een bevestiging van wie je bent” “Met ROP ben ik voornamelijk op persoonlijk vlak verder gekomen: het was een bevestiging van wie ik ben en wat ik doe. Aan het eind van de rit kregen we een persoonlijk rapport met een overzicht van wie ik ben als ondernemer, maar ook mijn strategie die ik helemaal heb uitgedacht voor het bedrijf, geschreven en meegedacht door onafhankelijke personen.” Wil je meer weten over het Rabo Opvolgers Perspectief, ga dan naar de website www.rabobank.nl/ agrarisch of neem contact op met jouw accountmanager van de Rabobank.

BNDR

LAJK’ers op

Armeense bodem

Op 16 maart verwelkomde de Armeense boerenorganisatie FAA-ULE de Limburgse Willie Peters, Sjef Classens en Philip Lenears in de Armeense hoofdstad Yerevan. FAA-ULE heeft sinds een paar jaar een samenwerkingsverband met LAJK, onder begeleiding van Agriterra. De organisatie is nog maar tien jaar jong en telt nu ruim 1400 leden waarvan er nog geen 170 jonger zijn dan 35 jaar. Veel jongeren gaan liever in Moskou werken en de jongeren die wel boer willen worden krijgen moeilijk toegang tot leningen en advisering. FAA-ULE probeert dit tij te keren en ontwikkelt daarom in samenwerking met LAJK activiteiten gericht op jongeren om daarmee Armeense jonge boeren aan te zetten tot innovatief ondernemerschap. Volg dit project ook op Twitter: @NAJK_Int @Agriterra

AJF-project ‘Klimaat

Op twee interessante bedrijven, Kelstein Greencirclefarming in Hallum en de Betonpleats in Oudemirdum, is het AJF-project ‘Klimaat neutraal produceren’ van start gegaan. Dit zijn twee leuke voorbeelden van bedrijven waar op praktische wijze met de manier van produceren wordt ingehaakt op vragen rondom het klimaat. Dit met aandacht voor de kringloop, duurzaamheid en energie opwekken. Tijdens een workshop van FrieslandCampina zijn concreet de energiebesparingsmogelijkheden op de melkveehouderijbedrijven van een tiental ondernemers tegen het licht gehouden. Inmiddels hebben de eerste afdelingen gebruik gemaakt van het aanbod om bijeenkomsten (avonden, excursies en het remmen met gassenspel) met een expert te organiseren onder leiding van een lid van de werkgroep. Ook de eerste aanmeldingen voor de praktijknetwerken zijn binnen. Zie voor meer informatie www.ajfriesland.nl/projecten/klimaatneutraal-produceren

BAJK-dag:

‘Jonge boeren verdienen hun eigen toekomst!’

Platteland in actie voor WarChild!

Op zoek naar positieve PR voor jouw AJK, iets doen voor een goed doel, of gewoon een keer wat anders? Doe dan mee met Friends4Good, the Battle! Het draait allemaal om de vraag wie het meeste geld weet binnen te halen voor WarChild. Je bent vrij in de organisatie van inzamelacties: of je nu een nieuwe activiteit organiseert of een bestaande een beetje aanpast: fooienpot bij de ingang, entreeprijs trekkertrek iets omhoog (en de opbrengst naar WarChild) of je maakt van een schuurfeest een benefietconcert. Gaat jouw AJK de uitdaging aan? Geef je dan op via www.friends4good.nl! Het platteland kan meer dan je denkt!

neutraal produceren’

Nieuwe voorzitter AJF:

Jorrit Postma Jorrit Postma uit Longerhouw volgde eind vorig jaar Jouke op de Hoek op als voorzitter van AJF. Als jongen uit de Flevopolder is hij in Friesland op een familiebedrijf terechtgekomen. Hij heeft het melkveehouderijbedrijf zelfstandig voortgezet met 75 koeien. Jorrit hoopt binnen AJF het project ‘Klimaat neutraal produceren’ onder de aandacht te brengen bij de leden en afdelingen van de AJF. “Naast dit project wil ik me de komende tijd inzetten met de AJF voor belangenbehartiging en ledenwerving.”

