Συμμετοχικές δράσεις-παρεμβάσεις στον αστικό χώρο : Τα παραδείγματα Tabacalera και Campo de Cebada

ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ-ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΑΣΤΙΚΟ ΧΩΡΟ [ Τα παραδείγματα TABACALERA και CAMPO DE CEBADA της Μαδρίτης ] ]

Μπαμπλέκη Ειρήνη Παπαδοπούλου Άννα Πάτκου-Πιτσαλίδου Ευδοκία

1

Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης Πολυτεχνική Σχολή Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ερευνητική εργασία: Συμμετοχικές Δράσεις-Παρεμβάσεις στον Αστικό Χώρο [Τα παραδείγματα Tabacalera και Campo de Cebada της Μαδρίτης] Φοιτήτριες: Μπαμπλέκη Ειρήνη 601442 Παπαδοπούλου Άννα 601443 Πάτκου-Πιτσαλίδου Ευδοκία 601448 Επιβλέποντες Καθηγητές: Πολυχρονόπουλος Δημήτρης Γρηγοριάδου Μαρία Μιχαηλίδης Αντώνης

Ξάνθη 2018

2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

6-9

Θέμα και Στόχος εργασίας

Περίληψη Κεφαλαίων

Α’ ΜΕΡΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1_ΑΝΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ ΑΣΤΙΚΟ ΙΣΤΟ

11-35

1.1 Ιστορική αναδρομή της πόλης

1.2 Αίτια υποβάθμισης αστικού χώρου στη σύγχρονη εποχή

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2_ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΣΤΟΝ ΑΣΤΙΚΟ ΙΣΤΟ

36-58

2.1 Ανάλυση του ορισμού της συμμέτοχης 2.2 Ανάλυση της έννοιας του συμμετοχικού σχεδιασμού

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3_ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ 3.1 Το κενό 3.2 Το αστικό κενό 3.3 Το αστικό κενό αλλάζει

3 000001

59-77

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4_ΑΠΟΗΧΟΣ

78-90

4.1 Θετικός αντίκτυπος 4.2 Αρνητικός αντίκτυπος

Β’ ΜΕΡΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5_CSA-LA TABACALERA

95-118

5.1 Tο πλαίσιο 5.2 CSA-LA TABACALERA 5.3 Ο νέος χώρος

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6_EL CAMPO DE CEBADA

119-138

6.1 Το πλαίσιο 6.2 Project EL CAMPO DE CEBADA 6.3 Αποτελέσματα

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

139-141

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΠΗΓΕΣ

142-148

4

5 000001 000003 000002

[ΕΙΣΑΓΩΓΗ]

Graffiti στην περίφραξη της αυλής κτιρίου Tabacalera μέσω του προγράμματος Madrid street art project

6

Θέμα και Στόχος της Εργασίας Ο αστικός χώρος και οι δυνατότητες αξιοποίησης του αποτελεί ένα ζήτημα το οποίο, από τα αρχαία χρόνια ακόμα έως και τις μέρες μας, απασχολεί όχι μόνο τους αρχιτέκτονες και τους σχεδιαστές του αλλά όλους τους πολίτες, καθώς η καθημερινότητα και οι δραστηριότητες τους είναι άμεσα συνυφασμένες μαζί του. Ωστόσο μία από τις σημαντικότερες διαφορές που εντοπίζονται ανάμεσα στον τρόπο αντιμετώπισης του ζητήματος αυτού από τους πολίτες στη σύγχρονη εποχή, είναι η εκδήλωση ενδιαφέροντος για ενεργό συμμετοχή στη διαμόρφωση και στα διάφορα επίπεδα οργάνωσης του. Αυτό ακριβώς είναι και το θέμα που πραγματεύεται η προκείμενη ερευνητική εργασία: οι συλλογικές δράσεις και παρεμβάσεις των πολιτών στον σύγχρονο αστικό χώρο.

Το φαινόμενο αυτό συνδέεται άρρηκτα με τις μεταβολές της σύγχρονης εποχής, τόσο σε επίπεδο αρχιτεκτονικής και τεχνολογικών επιτευγμάτων, όσο και στο φάσμα των οικονομικών και κοινωνικών μεταβολών. Προσεγγίζοντας λοιπόν ένα θέμα τόσο πολυδιάστατο κρίθηκε απαραίτητη η διερεύνηση των αιτιών οι οποίες οδήγησαν στην εμφάνισή του, αλλά και την ανάλυση των μορφών μέσα από τις οποίες αυτό εκδηλώνεται, ώστε να επιτευχθεί η όσο το δυνατόν καλύτερη κατανόηση των διάφορων εκφάνσεών του Βασικός στόχος της εργασίας αυτής είναι η διερεύνηση των χώρων ο οποίοι επιλέγονται από τους πολίτες για την εκδήλωση του φαινομένου, της συλλογικής αυτής δράσης και διεκδίκησης του χώρου, αλλά και ο αντίκτυπος των ενεργειών αυτών τόσο στο ίδιο το κοινωνικό σύνολο αλλά παράλληλα και στον ίδιο τον χώρο που βιώνει την μεταστροφή αυτή. Επιπρόσθετα το ερώτημα στο οποίο καλούμαστε να απαντήσουμε μετά την ενδελεχή αυτή έρευνα σχετίζεται με τους διάφορους τρόπους και τις προτάσεις μέσω των οποίων θα μπορούσε να σημειωθεί βελτίωση στον τρόπο οργάνωσης του συμμετοχικού σχεδιασμού, με στόχο πάντα την βέλτιστη κατά περίπτωση αξιοποίηση του εκάστοτε χώρου σε συνδυασμό με την μέγιστη ικανοποίηση των αναγκών των κατοίκων κάθε περιοχής.

7 000005 000003

Περίληψη Κεφαλαίων Για την πλήρη κατανόηση και την ολοκληρωμένη παρουσίαση του φαινομένου των συμμετοχικών δράσεων στην πόλη κρίθηκε απαραίτητη η παράθεση κάποιων βασικών πληροφοριών στο πρώτο κεφάλαιο σχετικά με τα αίτια και τους παράγοντες που οδήγησαν, μέσα στην πάροδο του χρόνου, στην υποβάθμιση του σύγχρονου αστικού ιστού. Η βιομηχανική επανάσταση και όλα τα φαινόμενα για τη δημιουργία των οποίων η ίδια αποτέλεσε έναυσμα, η αποβιομηχάνιση, η αστικοποίηση, η αστική διάχυση, η παγκοσμιοποίηση, η αστική συρρίκνωση αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα.

Στη συνέχεια επιχειρείται μία προσπάθεια εννοιολογικής προσέγγισης γύρω από τις βασικές έννοιες της συμμετοχής και του συμμετοχικού σχεδιασμού. Αντικείμενο της έννοια αυτής αποτελεί ο συνεχής εντοπισμός χώρων κενών, ανενεργών, εγκαταλελειμμένων που χρήζουν επέμβασης και αναδιαμόρφωσης σύμφωνα με τις ανάγκες των κατοίκων που επηρεάζονται άμεσα από αυτούς Επομένως οι κάτοικοι αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες και διεκδικούν τα δικαιώματα τους στους κοινόχρηστους αστικούς χώρους έχοντας πλέον ενεργό συμμετοχή στον σχεδιασμό τους. Βασικό στοιχείο και αίτιο εμφάνισης του φαινομένου που εξετάζουμε αποτελούν τα αστικά κενά. Προκύπτει έτσι η ανάγκη για περεταίρω ανάλυση των χώρων αυτών καθώς και των διαφορετικών πτυχών που προσδίδουν πλέον στην πόλη και στους ίδιους τους κατοίκους. Γίνεται λοιπόν λόγος για χώρους «χωρίς περιεχόμενο», που αποκαλούνται πλέον χώροι προσδοκίας. Αναφέρονται τα είδη τους ανάλογα με το μέγεθος και τη θέση τους σε σχέση με τον αστικό ιστό της πόλης και στις εφήμερες χρήσεις που αυτά αποκτούν στα πλαίσια μίας περισσότερο θεωρητικής προσέγγισης. Τέλος γίνεται μια εκ νέου προσπάθεια απόδοσης ορισμού στις περιπτώσεις που τα αστικά κενά ενεργοποιηθούν από αυθόρμητες ομάδες κατοίκων που διεκδικούν το δικαίωμά τους στην πόλη.

Έτσι θα εξετάσουμε τα αστικά κενά ως τοπόσημα, ως ετεροτοπίες και ως υβριδικούς, ενεργοποιημένους και οικειοποιημένους χώρους. Ως επακόλουθο πραγματοποιείται μία προσπάθεια παρουσίασης και ανάλυσης του αντίκτυπου της διαδικασίας του συμμετοχικού σχεδιασμού, τόσο στον ίδιο τον χώρο (αστικά κενά) και τους χρήστες του, αλλά και στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο στο οποίο αυτοί εντάσσονται. Γίνεται αναφορά στα θετικά στοιχεία όπως είναι η επαγρύπνηση της κοινωνίας, η προώθηση ηθικών αξιών και ως εκ τούτου η ενδυνάμωση του ίδιου του θεσμού της δημοκρατίας. Παράλληλα όμως παρουσιάζονται και οι αρνητικές πτυχές της διαδικασίας, καθώς υπάρχει πάντα το ενδεχόμενο της αποτυχίας της.

Στο δεύτερο μέρος της ερευνητικής εργασίας θα αναλυθούν δύο παραδείγματα παρεμβάσεων-δράσεων σε αστικά κενά που εντοπίζονται μέσα σε δύο κεντρικές περιοχές στην πόλη της Μαδρίτης. Βασικότερος λόγος της επιλογής αυτών ήταν το υψηλό ποσοστό επιτυχίας και απήχησής τους στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο που βίωσαν και παρατήρησαν οι ίδιες οι γράφουσες, καθώς και το γεγονός ότι η πόλη της Μαδρίτης αποτέλεσε και συνεχίζει να αποτελεί σημαντικό πυρήνα παραγωγής πολλαπλών ομάδων και κινημάτων Μαδριλένων πολιτών, τα οποία βασίζονται εν μέρει στην αυτοδιαχείριση με στόχο την διεκδίκηση του δικαιώματος στην πόλη χρησιμοποιώντας τους πόρους της γειτονιάς. Το πρώτο παράδειγμα που θα αναλυθεί είναι αυτό της επανάχρησης του παλιού, εγκαταλελειμμένου εργοστασίου καπνού στη γειτονιά Lavapies στο κέντρο της Μαδρίτης από οργανωμένες ομάδες κατοίκων. Στην αρχή θα αναλυθεί το γενικό πλαίσιο της γειτονιάς μέσα στην οποία εντάσσεται, καθώς και τα χαρακτηριστικά τα οποία έπαιξαν πρωταγωνιστικό ρόλο στη γένεση αυτής πρωτοβουλίας.

8

Κατά τη διάρκεια της ιστορικής αναδρομής του εργοστασίου και των κινητοποιήσεων παρατηρούμε ότι το πείραμα για την μετατροπή του παλιού καπνεργοστασίου σε ένα αυτό-διαχειριζόμενο κοινωνικό κέντρο ξεκίνησε από ένα οργανωμένο δίκτυο ομάδων της γειτονιάς, απέκτησε τεράστια συμμετοχή από όλες τις κοινωνικές ομάδες και κατέληξε να είναι βασικό στοιχείο αντίστασης στην τάση εξευγενισμού που έχει αρχίσει να λαμβάνει χώρα στη γειτονιά Lavapies. Οι ποικίλες δράσεις του, απομακρυσμένες πάντα από πολιτικό περιεχόμενο, έχουν στόχο την προώθηση νέων μορφών σκέψης, δημιουργίας και οργάνωσης, ενώ όλες οι δράσεις οργώνονται και πραγματοποιούνται από τους ίδιους τους συμμετέχοντες μέσα από μια διαδικασία αυτό-διαχείρισης και οριζόντιων λήψεων αποφάσεων. Το επόμενο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στην ανάδειξη ενός άλλου συλλογικού έργου στην καρδιά της Μαδρίτης σε μία από τις πιο κεντρικές γειτονιές της που ονομάζεται La Latina. Πραγματοποιείται λοιπόν μία ιστορική αναδρομή τόσο στις μεταβολές του αστικού τοπίου όσο και στις χρήσεις που φιλοξένησε και στη συνέχεια γίνεται μία εκτενέστερη ανάλυση για το πως γεννήθηκε και εξελίχθηκε η συμμετοχική αυτή δράση για την ανάπλαση και αναζωογόνηση του χώρου από τους κατοίκους, που ονομάστηκε Campo de Cebada. Έπειτα παρουσιάζονται οι τρόποι διαχείρισης και οργάνωσής του, οι δράσεις και οι δραστηριότητες που μπορούν να απολαμβάνουν οι κάτοικοι, ενώ τέλος γίνεται μία μικρή ανάλυση του τρόπου με τον οποίο το εγχείρημα αυτό, επηρέασε όχι μόνο την ίδια τη γειτονιά αλλά και ολόκληρη την πόλη. Τέλος τα συμπεράσματα που διεξάγονται από αυτήν την έρευνα έχουν σχέση τόσο με τις ίδιες τις δράσεις όσο και με την αρχιτεκτονική γενικότερα. Παρατηρούμε ότι το δικαίωμα στη πόλη που αναδύεται πλέον στους δρόμους και τις γειτονιές αποτελεί κινητήρια δύναμη ενάντια στη υποβάθμιση του αστικού τοπίου και δημιουργεί μια διαφορετική εικόνα για την πόλη, κοντά στη ανθρώπινη κλίμακα και στις ανθρώπινες ανάγκες. Φανερώνεται έτσι μια νέα πραγματικότητα για την αρχιτεκτονική, η οποία πλέον καλείται να απαντήσει σε ζητήματα που αφορούν άμεσα τους πολίτες.

9 000005 000007 000004

10

Α’ ΜΕΡΟΣ

11 000007 000009 000005

[ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1]

ΑΝΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ ΑΣΤΙΚΟ ΙΣΤΟ Ανάλυση των αιτιών της υποβάθμισης του σύγχρονου αστικού ιστού

12

Μια σύγχρονη συζήτηση πάνω στον αστικό χώρο και την μετεξέλιξη του πραγματοποιείται τα τελευταία χρόνια που εμπεριέχει όλους τους παράγοντες που επηρεάζουν και συν-διαμορφώνουν τις πόλεις του 21ου αιώνα. Τα αίτια και οι συνθήκες, είτε είναι οικονομικά, είτε πολιτικά, είναι αποτέλεσμα ιστορικών εξελίξεων και γεγονότων παγκόσμιας εμβέλειας, που έχουν επιφέρει αλλαγές τόσο στην μορφή, στην πολεοδομία του σύγχρονου αστικού ιστού, όσο και στους στόχους και στα εργαλεία του αστικού σχεδιασμού. Συνέπεια της αναδιαμόρφωσης αυτής είναι αστικές παρεμβάσεις που μετατρέπουν το αστικό τοπίο των σύγχρονων πόλεων και μετασχηματίζουν γειτονιές, που ενδέχεται να χαρακτηρίζονται υποβαθμισμένες ή να στερούνται βασικών καθημερινών αναγκών σε επίπεδο αστικού σχεδιασμού. Προσδίδουν μια καινούργια ¨τοπική ¨ ταυτότητα, ενώ ταυτόχρονα παράγουν μια εικόνα που παίρνει κοινωνική διάσταση. Τα σημεία ενδιαφέροντος που επικεντρώνονται οι παρεμβάσεις της συγκεκριμένης ερευνητικής εργασίας, εμπεριέχουν τα αστικά κενά των πόλεων, τα οποία περιλαμβάνουν αδόμητα οικόπεδα. καθώς και εγκαταλελειμμένα κελύφη. Ο μετασχηματισμός των σύγχρονων πόλεων και η δημιουργία αστικών κενών είναι αποτελέσματα χρόνιων διαδικασιών μέσα στον ιστό της πόλης. Διεργασιών κοινωνικού, οικονομικού, πολιτιστικού και πολιτικού χαρακτήρα με κοινό παρονομαστή την αλλαγή του αστικού τοπίου και την εξέλιξη των εσωτερικών σχέσεων που λαμβάνουν χώρα μέσα σε αυτό. Γιa αυτό το λόγο θα εξετασθούν στην συνέχεια όλοι οι παράγοντες που αποτέλεσαν κινητήριες δυνάμεις στην μετεξέλιξη του αστικού ιστού με την πάροδο των χρόνων, και εφόσον αναφερόμαστε σε εξέλιξη, στην αναδιαμόρφωση, στον ανασχηματισμό και εν τέλει στην υποβάθμιση του.

13 000009 000011 000006

Για αρχή θα μελετηθεί η ιστορική εξέλιξη της πόλης, γεγονός που εμπεριέχει την έννοια του χρόνου. Μέσω της σύντομης ιστορικής αναδρομής αυτής, τελικά θα αναδειχθεί για ποιους λόγους η ιστορική εξέλιξη των πόλεων αποτελεί έναν από τους βασικούς παράγοντες υποβάθμισης του αστικού ιστού, ενώ στην συνέχεια θα αναλυθούν λεπτομερώς και άλλα αίτια που καθόρισαν την σημερινή εικόνα των πόλεων με βασικό γνώμονα την δημιουργία πολλών αδόμητων οικοπέδων και εγκαταλελειμμένων κελυφών. Κατά συνέπεια, επιλέγουμε να αναλύσουμε δυο χρονικές περιόδους: Βιομηχανική εποχή και Μεταβιομηχανική εποχή (Αποβιομηχάνιση), καθώς η εξέλιξη της τεχνολογίας αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινής ζωής του ανθρώπου και ουσιαστικά καθορίζει την δομή της πόλης σε κοινωνικό, πολιτικό, οικονομικό και αρχιτεκτονικό επίπεδο.

1.1

Ιστορική αναδρομή της πόλης

Ο αστικός χώρος έχει εξελιχθεί με την πάροδο των χρόνων, επηρεασμένος από ιστορικά γεγονότα τα οποία έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην πορεία του μέχρι να αποκτήσει την σύγχρονη μορφή του. Η διαμόρφωση του πρώτου οικιστικού σχηματισμού, που αποτελεί πρόδρομο των σύγχρονων αστικών τοπίων, εντοπίζεται ήδη στην αρχαιότητα, με τους πρώτους οργανωμένους οικισμούς μικρής κλίμακας. Η χρονική περίοδος από τον σχηματισμό των πρώτων οικισμών μέχρι και τον διαφωτισμό αποτελεί την προβιομηχανική εποχή, μια εποχή που χαρακτηρίζεται από πολιτιστικά κινήματα, όπως αυτό της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού, που συνέβαλαν στην εξέλιξη των τεχνών, της επιστήμης, της εκπαίδευση και στη συνέχεια ακολουθεί η μεσαιωνική πόλη. Με το πέρας της προβιομηχανικής εποχής, η κοινωνία έχει μετεξελιχθεί και ταυτόχρονα έχουν αναπτυχθεί τομείς που αφορούν κυρίως την παραγωγή και την οικονομία των πόλεων, οι οποίοι αποτέλεσαν το έναυσμα για τις αλλαγές που επακολούθησαν με την βιομηχανική επανάσταση. Οι ιστορικές εξελίξεις που χαρακτηρίζουν την δομή των πόλεων κατά την προβιομηχανική εποχή συνδέονται άμεσα με τις οικονομικές και κοινωνικές αλλαγές που πραγματοποιούνται στο εσωτερικό τους. Όπως αναφέραμε το πρώτο δείγμα οικιστικών σχηματισμών συναντάται στην αρχαιότητα με κύριο χαρακτηριστικό τους το περίκλειστο από τείχη θρησκευτικό, πολιτικό και εμπορικό κέντρο, με το οποίο γίνεται φανερός ο διαχωρισμός της αστικής κοινότητας από την ύπαιθρο. Αυτός ο διαχωρισμός έχει παράλληλα και κοινωνική υπόσταση όπως αναλύεται από τον Sjoberg (1960) 1 και επισημαίνεται από τους Knox και Pinch2, όπου παρατηρείται αποστασιοποίηση των κατώτερων κοινωνικών τάξεων από το κέντρο της πόλης δημιουργώντας έτσι κοινωνικές διαβαθμίσεις ανάλογα με τον πλούτο και την κοινωνική θέση.

1 2

Gideon Sjober. The Preindustrial City: Past and Present. . 1962 Knox Paul, Pinch Steven. Κοινωνική γεωγραφία των πόλεων.2009

14

Διασχίζοντας την εποχή του Μεσαίωνα (6ος - 14ος αιώνας), η αστική μορφή των πόλεων χαρακτηρίζεται πλέον από τη σύζευξη προϋπάρχοντων οχυρών και από ένα περίκλειστο δίκτυο δημοσίων χώρων και η κεντρική πλατεία χρησιμοποιείται ως πεδίο έκφρασης, επιρροής και δύναμης της αναδυόμενης αστικής τάξης.

Η αναγεννησιακή πόλη παρουσιάζει διαφοροποιήσεις που αφορούν κυρίως τον δημόσιο χώρο. Παρατηρείται μια συστηματική μελέτη του χώρου εισάγοντας τις έννοιες της συμμετρίας, της προοπτικής και των ιδανικών αναλογίων, δημιουργώντας θεωρητικά πρότυπα σε συνάρτηση με την αρμονία και τους μαθηματικούς κανόνες παρά με την κάλυψη καθημερινών αναγκών. Ο δημόσιος χώρος και ιδιαίτερα η κεντρική πλατεία σκηνογραφείται, αναδεικνύοντας τον περιβάλλοντα χώρο.3 Στο μεταβατικό σημείο πριν την βιομηχανική επανάσταση και κατ’ επέκταση την βιομηχανική εποχή, ο αστικός δημόσιος χώρος αποτάσσει τις ιδεολογίες του παρελθόντος, δημιουργώντας χώρους με πλατείες και λεωφόρους που επιτρέπουν την συναναστροφή. Λόγω της ανατροπής της κοινωνικής συγκρότησης του χώρου, αλλάζει και ο τρόπος που βιώνεται ο ίδιος.

3

¨ Αλλάζουν οι άνθρωποι που κινούνται σε αυτόν, αλλάζουν οι δραστηριότητες τους, οι λειτουργίες, οι τύποι των κτιρίων,… , ο αριθμός και η σχέση των ανθρώπων , τα μέσα με τα οποία κινούνται.¨ 4 Ο δημόσιος χώρος αποτελεί αφετηρία που γύρω του αναπτύσσεται η πόλη αποκτώντας ασαφή όρια, ενώ οι πλατείες και οι δρόμοι υπάγονται σε συστήματα αξόνων.

Συνοψίζοντας, ο δημόσιος χώρος εξελίσσεται και από χώρο δραστηριότητας για τις ανώτερες κοινωνικές τάξεις, παίρνει έναν πιο δημόσιο χαρακτήρα, ενώ παράλληλα διαμορφώνεται ένα πρώιμο μοντέλο βιομηχανικής πόλης με την διάνοιξη νέων οδικών αξόνων και την δημιουργία πολεοδομικών συστημάτων. Πρόκειται λοιπόν για μια εποχή όπου οι ανθρώπινες κοινωνίες βαδίζουν τα πρώτα βήματα για την μετέπειτα κοινωνία της βιομηχανικής εποχής χάρη στο νέο πνεύμα του διαφωτισμού και της τεχνολογικής προόδου.

Μπίστη Μαριάνα, Ερευνητική εργασία, Δημοσίου χώρου χρήστες αναζητούνται,Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Μάρτιος 2012.

Τουρνικιώτης Παναγιώτης. Η αρχιτεκτονική του δημόσιου χώρου στις Ευρωπαϊκές πόλεις ως τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο.

2003 4

15 000011 000013 000007

1.1.1 Βιομηχανική Εποχή Στις αρχές του 18ου αιώνα με κέντρο την Μεγάλη Βρετανία, ο αστικός χώρος εισέρχεται σε ένα νέο μετασχηματισμό οικονομικής, κοινωνικής και πολιτισμικής μορφής που ονομάστηκε Βιομηχανική Επανάσταση, η οποία με το πέρας του χρόνου εξαπλώθηκε σε ολόκληρη την Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική. Η μετάβαση από τον κόσμο των χειροποίητων κατασκευών στο σημερινό των εργοστασίων, με την εξέλιξη της τεχνολογίας και όλα τα συνακόλουθα οφέλη της, ανέτρεψε τον τρόπο ζωής των ανθρώπων, τη δομή και την οικονομία των κοινωνιών, τον πολιτισμό τους και τα πολιτικά συστήματα που επικρατούσαν. Επακόλουθο της βιομηχανοποίησης των πόλεων ήταν η συρροή μεγάλου ποσοστού πληθυσμού στα αστικά κέντρα της εποχής. Η συγκέντρωση στις πόλεις σταμάτησε να γίνεται σύμφωνα με το επάγγελμα, αλλά η στεγαστική διαφοροποίηση λαμβάνει χώρα με βάση την κοινωνική θέση, τη δομή της οικογένειας, την εθνότητα και τον τρόπο ζωής. Στις κοινωνίες του 20ου αιώνα κυριαρχούν οι διαχωρισμοί υποκειμένου-αντικειμένου, κοινωνικού-ατομικού.

¨Ο καπιταλισμός έχει ως στόχο του την ανάπτυξη 6. Πιο συγκεκριμένα η διαδικασία της ανάπτυξης συνθέτει τον βασικό πυλώνα του καπιταλισμού καθώς αποτελεί τον μηχανισμό παραγωγής κέρδους άρα τον αυτοσκοπό αναπαραγωγής του συγκεκριμένου οικονομικού συστήματος. Έτσι η επίτευξη της ανάπτυξης είναι ζωτικής σημασίας άρα και απαραίτητη η διατήρηση της άσχετα με τις κοινωνικές, πολιτικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Πιθανή αστοχία δημιουργεί συνθήκες κρίσης.¨ 7

Ο πλούτος πλέον είναι αυτός που καθορίζει την κοινωνική ισχύ και όχι οι παραδοσιακές αξίες, ενώ ο τόπος εργασίας διαφοροποιήθηκε από τον τόπο κατοικίας, πράγμα που συνέβαλλε σημαντικά στην ίδια την διαφοροποίηση των δομών της πόλης. Ένα σημαντικό χαρακτηριστικό της βιομηχανικής πόλης είναι η εμφάνιση δύο «νέων» κοινωνικών ομάδων: των βιομηχάνων καπιταλιστών και των ανειδίκευτων εργοστασιακών εργατών. Αυτό το νέο οικονομικό σύστημα, το καπιταλιστικό, γεννήθηκε και εξελίχθηκε, καθορίζοντας σε μεγάλο βαθμό τις παγκόσμιες κοινωνικές, οικονομικές και χωρικές δομές, οδηγώντας μετέπειτα σε εμπορευματοποίηση του χώρου.

Εικόνα 1: Η εφεύρεση της ατμομηχανής αποτέλεσε σημαντικό επίτευγμα της βιομηχανικής επανάστασης και επέφερε αλλαγές στην καθημερινότητα των πολιτών.

6.