16 maart heeft in het Philipsstadion in Eindhoven de allereerste BAJK-dag plaatsgevonden. Ruim 200 leden en geïnteresseerden zijn op deze dag afgekomen, met als titel ‘Verdien je eigen toekomst’. De dag werd ingevuld door vier sprekers, waarvan de eerste spreker, een duurzaam ondernemer, pleitte voor een betere wereld. Hij ziet op commercieel vlak zeker mogelijkheden voor agrarische ondernemers. Tweede spreker Ruud Zanders gaf tijdens de BAJK-dag aan dat het aangaan van de maatschappelijke dialogen een succesvolle marketingstrategie kan zijn. Dick Veerman, de derde spreker, beaamde dit en gaf aan dat jonge boeren samen duurzame meerwaarde moeten opzetten: “Zorg dat je bijzonder bent of een bijzonder product hebt.” De laatste spreker gaf het volgende mee aan de Brabantse jonge boeren: “Verdiep je in de argumenten van de tegenstander!” Hierna vond een interessante discussie plaats met diverse BAJK-leden met een gevarieerde achtergrond. De jonge boeren waren eensgezind: “Groeien in kwantiteit ib s voor ons geen vereiste. Een goede belegde boterham verdienen wel.”

FAJK om tafel met staatssecretaris Bleker Op 7 maart zaten zes FAJK’ers met staatssecretaris Bleker om tafel. Een interessant gesprek waarin onder andere werd gesproken over het jongerenbeleid binnen het nieuwe GLB, de vergroeningseisen en het stimuleren van jong ondernemerschap. Staatssecretaris Bleker was zeer bereid om te luisteren naar de stem van de jonge Flevolandse boeren. FAJK heeft in het gesprek met Bleker aangegeven dat ze blij zijn dat jonge boeren gehoord worden in het nieuwe GLB, maar hebben ook een aantal kritische punten omtrent het nieuwe GLB op tafel gelegd. Duidelijk werd dat het GLB een zeer complex dossier is: de omstandigheden van de lidstaten zijn zeer divers en het lijkt dan ook onmogelijk om een beleid te maken wat naar ieders wens is. Onze jonge boeren hopen in ieder geval dat er naar hun stem geluisterd zal worden, ook in Brussel! Een uitgebreider verslag van dit interessante gesprek is te lezen op: www.fajk.nl. 24

BNDR

bestuur

Het bestuur van… AJK

Schouwen Duiveland Joeran den Boer (24) is secretaris van AJK Schouwen Duiveland. Na zijn middelbare school heeft hij in Goes de mbo-opleiding Akkerbouw gevolgd. Deze opleiding komt tegenwoordig goed van pas aangezien hij samen met zijn ouders in maatschap zit en met hen een akkerbouwbedrijf runt in Zonnemaire. Waarom zit je in het bestuur van AJK Schouwen Duiveland? “Een aantal jaren geleden was er ruimte in het bestuur en werd ik gevraagd om die ruimte op te vullen. Ik was meteen enthousiast, het leek me erg leuk en interessant om te doen. Wat ik vooral interessant vind is actuele punten voor jongere agrarische ondernemers openbaar te stellen.” Wat is je functie binnen AJK Schouwen Duiveland? “Momenteel vervul ik de functie van secretaris. Binnen deze functie houd ik me voornamelijk bezig met het maken van uitnodigingen. Het organiseren van informatieavonden en uitjes doen we gezamenlijk. Elk bestuurslid organi-

seert een activiteit. Iedereen heeft dus binnen het bestuur zijn hoofdtaken waar hij verantwoordelijk voor is, maar iedereen heeft ook zijn eigen inbreng dus we overleggen veel.” Wat doet AJK Schouwen Duiveland voor haar leden? “We organiseren van oktober tot maart iedere maand een informatieavond en daarnaast organiseren we bedrijfsuitjes naar bijvoorbeeld fabrieken, verwerkingsbedrijven en mechanisatiebedrijven, maar ook gezellige uitjes met de leden. We zijn bijvoorbeeld pas geleden met de Rabobank gaan karten en uit eten geweest. Hier waren we met zo’n 22 leden aanwezig. De oudere leden vinden het vaak fijner om gewoon de krantjes en de BNDR te lezen.”