David Harvey. The condition of postmodernity . 1989 Κολυδάκης Μιχαήλ. Ερευνητική εργασία. ¨Διαχρονικοί Αστικοί Μετασχηματισμοί και το Σύγχρονο Φαινόμενο του Gentrification: Θεωρία και Διεθνής Εμπειρία 7

16

Αρχιτεκτονικός και πολεοδομικός αντίκτυπος Η ιστορική τομή της Βιομηχανικής επανάστασης, αποτέλεσε μια ανατροπή στον τρόπο προσέγγισης της γνώσης, η οποία με την σειρά της διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στη αντιμετώπιση ζητημάτων διάρθρωσης του χώρου. Η μετάβαση σε μια εποχή νεωτερικότητας, κατά την οποία η αδυναμία επίλυσης ενός αρχιτεκτονικού προβλήματος, λειτουργικού ή μορφολογικού, αντιμετωπίζεται με την αναδρομή στο παρελθόν, οδηγεί σε μια καινούργια αντιμετώπιση του χώρου. Δοκιμάζονται νέες μέθοδοι και ιδέες στην κατασκευή, νέα υλικά και νέες μορφές, ενώ έχει αρχίσει να μορφοποιείται διαφορετικά η πόλη, ξεφεύγοντας από τον παραδοσιακό τύπο και τα χαρακτηριστικά του όπως αυτά είχαν διαμορφωθεί κατά την προβιομηχανική εποχή. Ο χώρος θεωρείται ως κάτι που ωφελεί το κοινωνικό σύνολο, σχεδιάζεται σαν ένας ενιαίος οργανισμός τόσο παραγωγής όσο και κατανάλωσης και διαμορφώνεται με βάση το κοινωνικό συμφέρον.

Οι κακές συνθήκες διαβίωσης που επικρατούσαν, οδήγησαν στο σχεδιασμό νέων περιοχών κατοικίας για την εργατική τάξη κοντά στις βιομηχανίες, δημιουργώντας κοινότητες. Σε περιπτώσεις κατοίκησης του εργαζόμενου πληθυσμού στο κέντρο των πόλεων, συνωστιζόταν στις φτωχογειτονιές του, μέσα σε πολυώροφες πολυκατοικίες υποδιαιρούμενες σε πολυάριθμα μικρά διαμερίσματα, τις λεγόμενες εργατικές κατοικίες, οι οποίες δημιουργήθηκαν για να στεγάσουν τη συνεχώς αυξανόμενη έλευση πληθυσμού στις μεγαλουπόλεις. Και ενώ στο κέντρο της πόλης, έγιναν επεμβάσεις για την ανάπλαση του ώστε να ανταποκριθεί στα νέα δεδομένα και τις επιδιώξεις της κυρίαρχης αστικής τάξης, οι γειτονιές της εργατικής τάξης δομούνταν άναρχα. Αυτά τα φαινόμενα, επηρέαζαν άμεσα το κέντρο καθώς και τις συνοικίες των πόλεων, δημιουργώντας μια νέα κοινωνική και αστική δομή στο κέντρο της πόλης και στις βιομηχανικές περιοχές, που χαρακτηρίζονται από ανισότητες.

Δημιουργούνται έτσι σχέσεις οικονομικές μεταξύ αρχιτεκτονικής και χώρου, εφόσον οι οικονομικοί παράγοντες αποκτούν κυρίαρχο κομμάτι των σύγχρονων κοινωνιών.

Αυτές οι πρώιμες ενέργειες σύνδεσης της βιομηχανίας με την κατοικία κατέληξαν στο σχεδιασμό βιομηχανικών πόλεων, οι οποίες απέκτησαν πολλές και διαφορετικές μορφές, από τις «πρότυπες» υφαντουργικές, σιδηροδρομικές και εργοστασιακές πόλεις μέχρι τις σχεδιασμένες ουτοπικές κοινότητες.9

Σε σχέση με την εσωτερική τους διάρθρωση, στο κέντρο της πόλης παρέμεινε το εμπόριο, η δημόσια διοίκηση και οι κατοικίες της ανώτερης και μεσαίας τάξης, ενώ στις γειτονιές που αναπτύσσονταν περιμετρικά της πόλης και στις ζώνες γύρω από τις βιομηχανίες, διέμενε η εργατική τάξη. Τα πιο εύπορα στρώματα αρχίζουν να εγκαθίστανται στα προάστια, όπου με την εφεύρεση της ατμομηχανής και την δημιουργία γρήγορων οχημάτων επισπεύσθηκε αυτή τη διαδικασία και το παλιότερο οικιστικό απόθεμα εγκαταλείφθηκε 8

8.

Συνέπεια των κοινωνικο-χωρικών μεταβολών είναι η δημιουργία μιας αστικής υποβάθμισης κυρίως στο κέντρο των πόλεων ,αλλά όχι αποκλειστικά εκεί καθώς οι κινήσεις της αστικής τάξης στο πλαίσιο της πόλης δημιουργούν διακυμάνσεις στη ποιότητα του δομημένου χώρου από συνοικία σε συνοικία. Οι αρχιτέκτονες της εποχής, δυσαρεστημένοι από τις υπάρχουσες συνθήκες και αρνούμενοι να δουν μη επικριτικά την υφιστάμενη κατάσταση, προτιμούν να αλλάζουν το περιβάλλον, αντί να ενσωματώνουν τα υπάρχοντα κτίρια στο σχεδιασμό τους

Λαμπριανίδης Λόης. Οικονομική γεωγραφία, Εκδόσεις Πατάκη.2001

9. Χόρμπα Κανέλλα. Ερευνητική εργασία.Η βιομηχανική αρχαιολογία και ο επαναπροσδιορισμός του του δημόσιου χώρου. Παραδείγματα και τεχνικές από τον ευρωπαϊκό χώρο. 2012

17 000013 000015 000008

1.1.2 Μεταβιομηχανική εποχή / (Αποβιομηχάνιση) Η μεταβιομηχανική εποχή ή αλλιώς η εποχή της αποβιομηχάνισης αναφέρεται σε μια περίοδο κρίσης ενός οικονομικού μοντέλου (φορντισμός),κατά το οποίο η παραγωγή βασίζεται στη βιομηχανία και τις υπηρεσίες, κυριαρχούν οι μεγάλες μονάδες, με μεγάλο αριθμό εργαζομένων, που είναι μισθωτοί. Τα αποτελέσματα της αποβιομηχάνισης γίνονται εμφανή κυρίως από την δεκαετία 1970, επιφέροντας οικονομικούς, κοινωνικούς αλλά και χωρικούς μετασχηματισμούς. Η αποβιομηχάνιση, είναι το φαινόμενο που σκιαγραφεί τις παραγωγικές εξελίξεις στις ανεπτυγμένες βιομηχανικές χώρες, καθώς στις περιοχές που κυριαρχούσαν βιομηχανικές δραστηριότητες στο παρελθόν, πλέον παρακμάζουν και εγκαταλείπονται προκαλώντας υποβάθμιση του αστικού περιβάλλοντος και του κοινωνικού ιστού, ενώ οι δείκτες ανεργίας και εγκληματικότητας αυξάνονται και η σύσταση του πληθυσμού αλλάζει.10

Η Αποβιομηχάνιση με οικονομικούς όρους ορίζεται ως η συρρίκνωση της παραγωγικής δραστηριότητας και η αντικατάσταση της από τον τομέα των υπηρεσιών.12 Το μετα-βιομηχανικό τοπίο, αντανακλά την μετατροπή από μία οικονομία βασισμένη στο δευτερογενή τομέα σε μία νέα οικονομία με βάση τις υπηρεσίες. Στα πλαίσια αυτά δημιουργούνται νέες θέσεις απασχόλησης και αναπτύσσεται ο τεταρτογενής τομέας που περιλαμβάνει τη διοίκηση επιχειρήσεων, δραστηριότητες που σχετίζονται με την παραγωγή, την κυκλοφορία των πληροφοριών και προσωπικές υπηρεσίες που απαιτούν μεγάλη εξειδίκευση, εκπαίδευση και έρευνα. Οι επιχειρήσεις και οι φορείς αυτού του τομέα είναι ελεύθεροι ως προς τον τόπο εγκατάστασης, δεν επηρεάζονται από τους παραδοσιακούς παράγοντες χωροθέτησης σχετικά με τις πρώτες ύλες ή την αγορά εργασίας, αφού οι υπηρεσίες που παρέχονται πλέον μπορεί να είναι και ανεξάρτητες από τον τόπο παραγωγής των προϊόντων και απαιτούν εξειδικευμένο εργατικό δυναμικό

Χαρακτηριστικές αστικές βιομηχανικές περιοχές της εποχής, μεταφέρονται σε περιοχές χαμηλού κόστους, μακριά από τα δυτικά κράτη και έρχονται αντιμέτωπες δυο διαδικασίες στενά συνδεδεμένες μεταξύ τους, αυτή της αποβιομηχάνισης και της από-αστικοποίησης. Δεν επέρχεται απλά αποκέντρωση των βιομηχανιών, αλλά και αποκέντρωση πληθυσμού και παραγωγικών δραστηριοτήτων αλλάζοντας πορεία και από μητροπολιτικές μετεγκαθίστονται σε άλλες περιφέρειες ή χώρες, ακόμα και σε άλλες ηπείρους. Ολόκληρες πόλεις, άμεσα συνδεδεμένες με τη βιομηχανική παραγωγή χάνουν το ρόλο τους και αλλάζουν προσανατολισμό.11

Οικονομοπούλου Μ., 2011, Αποβιομηχάνιση & Πολιτιστική Πολιτική, Αθήνα, Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ, Μεταπτυχιακή Κατεύθυνση: Πολεοδομία- Χωροταξία, Κεφάλαιο 1: Το ζήτημα της αποβιομηχάνισης 11 Λεοντίδου Λ., «Το μεταμοντέρνο κίνημα στη γεωγραφία. Ο χώρος ως καλειδοσκόπιο μεταφορντιστικών τοπίων, κοινωνικών δικτύων και διυποκειμενικών κόσμων», Αθήνα, 1995.

10

Εικόνα 2: Εγκαταλελειμμένο εργοστάσιο στις ΗΠΑ

Χαλκιαδάκης Μ. Εμμανουήλ.Χανιά 2017. Ερευνητική εργασία. Βιομηχανική Αρχιτεκτονική: Ετεροτοπίες και σχεδιασμοί Μια εξερεύνηση στα βιομηχανικά κατάλοιπα.

12

18

Εικόνα 3: Εγκαταλελειμμένο εργοστάσιο μεταλλουργίας, στη βιομηχανική ζώνη της Σίνδου, στη Θεσσαλονίκη.

19 000015 000017 000009

Μετεξέλιξη του αστικού ιστού-μορφές υποβάθμισης Όπως προαναφέρθηκε η μετάβαση από την οικονομία της παραγωγής των αγαθών στην οικονομία της παραγωγής υπηρεσιών προκάλεσε εκτός από οικονομικές, έντονες κοινωνικές, χωρικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Η βιομηχανία ασφυκτιούσε μέσα στα γεωγραφικά όρια της πόλης και οι οικιστικές χρήσεις επιβαρύνονταν ιδιαίτερα από τη ρύπανση και τον θόρυβο των εργοστασίων. Η διαδικασία της αποβιομηχάνισης, ως προς τη χωρική διάσταση του φαινομένου, είχε ως αποτέλεσμα μεγάλος αριθμός βιομηχανικών συγκροτημάτων να εγκαταλειφθούν. ή να μετεγκατάσταθουν εκτός των αστικών κέντρων. Επακόλουθο του φαινομένου είναι η δημιουργία αστικών κενών μέσα στις πόλεις πράγμα που οδηγεί στην απαξίωση του χώρου, στην υποβάθμιση του κτηριακού αποθέματος και στην γκετοποίηση. Σε περιπτώσεις παύσης λειτουργίας των βιομηχανιών, οι κενοί χώροι και τα εγκαταλελειμμένα κελύφη που δημιουργούνται καταλαμβάνουν εκτεταμένο χώρο και με την απομάκρυνσή τους προκάλεσαν έντονες πιέσεις και μεταλλαγές στον αστικό ιστό. Οι ανενεργοί βιομηχανικοί χώροι που εγκαταλείφθηκαν και παραμένουν άδειοι από χρήσεις μέχρι και σήμερα, δημιουργούν κενούς χώρους και άμορφες ζώνες της πόλης. Λόγω της έκτασης των βιομηχανικών μονάδων, οι ανενεργές αυτές περιοχές, λειτουργούν ως απροσπέλαστες νησίδες του αστικού ιστού, δημιουργούν ασυνέχειες στον χώρο και παράλληλα διακόπτουν την ενότητα των περιοχών. Η επερχόμενη νέκρωση των χρήσεων, οδηγεί σε απαξίωση και υποβάθμιση των κελυφών, σπατάλη φυσικών πόρων, πτώση της αξίας των ιδίων των ακινήτων, επιφέροντας διαρθρωτικές μετεξελίξεις στις αντίστοιχες περιοχές. Σε άλλες περιπτώσεις, οι εκτάσεις που προκύπτουν χρησιμοποιούνται με περιθωριακό τρόπο ή υποχρησιμοποιούνται δημιουργώντας ακόμη και συνθήκες παραβατικότητας,

εντείνοντας το φαινόμενο της υποβάθμισης του αστικού χώρου. Τέτοιοι χώροι παραβατικότητας αποτελούν και τα γκέτο, όπου ο όρος αυτός χρησιμοποιείται για την περιγραφή μιας συγκεκριμένης αστικής περιοχής στο εσωτερικό μιας πόλης όπου η πλειοψηφία των κατοίκων της αποτελείται από ένα μειονοτικό πληθυσμό, και ο κυρίαρχος μηχανισμός κατανομής εντός του οικιστικού χώρου αποτελούσε ο ρόλος των δυσμενών διακρίσεων σε βάρος της μειονοτικής ομάδας.13 Ένα επιπλέον ζήτημα που προκύπτει από την αποβιομηχάνιση, το οποίο συνδέεται άμεσα με την υποβάθμιση του αστικού ιστού και επηρεάζει την ποιότητα ζωής, είναι η έντονη επιβάρυνση του άμεσου περιβάλλοντος της περιοχής που ήταν εγκατεστημένες οι βιομηχανικές εγκαταστάσεις. Οι εγκαταστάσεις αυτές αποτελούν εστίες μόλυνσης του περιβάλλοντος φυσικού χώρου, ρύπανσης πάσης φύσεως (αέρα, νερού, ήχου, κλπ), ενώ πολλές από τις βιομηχανίες απέβαλαν τα χημικά ή γενικότερα τα κατάλοιπα από την παραγωγή των προϊόντων στο περιβάλλον, προκαλώντας υποβάθμιση των βιότοπων των άλλων οργανισμών και των δασών.

Πέραν των αρνητικών χαρακτηριστικών των νεκρών αυτών ζωνών, μπορεί να ειπωθεί ότι παρουσιάζουν και κάποια θετικά, καθώς αποτελούν ένα δυναμικό απόθεμα γης, συνήθως σε κεντρικές θέσεις του αστικού ιστού, με μεγάλη έκταση και συχνά διαθέτουν σημαντικό κτιριακό απόθεμα ιστορικής και βιομηχανικής αξίας, στοιχεία που αν αξιοποιηθούν σωστά μπορούν να συμβάλλουν σημαντικά στην εξέλιξη του ευρύτερου αστικού περιβάλλοντος δίνοντας ευκαιρίες για οικονομική ανάπτυξη και περιβαλλοντική αναβάθμιση.14

13

Τερκενλή, Θ.Σ. Ιωσηφίδης, Θ. και Χωριανόπουλος Ι.Ανθρωπογεωγραφία: Άνθρωπος, Κοινωνία και Χώρος. Αθήνα: Κριτική. (2007)

14

Ιωάννης Καλαμιώτης.Ερευνητική εργασία.Αμήχανη πόλη. 2013-2014

20

Ανακεφαλαιώνοντας, η ιστορία των πόλεων επέφερε μεταβολές, οι οποίες συνέβαλαν στην σημερινή μορφή, δομή και οργάνωση του αστικού τοπίου. Παρατηρείται λοιπόν, μια υποβάθμιση στον αστικό χώρο, αποτέλεσμα των μεταποιητικών εξελίξεων στο χώρο του κέντρου με την εγκατάλειψη του. Η απαξίωση του αστικού ιστού εντοπίζεται τόσο στην δημιουργία αστικών κενών τα οποία αποτελούν αποτέλεσμα της αποβιομηχάνησης, της οικονομικής κρίσης και των μεταβολών των αστικών ορίων(συρρίκνωση ή διάχυση) οδηγώντας σε συνεχή αναδιανομή των χρήσεων μέσα στον αστικό ιστό, όσο και στην η έλλειψη ελεύθερων χώρων, χώρων πρασίνου και κοινωνικών υποδομών λόγω πυκνής δόμησης. Η ανάπτυξη της τεχνολογίας, το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης σε συνδυασμό με το φαινόμενο της αστικοποίησης και τον ρυθμό ,κλίμακα και ταχύτητα ανάπτυξης του, αλλά και όπως προαναφέρθηκε η δημιουργία ενός νέου τύπου οικονομικού συστήματος, αποτελούν επιπρόσθετους παράγοντες που οδήγησαν στην υποβάθμιση και απαξίωση του σύγχρονου αστικού χώρου, οι οποίοι θα αναλυθούν εκτενέστερα στην συνέχεια.

21 000017 000019 000010

Εικόνα 4: Χώρος από εγκαταλελειμμένο εργοστάσιο κλωστοϋφαντουργίας που έκλεισε το 1995, κοντά στην πόλη της Λάρισας στην Θεσσαλία.

1.2 Αίτια υποβάθμισης αστικού χώρου στη σύγχρονη εποχή 1.2.1 Αστικοποίηση Μια από τις συνέπειες της βιομηχανικής επανάστασης είναι το φαινόμενο της αστικοποίησης, το οποίο είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την εκβιομηχάνιση, είτε με την έννοια ότι γύρω από τις βιομηχανικές εγκαταστάσεις φτιάχνονται πόλεις, είτε με την έννοια της αύξησης του πληθυσμού στις πόλεις όπου εγκαθίστανται η βιομηχανία. Η απότομη αύξηση της παραγωγής δημιούργησε την ανάγκη για εργατικό δυναμικό, το οποίο συγκεντρώθηκε γύρω από τα εργοστάσια σε κοινότητες. Σταδιακά, με την προσέλευση νέου πληθυσμού προκειμένου να καλυφθούν οι ανάγκες του εργατικού δυναμικού, οι μικρές κοινότητες κατέληξαν σε πόλεις.

H διαδικασία της αστικοποίησης έχει τις ρίζες της ήδη από τον σχηματισμό των πρώτων οικισμών, αλλά το φαινόμενο αυτό έγινε έντονα αντιληπτό ιδιαίτερα μετά την βιομηχανική επανάσταση και φαίνεται ότι έχει πάρει μεγάλες διαστάσεις, ιδιαίτερα τις τελευταίες δεκαετίες. Θεωρείται μια κοινωνική διαδικασία, με την υιοθέτηση ενός συνόλου στάσεων και μιας γενικότερης συμπεριφοράς, δημιουργώντας μια ομοιογένεια που χαρακτηρίζουν τους κατοίκους μεγάλων αστικών κέντρων. Ταυτόχρονα έχει παγκόσμιο και διαχρονικό χαρακτήρα επηρεάζοντας τόσο τις αναπτυγμένες χώρες όσο και τις λιγότερο αναπτυσσόμενες. Το κύριο χαρακτηριστικό της είναι η συγκέντρωση μεγάλου αριθμού ανθρώπων και οικονομικών δραστηριοτήτων σε περιορισμένο αστικό χώρο, επιφέροντας πολυάριθμα προβλήματα σε όλους τους τομείς. Ως αστικοποίηση ορίζεται η τάση συγκέντρωσης του πληθυσμού μιας χώρας στις μεγάλες πόλεις ή αύξησης του πληθυσμού που ζει σε αστικές περιοχές. Πρόκειται για μια αναμενόμενη αύξηση του πληθυσμού και της έκτασης που καταλαμβάνουν οι αστικές περιοχές, ως συνέπεια της μετανάστευσης από τις αγροτικές ή τις προαστιακές περιοχές.15

15

Σεραφείμ Πολύζος,2015,Αστική ανάπτυξη. Κεφάλαιο 2

Εικόνα 5: Φωτογραφία Μανχάταν, Νέα Υόρκη

22

Συνέπειες της αστικοποίησης Η διαδικασία της αστικοποίησης έχει επιφέρει σημαντικές αλλαγές στον δομημένο αστικό χώρο, οι οποίες έχουν οικονομικό, κοινωνικό και περιβαλλοντικό χαρακτήρα. Οι αρνητικές συνέπειες του φαινομένου που μπορούν να αναφερθούν είναι οι εξής: 15

23 000019 000021 000011

•

Η διαβίωση των ανθρώπων σε ένα τεχνητό περιβάλλον, όπως είναι το δομημένο περιβάλλον των μεγάλων αστικών κέντρων, χωρίς επαφή με τη φύση. Η υφιστάμενη κατάσταση σε πολλές σύγχρονες αστικές περιοχές χαρακτηρίζεται από έντονα περιβαλλοντικά προβλήματα, υποβάθμιση της ποιότητας ζωής, έλλειψη ζωτικού χώρου, υπονόμευση της ατομικής και της δημόσιας υγείας, υποβάθμιση και ρύπανση του περιβάλλοντος από την ύπαρξη πολλών βιομηχανιών και ανεπαρκών αποχετευτικών συστημάτων.

•

Tο φαινόμενο της αστικοποίησης προκαλεί πολλά κοινωνικά προβλήματα, ενώ στα μεγάλα αστικά κέντρα παρατηρούνται μεγάλες κοινωνικές ανισότητες, δυσκολία στη δημιουργία κοινωνικών ή προσωπικών σχέσεων, κοινωνική απομόνωση του πληθυσμού, αύξηση της εγκληματικότητας και της βίας, κτλ. Επιπλέον, ο συνδυασμός νέων, ανεργίας και φτώχειας θα έχει συνέπεια την αύξηση της εγκληματικότητας στις πόλεις.

•

Ένα άλλο πρόβλημα που εντοπίζεται αφορά την αύξηση του κόστους ζωής των κατοίκων των πόλεων, καθώς η διαβίωση στα μεγάλα αστικά κέντρα απαιτεί μεγάλα έργα και δαπανηρές υποδομές. Έτσι, η κατασκευή και η λειτουργία των συγκοινωνιακών δικτύων, δικτύων ύδρευσης και αποχέτευσης, δικτύων ενέργειας, συστημάτων απομάκρυνσης απορριμμάτων κτλ. απαιτούν μεγάλα κεφάλαια, τα οποία επιβαρύνουν τους κατοίκους τους και ταυτόχρονα αυξάνουν το κόστος ζωής τους.

•

Αντίθετα προς το επιχείρημα περί αύξησης των εισοδημάτων των κατοίκων των αστικών κέντρων, η εμπειρία έδειξε ότι η αστικοποίηση συνδέεται και με την αύξηση των επιπέδων φτώχειας στα αστικά κέντρα, αφού ο ρυθμός αύξησης των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων σε αυτά υπερβαίνει τον αντίστοιχο παγκόσμιο. Σύμφωνα με στοιχεία του ΟΗΕ, πάνω από ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι θα ζουν σε υποβαθμισμένες περιοχές πόλεων, με σταθερά αυξητικές τάσεις, μέχρι το 2020.

Από τις αρνητικές συνέπειες που προαναφέρθηκαν ως αποτέλεσμα της διαδικασίας της αστικοποίησης, γίνεται εμφανής η υποβάθμιση του αστικού χώρου τόσο σε περιβαλλοντικό, όσο και σε κοινωνικόοικονομικό επίπεδο που έχει αντίκρισμα και στον δομημένο ιστό των πόλεων. Οι δημόσιοι υπαίθριοι αστικοί χώροι περιορίζονται σημαντικά λόγω της έντονης ανάγκης για ανοικοδόμηση, της έλλειψης ολοκληρωμένου αστικού σχεδιασμού που θα μπορούσε να καλύψει τις ανάγκες κατοικίας, εργασίας, παραγωγής, υπηρεσιών και παράλληλα να εξασφαλίσει ποιότητα στη ζωή της πόλης. Η απουσία ζωτικών χώρων, όπως πάρκα, πλατείες, κλπ αποτελεί ένα σοβαρό ζήτημα μέχρι και σήμερα, το οποίο όμως εξελίσσεται, λόγω του υπερπληθυσμού των πόλεων και την ανάγκη στέγασης του άρχισαν να εξαλείφονται τέτοιου είδους χώροι, αν και γίνονται προσπάθειες ανάκτησης και δημιουργίας τους σε εγκαταλελειμμένους χώρους και αστικά κενά. Ως φυσικό επακόλουθο του ανώτερο φαινομένου, εκτός από τις κοινωνικές και οικονομικές συνέπειες που αυτό επιφέρει, γίνεται εμφανής ένας χωρικός αντίκτυπος στον σύγχρονο αστικό ιστό των πόλεων. Η αστικοποίηση έχει σαν αποτέλεσμα την επέκταση του δομημένου χώρου της πόλης ή την αύξηση των συντελεστών και της πυκνότητας δόμησης, με την κατασκευή πολυώροφων κτιρίων, δηλαδή η επέκταση της πόλης «καθ’ ύψος» και κατά συνέπεια τη μετατροπή της αγροτικής γης που την περιβάλλει σε αστική. Η ανάγκη επέκτασης των αστικών κέντρων (κατά μήκος ή καθ’ ύψος) κρίθηκε, από ένα σημείο και έπειτα, αναγκαία καθώς παρατηρήθηκε ραγδαία αύξηση του αριθμού ανθρώπων και των οικονομικών δραστηριοτήτων ενασχόλησης τους σε περιορισμένο αστικό χώρο. Εικόνα 6: Απεικόνιση διαμερισμάτων σε ασφυκτικό περιβάλλον για να στεγάσουν μεγάλο αριθμό ανθρώπων στο Hong Kong.

24

Αυτή επέκταση του δομημένου αστικού χώρου μπορεί να έχει τη μορφή της αστικής διάχυσης (urban sprawl) ή της προαστιοποίησης (suburbanization) και διαχωρίζεται σε κατά μήκος και καθ’ ύψος επέκταση. Η επέκταση κατά μήκος ουσιαστικά, μετατοπίζει τα προβλήματα στις όμορες περιοχές της πόλης, αλλά σε αρκετές περιπτώσεις υπάρχουν φυσικά εμπόδια (δάση, λίμνες, θάλασσα κτλ.), που δεν επιτρέπουν την επέκταση της πόλης, ενώ η επέκταση των πόλεων καθ’ ύψος επιχειρείται η εντατικότερη εκμετάλλευση της αστικής γης ανά μονάδα επιφανείας, η υπέρβαση των κατασκευαστικών περιορισμών, αλλά και η αντιμετώπιση της συχνής αισθητικής υποβάθμισης του αστικού τοπίου.

1.2.2 Αστική διάχυση και προαστιοποίηση Καθώς έγινε κατανοητό στα προηγούμενες ενότητες από το φαινόμενο της αστικοποίησης ως επακόλουθο της βιομηχανικής επανάστασης, ο αστικός χώρος ο οποίος πλέον μελετάται ως ένα σύστημα με πολλές συνιστώσες, επηρεάζεται σε μεγάλο βαθμό από την οικονομία και μετεξελίσσεται. Ένα από τα σημαντικά ζητήματα πού έχει προκύψει λόγω των παραπάνω μεταβολών είναι η αστική διάχυση (urban sprawl), η οποία αποτελεί την μετέπειτα εξέλιξη της προσέλκυσης του πληθυσμού της επαρχίας στα μεγάλα αστικά κέντρα και την ανάγκη εξάπλωσης των ορίων τους λόγω υπερπληθυσμού. Τo φαινόμενο της αστικής διάχυσης είναι διεθνώς γνωστό με τον όρο urban sprawl και το φαινομένο της προαστιοποίησης (suburbanization).16 Ένας σαφής ορισμός για το φαινόμενο της αστικής διάχυσης δεν μπορεί να δοθεί επακριβώς, παρόλα αυτά αναφέρουμε δυο ανάμεσα σε πολλούς ορισμούς:

Καρβελάς Δημήτριος. Ερευνητική εργασία. Αστική διάχυση και αστικά μοντέλα. Η περίπτωση του δήμου Σαρωνικού. Αθήνα 2016 16

25 000021 000023 000012

Εικόνα 7: Φωτογραφία του Mike Meyers από ουρανοξύστες στο Σικάγο, Αμερική.

Η Αστική Διάχυση, όρος που χρησιμοποιείται τις τελευταίες δεκαετίες για να περιγράψει τη μορφή των σύγχρονων προτύπων της ανάπτυξης στις εκβιομηχανισμένες χώρες αποτελεί ένα παγκόσμιο φαινόμενο που παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον στη σημερινή εποχή και μια από τις πιο εντυπωσιακές ανθρωπογενείς διεργασίες μετατροπής της φυσικής σε τεχνητή γη μέσα από μια σειρά περιβαλλοντικών και κοινωνικοοικονομικών αλληλεπιδράσεων.17 Αστική διάχυση είναι η επέκταση μιας πόλης και των προαστίων σε όλο και περισσότερο αγροτικό έδαφος στην περιφέρεια μιας αστικής περιοχής. Αυτό περιλαμβάνει τη μετατροπή του ανοιχτού χώρου (αγροτικό έδαφος) σε κτισμένη, ανεπτυγμένη γη με την πάροδο του χρόνου. Καθώς μια περιοχή αναπτύσσεται η διάχυση υποδηλώνει ότι η αστικοποιημένη περιοχή είναι μεγαλύτερη από ότι θα έπρεπε να ήταν, επειδή μη αναπτυγμένες μεγάλες εκτάσεις γης παραμένουν διάσπαρτες ανάμεσα σε αναπτυγμένες.18

Εικόνα 8: Συνοικία στο Shirlington,Virginia, λίγο πιο έξω από την Washington

Καρβελάς Δημήτριος. Ερευνητική εργασία. Αστική διάχυση και αστικά μοντέλα.Η περίπτωση του δήμου Σαρωνικού. Αθήνα 2016 18 Richard B.Peiser, “Density and Urban Sprawl” δημοσιευμένο στο www.Jstor.gr 17

26

Συμπερασματικά προκύπτει ότι η αστική διάχυση είναι ο τρόπος με τον οποίο ο αστικός ιστός εξαπλώνεται πέρα από τα όρια των ήδη διαμορφωμένων αστικών κέντρων, δημιουργώντας περιβαλλοντικές, οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις. Διαχρονικά, στα όρια των υφισταμένων πόλεων αναπτύσσονται νέες περιοχές, συνήθως αυθαίρετες στην αρχή, που στη συνέχεια εντάσσονται στο σχέδιο πόλης και αποτελούν τις νέες αστικές περιοχές. Η αστική διάχυση είναι αποτέλεσμα πολλών παραγόντων οι οποίοι διαφέρουν καθώς το φαινόμενο της διάχυσης εξελίσσεται στην πάροδο του χρόνου, αλλά και από πόλη σε πόλη, ενώ οι αίτιες του φαινομένου έχουν κοινωνικό, πολιτικό και οικονομικό υπόβαθρο.

Ιστορικά η ανάπτυξη των πόλεων σχετιζόταν πάντα με την αύξηση του πληθυσμού, γιa αυτό και η πληθυσμιακή ανάπτυξη και οι αλλαγές στην κατανομή του αναγνωρίζονται ως οι βασικοί παράγοντες των φαινομένων αστικής εξάπλωσης. Οι πληθυσμιακές πιέσεις στις περιαστικές περιοχές οδηγούν σε ανάγκες για νέες υποδομές, νέες κατοικίες καθώς και άλλες χρήσεις εξυπηρέτησης. Σημαντικό ρόλο παίζουν επίσης τα κοινωνικά και δημογραφικά χαρακτηριστικά των πληθυσμών. Η αύξηση ή και γενικότερα, η μεταβολή του μεγέθους των πόλεων οφείλεται στους εξής τρεις βασικούς παράγοντες: α. Τη φυσική αύξηση του πληθυσμού, δηλαδή το πλεόνασμα των γεννήσεων έναντι των θανάτων ή την αύξηση των γεννήσεων και τη μείωση των θανάτων στις αστικές περιοχές. β. Την καθαρή μετανάστευση, κυρίως από μικρότερους οικισμούς προς τις μεγάλες πόλεις, δηλαδή το πλεόνασμα των ατόμων που εγκαθίστανται στις πόλεις έναντι εκείνων που φεύγουν από αυτές. γ. Τις μεταβολές των δημοτικών ορίων, αφού πολλές φορές τα όρια μιας πόλης επεκτείνονται και καλύπτουν εκτάσεις του περιαστικού χώρου, με αποτέλεσμα την ενσωμάτωση σε αυτές μικρότερων οικισμών και την αύξηση του πληθυσμού της πόλης που επεκτείνεται.19

27 000023 000025 000013

Συνέπειες του φαινομένου της αστικής διάχυσης Οι επιπτώσεις της αστικής διάχυσης είναι εμφανείς και επηρέασαν τις οικονομικές, κοινωνικές, περιβαλλοντικές και χωρικές πτυχές των αστικών κέντρων, δημιουργώντας υποβάθμιση του αστικού ιστού σε όλα τα επίπεδα. Αρχικά, σε οικονομικό επίπεδο στο κέντρο κατευθύνονται τα κατώτερα κοινωνικά και οικονομικά στρώματα, δημιουργώντας οικονομικές ανισότητες των πόλεων με συγκέντρωση του πλούτου εκτός κέντρου. Οι οικονομικές συνέπειες επίσης περιλαμβάνουν υψηλότερα κόστη υποδομών, αύξηση των τιμών της γης, τη κερδοσκοπία και τη προσέλκυση επενδυτών σε νέες αγορές καθώς επίσης και αύξηση των δαπανών των νοικοκυριών, λόγω της ‘αύξησης’ των αποστάσεων, Οι οικονομικές δραστηριότητες, όπως το εμπόριο, και άλλες υπηρεσίες, που παλαιότερα ήταν χωρομετρημένες στα κέντρα των πόλεων ,πλέον χωροθετούνται και στον περιαστικό χώρο και μάλιστα διάσπαρτα δημιουργώντας νέα εξωαστικά επίκεντρα. Τα μεσαία και υψηλά εισοδήματα που παραδοσιακά κατοικούσαν σε κεντρικές αστικές περιοχές, τείνουν να επιλέγουν ως τόπο κατοικίας τον περιαστικό χώρο σε μεμονωμένα κτίρια κατοικίας ή σε συγκροτήματα κατοικιών, λόγω καλύτερης διαβίωσης(δίκτυα, συστήματα μαζικής μεταφοράς, εξέλιξη αυτοκινήτου), κόστους ζωής και ποιοτικότερου φυσικού περιβάλλοντος Οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις της αστικής διάχυσης μπορούν να γίνουν αισθητές τόσο σε τοπικό όσο και σε περιφερειακό επίπεδο. Η εξάρτηση από το αυτοκίνητο και οι καθημερινές μετακινήσεις έχουν οδηγήσει σε αύξηση της εκπομπής των καυσαερίων, σε αυξημένη κατανάλωση ενέργειας, μόλυνση της ατμόσφαιρας, όξυνση του φαινομένου του θερμοκηπίου και γενικότερη υποβάθμιση του περιαστικού και αστικού περιβάλλοντος. Φαινόμενα επίσης, όπως η ρύπανση του υδροφόρου ορίζοντα, η μείωση της βιοποικιλότητας, η απειλή οικοσυστημάτων, οι αλλαγές των χρήσεων γης, η μείωση της αγροτικής δασικής έκτασης και των φυσικών πόρων (νερό και πρώτες ύλες) αποτελούν άμεσες συνέπειές της αστικής εξάπλωσης και δημιουργούν αλλοίωση και μετασχηματισμό του τοπίου.

19

Σεραφείμ Πολύζος, 2015,Αστική ανάπτυξη, Κεφάλαιο 2

Ο χωρικός και πολεοδομικός αντίκτυπος του φαινόμενου αυτού χρήζει ιδιαίτερης σημασίας και ειδικά στα κέντρα των πόλεων, αφού παρουσιάζουν μια σειρά ζητημάτων και οδηγούν στην υποβάθμιση του όπως η δημιουργία γειτονιών χαμηλής ποιότητας στον πυρήνα των πόλεων με υποδομές κακής ποιότητας που παρουσιάζουν εγκληματικότητα και μεγάλα ποσοστά ανεργίας. Η υποβάθμιση δημόσιων συγκοινωνιών με την αύξηση της ιδιοκτησίας αυτοκινήτου και ταυτόχρονα η δημιουργία οδικών αξόνων, οδηγεί σε έλλειψη ελεύθερων δημόσιων υπαίθριων χώρων και ολοκληρωμένου αστικού σχεδιασμού λόγω της έντονης ανάγκης για ανοικοδόμηση. Η υποβάθμιση αυτή ταυτόχρονα συμπεριλαμβάνει περιβαλλοντικά και αισθητικά προβλήματα, καθώς όπως προαναφέρθηκε υπάρχει μόλυνση , μείωση του φυσικού περιβάλλοντος που έχουν αντίκτυπο τόσο στην ποιότητα ζωής όσο και στην υγεία των ανθρώπων. Tέλος ,σε ψυχολογικό επίπεδο, η διάχυση προκαλεί απώλεια της αίσθηση ότι ο καθένας αποτελεί μέρος της τοπικής κοινωνία, αποξένωση, καθώς επίσης και μονότονα και αντιαισθητικά τοπία.

1.2.3 Παγκοσμιοποίηση και ο σύγχρονος αστικός χώρος

Εικόνα 9: Υποβαθμισμένο αστικό τοπίο στην Συρία

Έπειτα από όλες τι διακυμάνσεις και τις μεταβολές που υπέστη ο αστικός χώρος, τον 20ο και 21ο αιώνα, έρχεται αντιμέτωπος με μία σειρά κοινωνικών, οικονομικών και πολιτικών εξελίξεων οι οποίες αλλάζουν, όχι μόνο την μορφή του αστικού χώρου, αλλά και τη ζωή των ανθρώπων γενικότερα. Παράλληλα νέα χωρικά φαινόμενα και αντιλήψεις κυριαρχούν που οδηγούν στην αλλαγή της αντίληψης για τον δημόσιο αστικό χώρο. Με τη νέα αυτή χωρική πραγματικότητα, μια σειρά άλλων φαινομένων που χαρακτηρίζουν τη σύγχρονη εποχή, με κυρίαρχο την παγκοσμιοποίηση, έρχονται να μεταποιήσουν τα δεδομένα του αστικού σύγχρονου χώρου και ταυτόχρονα να ενισχύσουν την απαξίωση και την υποβάθμιση του.

28

Και ενώ το μεταμοντέρνο κίνημα ορίζει το δικαίωμα στην πόλη ως βασικό του στόχο, η παγκοσμιοποιημένη καπιταλιστική ανάπτυξη, μετατρέπει την κατανάλωση από μέσο για την εξυπηρέτηση των βασικών αναγκών, σε απόλυτο τρόπο ζωής. Το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης κατά συνέπεια έχει ως αποτέλεσμα την μετατροπή του αστικού χώρου σε έναν ενιαίο εμπορικό χώρο όπου κυριαρχούν οι κανόνες της ελεύθερης αγοράς και η συμμετοχική αντίληψη για την πόλη και τον δημόσιο χώρο αλλάζει δραματικά. Ο αστικός χώρος γίνεται αντιληπτός ως πεδίο οικονομικής εκμετάλλευσης με την ιδιωτικοποίηση των ελεύθερων χώρων, ενώ η κατανάλωση συνεχώς κερδίζει έδαφος στο δημόσιο αστικό χώρο. Επιπλέον, η πληροφοριακή έκρηξη, οι μεταφορές υψηλής ταχύτητας και τα δίκτυα τους, η έννοια της κινητικότητας αποτελούν ζωτικά στοιχεία της σύγχρονης παγκοσμιοποιημένης πόλης.20 Στο σύγχρονο αστικό τοπίο, λοιπόν, δημιουργούνται πόλεις με ισχυρά κέντρα. Με την πληθυσμιακή συσσώρευση οι μητροπόλεις όπως χαρακτηρίζονταν παλιά χάνουν την παραδοσιακή μορφή τους, διασκορπίζονται δημιουργώντας διάχυτα αστικά κέντρα, με τεράστια εξάπλωση, ενώ η σημασία του δημόσιου χώρου σταδιακά χάνεται καθώς δεν γίνεται αντιληπτός ως βασικό συστατικό της πόλης,

Οι μεγαλουπόλεις ορίζονται ως μητροπόλεις με υπερμεγέθη πληθυσμό και ταυτόχρονα μπορούν να οριστούν ως παγκόσμιοι κόμβοι και χώροι δράσης. Στην συνέχεια εμφανίζεται ένα νέο είδος αστικής διαμόρφωσης, η μετά-πόλη που ουσιαστικά αποτελεί την φυσική εξέλιξη των μεγαλουπόλεων και χαρακτηρίζονται ως μαζικά πολεοδομικά συγκροτήματα άνω των 20 εκατομμυρίων ανθρώπων.

20 .

Μπίστη Μαριάνα. Ερευνητική εργασία. Δημοσίου χώρου χρήστες αναζητούνται. Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο.Μάρτιος 2012.

21

29 000025 000027 000014

Π.Ταράνη-Σ.Χατζηκοκόλη.Ερευνητική εργασία.Ο Δημόσιος Χώρος ως Εμπόρευμα

Ο κοινωνιολόγος Francois Ascher εισάγει τον όρο «μετάπολη» ως μια νέα μορφή χαλαρής αστικής συγκέντρωσης με κέντρο την μητρόπολη για την διαμόρφωση μιας δεξαμενής εργασίας, κατοίκησης και δραστηριοτήτων. Ένα νέο καθεστώς «τεχνητής εγγύτητας» αντικαθιστά την «χωρική» εγγύτητα που ιστορικά αποτελούσε αναγκαία προϋπόθεση ανάπτυξη της πόλης και του τόπου.21

1.2.4 Κατανάλωση και εμπορευματοποίηση του αστικού ιστού Οι συνεχείς μετακινήσεις, η αυξημένη ροή ανθρώπων, προϊόντων, πληροφορίων, μετανάστευση και η είτε πληθυσμιακή είτε χωρική διασπορά συνθέτουν ένα νέο μοντέλο της παραδοσιακής μητρόπολης. Το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης, που χαρακτηρίζει τους τελευταίους δυο αιώνες, εμπεριέχει σε μεγάλο ποσοστό την έννοια της κατανάλωσης καθώς είναι συνυφασμένη με το οικονομικό σύστημα του καπιταλισμού, ένα σύστημα που διέπει την σύγχρονη κοινωνία. Η δημόσια ζωή ήταν ανέκαθεν προσανατολισμένη γύρω από την κατανάλωση και αντίστροφα. Καθώς διανύουμε μια περίοδο καταναλωτισμού, τα αποτελέσματα του γίνονται φανερά και παίρνουν μεγάλες διαστάσεις σε όλες εκείνες τις πτυχές που επηρεάζει, δηλαδή την οικονομία, την κοινωνία, αλλά και την χωρική συγκρότηση των πόλεων. Η κατανάλωση συσχετίζεται άμεσα με τις εμπειρίες της καθημερινότητας των ανθρώπων και κατ΄επέκταση με τον δημόσιο χώρο και αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ταυτότητας και του

σύγχρονου τρόπου ζωής, που αφενός καθορίζεται από τα καταναλωτικά πρότυπα που διέπουν τις σύγχρονες κοινωνίες και αφετέρου από την δυνατότητα πρόσβασης σε ένα αυξανόμενο φάσμα υπηρεσιών και αγαθών. Υπό αυτή την προσέγγιση βρίσκεται στο μεταίχμιο διαφορετικών πτυχών της καθημερινής ζωής, μεταξύ του ιδιωτικού και του δημοσίου, του συλλογικού και του ατομικού. Δεδομένου των συνεχόμενων κοινωνικών, οικονομικών, πολιτισμικών και τεχνολογικών εξελίξεων και μεταβολών που υπεισέρχονται μέσω της εξέλιξης της καταναλωτικής κοινωνίας, γίνεται σαφές ότι ο αστικός δημόσιος χώρος καθίστανται αποδεκτός αυτών των αλλαγών και υφίστανται διαρκείς μετασχηματισμούς. Στη σύγχρονη εποχή, λοιπόν, η καταναλωτική κουλτούρα προωθεί την εμπορευματοποίηση του χώρου και την καταναλωτική ιδιότητα του πολίτη.22 Αυτό σημαίνει για την πόλη, ότι προκειμένου, να ανταποκρίνεται στα δεδομένα της εποχής, ο χώρος της σχεδιάζεται εξ αρχής με τέτοιο τρόπο ώστε οι διάφορες λειτουργίες του να είναι αποδοτικές, δηλαδή κερδοφόρες. Στο επίπεδο του σχεδιασμού (αρχιτεκτονικού, πολεοδομικού, χωροταξικού) και της παραγωγής του χώρου, εκφυλίζεται ο κοινωνικός του χαρακτήρας και παράλληλα αυξάνεται ο ανταγωνισμός και η ενσωμάτωση του στην εμπορευματική παραγωγή. 23 Όμως, η έννοια της εμπορευματοποίησης συσχετίζεται με την έννοια της ιδιωτικοποίησης του χώρου, αλλά και της δημόσιας ζωής, όπου τα όρια μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού γίνονται ολοένα και πιο δυσδιάκριτα, Ο ιδιωτικός χώρος επεκτείνεται στον δημόσιο και τον συρρικνώνει και η σημασία του ατονεί, παρουσιάζοντας σταδιακά έντονα σημάδια εγκατάλειψης. Απόρροια αυτού είναι η εμφάνισή του φαινομένου της ιδιωτικοποίησης, του κατακερματισμού του δημόσιου χώρου, του τρόπου ζωής και των κοινωνικών σχέσεων σε όλες τις σύγχρονες πόλεις. Η κεφαλαιοποίηση του δημόσιου αστικού χώρου και η μετάθεση των λειτουργιών του σε ιδιωτικούς χώρους και η παραχώρηση του δημόσιου

χώρου για ιδιωτική χρήση και κατανάλωση, συνθέτουν το σκηνικό της εμπορευματοποίησης της αστικής εμπειρίας και παράλληλα μέσα από την διαμόρφωση δημόσιων χρήσεων στα εσωτερικά των ιδιωτικών χώρων, επαναπροσδιορίζει την έννοια του δημόσιου χώρου. Δηλαδή εντείνεται η ρευστότητα της σχέσης μεταξύ δημοσίου – ιδιωτικού, με συνεχείς αλληλοδιεισδύσεις.

Η κυριαρχία του δομημένου χώρου στον σύγχρονο αστικό ιστό καθιστά τον κοινόχρηστο δημόσιο χώρο υπολειμματικό, εγκαταλελειμμένο για το χρήστη. Αυτό οδήγησε στην ιδιωτικοποίηση του δημόσιου χώρου, προκειμένου να γίνει βιώσιμος επικρατώντας η αντίληψη ότι ο δημόσιος χώρος θα πρέπει να βρίσκεται υπό το συνεχή έλεγχο των αρχών της εξουσίας. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις κυρίως στις Αμερικανικές πόλεις και λιγότερο στην Ευρώπη, δημόσιων κοινόχρηστων χώρων που οροθετήθηκαν με περιφράξεις, όπως τα πάρκα.

.22. Κορακάκη Αντωνία.Μαυρικάκη Βασιλική.Ο δημόσιος χώρος ως πεδίο ρήξης ή εγκατάλειψης και ο δημόσιος χώρος ως πεδίο κατανάλωση. Ερευνητική εργασία. 2014. Αγγελική Βάσιλα. Η Αθήνα ως μητρόπολη. Τάσεις μετασχηματισμού, εμπορευματοποίηση της πόλης, ανακατατάξεις σε κοινωνικό και πολεοδομικό ιστό. Αθήνα,2009 23

30

Παρόμοιες πρακτικές με αυτές της Αμερικής που σταδιακά εξαπλώνονται στην Ευρώπη, για την προστασία των δημόσιων χώρων από τους ακατάλληλους χρήστες, όπως οι άστεγοι, οι κοινωνικά περιθωριοποιημένοι και οι ακτιβιστές, αποτελούν η ολοένα και μεγαλύτερη ιδιωτική αστυνόμευση των δημόσιων χώρων από μικρές σε μέγεθος πλατείες μέχρι τα μεγάλα αστικά πάρκα και οι σταθμοί των τρένων, ενώ η παρακολούθηση των πολιτών μέσα από κάμερες ασφαλείας αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι του αστικού τοπίου. 24 Άλλες σημαντικές μορφές ιδιωτικοποίησης δημόσιου ελεύθερου χώρου θεωρούνται τα οικιστικά συγκροτήματα με ιδιωτικές οργανωμένες υποδομές όπως δικούς τους δρόμους, πάρκα, ολοκληρωμένο δίκτυο ύδρευσης και αποχέτευσης κ.λ.π, τα λεγόμενα «gated communities», όπου οι κάτοικοι των κοινοτήτων αυτών περιορίζουν εθελούσια την ελευθερία τους ώστε να προστατευτούν, στην ουσία, από την ίδια την πόλη καταργώντας, όχι μόνο η έννοια του δημόσιου χώρου, αλλά και το ανθρώπινο δικαίωμα στην πόλη. Επίσης παρατηρούμε τη η μετάθεση της εμπορικής δραστηριότητας, της ψυχαγωγίας και της κατανάλωσης σε ελεγχόμενους χώρους (πολυχώρους, εμπορικά κέντρα – malls, συγκροτήματα αναψυχής και «τα λεγόμενα urban entertainment centers»),η ιδιωτικοποίηση της παραθαλάσσιας ζώνης. και την ιδιωτικοποίηση δημόσιου ελεύθερου χώρου από καταστήματα, καφετέριες ως αποτέλεσμα υπερδιαχείρισης αυτού με βασικό στόχο το κέρδος. Το αστικό́ τοπίο αποκτά́ όλο και περισσότερο την φύση ενός χώρου που είναι διαπραγματεύσιμος μόνο με οικονομικούς όρους. Εκεί έγκειται και η υποβάθμιση του παραδοσιακού́ δημόσιου χώρου που αποκτά́ και αυτός τον χαρακτήρα καταναλωτικού́ αγαθού́, οδηγώντας στην ανάπτυξη χώρων αναψυχής, εμπορικών κέντρων, ψυχαγωγικών πάρκων που ευνοούν την κατανάλωση, με τη μορφή́ αγορών είτε στο κέντρο της πόλης, είτε στην περιφέρεια, Αυτό επιφέρει μια έλλειψη ισορροπίας του δημόσιου/ιδιωτικού χώρου, δημιουργώντας κενούς χώρους στο κέντρο της πόλης, καθώς ο ιδιωτικός τομέας τείνει να περιλάβει όλες τις λειτουργίες που έχουν απομείνει στον δημόσιο χώρο.

31 000027 000029 000015

Εικόνα 11: Πινακίδα που αναγράφει ¨ΣΤΟΠ, Ιδιωτική είσοδος¨ στην μπροστινή πύλη μιας gated community

Καρούτσου Όλγα. Ερευνητική εργασία. Δημόσιος Αστικός Χώρος - Αντιληπτικές Προσεγγίσεις.Βέροια, Φεβρουάριος 2010 24

1.2.5 Τεχνολογική και ψηφιακή επανάσταση

Ένα ακόμα χαρακτηριστικό της σύγχρονης εποχής, καθοριστικό για την αντίληψη περί ανάγκης ύπαρξης δημόσιων αστικών χώρων αλλά και για τον μετασχηματισμό του σύγχρονου αστικού ιστού, αποτελεί η τεχνολογική και ψηφιακή επανάσταση. Η κοινωνία της κατανάλωσης και της αφθονίας καθορίζουν τον δημόσιο χώρο από τον 20ο αιώνα , ενώ σημαντικό ρόλο στον μετασχηματισμό, την υποβάθμιση και την απαξίωση του κατέχει η τεχνολογία. Οι τηλεπικοινωνίες, η τηλεόραση, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, το διαδίκτυο και τα μέσα ψηφιακής απεικόνισης επηρεάζουν τον τρόπο που ο άνθρωπος που επικοινωνεί, κοινωνικοποιείται, τον τρόπο που συγκρατεί την ταυτότητα του και τις κοινότητες στις οποίες εντάσσεται. Μεταβάλλεται ο τρόπος που συμπεριφέρεται στο κοινωνικό περιβάλλον του, ο τρόπος που αντιλαμβάνεται τον χώρο και τον χρόνο. Κατά συνέπεια οι νέες αυτές συνθήκες επαναπροσδιορίζουν την κοινωνική πραγματικότητα συνθέτοντας όλα τα στοιχεία που αμφισβητούν την παραδοσιακή σύνθεση του αστικού δημόσιου χώρου. «Η εξ επαφής επικοινωνία δίνει τη θέση της στην εξ αποστάσεως επικοινωνία με την οποία δίνεται η εντύπωση πως όλοι μπορούν να έρθουν σε επαφή με όλους, σε έναν απεριόριστο δυνητικό χώρο ο οποίος αλλάζει τα δεδομένα της προσωπικής και συλλογικής ζωής. Πρόκειται για μια μετατόπιση της δημόσιας σφαίρας στην τεχνολογική ‘νοόσφαιρα’ και μια ριζική μεταβολή των αισθητηριακών μας αντιλήψεων». 25

Εικόνα 12: Απεικόνιση ψηφιακής πόλης .

Καρούτσου Όλγα.Ερευνητική εργασία. Δημόσιος Αστικός Χώρος - Αντιληπτικές Προσεγγίσεις.Βέροια, Φεβρουάριος 2010 25

32

Μέσα σε αυτή την νέα ιδιωτικότητα , η ψηφιακή υπόσταση του ατόμου αλλοιώνει την σχέση με τον πραγματικό αστικό χώρο. Το άτομο αρκείται στην παρακολούθηση ως συμμέτοχη στο δημόσιο χώρο και αποδέχεται και προτιμά τον ψηφιακό κόσμο που του παρέχει ασφάλεια, προσδίδοντας του μια ψεύδη αίσθηση ασφάλειας που τον αποκόπτει από την ανάγκη να εκτεθεί και να εκθέσει την ιδιωτικότητα του στο φυσικό δημόσιο χώρο. Κτίρια, ιδρύματα, δρόμοι, πλατείες, πάρκα κατασκευάζονται και βιώνονται διαμεσολαβημένα από την οθόνη του υπολογιστή ψηφιακά, καταργώντας την ανάγκη για φυσική εγγύτητα. Υπό την πίεση των νέων δεδομένων της εποχής, οι παλιές χρήσεις του αστικού χώρου καταργούνται, οι επιχειρήσεις μεταφέρονται σε τεχνόπολεις και επιχειρηματικά πάρκα εκτός της αστικής ζώνης, οι παραστάσεις του φυσικού τοπίου ολοένα και μειώνονται, οι έννοιες του ορίου γίνονται ρευστές και ασαφείς και οι δραστηριότητες είτε κοινωνικές, είτε οικονομικές με κατ’εξοχήν δημόσιο χαρακτήρα, μεταφέρονται στον ψηφιακό κόσμο.26 Όπως έχει αναφερθεί μετά την βιομηχανική επανάσταση, κάνει την εμφάνιση του η δημιουργία του αυτοκινήτου, η εκτεταμένη χρήση του και τελικώς η κυριαρχία του στον αστικό ιστό. Αυτό αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα τεχνολογικά επιτεύγματα της σύγχρονης εποχής και χαρακτηρίζεται ως κύριο μέσο κυκλοφορίας, εισβάλλοντας στους δημόσιους υπαίθριους χώρους με αποτέλεσμα την εκδίωξη τους, ενώ η διάνοιξη οδικών αξόνων αποτελεί πλέον αναπόσπαστο κομμάτι των αστικών κέντρων

Μπίστη Μαριάνα,Ερευνητική εργασία. Δημοσίου αναζητούνται. Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο,Μάρτιος 2012.