Wat hoop je te bereiken bij AJK Schouwen Duiveland? “Ik hoop dat AJK Schouwen Duiveland een organisatie blijft die interessante dingen organiseert en bereikbaar kan zijn voor haar leden. Het ledenaantal is een aantal jaren kleiner geweest, maar nu loopt het beter en ik hoop dat dat in de toekomst ook zo blijft.” Wat staat er binnenkort op het programma? “We zijn nu bezig met voorjaarswerkzaamheden, iedereen is druk bezig op het land. Maar voor mei-juni staat er weer een zomerexcursie op het programma: een bezoek aan het bedrijf van één van de leden om de stand van de gewassen te bekijken.”

Bedrijfsovernamesymposium in Drenthe

Geke Enting

nieuwe DAJK-voorzitter

Tijdens de algemene ledenvergadering, woensdag 7 maart, hebben de leden van DAJK Geke Enting gekozen tot hun nieuwe voorzitter. Geke volgt daarmee Martijn Brink op, die tot augustus vorig jaar voorzitter was. De 25-jarige boerendochter zit sinds augustus 2010 in het bestuur van DAJK en heeft tot de ALV de rol van penningmeester op zich genomen. Naast het voorzitterschap wil Geke zich ook sterk maken voor de rol van de vrouw in de agrarische wereld. Afgelopen seizoen is er onder haar leiding al twee keer een succesvolle Ladies Night georganiseerd. Samen met de rest van het bestuur wil Geke er de komende jaren aan werken DAJK nog meer op de kaart te zetten.

Onlangs organiseerde DAJK samen met LTO Noord een symposium met als thema ‘Bedrijfsopvolging: bewuste keuzes’. Bedrijfsovername is een onderwerp dat van groot belang is voor jong en oud, een onderwerp dat het verdient om daar samen bij stil te staan en aan te werken. Het was dan ook een bewuste keuze voor beide partijen om deze bijeenkomst gezamenlijk voor hun leden te organiseren. In haar inleiding benoemde ondernemerscoach Helène Roele (LTO Noord Advies) onder andere de verscheidenheid aan keuzes die gemaakt moeten worden in de verschillende levensfases van iemand en in de relatie tot het proces van bedrijfsovername. Daarna konden de deelnemers workshops volgen over de financiële aspecten, de juridische aspecten of een workshop die inging op communicatie, alles met betrekking tot bedrijfsovernames, waarbij met name de laatste voor verrassende reacties zorgde. De avond werd mogelijk gemaakt door het project Bewust Ondernemen in samenwerking met LTO Noord Advies en de Rabobank.

12 april Ladies Night in Groningen Een heerlijk avondje uit speciaal voor alle vrouwen uit Groningen! Tijdens de Ladies Night kan je deelnemen aan twee workshops. Deze workshops zijn speciaal voor jou samengesteld en hebben als onderwerp ‘kleur je dag’, ‘spuiten en slikken’ (diergezondheid), ‘communicatie’ en ‘buitenhuis werken of niet’. De Ladies Night zal plaatsvinden in Noorddijk op donderdag 12 april van 19.30 – 22.30 uur. Er wordt een eigen bijdrage gevraagd van € 5,-. Wil jij deelnemen aan de Ladies Night? Geef dan voor 10 april je eerste en tweede keus voor de workshop door aan lvanmispelaar@alleskunner.com! Uiteraard is ook je zus, vriendin of buurvrouw van harte welkom! BNDR

www.cahdronten.nll

De ondernemer staat centraal Marijn Schreurs studeert Agrarisch ondernemerschap ,,Mijn keuze voor de studie Agrarisch ondernemerschap was niet zo moeilijk. Ik wil later graag het bedrijf van mijn ouders overnemen. Om een onderneming te kunnen runnen, heb je verschillende competenties nodig en die ik leer ik tijdens deze studie. Mijn vooropleiding, mao, sluit goed aan op deze studie. De modules zijn afwisselend en volledig gericht op het agrarisch bedrijf met een duidelijk accent op de financiële kant van een onderneming. De meerwaarde van deze studie is de perfecte combinatie van theorie en praktijk; voldoende

aandacht voor zowel technische als financiële vakken. Zo moet je bijvoorbeeld de lesstof terugkoppelen naar het eigen bedrijf en krijg je specifieke ondernemerschapsmodules. Na mijn studie wil ik eerst nog een aantal jaar werken bij bijvoorbeeld een bank of accountant.’’