26

33 000029 000031 000016

χώρου

χρήστες

Ο δρόμος μετατρέπεται από χώρο ζωής σε συνδετήριο άξονα, ο διαχωρισμός των χρήσεων αυξάνει τις μετακινήσεις στο εσωτερικό των πόλεων και ταυτόχρονα ο δημόσιος χώρος υποβαθμίζεται περιβαλλοντικά και η κοινωνική του διάσταση ως τόπου ανταλλαγής πληροφοριών, ιδεών και υλικών αγαθών, αλλά κυρίως ως τόπου συνάντησης και επικοινωνίας συρρικνώνεται. Από κυρίαρχο δομικό στοιχείο της πόλης γίνεται πλέον αντιληπτός σαν αδόμητος χώρος μεταξύ των κτιρίων και πολλές φορές μεταλλάσσεται σε πραγματικά κενό χώρο, δημιουργώντας ανενεργούς χώρους χωρίς ουσιαστική χρήση.

Επομένως, οι νέες τεχνολογίες ανατρέπουν την κοινωνική συνοχή, τον παραδοσιακό τρόπο επικοινωνίας μέσα στην πόλη και ο ρόλος του δημόσιου χώρου και γενικότερα του αστικού ιστού ως κέντρου κοινωνικής ζωής εξασθενεί. Τα ψηφιακά μέσα αποϋλόποιουν τα καθιερωμένα δεδομένα των πόλεων, δημιουργώντας τις προϋποθέσεις ενός πολιτισμού, μιας κοινωνίας χωρίς τον παραδοσιακό αστικό χώρο και ότι αυτός συμπεριλαμβάνει.

Εικόνα 13: Απεικόνιση των μεγάλων δρόμων ανάμεσα στις πολυκατοικίες στην πόλη Τόκυο, Ιαπωνία

Οι αστικές πλατείες, οι υπαίθριοι ελεύθεροι χώροι, οι χώροι πρασίνου ακόμα και οι δρόμοι μετατρέπονται σε εικονικούς χώρους, όπου η εξ ’επαφής επικοινωνία, η επαφή με το φυσικό ακόμα και τεχνητό περιβάλλον εξαλείφονται, έχοντας πάρει μορφές που δεν εξυπηρετούν τις βασικές και απαραίτητες ανάγκες. όπως η ανάγκη άνεσης (φαγητού, νερού, προστασίας από τα καιρικά φαινόμενα), η ανάγκη χαλάρωσης, η ανάγκη έμμεσης και άμεσης ενσωμάτωσης στο κοινωνικό περιβάλλον , η ανάγκη επικοινωνίας και επαφής και η ανάγκη εξερεύνησης.

34

1.2.6 Αστική συρρίκνωση Καθώς έχουν προηγηθεί σημαντικές ιστορικές αλλαγές και γεγονότα, το χωρικό μοντέλο αλλά και ο δομημένος ιστός των πόλεων αναδιαμορφώνεται. Στις σύγχρονες κοινωνίες των τελευταίων δεκαετιών, επικρατεί μια μάστιγα περιφερειακής, εθνικής, ή διεθνής οικονομική κρίση, η οποία σε συνδυασμό με όλα τα κοινωνικά φαινόμενα και την οικονομική αναδιάρθρωση λόγω αλλαγής οικονομικού μοντέλου, οδήγησαν σε αστική συρρίκνωση των αστικών κέντρων. Σημαντικός παράγοντας επίσης είναι και ο περιβαλλοντικός, καθώς οι κλιματικές αλλαγές, η οικολογική και φυσική καταστροφή του περιβάλλοντος ώθησαν περαιτέρω την πληθυσμιακή και επιχειρησιακή μετανάστευση σε περιοχές εκτός των μεγάλων αστικών κέντρων. Η οικονομική κρίση είχε ως συνέπεια οι ελληνικές πόλεις να εμφανίζουν έντονα σημεία συρρίκνωσης σε οικονομικό, χωρικό, κοινωνικό και δημογραφικό επίπεδο. Κύρια γνωρίσματα της είναι η μείωση του πλήθους των επιχειρήσεων, των καταστημάτων και γραφείων σε κεντρικούς δρόμους και κατοικιών λόγω μετανάστευσης κοινωνικών στρωμάτων προς φθηνότερες γειτονιές των πόλεων. Η ανεργία γιγαντώνεται με γοργούς ρυθμούς και η εξαθλίωση των κοινωνικών στρωμάτων σε συνδυασμό με την αύξηση των αστέγων πλήττουν τις σύγχρονες πόλεις. Η αντιμετώπιση της πόλης ως εμπορεύματος σε αυτούς που επιδιώκουν την οικονομική ανάπτυξη έχει αντίκτυπο στο πεδίο της αρχιτεκτονικής παραγωγής και πιο ειδικά της κατασκευής κατοικίας, η οποία φαίνεται να επηρεάζεται περισσότερο από ποτέ από την κρίση. Από την άλλη, έγκειται ο κίνδυνος δημιουργίας συνόλων κτιρίων και περιοχών που θα συνδυάζουν χαμηλής ποιότητας κατοικίες με ελλειμματικές κοινωνικές και λοιπές υποδομές, ενώ ταυτόχρονα θα παρουσιάζουν έντονα στοιχεία κοινωνικής και χωρικής υποβάθμισης, καθώς τα κέντρα των πόλεων παρουσιάζουν σημάδια εγκατάλειψης.

35 000031 000033 000017

Εικόνα 14: Γκρέμισμα ολόκληρου συστήματος κτιρίων στην Μόσχα, Ρωσία.

Απόρροια των οικονομικών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών διαδικασιών και μεταβολών είναι η αστική αποσύνθεση- συρρίκνωση των αστικών κέντρων, η οποία παρόλο που επιφέρει μια αστική υποβάθμιση σε όλους τους τομείς, μπορεί να αποτελέσει δομικό στοιχείο για την ανασυγκρότηση της πόλης και την διασφάλιση της κοινωνικής και αστικής ισορροπίας. Ο όρος αστικής συρρίκνωση καθώς και το φαινόμενο το ίδιο, δεν είναι πρωτοεμφανιζόμενο και έχει υποστεί μεταβολές, ανάλογα με τις κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες της εκάστοτε εποχής. Στην ιστορία της πόλης, η διαδικασία έχει περιγραφεί ως “urban decline’’ (αστική παρακμή) (Beauregard, 2003),

αλλά και ¨urban decay¨ (αστική φθορά), ¨urban rot¨ και ¨urban blight¨ (αστική σήψη) (Andersen, 2003). Οι όροι αυτοί περιέγραψαν την εξασθένηση λειτουργιών της πόλης ή μέρους της και έχουν χρησιμοποιηθεί για πόλεις που υπέστησαν αποβιομηχάνιση, ερήμωση ή οικονομική αναδιάρθρωση,27 Σύμφωνα με τους Martinez-Fernandez, Audirac και Fol (2012)28, o όρος “shrinking cities” (συρρικνούμενες πόλεις) ή “urban shrinkage” (αστική συρρίκνωση) έχει χρησιμοποιηθεί από συγγραφείς, όπως οι Weaver το 1977, Breckenfield το 1978, αλλά και μετέπειτα από την Pallagst, για να περιγράψουν την αστική παρακμή και υποβάθμιση που συνδέεται με τη συρρίκνωση του πληθυσμού και της οικονομικής βάσης. Ο όρος, βέβαια, έγινε ευρέως γνωστός κυρίως για τις επιπτώσεις στις πόλεις της πρώην Ανατολικής Γερμανίας, η οποία γνώρισε δραματική μείωση του πληθυσμού και αποβιομηχάνιση μετά το 1989.

Τα αποτελέσματα αυτής της διαδικασίας είναι ορατά στον αστικό ιστό των πόλεων, οδηγώντας τον σε μια υποβάθμιση και μια απαξίωση που πλήττει τόσο την κοινωνική ζωή των ανθρώπων, τον τρόπο διαβίωσης τους, όσο και τον υπάρχον δομημένο χώρο. Η μετεγκατάσταση των κοινωνικών στρωμάτων σε φθηνότερες γειτονίες εκτός του κέντρου και σε περιφέρειες για οικονομικούς και περιβαλλοντικούς λόγους, καθώς οι επιχειρήσεις, οι κατοικίες μεταναστεύουν και χρεοκοπούν και το φυσικό περιβάλλον μεταλλάσσεται και μολύνεται, οδήγησαν στην δημιουργία σύγχρονων ερειπίων, εγκαταλελειμμένων κτηρίων και κενούς αστικούς χώρους.

Τα τελευταία χρόνια, οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης έχουν γεννήσει ένα νέο κύμα ενδιαφέροντος για τη «συρρίκνωση των πόλεων», όπου ο όρος δεν χρησιμοποιείται μόνο για να περιγράψει τη διαδικασία με την οποία οι πόλεις χάνουν πληθυσμό και μειώνεται η απασχόληση, αλλά και για τον καθορισμό νέων στρατηγικών που συνιστούν την κατεδάφιση ακατοίκητων κτιρίων και περιοχών της πόλης2, ενώ μπορεί να αφορά σε περιφέρειες, μητροπόλεις, πόλεις, ή τμήματα πόλεων που εμφανίζουν για περισσότερο από δύο χρόνια σημαντική μείωση της οικονομικής, κοινωνικής και δημογραφικής βάσης τους.

Βασιλειάδης K. Βαλάντης,Θεσσαλονίκη, Χωρική στρατηγική για την αντιμετώπιση του κινδύνου αστικής συρρίκνωσης: Η περίπτωση της Πρέβεζας. Φεβρουάριος 2014 28 Shrinking Cities: Urban Challenges of Globalization. Cristina Martinez‐fernandez, Ivonne Audirac, Sylvie Fol and Emmanuèle Cunningham‐sabot. . 01 February 2012 27

Εικόνα 15: Αστική φθορά

36

37 000033 000035 000018

[ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2]

ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΣΤΟΝ ΑΣΤΙΚΟ ΙΣΤΟ ΑΝΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ ΑΣΤΙΚΟ ΙΣΤΟ

Ανάλυση των αιτιών της υποβάθμισης του σύγχρονου αστικού Ανάλυση των βασικών εννοιών της συμμετοχής, του σχεδιασμού, των ειδών του και του ρόλου του ιστού.

σχεδιαστή και του χρήστη σε παραδείγματα συμμετοχικού σχεδιασμού στον σύγχρονο αστικό χώρο

38

Καθώς αναλύσαμε στο πρώτο κεφάλαιο τα αίτια και τους παράγοντες που επηρέασαν την σύγχρονη μορφή του αστικού χώρου, έγινε φανερή η ανάγκη προσπάθειας ανασύστασης και ανασυγκρότησης του υποβαθμισμένου ιστού. Η αδυναμία του σύγχρονου αστικού τοπίου να ικανοποιήσει τις βασικές ανάγκες σε πολλές πτυχές της καθημερινής ζωής των πολιτών, καθώς και η έλλειψη στέρεου και δυναμικού αστικού σχεδιασμού, είχαν ως αποτέλεσμα την δημιουργία συμμετοχικών διαδικασιών και συμμετοχικού σχεδιασμού. Αυτές οι κινήσεις που εμπεριέχουν έννοιες σημαντικές για την κοινωνία, όπως της συμμετοχής καθώς και η συσχέτιση του με τον σχεδιασμό και την αρχιτεκτονική, θέτουν τις βάσεις για τη διαμόρφωση μιας νέας προοπτικής της πόλης, όπου ο χρήστης της δεν έχει μόνο τον ρόλο του παθητικού παρατηρητή, αλλά αποκτά ενεργό ρόλο στην σχεδίαση του, στην αναδιαμόρφωση του και στην χρήση του. Άλλωστε ο χώρος πρέπει να είναι ανθρωποκεντρικός καθώς αυτός που τον χρησιμοποιεί είναι ο ίδιος και πρέπει να εξυπηρετεί τις απαραίτητες ανάγκες για την μακροχρόνια και επιτυχημένη βιωσιμότητα του.

Οι πολίτες των εκάστοτε περιοχών παίρνοντας αφορμή από τις ελλιπείς εγκαταστάσεις και προδιαγραφές του αλλοιωμένου και απαξιωμένου πλέον αστικού ιστού, ενεργοποιούνται και δρουν δυναμικά σε χώρους που αποτελούν αστικά κατάλοιπα μιας άλλης εποχής. Η ενεργοποίηση των πολίτων στοχεύει στην δημιουργία ενός νέου τύπου αστικού ιστού. Μέσω της διατήρησης των αναμνήσεων του παρελθόντος δημιουργείται μια μετάβαση στο παρόν μέσω της οποίας διαμορφώνεται το δομημένο περιβάλλον και αναλύονται ορισμένοι τρόποι της προτεινόμενης αναδιαμόρφωσης τους, έτσι ώστε η διαρκής οικειοποίησή τους να οδηγήσει μακροπρόθεσμα στον ανασχηματισμό των ανενεργών χώρων προς όφελος της πόλης

Ο μετασχηματισμός του υποβαθμισμένου αστικού χώρου προϋποθέτει, εκτός των άλλων, την διεύρυνση του μέσω της ενσωμάτωσης πρακτικών από άλλα πεδία, όπως η τέχνη, η κοινωνιολογία, η ανθρωπολογία. Για να ανταποκριθεί στην νέα κοινωνική πραγματικότητα ο σύγχρονος αστικός χώρος καλείται να απαντήσει για ποιον σχεδιάζει, ποιό είναι το μέλλον του, αλλά και ποιος είναι ο ρόλος του στα όλο και διογκωμένα κοινωνικά προβλήματα. Πλέον αναπτύσσεται, παγκοσμίως, ένας προβληματισμός που δεν αναφέρεται γενικά και αόριστα στην ανανέωση της αρχιτεκτονικής τεχνοτροπίας, αλλά στο αν θα αλλάξει ο χαρακτήρας και ο τρόπος άσκησης της αρχιτεκτονικής, για να προσφέρει να είναι χρήσιμος, διαχρονικός και λειτουργικός για την πλειοψηφία του πληθυσμού. Σε μια τέτοια κοινωνική προσέγγιση του ζητήματος της αρχιτεκτονικής θα μπορούσε να συνεισφέρει ο συμμετοχικός σχεδιασμός, ο οποίος μπορεί να οριστεί ως η εμπλοκή του χρήστη σε κάποια στάδια ή όλα τα στάδια της σχεδιαστικής διαδικασίας.29

39 000035 000037 000019

Αντώνια, Τζήκα- Κωστοπούλου Παναγιώτα Ντρενογιάννη. Σύγχρονες Πρακτικές του συμμετοχικού σχεδιασμού.Διαδικασίες ενδυνάμωσης του χρήστη και ο νέος ρόλος του αρχιτέκτονα.

29

2.1 Ανάλυση του ορισμού της συμμέτοχης Η έννοια της συμμέτοχης επιδέχεται πολλών και διαφορετικών προσεγγίσεων, ανάλογα με την οπτική που υιοθετείται, τον στόχο της συμμετοχικής διαδικασίας, τον τύπο των συμμετεχόντων που εμπλέκει κ.λπ. Η έννοια της συμμετοχής παραπέμπει, στην πραγματικότητα, σε έναν ευρύ αλλά και σύνθετο όρο με διαφορετικές ερμηνείες. Όπως επισημαίνεται από τον Moser , η συμμετοχή μπορεί να χρησιμοποιηθεί τόσο ως μέσο όσο και ως σκοπός σε μια διαδικασία σχεδιασμού.30 Στην πρώτη περίπτωση η συμμετοχή νοείται ως η εμπλοκή σε μια διαδικασία (π.χ. συμμετοχή στον σχεδιασμό ή την υλοποίηση ενός έργου), ενώ στη δεύτερη η συμμετοχή αποτελεί η ίδια έναν στόχο, μια επιθυμητή κατάσταση η οποία επιτυγχάνεται μέσα από τη συμμετοχή (π.χ. ενδυνάμωση τοπικών κοινωνιών).31 Ενδεικτικά θα αναφέρουμε πιο συγκεκριμενοποιημένους ορισμούς της συμμέτοχης. Κατά τους Zwirner και Berger , η συμμετοχή αναφέρεται στην εμπλοκή κοινού και ομάδων συμφερόντων στη διαδικασία λήψης απόφασης (ομάδες ή μεμονωμένοι πολίτες, φορείς, ομάδες συμφερόντων, μη κυβερνητικές οργανώσεις κ.λπ.), με σκοπό να επηρεάσουν μια απόφαση ή την ίδια τη διαδικασία λήψης αποφάσεων.32 Εδώ πρέπει να διευκρινίσουμε ότι ως ομάδα συμφερόντων ορίζεται μια συλλογική οργάνωση που απαρτίζεται από ένα μέρος της κοινωνίας - είτε από φυσικά πρόσωπα είτε από επιχειρήσεις ή οργανισμούς ή ακόμα και μικρότερες ομάδες- και συνήθως είναι επίσημα οργανωμένη με βάση μια ή περισσότερες κοινές ανησυχίες. Στόχο έχει να υπερασπιστεί τα συμφέροντα των μελών της και να προωθήσει τον σκοπό της στην δημόσια σφαίρα. Οι ενέργειες των ομάδων συμφερόντων κατευθύνονται προς το κράτος, τους εργοδότες, άλλες ομάδες και κάθε άλλη πλευρά, που μπορεί να συντελέσει στην ικανοποίηση των αξιώσεών τους Moser, C. (1983). «The Problem of Evaluating Community Participation in Urban Development», Development Planning Unit, Working Paper No. 14, University College London 30

31

Αναστασία Στρατηγέα. Θεωρία και Μέθοδοι Συμμετοχικού Σχεδιασμού. 2015

Zwirner, W. & Berger, G. (2008). «Participatory Mechanisms in the Development, Implementation and Review of National Sustainable Development Strategies», European Sustainable Development Network – ESDN, Quarterly Report, September.

32

Εικόνα 16

40

Ο Cary ορίζει τη συμμετοχή ως τον θεμέλιο λίθο της διαδικασίας ανάπτυξης/ενδυνάμωσης των τοπικών κοινωνιών,καθώς δίνει στις επιμέρους ομάδες την ευκαιρία να συμμετέχουν ισότιμα στις σχεδιαστικές παρεμβάσεις που καθορίζουν τη ζωή τους.34 Στο πλαίσιο αυτό, καλούνται να εμπλακούν σε μια διαδικασία σχεδιασμού που εμπεριέχει τη συμμετοχή και την ανάληψη ευθύνης από το στάδιο του καθορισμού των προβλημάτων και των προς επίτευξη στόχων έως το στάδιο του προσδιορισμού των λύσεων και την επιτυχή εφαρμογή τους. Ο ορισμός αυτός θεωρεί τη συμμετοχή ως μια δημοκρατική κοινωνική διαδικασία μέσα από την οποία οι τοπικές κοινωνίες συμμετέχουν σε όλα τα στάδια του σχεδιασμού (από τον καθορισμό των στόχων μέχρι την ανάπτυξη και την εφαρμογή των αποφάσεων), διαδραματίζοντας έτσι καθοριστικό ρόλο . 35 Τέλος, η συμμετοχή, κατά έναν άλλον ορισμό, ορίζεται ως η διαδικασία μέσα από την οποία τα άτομα ή οι φορείς επηρεάζουν τις αποφάσεις μέσα από τον έλεγχο: α. στον καθορισμό των προτεραιοτήτων β. στην κατανομή των πόρων γ. στην πρόσβαση λιγότερο προνομιούχων ομάδων σε υπηρεσίες και αγαθά.36

Δημ. Γ. Χριστοφιλόπουλος.Ο σχεδιασμός-προγραμματισμός ως τρόπος λήψης αποφάσεων και ως κοινονικοπολιτική δραστηριότητα. 1990 34

41 000037 000039 000020

35

Αναστασία Στρατηγέα. Θεωρία και Μέθοδοι Συμμετοχικού Σχεδιασμού. 2015

36

World Bank (1996). Participation Sourcebook, Washington DC

Οι βασικοί στόχοι της συμμετοχικής διαδικασίας είναι η επικοινωνία, οι δημόσιες σχέσεις και η ενημέρωση του κοινού από τα κέντρα λήψης αποφάσεων, αναπτύσσοντας έτσι σχέσεις εμπιστοσύνης μεταξύ των συμμετεχόντων. Επιπλέον, η απόκτηση της σωστής πληροφορίας που θα τον βοηθήσει το κοινό στην διάγνωση του προβλήματος και των αναγκών που αυτό χρήζει, στην ανάπτυξη εναλλακτικών λύσεων για την επίλυση τους και στην αξιολόγηση αυτών των εναλλακτικών λύσεων. Τέλος σημαντική θεωρείται η διαχείρηση και η αποφυγή των συγκρούσεων των διαφορετικών κοινωνικών ομάδων.

2.1.1 Βασικές αρχές της συμμετοχής Με βάση λοιπόν την αναγνώριση του δικαιώματος των πολιτών στη συμμετοχή αλλά και των ωφελειών που απορρέουν από αυτή, καταγράφονται στη συνέχεια επιγραμματικά οι βασικές αρχές σύμφωνα με την Αναστασία Στρατηγέα, με τις οποίες οφείλει να γίνεται η εμπλοκή των πολιτών στις συμμετοχικές διαδικασίες, προκειμένου να επιτευχθούν οι στόχοι τους και να αυξηθεί η αποτελεσματικότητά τους.37 •

•

•

•

•

•

37

Συμπερίληψη (Ιnclusion), δηλαδή η αντιπροσωπευτική εμπλοκή όλων των ενδιαφερόμενων όμαδων στη συμμετοχική διαδικασία. Ίση συμμετοχή (Equal partnership), δηλαδή το ίσο δικαίωμα συμμετοχής, ανεξαρτήτως επαγγελματικής, οικονομικής ή κοινωνικής θέσης των συμμετεχόντων. Διαφάνεια (Transparency), δηλαδή η δημιουργία κλίματος ανοιχτής επικοινωνίας και δημιουργικού διαλόγου στη συμμετοχική διαδικασία. Αύξηση του αποθέματος γνώσης και κατανόησης των εξεταζόμενων θεμάτων, δηλαδή η ανάδειξη και αξιοποίηση της γνώσης που παρέχουν στην συμμετοχική διαδικασία οι διαφορετικές ομάδες (ειδικότερες γνώσεις ανάλογα με τον τομέα προέλευσης τους.) Πρόσβαση σε πληροφορία (Access to information), δηλαδή η διασφάλιση της πρόσβασης όλων των συμμετεχόντων σε πληροφορία σχετική με τα εξεταζόμενα ζητήματα, καθώς αποτελεί βασικό δικαίωμα του πολίτη. Κατανομή αρμοδιοτήτων (Sharing of power), απαραίτητο στοιχείο έτσι ώστε να αποφεύγεται η κυριαρχία της μιας ομάδας έναντι της άλλης.

Εικόνα 17: Κάποιες από τις βασικές αρχές της συμμετοχής. Πληροφόρηση,Διαβούλευση,Συμπερίληψη,Συνεργασία Ενδυνάμωση

•

•

• •

•

•

Καταμερισμός ευθυνών (Sharing of responsibilities) – Ανάληψη ευθύνης, όλοι οι συμμετέχοντας έχουν καθορισμένο και ίσο μερίδιο ευθύνης στην διαδικασία. Ενδυνάμωση πολιτών (Empowerment), δηλαδή η ενθάρρυνση των εξειδικευμένων συμμετεχόντων για αξιοποίηση των ειδικών γνώσεων στο πλαίσιο της συμμετοχικής διαδικασίας. Συνεργασία (Cooperation), με την οποία δημιουργείται συναινετικό κλίμα αλλά και κλίμα ομάδας. «Ιδιοκτησία» αποτελεσμάτων (Ownership), η αποτύπωση της ιδιοκτησίας κάθε συμμετέχοντα στην επιλεγείσα λύση ενός προβλήματος συμβάλλει στην αποδοχή και την αποτελεσματικότερη εφαρμογή της. Σχεδιασμός διαδικασίας συμμετοχής (Process design), δηλαδή οι επιλογές για μια σειρά από ζητήματα, όπως το είδος των εμπλεκομένων, ο αριθμός τους, ο αριθμός των συνεδριών, ο τόπος κ.λπ για την επιτυχημένη υλοποίηση της διαδικασίας. Ολοκλήρωση συμμετοχής σε υπάρχουσες διαδικασίες λήψης απόφασης, δηλαδή οι συμμετοχικές διαδικασίες πρέπει να ενσωματώνονται σε υπάρχουσες διαδικασίες και μηχανισμούς λήψης απόφασης ώστε να συνεισφέρουν στην αποτελεσματικότερη διαχείριση των διαφόρων προβλημάτων.

Αναστασία Στρατηγέα. Θεωρία και Μέθοδοι Συμμετοχικού Σχεδιασμού. 2015

42

2.1.2 Επίπεδα και βαθμοί συμμετοχής Για κάθε κοινωνική πραγματικότητα υπάρχουν διαφορετικά επίπεδα συμμετοχής που εμπλέκουν τον πολίτη, το οποίο επιτάσσει το εκάστοτε πολιτικό σύστημα. Βέβαια δεν μπορούμε να ορίσουμε τις λειτουργίες μιας κοινωνίας με μονοδιάστατο τρόπο και προς μια κατεύθυνση, οπότε απλοποιούμε τις διαδικασίες της συμμετοχής για μια θεωρητική προσέγγιση. Διακρίνονται δυο επίπεδα συμμετοχής στην διαδικασία αυτή, αλλά το 1990 ο Έλληνας Χριστοφιλόπουλος Δ. προσθέτει ένα τρίτο επίπεδο.38 -Ψευδοσυμμετοχή ή κατευναστική συμμετοχή(placatory participation) σύμφωνα με τον Till 39 Σε αυτό το επίπεδο συμμετοχής η εμπλοκή του πολίτη στις διαδικασίες είναι κατά καποιο τρόπο εικονική, καθώς υφίσταται μέσω των αντιπροσώπων που ο ίδιος έχει ορίσει (αντιπροσωπευτική δημοκρατία). Στην πραγματικότητα είναι η πιο συχνή μορφή συμμετοχής αφού δίνει την ψευδαίσθηση ισχύος στους πολίτες και το αίσθημα ικανοποίησης ότι συμμετέχουν ενεργά, ενώ οι αποφάσεις έχουν ήδη παρθεί από αντιπρόσωπους ή ειδικών επί των θεμάτων.Οι πολίτες παρασύρονται από τον όρο συμμετοχή σε ένα θετικό συναίσθημα, ενώ στην ουσία παραμένουν παθητικοί μπροστά στις αποφάσεις και εμπλέκονται κυρίως για να επικυρώσουν με τη συμφωνία τους αυτά που έχουν προαποφασισθεί και αποτελούν αποτέλεσμα του σχεδιασμού. Κατά την διάρκεια της ψευδοσυμμετοχής οι χρήστες ενημερώνονται για τα δικαιώματα, τις ευθύνες και τις επιλογές τους, και αρκετές φορές συγκροτούνται συμβούλια και διαβουλεύσεις όπου ο καθένας μπορεί να καταθέσει την άποψη του. Οι διαδικασίες διαβούλευσης(έρευνες, γκάλοπ, συμβούλια γειτονιάς) ουσιαστικά αποτελούν στείρες διαδικασίες που δεν επιτρέπουν στους χρήστες να εκφράσουν τις πραγματικές τους επιθυμίες, αλλά απλά ζητούν την επίσημη έγκριση τους.

43 000039 000041 000021

-Πραγματική / Ουσιαστική συμμετοχή ή μετασχηματιστική συμμετοχή (transformative participation) σύμφωνα με τον Till 40 Το δεύτερο στάδιο της διαδικασίας, δηλαδή η πραγματική συμμετοχή, είναι η διαδικασία κατά την οποία οι χρήστες/ συμμετέχοντες συμμετέχουν ενεργά σε όλα τα στάδια αυτής και είναι αυτοί ουσιαστικά που ελέγχουν την διαδικασία λήψης των αποφάσεων. Στην πραγματική συμμετοχή είναι αναγνωρίσιμες οι ανισότητες μεταξύ του ειδικού και του χρήστη, καθώς και των γνώσεων που αυτοί εναποθέτουν στην διαδικασία της. Ταυτόχρονα δουλεύει με αυτές τις ανισότητες, την μεταξύ τους επικοινωνία. προσπαθώντας να τις εξισορροπήσει, ώστε να δώσει μορφή στις προσδοκίες και το μέλλον των συμμετεχόντων. Αυτό μπορεί να γίνει όμως μόνο με διανομή εξουσίας και των μέσων, αλλά και δίνοντας στην διαδικασία την δυνατότητα του να είναι αμφίδρομη, ανταλλάσσοντας πληροφορίες και γνώσεις τόσο από την πλευρά του ειδικού, όσο και από την πλευρά του απλού χρήστη. Σε αυτή την περίπτωση ο πολίτης αποκτά ουσιαστική συμμετοχή είτε συμμετέχοντας ενεργά στο σχεδιασμό, είτε ασκώντας την εξουσία που του δίνεται (πχ. συμβούλια γειτονιάς).

Καμχής, Μ., Η Ενοποίηση του Ευρωπαϊκού Χώρου 1986-2006: Ένα Σχεδιαστικό Εγχείρημα Μεγάλης Κλίμακας, Εκδόσεις Κριτική, Αθήνα, 2007.

38

Peter Blundell Jones, Doina Petrescu, Jeremy Till Architecture and Participation, Λονδίνο και Νέα Υόρκη, 2005.

39

Peter Blundell Jones, Doina Petrescu, Jeremy Till Architecture and Participation, Λονδίνο και Νέα Υόρκη, 2005.

40

-Συμβουλευτική συμμετοχή Στο τρίτο και τελευταίο αυτό επίπεδο της συμμετοχικής διαδικασίας όπου η η κοινωνική αλλαγή είναι το ζητούμενο και κρίνεται απαραίτητη, η συμμετοχή του πολίτη είναι εξέχουσας σημασίας σε τέτοιες διαδικασίες. Στην προκειμένη περίπτωση όπως και στα προηγούμενα επίπεδα οι πολίτες ενεργοποιούνται εκφράζοντας γνώμη. πληροφορούνται και παρέχουν πληροφόρηση στον διοικητικό μηχανισμό, όμως δεν επηρεάζουν άμεσα τις αποφάσεις. Η διαφoρά αυτού του είδους συμμετοχής έγκειται στο ότι η συμμετοχή στις διαδικασίες ασκείται έμμεσα και επιτυγχάνεται μέσω διαμεσολάβησης, συνδιαλλαγής και διαιτησίας των συμφερόντων και ιδιαίτερα των ομάδων συμφερόντων. Δηλαδή μια ομάδα συμφερόντων με δύναμη συνυπολογίζεται εξαρχής ώστε να συναινέσει και να συμμετάσχει στα αποτελέσματα και στην εφαρμογή του νέου σχεδιασμού. Αν δεν έχει αποκτήσει δύναμη ώστε να ασκήσει επιρροή ώστε οι προτάσεις της να γίνουν αποδεκτές στον σχεδιασμό, προετοιμάζεται για μελλοντικούς τρόπους άσκησης πίεσης. Και στις δύο περιπτώσεις ο πολίτης δρα συμβουλευτικά . Καθώς η έννοια της συμμετοχής επιδέχεται πολλές ερμηνείες διακρίνουμε βαθμούς συμμετοχής που αντιστοιχούν στο επίπεδο της δέσμευσης των πολίτων σε μια διαδικασία .Ο βαθμός συμμετοχής του κοινού σε μια συμμετοχική διαδικασία μπορεί να ποικίλλει, ανάλογα με τον βαθμό ελέγχου που έχει στην πληροφορία, τη διαδικασία λήψης απόφασης και την εφαρμογή της. Έτσι ορίζονται διάφοροι τύποι συμμετοχής, καθένας από τους οποίους αποτυπώνει διαφορετικό βαθμό ελέγχου και εμπλοκής των συμμετεχόντων στα παραπάνω ζητήματα. Σε αυτούς, ο βαθμός συμμετοχής μπορεί να ποικίλλει από μηδενικός (οι συμμετέχοντες είναι παθητικοί ακροατές των αποφάσεων που έχουν ληφθεί, δηλαδή απλώς ενημερώνονται για αυτές) έως απόλυτος, δίνοντας στους συμμετέχοντες την πλήρη πρωτοβουλία της όλης διαδικασίας, παρέχοντάς τους ολοκληρωτικό έλεγχο της πρόσβασης στην πληροφορία, της διαδικασίας λήψης απόφασης και της εφαρμογής της. Η Arnstein (1969)40, πρωτοπόρος στα θέματα της συμμετοχής, διέκρινε τον βαθμό συμμετοχής του κοινού σε οκτώ κατηγορίες, οι οποίες αποτυπώνονται στη γνωστή σκάλα συμμετοχής, που κλιμακώνεται από τη μη συμμετοχή έως τον απόλυτο έλεγχο των πολιτών στη διαδικασία λήψης απόφασης.

Εικόνα 18: Διάγραμμα. Η σκάλα της Arnstein.

Sherry R. Arnstein. A Ladder Of Citizen Participation.1969. Journal of the American Planning Association.

40

44

Η κλιμάκωση αυτή φανερώνει καθαρά τα επίπεδα «δέσμευσης», όπου οι τρεις πρώτοι βαθμοί συμμετοχής (από πάνω προς τα κάτω) δηλώνουν την ουσιαστική και πραγματική συμμετοχή των χρηστών στις διαδικασίες συμμετοχής, όπου οι πολίτες έχουν πλήρη έλεγχο των πληροφορίων, της λήψης αποφάσεων και των εφαρμογών τους αναλαμβάνοντας πρωτοβουλίες για τα προβλήματα που τους απασχολούν και παίρνοντας τον πλήρη έλεγχο στην επίλυσή τους. Στα επόμενα τρία επίπεδα, η συμμετοχή χαρακτηρίζεται ως συμβουλευτική, καθώς οι συμμετέχοντες έχουν μερικό έλεγχο στην πληροφορία, στη διαδικασία λήψης απόφασης και στην εφαρμογή της, ενώ οι δυο τελευταίο βαθμοί συμμετοχής ανήκουν στην μηδενική συμμετοχή, στα οποία ο πολίτης δεν κατέχει ουσιαστικό λόγο ή ρόλο στην λήψη των αποφάσεων και στην τελική επιλογή της λύσης του προβλήματος που εξετάζεται και μετατρέπεται σε παθητικό αποδέκτη των αποφάσεων και των επιλογών.

Εικόνα 19: Βαθμός συμμετοχής στη διαδικασία λήψης αποφάσεων

45 000041 000043 000022

2.1.3 Μορφές συμμετοχής Μπορούν να υπάρξουν τρία είδη συμμετοχής που χαρακτηρίζουν τις συμμετοχικές διαδικασίες των τοπικών κοινοτήτων και τον τρόπο λήψεις αποφάσεων για την επίλυση των φλεγόντων ζητημάτων.41 • Άμεση συμμετοχή Βασίζεται στην άμεση διαπροσωπική επαφή, στην οποία ο πολίτης που αποτελεί μέρος της συμμετοχικής διαδικασίας εκπροσωπεί τον εαυτό του, εκφράζει τις προσωπικές του απόψεις συζητά, ψηφίζει, συνεργάζεται, παρέχει υλικά μέσα, λαμβάνει οφέλη κτλ. Σε αυτό το είδος συμμετοχής η εμπλοκή και ο έλεγχος των πολίτων στη διαδικασία είναι εφικτά και ενεργούν με εκχωρημένη εξουσία ή σύμπραξη με τους διοικητικούς φορείς και τους σχεδιαστές.

• Άμεση συμμετοχή κατά το ήμισυ Οι άνθρωποι αναθέτουν σε άλλα μέλη της κοινωνίας που έχουν διαπροσωπικές σχέσεις, να τα εκπροσωπήσουν σε όλες τις δραστηριότητες και διαδικασίες, διατηρώντας όμως άμεση επαφή με τους εκπροσώπους τους. Σε αυτή την περίπτωση είναι δυνατή η έκφραση της γνώμης και η ανταλλαγή πληροφοριών μεταξύ του πολίτη, των αντιπροσώπων και των διοικητικών φορέων.

• Έμμεση συμμετοχή Σε αυτό το είδος οι πολίτες αναθέτουν σε άλλους (κόμματα, ΜΚΟ, ειδικοί, εκπρόσωποι μεγάλων οργανώσεων) την εκπροσώπηση τους σε όλες τις δραστηριότητες και διαδικασίες χωρίς να έχουν κάποια διαπροσωπική σχέση μαζί τους. Σε αυτή την περίπτωση υπάρχει απλά μια ενημέρωση των πολιτών σχετικά με τις δραστηριότητες που λαμβάνουν χώρα ή και όχι.

Δήμητρα Σουρλάντζη. Διπλωματική εργασία προπτυχιακού προγράμματος σπουδών. Προσέγγιση σχεδίασης συστήματος χώρου αναψυχής/ ξεκούρασης/ συναναστροφής/ πολιτισμού στα μικρά αστικά κενά των των πόλεων, με στόχο τη συμμετοχή των πολιτών. Οκτώμβριος 2013 41

46

2.2 Ανάλυση της έννοιας του συμμετοχικού σχεδιασμού Ήδη από τις προηγούμενες ενότητες του δεύτερου κεφαλαίου έγινε σαφή η σημασία της συμμετοχής του κοινού στα ζητήματα που αφορούν την σύγχρονη κοινωνία γενικότερα, αλλά και των τοπικών κοινοτήτων καθώς σε περιοχές μικρότερης εμβέλειας οι πραγματικές συμμετοχικές διαδικασίες είναι πιο εφικτές και αποτελούν το πρώτο στάδιο εφαρμογής τους. Σήμερα η ανάγκη ίσης, ενεργής και πραγματικής συμμετοχής των ανθρώπων στον σχεδιασμό του αστικού τοπίου που τους περιβάλλει κρίνεται επιτακτική και ταυτόχρονα αναδεικνύεται πιο επίκαιρη από ποτέ, μέσα στο πλαίσιο συνεχούς αυξανόμενης πολυπλοκότητας των σύγχρονων προβλημάτων των ραγδαίων κοινωνικών, οικονομικών, περιβαλλοντικών, τεχνολογικών και άλλων εξελίξεων που αναδιαμορφώνουν τον σύγχρονο αστικό ιστό. Κρίνεται λοιπόν επιτακτική η ανάγκη μιας συμμετοχικής προσέγγισης στο σχεδιασμό, αλλά και στο ρόλο του σχεδιαστή και του χρήστη στη διαδικασία αυτή. Ο σχεδιασμός περνά σε μία περισσότερο ανθρωποκεντρική προσέγγιση, όπου η 'εμπειρική γνώση' των αποδεκτών του σχεδιασμού, της κοινωνίας δηλαδή, αποκτά ιδιαίτερη αξία, αλληλοεπιδρά και λειτουργεί συμπληρωματικά με την 'επιστημονική γνώση' των σχεδιαστών του χώρου. Η διαδικασία του σχεδιασμού έτσι αποκτά νέο περιεχόμενο, θεωρητική και πρακτική βάση και περνά σε μια επόμενη φάση και σήμερα αποτελεί την κυρίαρχη πρακτική για τη βελτίωση τόσο της ίδιας της διαδικασίας όσο και του αποτελέσματος του σχεδιασμού.42 Ο συμμετοχικός σχεδιασμός αποτελεί μια προσέγγιση για το σχεδιασμό, στον οποίο γίνεται προσπάθεια να συμμετέχουν ενεργά όλοι οι ενδιαφερόμενοι (π.χ. εργαζόμενοι, συνεργάτες, πελάτες. πολίτες και τελικοί χρήστες), προκειμένου να διασφαλιστεί ότι το σχεδιασμένο προϊόν ανταποκρίνεται στις ανάγκες τους και είναι χρήσιμο.

47 000043 000045 000023

Εικόνα 20:Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας στις φυλακές Τρικάλων: σχεδιάστηκε συλλογικά από τον συνεταιρισμό CPD-Creating Spaces με τη συμμετοχή φυλακισμένων μαθητών και των καθηγητών τους

Ο συμμετοχικός σχεδιασμός, όπως επισημαίνεται και από τον Καμχή 42 συμβάλει στη δημιουργία μιας πλατφόρμας επικοινωνίας μεταξύ των κέντρων λήψης αποφάσεων και των σχεδιαστών από τη μία και της κοινωνίας από την άλλη , στην οποία επιχειρείται η τοποθέτηση της επιστημονικής γνώσης σε ισότιμη βάση, αλλά και κάθε συστήματος κατανόησης της πραγματικότητας που απορρέει από την κοινωνία, όπως ηθικές αξίες, πολιτισμικές παραδόσεις, κ.ά. Μέσα από την πλατφόρμα αυτή επιδιώκεται η διαβούλευση μεταξύ διαφορετικών ομάδων ενδιαφερόντων, αποτελώντας ταυτόχρονα πεδίο αναζήτησης συναινετικών λύσεων σε προβλήματα του σχεδιασμού, αλλά και πλατφόρμα κοινωνικής μάθησης .Όπως επισημαίνει ο Forester 43 ο συμμετοχικός σχεδιασμός επιχειρεί, μέσα από τη διαπραγμάτευση και αλληλεπίδραση μεταξύ των διαφόρων ομάδων, να οδηγήσει σε μία κατάσταση ισορροπίας, όπου όλοι οι εμπλεκόμενοι στη διαδικασία κατανοούν την αμοιβαία αλληλεξάρτησή τους μέσα στο κοινωνικό και οικονομικό πλαίσιο που δραστηριοποιούνται και, μέσα από αυτή τη θεώρηση, διαμορφώνουν νέες αντιλήψεις και αξίες. Όπως φαίνεται τα τελευταία χρόνια ο συμμετοχικός σχεδιασμός και η επικοινωνία του χρήστη με τον σχεδιαστή βρίσκονται στο επίκεντρο και εξετάζονται όλο και περισσότερο στα πλαίσια της σχεδιαστικής διαδικασίας. Η εξέλιξη του συμμετοχικού σχεδιασμού επέφερε αλλαγές στους ρόλους τόσο του χρήστη όσο και του σχεδιαστή. Οι επιπτώσεις αυτών των αλλαγών είναι έκδηλες στην εκπαίδευση των σχεδιαστών, αλλά και στον σχεδιασμό στην πράξη, δημιουργώντας νέους τομείς συλλογικής δημιουργικότητας δίνοντας μια ελπίδα για πιο βιώσιμους τρόπους ζωής στο μέλλον. Η εφαρμογή της προσέγγισης του συμμετοχικού σχεδιασμού καθοδηγείται σήμερα σε σημαντικό βαθμό σε θέματα χάραξης πολιτικής και πρακτικές από τους φορείς διοίκησης, 42

που μπορούν να ιδωθούν υπό το πρίσμα ενός νέου μοντέλου διακυβέρνησης , το οποίο διαμορφώνεται από τα μέσα της δεκαετίας του ’90 έως σήμερα.44 Στο νέο αυτό μοντέλο τα ζητήματα της συμμετοχής του κοινού στη διαδικασία λήψης αποφάσεων και η συνεργασία μεταξύ όλων των εμπλεκόμενων μερών για τη χάραξη πολιτικής αποκτούν εξέχουσα σημασία. 45

Οι σχεδιαστές τις τελευταίες έξι δεκαετίες έρχονται όλο και πιο κοντά στους χρήστες για τους οποίους σχεδιάζουν, επικοινωνούν μαζί τους και μοιράζονται τις γνώσεις τους. Ειδικά στους τομείς που εξελίσσεται η τεχνολογία, οι εταιρίες κατασκευής είναι όλο και πιο ανοιχτές στις προσεγγίσεις που τα προϊόντα τους καθορίζονται με βάση τις ανάγκες των ανθρώπων. Συνοψίζοντας, η προσέγγιση του συμμετοχικού σχεδιασμού συμπεριλαμβάνει τέσσερα υποκείμενα που καθορίζουν την διεκπεραίωση μιας επιτυχημένης συμμετοχικής σχεδιαστικής διαδικασίας, η οποία ανταποκρίνεται στις ανάγκες των τοπικών ή διεθνών κοινοτήτων, προσπαθώντας να φανούν αποτελεσματικές και αντάξιες στο μέγιστο δυνατό βαθμό. Σε αυτή λοιπόν συμμετέχει το κοινό ή οι διάφορες ομάδες συμφερόντων (stakeholders) που έχουν την δυνατότητα και επιχειρούν, στη βάση της δικής τους οπτικής, αντίληψης, εμπειρίας, κ.λπ. να επηρεάσουν τη διαδικασία αυτή στα διάφορα στάδιά της. Έπειτα οι ειδικοί, οι οποίοι συνεισφέρουν στο σχεδιασμό την εξειδικευμένη γνώση τους για τον εμπλουτισμό τόσο των λύσεων όσο και των σχετικών πολιτικών που υλοποιούν αυτές. Εξέχων ρόλο κατέχει και ο σχεδιαστής, ως ο τεχνοκράτης, ο οποίος σχεδιάζει λύσεις για την επίλυση των προβλημάτων της κοινωνίας, αποτελώντας τον 'ενορχηστρωτή' και 'συντονιστή' της όλης προσπάθειας σχεδιασμού. Και τελικώς, τα κέντρα λήψης αποφάσεων, οι φορείς δηλαδή που κατέχουν την θεσμική υπόσταση και είναι υπεύθυνα για την λήψη αποφάσεων και να κατανέμουν τους σχετικούς πόρους.

Καμχής, Μ., Η Ενοποίηση του Ευρωπαϊκού Χώρου 1986-2006: Ένα Σχεδιαστικό Εγχείρημα Μεγάλης Κλίμακας, Εκδόσεις Κριτική, Αθήνα, 2007

Forester, J. (1989). Planning in the Face of Power, University of California Press, Berkeley / Los Angeles Pereira, A.G. and Quintana, S.C., From Technocratic to Participatory Decision Support Systems: Responding to the New Governance Initiatives, Journal of Geographic Information and Decision Analysis, 6:2, pp. 95-107, 2002 43 44

Νεκταρία Μαραβά, Ανδρέας Αλεξόπουλος,Αναστασία Στρατηγέα.Η Συμμετοχική Προσέγγιση στη Διατύπωση Σχεδιαστικών Στόχων στο Πλαίσιο του Πολιτιστικού Σχεδιασμού – Η Εμπειρία του ‘DemoCU’ 45

48

2.2.1 Είδη συμμετοχικού σχεδιασμού Η συμμετοχή σαν μία διαδικασία σχεδιασμού ανοίγει ένα σύνολο αντικειμένων και δράσεων, των οποίων τα αποτελέσματα δεν μπορούν να προβλεφθούν. Μπορούν μόνο να οριστούν γραμμές συμπεριφορών και δράσεων. Γι’ αυτό έχουν ορισθεί κάποιες κατηγορίες για την πλήρη και σαφή κατανόηση του συμμετοχικού σχεδιασμού. Με βάση λοιπόν, ποιος παίρνει την πρωτοβουλία για συμμετοχή, αλλά και τι ποσοστό συμμετοχής και ελέγχου κατέχουν είτε το απλό σύνολο πολιτών , είτε ο σχεδιαστής, τα συμμετοχικά παραδείγματα χωρίζονται σε 3 κατηγορίες:46 •

Συμμετοχικός σχεδιασμός που προκύπτει από την ανάθεση ενός έργου στον αρχιτέκτονα από το κράτος

Σημαντικό παράδειγμα αποτελεί το hustadt project στην πόλη Bochum της Γερμανίας, όπου τον Σεπτέμβριο του 2011, η αρχιτέκτονας και καλλιτέχνης Apolonija Šušteršič δέχθηκε μια πρόταση για ένα καλλιτεχνικό έργο από τους κρατικούς φορείς της πόλης σε μια από τις μεγάλες πλατείες μιας προαστιακής περιοχής η οποία παρουσίαζε ενδιαφέρον και ταυτόχρονα μια ανησυχητική πρόσφατη ιστορία. Η πλατεία χτίστηκε στα τέλη του 1960, και περιβάλλεται από μοντέρνες πολυκατοικίες και bungalows και πλούσιο πράσινο, ενώ ταυτόχρονα προοριζόταν να γίνει πανεπιστημιούπολη. Παρόλα τα μεγαλεπήβολα σχέδια της. μέχρι και το 2008, η περιοχή αντιμετώπιζε προβλήματα αστικής υποβάθμισης λόγω πολυπολιτισμικής συσσώρευσης πληθυσμού, ανεργίας και ερήμωσης. Πλέον, εδράζεται στην πλατεία μέσα στο οποίο συγκροτούνται συναθροίσεις των κατοίκων, δραστηριότητες, εκδηλώσεις, κλπ.

Πρόκειται για το είδος της συμμετοχής κατά την οποία ανατίθεται στον αρχιτέκτονα ή σε ένα σχεδιαστή με κατάλληλες γνώσεις από τους κρατικούς φορείς για να εισάγει το θέμα της συμμετοχής στο σχεδιασμό σε συγκεκριμένο χώρο που χρήζει επέμβασης ή αναδιαμόρφωσης. Ακόμα ενδέχεται το κράτος να μην αναθέτει πάντα, αλλά να αποδέχεται την πρόταση του αρχιτέκτονα για συμμετοχικό σχεδιασμό, ενώ και στις δυο περιπτώσεις ο ρόλος του είναι ενισχυμένος σε σχέση με αυτόν των κατοίκων.Το κράτος αναλαμβάνει την παροχή, υλικής και νομικής υποστήριξης του έργου, καθώς και την πλήρη ενημέρωση του κοινού. Παρόλο που την διεκπεραίωση ενός τέτοιου συμμετοχικού έργου αναλαμβάνει κατά ένα μεγάλο ποσοστό ο αρμόδιος σχεδιαστήςαρχιτέκτονας, αποτελεί μία συμμετοχική παρέμβαση, καθώς οι κάτοικοι των περιοχών έμμεσα του παρέχουν μια συγκεκριμένη κατεύθυνση και καθορισμένες αρμοδιότητες στην ανάπλαση μιας γειτονιάς ή συνοικίας, και χαρακτηρίζεται από ένα πνεύμα συνδιαλλαγής με τους πολίτες Αντώνια, Τζήκα- Κωστοπούλου Παναγιώτα Ντρενογιάννη. Σύγχρονες Πρακτικές του συμμετοχικού σχεδιασμού. Διαδικασίες ενδυνάμωσης του χρήστη και ο νέος ρόλος του αρχιτέκτονα.

46

49 000045 000047 000024

Εικόνα 21

•

Διεκδικητική συμμετοχή

Το δεύτερο είδος συμμετοχικού σχεδιασμού χαρακτηρίζεται από την πρωτοβουλία των κατοίκων για την ανάπλαση μιας περιοχής ως μορφή αντίστασης στα σχέδια ιδιωτών αλλά και του κράτους ή ακόμη για να καλύψουν ανάγκες οι οποίες δεν λαμβάνονται υπόψη και δεν ικανοποιούνται. Ο βαθμός συμμετοχής των κατοίκων είναι συνήθως μεγάλος, ενεργός και κάποιες φορές στόχος είναι η αποτροπή ενδεχόμενου σχεδίου ανάπλασης χωρίς την συμβολή των κατοίκων. Επιβλέπουν οι ίδιοι την διαμόρφωση του έργου και μέσω γενικών συνελεύσεων που συντελούνται καθ’ όλη την διάρκεια του έργου καθορίζονται παράγοντες όπως οι αρμοδιότητες των ειδικών, ο προϋπολογισμός και η χρονική διάρκεια των εργασιών. Υπάρχουν και περιπτώσεις που οι κάτοικοι μις περιοχής ή κοινότητας δρουν αυτοβούλως σε κάποιο χώρο που κατά την γενική άποψη τους, χρήζει αλλαγής και αναδιαμόρφωσης. Ο αρχιτέκτονας δρα έτσι ώστε η επιθυμία να μετατραπεί σε μορφή, αλλά έχοντας υποβοηθητικό ρόλο με τον κυρίαρχο να μοιράζεται στους πολίτες. Οι πόροι εξασφαλίζονται είτε από τους κατοίκους είτε από άλλους φορείς και οι πολίτες εμπλέκονται σε όλα τα στάδια της συμμετοχικής διαδικασίας.

•

Συμμετοχικός σχεδιασμός με πρωτοβουλία του ειδικού/αρχιτέκτονα Στην τρίτη και τελευταία περίπτωση ,ο ειδικός- αρχιτέκτονας επιλέγει να παρέμβει σε μία συγκεκριμένη περιοχή με βάση ένα κυρίαρχο πρόβλημα που εντοπίζει και κρίνει σκόπιμο να το περιορίσει, αν όχι να το εξαλείψει. Δημιουργεί ο ίδιος τους όρους της συμμετοχής και προσπαθεί με διάφορους τρόπους να εμπλέξει τoυς ενδιαφερόμενους, ενώ υπάρχουν περιπτώσεις που δεν ενεργεί μόνος του, αλλά δημιουργούνται ομάδες αρχιτεκτόνων ή σχεδιαστών γενικότερα. Αναλαμβάνει πολλές φορές να βρει τους πόρους αναζητώντας ποικίλους τρόπους, αν όχι από κρατική στήριξη, από κάποιο φορέα. Αυτό το είδος συμμετοχικού σχεδιασμού εντοπίζεται όλο και περισσότερο τα τελευταία χρόνια, καθώς το κράτος τείνει να απομακρύνεται από πρωτοβουλίες συμμετοχικού σχεδιασμού αναθέτοντας έργα συμμετοχικού χαρακτήρα σε κάποιον ειδικό και συγχρόνως αδυνατεί να καλύψει τις ανάγκες των πολιτών. Γιa αυτό τον λόγο ολοένα και αυξάνονται οι πρωτοβουλίες που λαμβάνονται από αρχιτέκτονες, οι οποίοι υιοθετούν ένα ακτιβιστικό ρόλο καθώς αντιλαμβάνονται την ανάγκη δραστηριοποίησης σε ένα διευρυμένο αστικό πεδίο μιας κοινωνικής αρχιτεκτονικής.