Coco Bruyère kiest voor Dier- en veehouderij ,,De melkveehouderijsector interesseert mij enorm. Kenmerkend voor de studie Dier- en veehouderij is de combinatie van praktijk en theorie. Naast de lessen moet je voor elke module wel een opdracht op een praktijkbedrijf uitoefenen, de theoriekennis doe je op deze manier nog beter op. De meerwaarde van mijn opleiding is dat ik niet alleen kan kiezen voor het ondernemerschap, maar ook voor de richting technisch adviseur of specialist. Je leert veel over het onderzoeken van problemen op de bedrijven en hoe je daarmee om moet gaan. Ondernemers vragen ook vaak om de inzet van studenten voor bepaalde problemen op hun bedrijf. De ondernemers willen de studenten graag iets leren en voor de ondernemers zelf is het weer een voordeel dat ze op de hoogte blijven van de laatste ontwikkelingen in de sector.’’

Arjan Ottens studeert Financiële dienstverlening agrarisch ,,Ik kom niet van een agrarisch bedrijf, maar deze sector interesseert mij enorm. Met deze

studie breng je continu de opgedane financiële en agrarische kennis in de praktijk. De meerwaarde van een afgestudeerde die Financiële dienstverlening agrarisch heeft gevolgd, is volgens mij dat een ondernemer iemand aan tafel krijgt die weet wat er in de markt speelt. Hij kan de risico’s in kaart brengen, is financieel goed onderlegd, kent de belastingfaciliteiten en nog wel het meest belangrijke: een vertrouwenspersoon die de taal van de agrarisch ondernemer spreekt. Na mijn studie wil ik graag bij een accountantskantoor werken en me opwerken tot een agrarisch bedrijfsadviseur. Ook een baan als termijnmarktspecialist of marktspecialist lijkt mij erg interessant.’’

Meer weten?

Kijk op www.cahdronten.nl

De Drieslag 1, 8251 JZ Dronten, tel. 0321 - 38 61 00

strip sudokoe

Vul de puzzel zo in dat in elke rij, in elke kolom en in elk blok van negen vakjes nooit dezelfde koeien staan. De oplossing is de naam van de koe in het gekleurde vakje. Stuur of mail je oplossing v贸贸r 18 mei naar binder@najk.nl of naar: Redactie BNDR Postbus 816 3500 AV Utrecht Vergeet niet je adres te vermelden, want wie weet win jij de heerlijke slagroomtaart die wordt verloot onder de juiste inzendingen! Wim Kas uit Barneveld puzzelde uit dat koe Kirsten de oplossing was van de vorige Sudokoe. Hij heeft daarmee de taart gewonnen.

Bart

Geke

Jorrit

Rob

Wilco

Willem

Sjef

Tom

Anne BNDR

Het wordt helemaal jouw bedrijf. Dat is het idee. Als je het bedrijf van je ouders gaat overnemen, wordt het steeds meer jouw bedrijf. Met ruimte voor je eigen ideeën en aanpak. Maar de tijd ontbreekt vaak om je blik op de horizon te richten. Het Rabo Opvolgers Perspectief brengt je een stap vooruit. Je ontdekt waar je eigen kracht ligt en wat je financiële mogelijkheden zijn. Ontwikkel net als Stef Meurs een strategie die past bij jou en je bedrijf. En bepaal jouw plek op de horizon.

Ontwikkel je eigen strategie met het Rabo Opvolgers Perspectief. Rabobank. Een bank met ideeën.