50

Παράδειγμα αυτού το είδους συμμετοχικού σχεδιασμού, εντοπίζεται στην Αθήνα με την ομάδα «Αστικό Κενό». Όπως συστήνεται η ίδια ομάδα: «Το Αστικό Κενό είναι μια ανοιχτή ομάδα δράσης για το χώρο και τα δικαιώματα στην πόλη, η οποία αποτελείται από αρχιτέκτονες και καλλιτέχνες και πραγματοποιεί συλλογικές δράσεις. Οι δράσεις περιλαμβάνουν περπάτημα, ανάγνωση κειμένων και άλλες απλές, καθημερινές δραστηριότητες και οργανώνονται από την ομάδα σε επιλεγμένες τοποθεσίες. Τα αστικά κενά, χώροι οι οποίοι βρίσκονται συνήθως σε μια διφορούμενη νομική κατάσταση, μέσα από τις δράσεις αλλάζουν χρήση και μετασχηματίζονται. Έτσι βάζει σε δοκιμασία τη σχέση των τόπων με τους πολίτες και την αστική ζωή.» 47 Πλέον , οι δράσεις του Αστικού Κενού δεν περιορίζονται μόνο στην Αθήνα, αλλά έχουν επεκταθεί και σε άλλες πόλεις όπως στην Πάτρα συμμετέχοντας σε performances πάνω στο ζήτημα της μετανάστευση

47

51 000047 000049 000025

www.lifo.gr

Εικόνα 22 & 23

2.2.2 Ανάλυση του διεκδικητικού είδους συμμετοχικού σχεδιασμού. Σε αυτή την ενότητα σκοπεύουμε να πραγματοποιήσουμε μια πιο ενδελεχή ανάλυση της σημασίας, των παραμέτρων και των δράσεων της διεκδικητικής συμμετοχής, καθώς αυτό το είδος θα μας απασχολήσει και στην συνέχεια της ερευνητικής εργασίας με την επιλογή ανάλυσης των δυο παραδειγμάτων La tabacalera και Campo de cebada στην Μαδρίτη της Ισπανίας. Όπως είδαμε πιο πάνω, στον διεκδικητικό σχεδιασμό τον πιο σημαντικό και ενεργό ρολό κατέχουν το κοινό και οι απλοί πολίτες μια κοινότητα , οι οποίοι με ανάληψη πρωτοβουλιών επεμβαίνουν στο αστικό τοπίο, που τους επηρεάζει άμεσα ή έμμεσα.

Εδώ, αξίζει να αναφέρουμε ότι χρησιμοποιούμε τον όρο κοινότητα καθώς ο ορισμός της κοινότητας αναφέρεται σε περιορισμένο σύνολο ανθρώπων που κατοικούν σε περιορισμένη έκταση περιοχής, συνδέονται μεταξύ τους με ισχυρούς και διαρκείς δεσμούς, έχουν σαν βάση των καθημερινών δραστηριοτήτων τους την περιοχή που κατοικούν, μπορούν να ζήσουν σε αυτή την περιοχή μεγάλο χρονικό διάστημα και αναπτύσσουν εκεί τις κοινωνικές σχέσεις τους.48 Αυτή η ορολογία αφορά σε μεγάλο βαθμό τους χρήστες που συμμετέχουν στον συμμετοχικό σχεδιασμό που συχνά φαίνεται να λειτουργούν σαν κοινότητα όσον αφορά την λήψη αποφάσεων και τις συμμετοχικές διαδικασίες. Ο χώρος που τους αφορά παρουσιάζει μια κοινοτική δομή που σημαίνει ότι υπάρχει μέσα σε αυτόν μια πραγματική κοινότητα, που ζει με κοινοτικό τρόπο, δηλαδή σε χώρο του οποίου η δομή είναι αντίστοιχη προς τη φυσιογνωμία και τον τρόπο ζωής της κοινότητας.49

Γενικότερα ο συμμετοχικός σχεδιασμός και πόσο μάλλον ο διεκδικητικός σχεδιασμός, μπορεί να θεωρηθεί μια διαδικασία στην οποία προωθείται η αλληλεπίδραση μεταξύ των κέντρων λήψης αποφάσεων και των εμπλεκόμενων ομάδων με στόχο τη λήψη απόφασης, που σε αυτή την περίπτωση τον έλεγχο των αποφάσεων κατέχουν εξολοκλήρου οι κάτοικοι, και τη χάραξη πολιτικών για την αντιμετώπιση των προβλημάτων της κοινωνίας και της καθημερινότητας τους μέσα από συναινετικές διαδικασίες. Σημαντικά στοιχεία του διεκδικητικού σχεδιασμού που χαρακτηρίζουν την αποτελεσματικότητα του αποτελεί: -

η διασφάλιση ίσης δυνατότητας συμμετοχής εξίσου από όλους τους συμμετέχοντες, αποφεύγοντας τις διακρίσεις λόγω έλλειψης ειδικών γνώσεων

-η διαδικασία επίτευξης της συναίνεσης και συνεννόησης μεταξύ των εμπλεκομένων κομματιών μέσω αποτελεσματικής αλληλεπίδρασης και ανταλλαγής πληροφορίων και μέσων -

η επικράτηση μιας κοινής αντίληψης και στρατηγικής στο κομμάτι επέμβασης, αντιμετώπισης των ζητημάτων

-

Η αποφυγή στάσης υπεράσπισης του προσωπικού τους οφέλους, εις βάρος του γενικότερου συμφέροντος όλων των ομάδων, μη αντιλαμβανόμενοι την ανάγκη κάποιων υποχωρήσεων ή συμβιβασμών που πρέπει να κάνουν προκειμένου να βρεθεί ο κοινός τόπος.

48

Μανώλης Παπαδαλαμπάκης. Επικοινωνία και κοινότητα στην πόλη.

Μανώλης Παπαδολαμπάκης.Για μια κοινοτική δομή και μια αυτοδιαχείριση του χώρου. Διαλεκτική της κοινοτικής δομής του χώρου: Θεωρία, Μεθοδολογία, πειραματικός σχεδιασμός μικτήςδυναμικής κοινότηταςτόπου δικτύου δραστηριοτήτων με πλεγματική δικτυοματική δομή. Θεσσαλονική 1944.

49

52

Η αποφυγή διακρίσεων και προκαταλήψεων μεταξύ των συμμετεχόντων είναι πολύ σημαντική για την αποτελεσματικότερη απόδοση του σχεδιασμού, καθώς η ύπαρξη τους δυσχεραίνει την επικοινωνία μεταξύ των εμπλεκόμενων μελών με διαφορετικά χαρακτηριστικά και γνωστικό υπόβαθρο και γενικότερα της αλληλεπίδρασης τους. Η αλληλεπίδραση μεταξύ των εμπλεκομένων στηρίζεται, σε μεγάλο βαθμό, στην κοινή κατανόησή τους επί των διαφόρων ζητημάτων που τίθενται στο διάλογο. Η αποκατάσταση μιας κοινής γλώσσας επικοινωνίας μεταξύ εμπλεκομένων αποτελεί, στο πλαίσιο αυτό, σημαντικό ζήτημα, που διευκολύνει την επικοινωνία και αλληλεπίδραση των συμμετεχόντων και, ως εκ τούτου, την επιτυχή έκβαση του όλου εγχειρήματος. 26 Σε όλες τις διαδικασίες που απαιτείται η συνεργασία πολλών μελών, η συναίνεση, η συνεννόηση μεταξύ των συμμετεχόντων αποτελεί θεμελιώδη αρχή στην οργάνωση τους για την χάραξη κοινών στρατηγικών στις δράσεις. Για τον σκοπό αυτό επιστρατεύεται ένα φάσμα μεθόδων και εργαλείων συμμετοχής (π.χ. πλατφόρμες επικοινωνίας, μέθοδοι, μοντέλα), τα οποία προσαρμόζονται στις συνθήκες που επικρατούν, για την επίτευξη μεγαλύτερης αποτελεσματικότητας. Η δυνατότητα της συμφωνίας, στηρίζεται στην αντίληψη των συμμετεχόντων όχι ως ανταγωνιστών με διαφορετικά συμφέροντα, αλλά ως ενδιαφερομένων που από την αρχή αναγνωρίζουν το κοινό καλό. Παρόλα αυτά είναι αφελές να θεωρούμε πως αυτό το ενδιαφέρον είναι εξ’ αρχής κοινό. Πιο συχνά οι συμμετέχοντες εμπλέκονται στη διαδικασία προσδοκώντας να μεγιστοποιήσουν τα δικά τους συμφέροντα, χωρίς να επιδιώκουν την συναίνεση με τους υπόλοιπους συμμετέχοντες. Οι δράσεις των πολιτών σε αυτό το είδος του συμμετοχικού σχεδιασμού εμφανίζουν ποικιλομορφία αλλά πάντοτε αφορούν τον δυναμικό και ενεργό έλεγχο και εμπλοκή του κοινού. Η κλίμακα και το μέγεθος των δράσεων, ο τόπος αλλά και το είδος της επέμβασης ποικίλουν ανάλογα με τις περιστάσεις, το υπάρχον δομημένο περιβάλλον και την διαλλακτικότητα και συνεργασία των κατοίκων.

53 000049 000051 000026

Πιο συγκεκριμένα, το μέγεθος των δράσεων μπορεί να είναι από μικρής εμβέλειας παρεμβάσεις, στις οποίες μπορεί να συμμετέχουν οι κάτοικοι λίγων οικοδομικών τετραγώνων, ή ακόμα αυτές οι δράσεις μπορεί να αφορούν τους κατοίκους μιας ολόκληρης γειτονιάς ή και περιοχής. Ταυτόχρονα οι πολίτες λαμβάνουν πρωτοβουλίες για να αναδιαμορφώσουν και να επέμβουν σε ένα χώρο, επιβλέποντας τις ενέργειες που καθορίζουν την πορεία του έργου, συγκαλώντας συνελεύσεις και συναθροίσεις για τον καθορισμό των εργασιών. Εκτός όμως από αυτού του είδους τις ενέργειες, πολλές φορές ενδέχεται να παίξουν καθοριστικό ρόλο στην αποτροπή κάποιων ενεργειών ενδεχόμενου σχεδίου ανάπλασης. Ο χώρος των δράσεων αποτελεί τον κεντρικό άξονα αυτών των διαδικασιών, καθώς ουσιαστικά αποτελεί και το έναυσμα για την επιθυμία των πολιτών να λάβουν μέτρα. Ο σύγχρονος υποβαθμισμένος αστικός ιστός που χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη πολυάριθμων αδόμητων οικοπέδων, εγκαταλελειμμένων κελυφών, έλλειψη ζωτικών υπαίθριων χώρων όπως πλατείες, χώροι πρασίνου, κλπ, για λόγους πρακτικότητας, λειτουργικότητας, αισθητικής και ποιοτικής διαβίωσης, οι κάτοικοι διάφορων περιοχών δρουν αυτοβούλως επεμβαίνοντας και αναδιαμορφώνοντας τέτοιους χώρους. Αυτοί οι χώροι μπορούν να θεωρηθούν αυτοδιαχειριζόμενοι, με τους πολίτες που αποφασίζουν να δράσουν ενεργά να τους διαχειρίζονται σε όλους τους τομείς τους, να τους συντηρούν και να τους οργανώνουν με δικούς τους πόρους, χωρίς την εμπλοκή κρατικών φορέων και κρατικών χρηματικών πόρων.

Εδώ πρέπει να αναφέρουμε ότι η έννοια της αυτοδιαχείρισης είναι συνδεδεμένη με τις προσωπικές αλλά και τις κοινωνικές δεξιότητες, οι οποίες χρησιμοποιούνται και συνδυάζονται στρατηγικά στην πορεία των δράσεων για τις ανάγκες και τους στόχους που θέτονται. Επιπλέον, η αυτοδιαχείριση μπορεί να χαρακτηριστεί ως στρατηγική τεχνική για επαρκή και επιτυχή σχεδιασμό και αυτορρύθμισης, απόκτηση αυτονομίας και σταδιακή αυτοπραγμάτωση. Αυτή η αυτοδιαχείριση των χώρων και κατά συνέπεια των δράσεων διεκδικητικού σχεδιασμού ενδέχεται να υποπέσουν σε παράνομες ενέργειες, όπως οι καταλήψεις εγκαταλελειμμένων κτιρίων μέσα στον αστικό ιστό ως στρατηγική στέγασης και ως εργαλείο των κοινωνικών κινημάτων πόλης. Η δυναμική του κινήματος των καταλήψεων συνδέεται άμεσα με τις στρατηγικές αστικής ανανέωσης που προκαλούν αυτά τα κινήματα όταν οι αστικές περιοχές βρίσκονται σε κρίση.50 Χαρακτηριστικά παραδείγματα διεκδικητικού σχεδιασμού με την εμπλοκή πολίτων στην Ελλάδα είναι το αυτοδιαχειριζόμενο πάρκο Ναυαρίνου στα Εξάρχεια της Αθήνας. Πρόκειται για την αναδιαμόρφωση ενός οικοπέδου που παραμένει για χρόνια, νοικιασμένο σαν πάρκινγκ. Η Επιτροπή Πρωτοβουλίας Κατοίκων Εξαρχείων που για ενάμιση χρόνο ασχολούνταν ήδη με το συγκεκριμένο χώρο, ενημέρωνε τη γειτονιά, κινητοποιούσε και ζητούσε άμεσα τη μετατροπή του οικοπέδου σε χώρο υψηλού πρασίνου. Οι ανοιχτές συνελεύσεις του κατειλημμένου πάρκου που με πολλή συζήτηση, πολλές αντιφάσεις και πολλή καλή θέληση όρισαν το χαρακτήρα του: αυτοοργανωμένο, αντιιεραρχικό, αντιεμπορευματικό. Παράλληλα δημιουργούνται επιμέρους ομάδες για το σχεδιασμό, τη φύτευση, την παιδική χαρά, τα ψηφιδωτά και αρχίζει να κυκλοφορεί κουτί οικονομικής ενίσχυσης. Λειτουργεί ως ένας κήπος της γειτονιάς που φιλοξενώντας μέρος της κοινωνικής ζωής των κατοίκων της πέρα από λογικές κέρδους κι ιδιοκτησίας, λειτουργεί σαν τόπος παιχνιδιού και περιπάτου, συνεύρεσης και επικοινωνίας, άθλησης, δημιουργίας και προβληματισμού, καταργώντας τα στεγανά της διαφορετικής ηλικίας, καταγωγής, μορφωτικού επιπέδου, κοινωνικής και οικονομικής κατάστασης. 51 ndrej Holm (holm@em.uni-frankfurt.de),Καταλήψεις και Αστική Ανανέωση: Η αλληλεπίδραση των κινημάτων των καταλήψεων με τις στρατηγικές αστικής αναδιάρθρωσης στο Βερολίνο. International Journal of Urban and Regional Research, Vol. 35, No. 3.

50

51

Εικόνα 24 & 25

www.enallaktikos.gr

54

Άλλο παράδειγμα είναι στην περιοχή της Αθήνας είναι ο αυτοδιαχειριζόμενος κοινοτικός λαχανόκηπος στην οδό Αγίων Ασωμάτων. Στη κατάληψη του θεάτρου ΕΜΠΡΟΣ τον μήνα Φεβρουάριο πραγματοποιήθηκαν από την κίνηση κατοίκων Ψυρρή δυο συζητήσεις που αφορούσαν το θέμα “Κοινοτικοί κήποι στην πόλη”.To πρώτο Σάββατο του Μαρτίου από τη κίνηση κατοίκων Ψυρρή ξεκίνησε η δημιουργία του λαχανόκηπου στο οικόπεδο της οδού Αγ.Ασωματων. Συμμετείχε η ομάδα που ασχολείται με φυσική καλλιέργεια “Νεα Γουινέα” και πολλές και πολλοί που είχαν μάθει για την πρωτοβουλία αυτή από την κίνηση κατοίκων και από το facebook. Το οικόπεδο καθαρίστηκε από τα αγριόχορτα, σβόλοι με σπόρους φυτεύτηκαν σε κύκλο, σκεπάστηκαν με άχυρο, σπόροι φυτεύτηκαν σε γλαστράκια, έγινε το κομποστ. Στόχος ήταν η πρόσβαση σε όλους με σκοπό να έχουν την δυνατότητα να φυτεύουν, να απολαμβάνουν τη φρέσκια τροφή, να βοηθήσει στη κάλυψη των αναγκών, στην επικοινωνία, τα παιδιά της γειτονιάς και πιο συγκεκριμένα από το γειτονικό δημοτικό σχολείο να μαθαίνουν να καλλιεργούν τη γη.52

52

http://nomadikiarxitektoniki.net/projects

Εικόνα 26 & 27

55 000051 000053 000027

Ένα ακόμα παράδειγμα αποτελεί το πάρκο Κύπρου και Πατησίων, το οποίο είναι δείγμα αποτροπής ενός σχεδίου ανάπλασης του οικοπέδου. Η Κίνηση Κατοίκων αντέδρασε από την πρώτη στιγμή, όταν ο Δήμος Αθηναίων, προχώρησε τον Ιανουάριο του 2009 στην αποψίλωση 42 μεγάλων δένδρων σε έναν από τους τελευταίους χώρους πρασίνου στην περιοχή, στο παρκάκι στη συμβολή των οδών Κύπρου και Πατησίων, προκειμένου να κατασκευαστεί εκεί γκαράζ. Η Κίνηση Κατοίκων μαζί με άλλους κατοίκους της περιοχής και με τη συμπαράσταση δημοτικών παρατάξεων, επικέντρωσε τη δράση στην υπεράσπιση του χώρου ως χώρου ελεύθερου και ως χώρου πρασίνου για την αναστολή εκτέλεσης εργασιών, οι οποίες και στο τέλος αναστάλθηκαν.53

53

https://kinisikatoikonektou.wordpress.com/eleftheroixwroi/parkokyproupathsiwn/

Εικόνα 28 & 29

56

2.3 Ο ρόλος του σχεδιαστή και του χρήστη στον συμμετοχικό σχεδιασμό. Η μετάβαση από τον ανθρωποκεντρικό σχεδιασμό στο συμμετοχικό σχεδιασμό, όπως είναι αναμενόμενο έχει επιπτώσεις στους ρόλους των εμπλεκόμενων στη σχεδιαστική διαδικασία. Στον κλασικό ανθρωποκεντρικό σχεδιασμό ο χρήστης αποτελεί παθητικό αντικείμενο μελέτης, ο ερευνητής φέρνει τη γνώση από τις διάφορες θεωρίες και αναπτύσσει περισσότερη γνώση και πληροφορίες μέσω παρατήρησης και συνεντεύξεων και ο σχεδιαστής στη συνέχεια δέχεται παθητικά αυτή τη γνώση και προσθέτει την απαραίτητη τεχνολογία, τη δημιουργική σκέψη για την παραγωγή ιδεών κτλ. Αντίθετα, στον συμμετοχικό σχεδιασμό, φαίνεται ότι οι ρόλοι των υποκειμένων που εμπλέκονται σε αυτόν, μεταβάλλονται, εξελίσσονται και ταυτόχρονα συγχέουν τα μεταξύ χαρακτηριστικά τους. Σύμφωνα με την προηγούμενη ενότητα ο ρόλος του σχεδιαστή-αρχιτέκτονα στον συμμετοχικό σχεδιασμό, παρουσιάζει διαφοροποιήσεις και το ποσοστό ανάληψης καθηκόντων μεταβάλλεται, αυξάνοντας προοδευτικά και τον βαθμό συμμετοχής του χρήστη στην διαδικασία συμμετοχής. Όπως η συμμετοχή του χρήστη μπορεί να κυμανθεί από μηδενική σε πλήρη ανάλογα με τον ενεργό βαθμό εμπλοκής του στις συμμετοχικές διαδικασίες, με τον ίδιο τρόπο ο ρόλος του ειδικού-σχεδιαστή επαναπροσδιορίζεται. Σύμφωνα με την Άννα Βρυχέα σημαίνει καταρχήν μια καινούργια αποστολή του ειδικού , όχι του καθοδηγητή/εξουσιαστή, αλλά εκείνη του μεταφραστή /ερμηνευτή των αναγκών του χρήστη.53 δηλαδή επίγνωση και αμφίδρομη επικοινωνία με όλες τις φάσεις της διαδικασίας της παραγωγής. Επίσης, προωθεί τη συμμετοχή στη διαδικασία παραγωγής και διαχείρισης του χώρου, αλλά και τη δημιουργία συλλογικού πνεύματος, κατά τον σχεδιασμό, την παραγωγή αλλά και μετέπειτα, κατά την χρήση και τη ζωή μέσα σ’αυτόν.

57 000053 000055 000028

Το επάγγελμα του ειδικού-σχεδιαστή που συμμετέχει σε αυτές τις διαδικασίες μπορεί να διαφοροποιείται και δεν συνεπάγεται αυτόματα ότι πρόκειται για αρχιτέκτονα. Έτσι λοιπόν ,οι σχεδιαστές, μπορεί να είναι αρχιτέκτονες, αρχιτέκτονες τοπίου, γεωπόνοι, μηχανικοί, γραφίστες, προγραμματιστές ή ακόμη και διεπιστημονικές ομάδες.54 Στόχος του σχεδιαστή πέρα από την επιτυχημένη διεκπεραίωση του συμμετοχικού έργου ώστε να ανταποκρίνεται στις ανάγκες και στις επιθυμίες των ενδιαφερόντων, είναι η διαχείριση συγκρούσεων που δημιουργούνται μεταξύ των συμμετεχόντων λόγω διαφορετικών αντιλήψεων, πεποιθήσεων, μορφωτικού επιπέδου, αλλά και τη σύγκρουση ενδιαφερόντων και μια επιδίωξη συναίνεσης μεταξύ ευρύτερων στρωμάτων της κοινωνίας για την επίτευξη των στόχων του σχεδιασμού. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο προσπαθεί να προωθήσει την ενεργή συμμετοχή όλων των τοπικών παραγόντων μέσα από την αξιοποίηση των κατάλληλων συμμετοχικών προσεγγίσεων για την ομαλή οργάνωση και τον συντονισμό της συμμετοχικής διαδικασίας. Ο σχεδιαστής καλείται να πρωταγωνιστήσει σε μια σειρά από διαφορετικούς ρόλους, ανάλογα με τον βαθμό εμπλοκής του στην λήψη αποφάσεων, στην διοργάνωση του έργου και στην ενεργοποίηση των συμμετεχόντων για την αντιμετώπιση ζητημάτων που επιτάσσει η μορφή του σύγχρονου αστικού τοπίου, δομημένου ή αδόμητου. Συνεπώς, το ποσοστό ενεργού συμμετοχής του σχεδιαστή παρουσιάζει διακυμάνσεις και ταλαντεύεται μεταξύ πλήρους και ελάχιστης εμπλοκής στις συμμετοχικές διαδικασίες σχεδιασμού

Όλγα Ακτσελή.Μεταπτυχιάκη εργασία.Συμμετοχικός σχεδιασμός στην αρχιτεκτονική τοπίου: μέθοδοι και εργαλεία της κοινωνικής προσέγγισης στο σχεδιασμό.ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 2013 54

Διάγραμμα. Ο ρόλος του σχεδιαστή στον συμμετοχικό σχεδιασμό. Πηγή: Στρατηγέα, Α. (2010). «Βιώσιμες ενεργειακά κοινότητες - Μια σχεδιαστική πρόκληση για τις ορεινές περιοχές», Πρακτικά 6ου Διεπιστημονικού Διαπανεπιστημιακού Συνεδρίου του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου με θέμα «Η ολοκληρωμένη ανάπτυξη των ορεινών περιοχών: διεπιστημονικές έρευνες, μελέτες και συμβολές, έργα, δράσεις, στρατηγικές, πολιτικές, εφαρμογές, προοπτικές, δυνατότητες και περιορισμοί», 16-19 Σεπτεμβρίου, Μέτσοβο.

Από το παραπάνω διάγραμμα διακρίνουμε τις διαφορετικές οπτικές και θέσεις του σχεδιαστή στην αποτελεσματικότερη επίτευξη τέτοιων διαδικασιών. Με βάση τον βαθμό συμμετοχής του ο ρόλος που κατέχει ως σύμβουλος αποτελεί την κατηγορία με την λιγότερη ενεργή συμμετοχή σε σχέση με τους υπόλοιπους εμπλεκόμενους, καθώς έχει συμβουλευτικό χαρακτήρα στην σχεδιαστική διαδικασία και στην επίλυση των σχεδιαστικών προβλημάτων, παρέχοντας στους συμμετέχοντες τις γνώσεις και τα εργαλεία που κρίνονται χρήσιμα. Αποτελεί έναν τρόπο αξιοποίησης των ταλέντων και της τεχνογνωσίας ενός επαγγελματία στην υπηρεσία της κοινότητας, δηλαδή ο σχεδιαστής να λειτουργεί τόσο ως συνεργάτης όσο και ως μέσο για τους πελάτες-χρήστες.

58

Στην συνέχεια, ο ρόλος του σχεδιαστή αυξανόμενος προοδευτικά ως προς τον ενεργό βαθμό συμμετοχής, παίρνει την μορφή του με σκοπό τη διάχυση της πληροφορίας σε σχέση με τα προβλήματα που καλείται να επιλύσει ο σχεδιασμός και αναλαμβάνει το ρόλο του καταλύτη. Η διακίνηση των ειδικών γνώσεων επιτυγχάνεται μέσα από την αξιοποίηση συμμετοχικών προσεγγίσεων, οι οποίες είναι ικανές να μεταφέρουν αποτελεσματικά την σωστή πληροφορία στους κατάλληλους κάθε φορά αποδέκτες. Η ανάληψη του συγκεκριμένου ρόλου απαιτεί την εμβάθυνση του σχεδιαστή στις συμμετοχικές προσεγγίσεις, καθώς και στις μεθόδους συμμετοχικού σχεδιασμού και αποτελεί ιδιαίτερα σημαντικό στοιχείο για την συγκεκριμένη θέση. Ένας ακόμη ρόλος που αναλαμβάνει ο σχεδιαστής στο πλαίσιο των συμμετοχικών σχεδιαστικών διαδικασιών είναι αυτός του διαμεσολαβητή (mediator) για τη διαχείριση των συγκρούσεων μεταξύ των αντικρουόμενων συμφερόντων διαφορετικών ομάδων 27 αλλά και των συγκρούσεων μεταξύ των στόχων των ομάδων, καθώς και των στόχων του σχεδιασμού . Σε αυτή την περίπτωση, ο σχεδιαστής ή η ομάδα σχεδιαστών πρέπει να επιδεικνύουν επικοινωνιακές δεξιότητες όταν συναναστρέφονται με ανθρώπους διαφορετικής προέλευσης να παρεμβαίνουν. όταν κρίνεται σκόπιμο για να επιλύσουν διαφορές και διαφωνίες που προκύπτουν ή ακόμα και να καθοδηγήσουν τροποποιήσεις των πολιτικών κατευθύνσεων, ώστε να αμβλυνθούν οι αντιθέσεις που παρουσιάζονται και να προωθηθεί η μεταξύ τους συνεργασία. Ο εντοπισμός και η εξομάλυνση των συγκρούσεων μεταξύ των εμπλεκόμενων ομάδων αποτελεί προϋπόθεση για την ομαλή εφαρμογή των αποφάσεων του σχεδιασμού ,καθώς και για την αποτελεσματικότητα του. Αυτός ο ρόλος προβλέπει αμεροληψία και την αποφυγή προκαταλήψεων προκειμένου να αποφευχθεί η υπονόμευση του εκάστοτε συμμετοχικού εγχειρήματος. Απώτερος σκοπός του συγκεκριμένου ρόλου είναι να βοηθήσει ο σχεδιαστής τα εμπλεκόμενα μέρη να προσαρμοστούν στην νέα αυτή διαδικασία και να την φέρουν εις πέρας με τις δυνατόν λιγότερες προστριβές.55

59 000055 000057 000029

Σημαντική θέση κατέχει και ο ρόλος του σχεδιαστή ως εκπαιδευτή σε νέες μορφές συμμετοχής, συνεργασίας και κοινωνικής μάθησης56 ,τόσο για τα κέντρα λήψης αποφάσεων όσο και για το κοινό που εμπλέκεται στις συμμετοχικές διαδικασίες. Ο ρόλος αυτός είναι κομβικός για την υλοποίηση των συμμετοχικών διαδικασιών και αναλαμβάνεται από τον σχεδιαστή λόγω αφενός της στενής επικοινωνίας που έχει με όλα τα εμπλεκόμενα στον σχεδιασμό μέρη και αφετέρου της εξιδεικευμένης γνώσης του σχετικά με τις αρχές και τις μεθόδους συμμετοχής που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τον σκοπό αυτό. Σκοπός είναι η προσπάθεια συστηματοποίησης, δημοσιοποίησης της τεχνογνωσίας και των εργαλείων προς χρήση των συμμετεχόντων. «Γνωρίζοντας τις πρόσφατες εξελίξεις της τεχνολογίας στους κατασκευαστικούς τομείς, μετατρέπεται από παντογνώστη της κατασκευής σε ερευνητή βελτιωμένων μεθόδων , οι οποίες βελτιώνουν την πρόσβαση των χρηστών στον σχεδιασμό,» Τέλος, ο σχεδιαστής αναλαμβάνει τον ρόλο του συντονιστή και αποτελεί την κατηγορία με την μεγαλύτερη ενεργή συμμετοχή σε σχέση με τους υπόλοιπους εμπλεκόμενους. Ο βασικός ρόλος του σχεδιαστή-ειδικού στην συγκεκριμένη περίπτωση είναι ο συντονισμός των συζητήσεων και η διαχείριση της υλοποίησης της λειφθείσας απόφασης σε επίπεδο οργάνωσης, τεχνολογικού υποβάθρου, κανόνων ασφάλειας, οικονομικής διαχείρισης και διεκπεραίωσης του έργου. Ουσιαστικά είναι υπεύθυνος για την ενσωμάτωση της απαραίτητης ειδικής γνώσης στη διαδικασία σχεδιασμού που προέρχεται από διαφορετικά γνωστικά πεδία, η επικοινωνία μεταξύ τους, για τον σχεδιασμό αποτελεσματικότερων παρεμβάσεων και την εξυπηρέτηση των στόχων που έχουν τεθεί. Όλγα Ακτσελή.Μεταπτυχιάκη εργασία.Συμμετοχικός σχεδιασμός στην αρχιτεκτονική τοπίου: μέθοδοι και εργαλεία της κοινωνικής προσέγγισης στο σχεδιασμό.ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 2013 55

Forester, J. (1989). Planning in the Face of Power, University of California Press, Berkeley / Los Angeles 56

Η καλή διαχείριση της συμμετοχικής διαδικασίας απαιτεί από το συντονιστή να διατηρεί μία ξεκάθαρη διάκριση μεταξύ ζητημάτων διαδικασίας και ζητημάτων περιεχομένου, ώστε η διαδικασία να είναι αποδοτική και όχι ελλιπής. 57 Ο συντονιστής δεν είναι αρμόδιος για το περιεχόμενο της συζήτησης ή για το αντικείμενο του σχεδιασμού αλλά για τη διαδικασία αυτή καθαυτή. Ο τρόπος με τον οποίο θα καλυφθεί μια ανάγκη, φέροντας αποφάσεις για την πραγμάτωση αλλαγών είναι στην δικαιοδοσία των χρηστών. Αυτό συνεπάγεται την ενασχόληση του σχεδιαστή-ειδικού με την τήρηση των χρονοδιαγραμμάτων, των στόχων που έχουν τεθεί και του προϋπολογισμού .Ωστόσο, θα πρέπει να συμμορφώνεται με το στόχο της ομάδας και να έχει τις απαραίτητες ικανότητες έτσι ώστε να καθοδηγεί αποτελεσματικά τη διαδικασία. Ο ρόλος αυτός είναι ιδιαίτερα σημαντικός και απορρέει από την κατανόηση ότι η αντιμετώπιση των προβλημάτων του σχεδιασμού σήμερα, δεδομένης της αυξανόμενης πολυπλοκότητας των προβλημάτων, απαιτούν ολοκληρωμένες και σωστές προσεγγίσεις, κυρίαρχο στοιχείο των οποίων είναι η διεπιστημονική θεώρησή τους.

Bousset, J.-P., Macombe, C. & Taverne, M. (2005). «Participatory Methods, Guidelines and Good Practice Guidance to be Applied throughout the Project to Enhance Problem Definition, Co-learning, Synthesis and Dissemination», SEAMLESS Project, Report Νo 10, Ref.: D7.3.1, December.

57

60

61 000057 000059 000030

[ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3]

ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ Ανάλυση των αστικών κενών, όπου εκδηλώνεται ο διεκδικητικός σχεδιασμός και η σχέση τους με την πόλη

62

Όπως είδαμε στο πρώτο κεφάλαιο, η ύπαρξη μεγάλου αποθέματος αστικών κενών στη σύγχρονη πόλη έχει προκύψει λόγω της υποβάθμισης του αστικού χώρου και της συνεχούς μεταβαλλόμενης κοινωνίας. Τα τελευταία χρόνια τα αστικά κενά έχουν βρεθεί στο επίκεντρο των θεωρητικών συζητήσεων μέσα σε μια διεπιστημονική προσέγγιση αφού απασχολούν διάφορους κλάδους του σχεδιασμού, της πολεοδομίας, της πολιτικής και της κοινωνιολογίας κ.α. Ταυτόχρονα είδαμε ότι έχει αναπτυχθεί ένας διάλογος για τη σημασία των συλλογικών δράσεων και της συμμετοχής των πολιτών στο σχεδιασμό και την επανερμηνία του χώρου με στόχο την δημιουργία νέων μορφών, τόσο οργάνωσης, όσο και ποιοτήτων αστικού χώρου. Η τάση λοιπόν αυτή από μέρους των πολιτών, τείνει να εκδηλώνεται κυρίως σε ανενεργά οικόπεδα ή σε εγκαταλελειμμένα αστικά κελύφη, γεγονός πού υποδηλώνει αφενός την αποδυνάμωση της έννοιας της γειτονιάς πόλης και αφετέρου φανερώνει την πληθώρα δυνατοτήτων που περιέχονται μέσα σε αυτά τα αστικά κενά. Η ανάγκη για την επαναδιαμόρφωση των στοιχείων που ορίζουν την έννοια ‘γειτονιά΄ προκύπτει από την απουσία χώρων συνεύρεσης, δημιουργίας, συναναστροφής και ανοιχτών πολιτιστικών χώρων όπου ο καθένας να μπορεί να συμμετέχει είτε ως επισκέπτης είτε ως ‘’παραγωγός’’ πολιτισμού. Τα αστικά κενά με τις σωστές δράσεις θα μπορούσαν να συμβάλλουν στη δημιουργία ενός τέτοιου αστικού περιβάλλοντος. Εξετάζουμε την περίπτωση στην οποία οι κάτοικοι κάθε γειτονιάς επιλέγουν να επέμβουν συλλογικά στον τρισδιάστατο χώρο των αστικών κενών . Οι δράσεις τους έχουν στόχο να δημιουργήσουν καινούργιους πρωτότυπους χώρους ζωής που να καλύπτουν τις ανάγκες τους. Για αυτό το λόγο είναι απαραίτητη η συνειδητοποίηση της ύπαρξης και σημασίας των αστικών κενών, καθώς η εκμετάλλευση αυτών των χώρων ως χώρους πρασίνου και πολιτισμού έχει πολλαπλά οφέλη τόσο σε επίπεδο γειτονιάς όσο και σε επίπεδο πόλης.

63 000059 000061 000031

Εικόνα 30: Παλιό εργοστάσιο υφαντουργίας ,Θεσσαλονίκη, ΥΦΑΝΕΤ

3.1 Το κενό

Η έννοια και η σημασία του ‘’κενού’’ στην τέχνη αλλά και στην φιλοσοφία, ψυχολογία και στις φυσικές επιστήμες, υπήρξε αντικείμενο διαχρονικής μελέτης, που επηρέασε την αισθητική μας, την αντίληψή μας για το περιβάλλον και συνέβαλε στην διαμόρφωση του επιστημονικού και φιλοσοφικού λόγου στο πέρασμα των αιώνων. Από το λευκό (κενό) καμβά που έρχεται αντιμέτωπος ο ζωγράφος μέχρι το κβαντικό κενό» της σύγχρονης φυσικής αναπτύσσεται μια προβληματική για τη δυναμική και την αξία του κενού χώρου. Το ‘’κενό’’ αποτέλεσε μια συνεχή πρόκληση και η ανάγκη της διαχείρισής του μέσα από την τάση γεμίσματος κάθε κενού χώρου με διάφορα στοιχεία, καταγράφηκε στην ιστορία της δυτικής τέχνης ως κενοφοβία ‘‘horror vacui’’. Ο φόβος του κενού είναι στην ουσία ο φόβος του ανεκπλήρωτου, του ημιτελούς. Οι πρώτες μελέτες για τη φύση του κενού έγιναν από τους αρχαίους Έλληνες και Ίωνες φιλόσοφους. Οι ατομιστές όπως ο Δημόκριτος υποστήριζαν ότι το κενό είναι απλώς χώρος χωρίς ύλη αλλά τελικά η άποψη που επικράτησε ήταν αυτή του Αριστοτέλη του ‘’μη ον’’, δηλαδή του ανύπαρκτου. Σύμφωνα με αυτόν η φύση φαίνεται να ‘’απεχθάνεται’’ το κενό. Ακόμα και στην περίπτωση των αστικών κενών το πράσινο καταλαμβάνει τον χώρο προσπαθώντας να φέρει το σύστημα στην αρχική του κατάσταση. Ο κενός χώρος αποτελεί έναν εν δυνάμει τόπο με περιεχόμενο καθώς μπορεί ανά πάσα στιγμή να αποκτήσει νόημα και να μεταμορφωθεί σε έναν ζωντανό τόπο αλληλεπιδράσεων. Έτσι οι όροι κενό και τόπος μοιράζονται κάποια κοινά σημεία. Από την άλλη μεριά η έννοια του μητόπου αφορά ανενεργούς, παθητικούς χώρους όπου δεν υπάρχει η ενεργή συμμετοχή για τη διαμόρφωσή του. «Μη-τόπος είναι το χάσμα ανάμεσα στο χώρο και στον τόπο, είναι ο χώρος που δεν είναι ανθρωπολογικός, καθότι οι ανθρωπολογικοί χώροι δημιούργησαν έναν οργανικό δεσμό μεταξύ ανθρώπων και στοιχείων του χώρου, που διαχέεται σε αυτόν και τον καθορίζει ».58

Εικόνα 31: πίνακας Φιασιανός Α. ‘Ο φόβος του κενού’

Οι κενοί χώροι στην πόλη δεν έχουν αφηρημένη έννοια αλλά διαθέτουν πραγματικές διαστάσεις, υφές και υλικά. Αποτελούν ουσιαστικά κενούς χώρους μέσα σε ένα δομημένο ,συνωστισμένο περιβάλλον όπου εκλείπει όμως από αυτούς το αστικό φαινόμενο. O Rem Koolhaas υπογραμμίζει πως « τα κενά είναι ο ουσιαστικός χώρος της πόλης » καθώς και ότι « τα αστικά κενά είναι χώροι που μπορούν να κάνουν τους ανθρώπους να ενδιαφερθούν για την πόλη».59 Το κενό στην πόλη μπορεί να αποτελέσει πεδίο ζύμωσης και αντιπαραθέσεων με τη συμμετοχή όλων των πολιτών.

58

Αuge Mark, Non-places: Introduction to an Anthropology of Supermodernity, London,1995, σελ. 94

59 Rem

Koolhaas, The Generic City,1998

64

3.2 Το αστικό κενό

Είναι σημαντικό σε αυτό το σημείο να ξεκαθαρίσουμε την έννοια του αστικού κενού για την καλύτερη κατανόηση της σχέσης που έχει σήμερα με την πόλη και την κοινωνία. Ως αστικό κενό ορίζεται οποιοσδήποτε χώρος μέσα στην πόλη στερείται χρήσης, σχεδιασμού και νοήματος. Οι υπαίθριοι χώροι (πάρκα, πλατείες, δρόμοι) για παράδειγμα δεν μπορούν να χαρακτηριστούν αστικά κενά διότι διέπονται από μια λειτουργία και « χαρακτηρίζονται από τα περιεχόμενα που τους ‘’γεμίζουν’’ με ενδιαφέρουσες ή αδιάφορες δράσεις της καθημερινότητας ».60 Πιο συγκεκριμένα τα αστικά κενά μπορεί να είναι παλιά κτίρια ,εγκαταλελειμμένες βιομηχανικά κελύφη, αδόμητα οικόπεδα, ακάλυπτοι χώροι πολυκατοικιών και περιοχές χωρίς ξεκάθαρο ιδιοκτησιακό καθεστώς. Αυτά τα αστικά υπολείμματα βρίσκονται στο μεταίχμιο μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου καθώς δεν ανήκουν σε κάποιο από τα δύο συγκεκριμένα και στέκονται εκτεθειμένα σε κοινή θέα. Ταυτόχρονα διέπονται από μια ασάφεια και αναμονή. Ασάφεια διότι στερούνται καθορισμένου ρόλου και νοήματος και αναμονή διότι αποτελούν χώρους που δύνανται να αποκτήσουν περιεχόμενο. Για αυτό το λόγο ορίζονται και ως χώροι προσδοκίας, χώροι με πρόσφορο έδαφος για πειραματισμό, επαναπροσδιορισμό και αμφισβήτηση των δομών μια κοινωνίας Διακρίνοντας κάποια χαρακτηριστικά τους προκύπτει ότι το αστικό κενό αποτελεί ασυνέχεια του αστικού ιστού ή αλλιώς το αρνητικό του λειτουργικού χώρου της πόλης. Παρόλα αυτά η διάσπαρτη ύπαρξη τους είτε στο κέντρο είτε στη περιφέρεια των πόλεων, δε μοιάζει να επηρεάζει τις κορυφογραμμές της πόλης. Αν κοιτάξουμε όμως την πόλη σε άλλη κλίμακα θα καταλάβουμε ότι τα εν δυνάμει δίκτυα αυτών των χώρων και η πλοκή τους στο δομημένο αστικό περιβάλλον εκφράζουν και προσδιορίζουν ταυτόχρονα την ποιότητα της πόλης.61 Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά θα αναλυθούν εκτενέστερα στη συνέχεια της εργασίας

Δ. ΠολυχρονόπουλοσΠεριοδικό ‘’Αρχιτέκτονες’’, Αστικά κενά: Εμπειρίες και Παραδείγματα από τις Αμερικάνικες πόλεις, τεύχος 55 ,περίοδος B, Ιανουάριος/Φεβρουάριος 2006 60

Εικόνα 32:‘Η Θεσσαλονίκη αλλιώς’ Βιτρίνα εγκαταλελειμμένου καταστήματος ως εικαστική παρέμβαση

61

65 000061 000063 000032

Α. Αραβαντινός – Π. Κοσμάκη, «Υπαίθριοι χώροι στην πόλη», Ε.Μ.Π., Αθήνα 1988

3.2.1 ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΑΣΤΙΚΩΝ ΚΕΝΩΝ Οι αστικοί κενοί χώροι που έχουν προκύψει από την συνεχώς μεταβαλλόμενη δομή της κοινωνίας μπορούν να χωριστούν σε 3 κατηγορίες ανάλογα το μέγεθός τους, τη θέση τους σε σχέση με την πόλη και τη θέση τους σε σχέση με άλλα αστικά κενά.

ΜΙΚΡΑ Με βάση το μέγεθός τους τα αστικά κενά μπορεί να είναι μικρά ή μεγάλα. Τα μικρά αστικά κενά δημιουργούνται για ποικίλους λόγους και συναντώνται κυρίως στον πυρήνα της πόλης ανάμεσα σε πολυώροφα κτίρια. Πρόκειται για αδόμητα οικόπεδα που για λόγους οικονομικούς ,πολεοδομικούς , ιδιοκτησιακούς έμειναν ανενεργά, νησίδες κυκλοφορίας, ακάλυπτοι χώροι πολυκατοικιών που λειτουργούν ως ξέφωτα ή ακόμη και δρόμοι που το μέγεθός τους δεν επιτρέπει πλέον την διέλευση οχημάτων και έτσι αχρηστεύονται.

Ένα παράδειγμα μικρών ενεργοποιημένων αστικών κενών μέσα στην πόλη είναι τα πάρκα τσέπης (pocket parks) της Νέας Υόρκης, φαινόμενο που αναπτύχθηκε τη δεκαετία του 60, σε εγκαταλελειμμένα οικόπεδα, από τους κατοίκους των μεγαλουπόλεων που προσπαθούσαν να βελτιώσουν την ποιότητα της ζωής τους. Πολλά είναι αποτέλεσμα των ομάδων μιας κοινότητας, ιδιωτικών φορέων ή ιδρυμάτων που αποσκοπούν στην αναβάθμιση της γειτονία και στο όφελος της τοπικής κοινωνίας. Είναι γεγονός ότι η συντήρησή τους είναι αρκετά δύσκολη διότι πολλές φορές λείπει ο λειτουργικός σχεδιασμός και η υποστήριξη από τους κατοίκους. Έτσι υπάρχει κίνδυνος να ερημωθούν. Ένα τέτοιο είναι το Paley Park (1967) ,στο κέντρο του Μανχάταν το οποίο είναι από τα πιο επιτυχημένα pocket parks. Αποτελεί μια όαση μέσα στο κέντρο της πόλης και προσφέρεται ως χώρος χαλάρωσης και συνάντησης. Ο μεγάλος αριθμός εργαζομένων και τουριστών της περιοχής εξηγεί την υψηλή επισκεψιμότητα του. Αποτελεί ιδιωτική περιουσία και εμπεριέχει δεκαεπτά χαρουπιές, καταρράκτη στον πίσω τοίχο, μετακινούμενες καρέκλες, περίπτερο, και κισσούς που καλύπτουν τους τοίχους.62

Εικόνα 33 & 34

.62

https://www.pps.org/places/paley-park

66

ΜΕΓΑΛΑ Τα μεγάλα αστικά κενά προκύπτουν συνήθως από την μετακίνηση χρήσεων μεγάλων εκτάσεων σε περιοχές που πλέον είναι λιγότερο κορεσμένες. Τέτοια κενά συναντώνται κυρίως σε περιαστικές περιοχές όπου η πόλη επεκτάθηκε. Μια μεγάλη και σημαντική κατηγορία σε παγκόσμιο επίπεδο είναι τα βιομηχανικά κελύφη και βιομηχανικά συγκροτήματα. Η εγκατάλειψη αυτών, που προκύπτει είτε λόγω χρεοκοπίας ή μετεγκατάστασης, δημιουργούν χώρους που είναι δύσκολο να επανενταχθούν στον αστικό σύνολο. Ένα τέτοιο παράδειγμα αποτελεί η κατάληψη της φάμπρικας ΥΦΑΝΕΤ στην περιοχή της Θεσσαλονίκης τον Μάρτιο του 2004. Το κτίριο κατασκευάστηκε το 1905 λειτούργησε ως υφαντουργείο και από το 1964 και για 30 χρόνια παρέμεινε κλειστό και αφημένο στη φθορά του χρόνου καθώς η γειτονιά παρακολουθούσε τη φύση να καταλαμβάνει οποιοδήποτε ανοικτό χώρο του οικοπέδου και τα κτίρια να γεμίζουν ρωγμές. Παρόλο τον χαρακτηρισμό του ως διατηρητέο, η μελέτη για την αξιοποίησή του ως Μουσείο σύγχρονης τέχνης της πόλης δεν υλοποιήθηκε ποτέ. Το διατηρητέο κτίριο της ΥΦΑΝΕΤ έχει συνολικό εμβαδόν 19.500 τ.μ. και τοποθετείται σε ένα οικόπεδο 13 στρεμμάτων που περιλαμβάνει και μέρος του Ρέματος Κωνσταντινίδη ( ρέμα της Υφανέτ). Η κατάληψή του από οργανωμένες ομάδες πολιτών είναι αυτή που κρατάει ζωντανό το χώρο για πολλά χρόνια, οργανώνοντας συναυλίες, συζητήσεις και εκθέσεις, συλλογική κουζίνα, θεατρικά δρώμενα, βιβλιοθήκες αλλά και κάνοντας μικρές παρεμβάσεις συντήρησης.63

Εικόνα 35 & 36 63

67 000063 000065 000033

https://yfanet.espivblogs.neτ

Μερικές ακόμη κατηγορίες μεγάλων αστικών κενών είναι τα στρατόπεδα ή περιοχές που φιλοξενούσαν στο παρελθόν εγκαταστάσεις για μέσα μεταφοράς όπως σιδηροδρομικοί σταθμοί, λιμάνια ,αεροδρόμια τα οποία σήμερα δε χρησιμοποιούνται.64 Το στρατόπεδο Κόδρα στην Καλαμαριά Θεσσαλονίκης , για παράδειγμα ,έμεινε ανεκμετάλλευτο παρά τις μελέτες για τον επανασχεδιασμό του ως χώρου πρασίνου, αθλητισμού και αναψυχής. Ένα ακόμα παράδειγμα είναι το παλιό αεροδρόμιο της Αθήνας. Η μετεγκατάστασή του δημιούργησε στην περιοχή του Ελληνικού ένα μεγάλο αστικό κενό το οποίο έχει σημαντική αξία λόγω του μεγέθους και της θέσης του καθώς η αξιοποίηση του θα έχει πολλαπλά οφέλη για την πόλη. Μια τελευταία μορφή μεγάλου αστικού κενού θα μπορούσε να είναι ένα μεγάλο πάρκο που παρουσιάζει σημάδια εγκατάλειψης και δεν χρησιμοποιείται πλέον για την λειτουργία που σχεδιάστηκε. Τέτοια είναι η περίπτωση του πάρκου Ουλοφ Πάλμε στην Καλαμαριά Θεσσαλονίκης όπου τα σημάδια εγκατάλειψης όπως η φθορά του αστικού εξοπλισμού, ο υποφωτισμός κ.α. το έχουν υποβαθμίσει και χρησιμοποιείται κυρίως για περιστασιακές εκδηλώσεις.

ΔΙΑΣΠΑΡΤΑ Τα διάσπαρτα αστικά κενά αποτελούν μεμονωμένους κενούς χώρους που εντοπίζονται στον αστικό ιστό και δεν διαθέτουν κάποια επαναλαμβανόμενη δομή. Τέτοια μπορεί να είναι τα αδόμητα οικόπεδα, οι ακάλυπτοι των πολυκατοικιών , οι αλάνες κ.α. Παρόλα αυτά τα μικρά διάσπαρτα αστικά κενά , υπό κατάλληλες προϋποθέσεις θα μπορούσαν να συνεισφέρουν στην βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων, αν αξιοποιούνταν ως ένα ενοποιημένο δίκτυο μικρο-τόπων που λειτουργεί σαν ‘ανάσα’ μέσα στην πόλη και σαν πυρήνας συγκέντρωσης και επικοινωνίας. Αυτά τα δίκτυα δρόμων και τόπων θα μπορούσαν να επικοινωνούν μεταξύ τους και ανταλλάσσουν πληροφορίες.

Επιπλέον τα αστικά κενά μπορεί να χωριστούν σε κατηγορίες ανάλογα τη σχέση που έχουν με άλλους γειτονικούς ή όχι χώρους που βρίσκονται σε παρόμοια κατάσταση μέσα στην πόλη. Μπορούν λοιπόν να χωριστούν σε δυο κατηγορίες: τα γραμμικά και τα διάσπαρτα.

ΓΡΑΜΜΙΚΑ Τα γραμμικά αστικά κενά ονομάζονται έτσι όχι μόνο λόγω της γεωμετρίας τους αλλά κυρίως λόγω της συνέχειας και της ροής τους μέσα στον ιστό της πόλης. (εγκαταλελειμμένοι δρόμοι, σιδηρόδρομοι ,παραλιακές ζώνες κ.α)

Εικόνα 37: Στρατόπεδο Κόδρα, Θεσσαλονίκη

Χρυσάνθη Σκοταρά, Αρχιτέκτων μηχανικός, Μεταπτυχιακή εργασία, Α.Π..Θ, Τα Αστικά «Κενά» και η συμβολή τους στην βελτίωση της ποιότητας ζωής. 2008-2009 64

68

Τέλος τα αστικά κενά μπορούν να κατηγοριοποιηθούν με βάση τη σχέση που έχουν με την υπόλοιπη πόλη γενικότερα. Επομένως διακρίνουμε δύο μεγάλες κατηγορίες. Τα αστικά κενά που εντοπίζονται μέσα στο εσωτερικό της πόλης αλλά και έξω στα όρια της. Αυτό συμβαίνει λόγω της τάσης των σύγχρονων μεγαλουπόλεων να μην έχουν ένα ξεκάθαρο όριο του κέντρου. Αυτό το φαινόμενο ονομάζεται «edge cities» ή «centerless cities». « H Μετάπολη εμφανίζεται ως ένα σύνολο από ανεξάρτητες «εξωτερικές πόλεις» (edge cities) με έλλειψη καθορισμένων ορίων και ενός κυρίαρχου κέντρου. Η αλλαγή στη σχέση κέντρου-περιφέρειας σε συνδυασμό με την οικονομική κρίση συντέλεσε στη δημιουργία κοινωνικών, πολιτικών και οικονομικά αποκομμένων κέντρων. Το γεγονός αυτό οδηγεί στην απαξίωση του βιομηχανικού και οικιστικού αποθέματος ενώ οι πόλεις χαρακτηρίζονται από συρρικνωμένη οικονομική βάση, φυλετικά και ταξικά γκέτο, φτώχεια και εγκληματικότητα. Η απαξίωση οδηγεί με τη σειρά της σε εγκατάλειψη κτιριακών αλλά και συγκοινωνιακών υποδομών ενώ «αστικά κενά» εμφανίζονται στον δομημένο χώρο. »65

Eικόνα 37: Η πόλη ως αυγό Luis Khan (1953), Η Διάσπαση του αστικού πυρήνα 65 Ποζουκίδου Γ., Σοπέογλου Ε., Τσιούμα Β, Περιοδικό ‘’Αρχιτέκτονες”, Αστικά κενά: παραδείγματα και εμπειρίες από τις αμερικάνικες πόλεις, Τεύχος 55, 2006, Ιανουάριος/Φεβρουάριος 2006 65 Καψανάκη

Ελένη, Όψεις του αστικού τοπίου στο δημόσιο χώρο: Το κενό ως ενδιάμεσος τόπος και φορέας μνήμης (Μεταπτυχιακή διατριβή) Ε.Μ.Π.,2006

69 000065 000067 000034

Σε αυτό το σημείο θα προσθέσουμε την τυπολογική διάκριση των αστικών κενών μέσα στον αστικό ιστό: -Εσοχή: σε αυτήν την περίπτωση το κενό είναι άμεσα προσβάσιμο και ορατό καθώς σπάει την συνέχεια της πόλης και ενοποιείται με το πεζοδρόμιο -Γειτνίαση: Τα γειτονικά κενά στους ακάλυπτους για παράδειγμα των πολυκατοικιών λειτουργούν σαν ξέφωτα.

- Γωνία: Αυτά τα κενά που βρίσκονται συνήθως σε διασταυρώσεις και λόγω του ανοίγματός τους δίνουν την αίσθηση της πλατείας -Διαμπερότητα: Σε αυτήν την περίπτωση το κενό λειτουργεί σαν πέρασμα που οδηγεί σε έναν άλλο δρόμο και προσφέρει μία οπτική φυγή μέσα στον πυκνοδομημένο ιστό της πόλης. 66

3.2.2 ΧΡΗΣΗ ΑΣΤΙΚΩΝ ΚΕΝΩΝ ΣΗΜΕΡΑ Τα αστικά κενά είναι χώροι ‘’νεκροί’’ χωρίς συγκεκριμένη χρήση. Όμως περιστασιακά συμβαίνει να αποκτούν εφήμερες χρήσεις και να κατοικούνται προσωρινά. Για παράδειγμα πολλά αδόμητα οικόπεδα σήμερα χρησιμοποιούνται ως χώροι στάθμευσης για να καλυφθεί η αυξημένη ανάγκη για θέσεις πάρκινγκ. Άλλες φορές μετατρέπονται σε αυτοσχέδιους σκουπιδότοπους προκαλώντας εστίες μολύνσεων, είτε χρησιμεύουν ως αποθήκες. Στις περιπτώσεις που εντοπίζονται αστικά κενά ως ακάλυπτοι χώροι ανάμεσα στις πολυκατοικίες, παρατηρούμε ότι η βλάστηση και η φύση τους κατακτά και τους μετατρέπει σε μικρούς ‘’πνεύμονες’’ πρασίνου που δίνουν πνοή στις πυκνοδομημένες περιοχές. Πολλές φορές οι εγκαταλελειμμένοι χώροι οικειοποιούνται από τους ανθρώπους που τους έχουν ανάγκη. Για παράδειγμα αστικά κενά και αλάνες επιτρέπουν το παιχνίδι στα παιδιά μέσα στον αστικό ιστό, όπου δεν καλύπτεται η ανάγκη για πάρκα και πράσινο. Όταν πάλι οι συνθήκες είναι κατάλληλες, άστεγοι, πρόσφυγες, και αδέσποτα βρίσκουν προσωρινό καταφύγιο. Όσον αφορά τα μεγάλα αστικά κενά , αυτά συνήθως φιλοξενούν διάφορες εφήμερες λειτουργίες όπως παζάρια.

3.2.3 Σημασία των αστικών κενών για την πόλη Δύναται να ορίσουμε τα αστικά κενά με βάση κάποιους χωροχρονικούς παράγοντες σε σχέση με τη σύγχρονη πόλη. Τα ερωτήματα που γεννιούνται λοιπόν είναι ποιος είναι ο ρόλος των αστικών κενών για την πόλη που μεταβάλλεται μέσα στο πέρασμα του χρόνου και κατ’ επέκταση ποια είναι η σημασία τους για τους κατοίκους. Θα μπορούσαν ίσως όλα αυτά τα στοιχεία που συνθέτουν την πόλη (δομημένα-αδόμητα, άψυχαέμψυχα) να θεωρηθούν ως μια αδιάρρηκτη ενότητα.

ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΕΡΕΙΠΙΑ Η σύγχρονη πόλη χαρακτηρίζεται από πολυάριθμα αστικά κενά τα οποία λειτουργούν σήμερα ως σύγχρονα ερείπια. Εγκαταλελειμμένα εδάφη και κελύφη στέκονται εκτεθειμένα ως απομεινάρια ενός ευδαιμονικού παρελθόντος και ως σύμβολα όλων των χαμένων αξιών και ανεκπλήρωτων ονείρων για ένα καλύτερο μέλλον.67 «…Το σύγχρονο αστικό τοπίο σκιαγραφείται πλέον από αλόγιστα εξαπλωμένους ιστούς, ένα τεράστιο κτιριακό απόθεμα σε αχρηστία και μια νέα συνθήκη “έντασης” στα αστικά κέντρα. Ο σύγχρονος χάρτης της πόλης “σε κρίση” συντίθεται από σύγχρονα ερείπια όπως, άδεια καταστήματα και διαμερίσματα ή άλλα βιαίως ερειπωμένα κτίρια…» 68 Τα αστικά κενά όπως και τα ερείπια αποτελούν τις προβολές των ιχνών των ανθρώπων μέσα στην ιστορία. Από αυτήν την άποψη τα αστικά κενά δεν είναι καθόλου κενά. Αντίθετα αποτελούν μέρος του δικτύου μέσα στον οποίο πλέκονται τόποι, χρόνοι, χρήστες, δραστηριότητες, γεγονότα και μέσα στο οποίο εγγράφεται η ιστορία της πόλης. Τα ίχνη του παρελθόντος μέσα στην πόλη συνυπάρχουν με τα νέα αστικά τοπία, γεγονός που κάνει πιο έντονη την ετερότητα και πολυπλοκότητα που υπάρχουν. Η διατήρηση αυτής της ετερότητας είναι πολύ σημαντική για τη δημιουργία της συνέχειας στη συλλογική μνήμη των κατοίκων.

Το 1966 ο Aldo Rossi στο βιβλίο του L’ Architettura della cita εισάγει την έννοια των αστικών συντελεστών (urban artifacts) για την ανάγνωση της πόλης. Οι αστικοί συντελεστές είναι τα κομμάτια της πόλης, τα οποία με τη συνεχή τους παρουσία στο δομημένο της περιβάλλον διαμορφώνουν την εικόνα της στη συλλογική μνήμη των κατοίκων της. Η συλλογική μνήμη για τον Rossi είναι ταυτόσημη με την ίδια την πόλη, αφού αποτελεί τον τόπο πραγμάτωσης της, όπως ακριβώς η μνήμη πραγματώνεται μέσα από γεγονότα και τόπους. Ο ρόλος των μνημείων και των ερειπίων μέσα στην πόλη είναι, επομένως, η κατεξοχήν δημιουργία συλλογικής μνήμης, μέσα από το δομημένο χώρο που καταλαμβάνουν και την ιστορική αφήγηση που φέρουν. Η ικανότητά τους αυτή βασίζεται στη διάρκεια τους μέσα στην πόλη. Το ίδιο συμβαίνει και στην περίπτωση των αστικών κενών καθώς αποτελούν αναπόσπαστα στοιχεία για την ανάγνωση της πόλης και τη δημιουργία μιας ταυτότητας τόσο για αυτήν όσο και για τους κατοίκους της. O Rossi βλέπουμε ότι αναγνωρίζει δύο αξίες των μνημείων, την καλλιτεχνική και την ιστορική. Η πρώτη είναι ισχυρότερη από το περιβάλλον και τη μνήμη και ξεπερνά την πρακτική οικονομική ανάγκη της πόλης. Σε πολλές περιπτώσεις η αξία αυτή ήταν ο λόγος που ολόκληρα μνημεία έμειναν ανέπαφα σε περιόδους πολέμων. Πέρα όμως από την εικονοπλαστική τους αξία ως σύμβολα της πόλης, ο Rossi θέτει και την αξία τους ως μέσων διάδοσης της ιστορίας και αυτό λόγω του συλλογικού τους χαρακτήρα. Σε αντίθεση τα σύγχρονα ερείπια μπορεί να μην έχουν μια τόση ισχυρή εικονική αξία παρόλα αυτά έχουν ιστορικό περιεχόμενο και συμπληρώνουν την εποικοδομητική ανάγνωση της πόλης ως παλίμψηστο, των στρωμάτων δηλαδή του πολιτισμού που έχουν σβηστεί και στη θέση τους γεννήθηκε άλλο.69 67

Κωστούλα Αικατερίνη.Διπλωματική εργασία.2018. Σύγχρονα ερείπια

Συνέδριο, Μεταβολές και ανασημασιοδοτήσεις του χώρου στην Ελλάδα της κρίσης, 1.τα ερείπια της ανάπτυξης, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Τμήμα Αρχιτεκτόνων, 2013 68

Aldo Rossi, The Architecture of the City, Monuments and the Theory of Permanences, MIT Press, 1984 σελ 57-61 69

70

ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑ ΠΟΛΗΣ

ΣΥΓΚΡΟΥΣΙΑΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ

Μπορούμε ακόμα να πούμε ότι οι κενοί χώροι όντας ‘’δοχεία μνήμης’’ και μέρος των ‘’στρωμάτων’’ της ιστορίας μπορούν να οριστούν ως αναπόσπαστο κομμάτι μιας πόλης. Σύμφωνα με τον Alan Berger, η πόλη είναι ένα σύστημα που παράγει και αποβάλλει στοιχεία σαν οργανισμός, άρα και τα “τοπία αποβλήτων” (drosscapes), είναι μια φυσική εξέλιξη και παράλληλα μια διαδικασία που ποτέ δεν σταματά.70 Θεωρώντας την πόλη σαν μηχανή ,καθώς μέσα από δίκτυα, εγκαταστάσεις και ροές αντλεί ενέργεια από το περιβάλλον της και το μετατρέπει σε έργο, τα αστικά κενά της είναι τα στοιχεία που παρήγαγε και έπαψαν να λειτουργούν, συνεχίζουν όμως να έχουν δυνατότητες ‘’ανακύκλωσης’’ και επανάχρησης. Έτσι η πόλη μπορεί να χαρακτηριστεί ως ένα οικοσύστημα καθώς η ισορροπία του έγκειται στο ότι αυτά τα απόβλητα μπορούν κάποια χρονική στιγμή να τοποθετηθούν ξανά στο μηχανισμό της.

Η πόλη αποτελείται από διάφορα δίπολα (κενό-πλήρες, τυπικό-άτυπο, μόνιμο-εφήμερο, φυσικό-τεχνητό) τα οποία όταν επικοινωνούν αρμονικά μεταξύ τους, κάνουν τον χώρο ευχάριστο. Όταν ένα από αυτά τα αντιτιθέμενα στοιχεία υπερισχύει του άλλου ,δημιουργεί μονότονα επαναλαμβανόμενα τοπία που δεν είναι ικανά να ενεργοποιήσουν την σκέψη, την φαντασία, την αναζήτηση. Η πόλη χωρίς αναγνώσεις και εκπλήξεις είναι μία πόλη χωρίς μνήμη, χωρίς ίχνη, όπου η ιστορία της προσπαθεί να σβηστεί, νεκρή από την ζωντάνια της ποικιλομορφίας της κοινωνίας. Προκύπτει λοιπόν ότι τα αστικά κενά ,όντας στοιχεία του αστικού περιβάλλοντος που φέρει αντιφατικά χαρακτηριστικά, ενεργοποιούν την αντίληψη και το ενδιαφέρον του περιπατητή.

Ο Lars Lerup, καθηγητής αρχιτεκτονικής στο RSA, χαρακτηρίζει τις αστικοποιημένες πόλεις ως διάτρητες επιφάνειες , οι οποίες αποτελούνται από ενεργητικούς χώρους διέγερσης (stim) και από ανενεργούς χώρους υπολειμματικούς (dross). Χρησιμοποιώντας την πόλη του Χιούστον ως πρωταρχικό του παράδειγμα, ο Lerup σχολιάζει την κλίμακα αυτού του μεταβιομηχανικού τοπίου, χαρακτηρίζοντας την επιφάνεια του ως διάτρητη επιφάνεια. Οι τρύπες (dross) (υπολειμματικοί, ενδιάμεσοι, ξεχασμένοι τόποι) είναι τα βιομηχανικά τοπία που άφησαν πίσω, καθώς η πόλη αποβιομηχανίζεται. O Lerup ορίζει την πόλη ως ζωντανό οργανισμό. Ένα οικολογικό σύστημα όπου η κοινωνική παραγωγικότητα και η εξέλιξη θα δημιουργούν αναπόφευκτα απόβλητα τοπίων.71

70 Drosscape: 71Stim

71 000067 000069 000035

Wasting Land in Urban America, Alan Berger,2007

and Dross: Rethinking the Metropolis ,Lars Lerup, 1994

3.2.4 Αντιφάσεις-δίπολα Κατά τη διαδικασία ανάλυσης των αστικών κενών παρατηρούνται ορισμένα αντιφατικά στοιχεία που αφορούν τόσο τον ίδιο τον άνθρωπο που τα βιώνει όσο και την κάθε κοινωνία μιας πόλης που τα περικλείει. Αυτά τα δίπολα όμως είναι αυτά που καθιστούν τα αστικά κενά τόσο

ενδιαφέροντα και άξια να μελετηθούν και ενδεχομένως να αξιοποιηθούν

.

ΑΠΟΣΤΡΟΦΗ-ΠΡΟΣΔΟΚΙΑ Η πρώτη αντίφαση έχει να κάνει με τον συναισθηματικό αντίκτυπο που προκαλούν τα αστικά κενά στους κατοίκους. Ο καθένας αντιλαμβάνεται διαφορετικά την εικόνα των αστικών κενών μέσα στην πόλη και έτσι δημιουργούνται διαφορετικές απόψεις. Αρχικά η πρώτη εντύπωση είναι αρνητική καθώς πρόκειται για χώρους που όχι μόνο στερούνται σχεδιασμού και κάποιας χρήσης, αλλά πολλές φορές είναι αισθητικά απόκρουστικοί λόγω της εγκατάλειψης.72 Άλλες φορές μπορεί να προκαλέσουν φόβο και ανασφάλεια όπως όταν για παράδειγμα χρησιμοποιούνται ως σκουπιδότοποι όπου παραμονεύουν κίνδυνοι για την υγεία. Ταυτόχρονα αισθήματα όπως σύγχυση, δυσανασχέτηση και αμηχανία είναι πολύ συχνά αφού αντανακλούν την αποδιοργάνωση της πόλης. Τα αστικά υπολείμματα λοιπόν αντιπροσωπεύουν την προβληματική κοινωνικοοικονομική κατάσταση τα πόλης, και για αυτό γίνονται ανεπιθύμητα. Επομένως οι κάτοικοι εστιάζουν μόνο στην εικόνα χωρίς να βλέπουν τις πραγματικές δυνατότητες των χώρων αυτών, και για αυτό τους αγνοούν και τους υποβαθμίζουν.

Ταυτόχρονα όμως η εντύπωση που προκαλούν σε δεύτερο ‘’πλάνο’’ είναι αντιθετική-και αυτό γιατί πρόκειται για χώρους που έχουν την δυνατότητα να αποκτήσουν μια λειτουργία ανά πάσα στιγμή. Έτσι το αστικό κενό είναι ένας μεταβατικός χώρος που ναι μεν δεν έχει κάποια προφανή χρήση στο παρόν, αλλά έχει την προοπτική να την αποκτήσει μελλοντικά. Με αυτόν τον τρόπο τα αστικά κενά μετατρέπονται σε χώρους προσδοκίας , γεμάτους ελπίδα , αναμονή όπου θα μπορούν να στεγαστούν τα όνειρα των κατοίκων για κάτι καλύτερο, για μια ευημερούσα πόλη. Οι κάτοικοι σε αυτήν την περίπτωση μέσα στα αστικά κενά βλέπουν την δυνατότητα να εξελιχθούν σε ελεύθερους, ανοιχτούς χώρους που θα εξυπηρετούν τις ανάγκες τους για ένα καλύτερο αστικό περιβάλλον το οποίο σήμερα σταδιακά υποβαθμίζεται και συστηματοποιείται. Τελικά αυτοί οι χώροι από άδειοι και νεκροί μετατρέπονται σε πρόσφορα εδάφη για την ανάπτυξη της φαντασίας και του πειραματισμού. Έτσι πολλές φορές αξιοποιούνται από τους πολίτες ως χώροι για αυθόρμητες δημιουργικές συμπεριφορές και ανεπίσημες χρήσεις.

ΑΣΥΝΕΧΕΙΑ ΧΩΡΟΥ-ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΧΡΟΝΟΥ Η τελευταία αντίφαση που εντοπίζουμε έχει να κάνει με την επίδραση των αστικών κενών τόσο στην αντίληψη του χώρου του αστικού ιστού, όσο και στην αντίληψη του χρόνου από τους ανθρώπους που το κατοικούν. Αυτό συμβαίνει γιατί ενώ αποτελούν τα ‘’θραύσματα’’ του αστικού χώρου, είναι ταυτόχρονα μέρος ενός πολύ μεγαλύτερου συνόλου για τον άνθρωπο.

Δ. Πολυχρονόπουλος, Περιοδικό ‘’Αρχιτέκτονες’’, τεύχος 55, Αστικά κενά, Το κενό ως τόπος, Ιανουάριος/ Φεβρουάριος 2006 72

72

Ασυνέχεια στο χώρο Είναι γνωστό ότι ένα από αυτά που προκαλούν τα αστικά κενά μέσα στην πόλη είναι η διάσπαση της συνέχειας του δομημένου περιβάλλοντος.73 Η πόλη συνεχώς εξελίσσεται έτσι το δομημένο περιβάλλον συνεχώς μεταβάλλεται και ανανεώνεται. Την ασυνέχεια στον χώρο την αντιλαμβανόμαστε ως την διάσπαση του πλήρους το οποίο μπορεί να είναι είτε στο ανάπτυγμα ενός δρόμου είτε σε ένα οικοδομικό τετράγωνο. Και στις δυο περιπτώσεις η αφαίρεση ενός μέλους από μια γραμμική σειρά ή έναν όγκο σπάει την κανονικότητα. Με αυτόν το τρόπο μεμονωμένα σημεία μέσα στην πόλη ξεχωρίζουν σαν να θέλουν να υποδηλώσουν κάτι. Σε πολλές περιπτώσεις μέσα στην πόλη συναντάμε μικρά κενά που ξεπροβάλλουν ανάμεσα σε πολυώροφα και πυκνοδομημένα κτίρια ή αντίθετα μεγάλα κενά, σπάνε τον αστικό ιστό.

τα ίχνη του τείχους. Άλλοτε φυσικά και άλλοτε επιτηδευμένα, έχουν πάρει τη μορφή μνημείων, για να θυμίζουν και να γεφυρώνουν το παρελθόν με το μέλλον, να δηλώνουν την ιστορία και την ταυτότητα της πόλης.

Συνέχεια στη μνήμη Το δίπολο λοιπόν εντοπίζεται στο γεγονός ότι ενώ τα αστικά κενά δημιουργούν μια ασυνέχεια στο αστικό περιβάλλον , δημιουργούν ταυτόχρονα και μία συνέχεια στη συλλογική μνήμη των κατοίκων. Τα ανενεργά οικόπεδα ή κελύφη στη πραγματικότητα εγγράφουν όλο το παρελθόν ενός τόπου και με αυτόν τον τρόπο αποτελούν τον συνδετικό κρίκο ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν. Ο περιπατητής καθώς περνάει από αυτά, βλέποντας τα ίχνη μιας προυπάρχουσας λειτουργίας, εκλαμβάνει ερεθίσματα με όλες του τις αισθήσεις και ξυπνάει αναμνήσεις. Η φθορά σηματοδοτεί τον κύκλο ζωής, είναι το κέλυφος(ερείπιο) του χρόνου. Οι φθορές παραπέμπουν σε κάτι απόλυτα συνδεδεμένο με τις μνήμες και αποτελούν κομμάτι της ιστορίας και της συλλογικής μνήμης που θα πρέπει θα πρέπει να είναι διακριτό. Σε αυτό το σημείο μπορούμε να αναφέρουμε το παράδειγμα του Βερολίνου όπου έχουν διατηρηθεί

Καψανάκη Ελένη, Όψεις του αστικού τοπίου στο δημόσιο χώρο: Το κενό ως ενδιάμεσος τόπος και φορέας μνήμης (Μεταπτυχιακή διατριβή) Ε.Μ.Π.,2006 73

73 000069 000071 000036

Εικόνα 38: το ίχνος του τείχους του Βερολίνου

Η ξεχωριστή ταυτότητα κάθε πόλης και επομένως κάθε ανθρώπου ικανοποιεί την βασική ανάγκη των κατοίκων να ανήκουν σε ένα σύνολο ζώντας ταυτόχρονα στο παρελθόν και το παρόν.

Η ιστορική μνήμη κάθε τόπου παίζει πολύ μεγάλο ρόλο στη διαμόρφωση της συλλογικής μνήμης, η οποία για να ενισχυθεί πρέπει να επιβεβαιώνεται μέσα από δράσεις, εκδηλώσεις και εκφραστικές συμπεριφορές. Αυτές οι δράσεις είτε είναι επαναλαμβανόμενες (επέτειοι) είτε όχι έχουν πάντα σαν σημείο αναφοράς ένα τόπο είτε είναι κάποιο μνημείο, κάποιο ερείπιο ή κάποιος χώρος,74 Ο Σταύρος Σταυρίδης στο βιβλίο Μνήμη και εμπειρία του Χώρου αναφέρει ότι η συσχέτιση δράσεων του παρόντος, με αναμνήσεις του παρελθόντος δίνει την εντύπωση της διάρκειας -συνέχειας η οποία επιβεβαιώνει κοινά χαρακτηριστικά ενός λαού μέσα από ιστορικές αναδρομές. Από αυτό συμπεραίνουμε ότι τα αστικά κενά ενώ αποτελούν απομεινάρια ενός παρελθόντος και κομμάτι της ιστορίας του τόπου δεν αρκούνε για να επιτευχθεί η αίσθηση της συνέχειας. Υπάρχει ανάγκη να ενεργοποιηθούν και πάλι αυτοί οι χώροι γεμίζοντας ζωή και δράσεις. Το γεγονός ότι οι μνήμες μας αναδύονται μέσα από δράσεις σε αστικούς χώρους εξηγεί και σε κείμενό της η Κατερίνα Πολυχρονιάδη. Τα πολιτιστικά δρώμενα είναι αυτά που μπορούν, αξιοποιώντας τα στοιχεία της πόλης , να επανασηματοδοτήσουν τους ανώνυμους τόπους και να δημιουργήσουν μνημεία της εμπειρίας της πόλης. Οι καθημερινοί χώροι, που είναι γεμάτοι δράσεις , ενεργοποιούν την μνήμη της πόλης. Μια πόλη μνημείο μπορεί να δημιουργηθεί μέσω των καθημερινών πρακτικών που συντελούν την εμπειρία της πόλης. 75 Σταύρος Σταυρίδης, Μνήμη και εμπειρία του χώρου, Η σχέση του χώρου στη συλλογική μνήμη, Ιανουάριος 2006, σελ.13-36 74

Κατερίνα Πολυχρονιάδη, Μνήμη και εμπειρία του χώρου, Μνήμη της καθημερινής εμπειρίας της πόλης, Σκηνοθέτηση της μυθοπλασίας του δομημένου περιβάλλοντος, σελ.107-131 75

74

3.3 Το αστικό κενό αλλάζει Λόγω λοιπόν αυτής της δυνητικής ικανότητας των αστικών κενών να αποκτούν λειτουργία και χρήση, πολλές φορές διεκδικούνται άτυπα ή τυπικά από τους κατοίκους της γειτονιάς. Αποκτούν έτσι ρόλο, νόημα και γεμίζουν με δράσεις που ικανοποιούν ανάγκες και δίνουν ζωή δίχως την κερδοφορία ως κύριο στοιχείο. Σύμφωνα με την Ελένη Τζιρτζιλάκη (μέλος της ομάδας Αστικό κενό και της Νομαδικής Αρχιτεκτονικής) «…οι δράσεις αυτού του είδους που αναδεικνύουν τη δυναμική του χώρου και τις ιδιαιτερότητες του, κάνουν πιο δυνατή την κοινότητα και την κατάληψη απέναντι σε αυτό που έρχεται, εντείνουν το δικαίωμά στον χώρο και στην πόλη, κάνουν φανερό ότι ο αγώνας επιβίωσης των αστικών κενών και η μετατροπή τους σε «εν δυνάμει» χώρους της πόλης αφορά άμεσα πλέον την αρχιτεκτονική και την τέχνη...»76 Το ερώτημα επομένως είναι τι αλλάζει στα αστικά κενά έπειτα από την οργάνωση δράσεων σε αυτά. Σε τι μετατρέπονται οι χώροι αυτοί και πώς γίνονται πλέον αντιληπτοί από τους κατοίκους; Θα πρέπει να γίνει μια προσπάθεια απόδοσης νέων ορισμών στα αστικά κενά της πόλης.

Ελένη Τζιρτζιλάκη, ηλεκτρονική διεύθυνση nomadikiarxitektoniki, Αστικά κενά ως «χώροι εν δυνάμει», μια άλλη διαδρομή επιβίωσης στην Αθήνα της εκτάκτου ανάγκης (http://nomadikiarxitektoniki.net/texts/without-a-proper-noun/#_ftnref10) 76

Εικόνα 39: Αστικό κενό στη Θεσσαλονίκη

75 000071 000073 000037

ΥΒΡΙΔΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ

ΕΝΕΡΓΟΠΟΙΗΜΕΝΟΣ ΧΩΡΟΣ

Όταν κάνουμε λόγο για κάτι υβριδικό μιλάμε για το αποτέλεσμα συνένωσης ή συνύπαρξης δύο διαφορετικών στοιχείων. Στην περίπτωση των αστικών κενών δεν αναφερόμαστε σε μια συνεργασία του μηχανικού με του ψηφιακού ή της ανθρώπινης με την τεχνολογική φύση. Αναφερόμαστε στη μετατροπή ενός χώρου κενού από νόημα και λειτουργία σε έναν νέο νοηματοδοτημένο που αναπτύσσεται συνεχόμενα μέσα από την συμμετοχή όλων των πολιτών.

Η Κυριακή Τσουκαλά εισάγει τον όρο του ενεργοποιημένου χώρου (espace active) για να περιγράψει τα χαρακτηριστικά του δημοσίου χώρου ο οποίος θα ήταν απαλλαγμένος από τεχνoκρατικά-στυλιστικά χαρακτηριστικά και θα λειτουργούσε ως πεδίο χρήσης και κοινωνικοποίησης και όχι ως αντικείμενο κατανάλωσης. Ένας τέτοιος χώρος τέτοιων ποιοτήτων θα αποδεικνυόταν ωφέλιμος για τον σωστό προσανατολισμό τόσο των νέων όσο και των πολιτών.

Τα αστικά κενά επομένως μπορούν να θεωρηθούν πλέον υβριδικοί χώροι καθότι διαθέτουν ένα περιεχόμενο, το οποίο βρίσκεται σε διαρκή διαπραγμάτευση και μετασχηματισμό. Ο σχεδιασμός του νέου χώρου σε αυτήν την περίπτωση δεν είναι κάτι παγιωμένο και ‘’μονολιθικό’’. Ο καθένας μέσα από την επικοινωνία και συνεργασία του με άλλους πολίτες προτείνει, απορρίπτει, υποστηρίζει τις απόψεις του για τη δημιουργία μια εναλλακτικής οργάνωσης τόσο κοινωνικής όσο και χωρικής.

Σύμφωνα με τον Νικόλαο-Ιων Τερζογλου:

Η ‘υβριδικότητα' του χώρου εντοπίζεται στο ότι η οργάνωση του χώρου δεν βασίζεται σε μια κατακόρυφη, ιεραρχική, δομή αλλά σε ένα οριζόντιο μεταλλασσόμενο δίκτυο δράσεων. Η ίδια η δραστηριότητα καθορίζει, συγκροτεί και αποδίδει περιεχόμενο στο χώρο.

Τέλος η ‘υβριδικότητά' του οφείλεται στην ιδιαίτερη σχέση που διαμορφώνει ο χώρος αυτός με το υποκείμενο που τον χρησιμοποιεί. Πρόκειται για μια σχέση διάδρασης αφού ο χώρος δεν επιβάλλεται στον χρήστη αλλά δημιουργεί τις συνθήκες έτσι ώστε ο χρήστης να μπορεί να φανταστεί, αποφασίσει και να προσαρμόσει τον χώρο μέσα από μια εναλλακτική κοινωνική διαδικασία. Νικόλαο-Ιων Τερζογλου, νεολαια.www.δημοσιοςχωρος, άτακτες συναθροίσεις + λοξές διελεύσεις, Ενεργοποιημένοι δημόσιοι χώροι στη σύγχρονη πόλη: Φιλοσοφικές και αρχιτεκτονικές προσεγγίσεις, Θες/νίκη 2012, σελ.82-83 77

« ο ενεργοποιημένος χώρος δεν λειτουργεί ως το αδιάφορο και παθητικό υλικό πλαίσιο των δραστηριοτήτων των ανθρώπων. Αντίθετα , ένας ενεργοποιημένος χώρος εμπλέκεται οργανικά στις ανθρώπινες δραστηριότητες, οδηγώντας σε μετασχηματισμούς της οργάνωσης, της χρήσης και της αισθητικής του…Ένας ενεργοποιημένος χώρος διαθέτει ένα συμμετοχικό χαρακτήρα δηλαδή παράγεται από συλλογικές διαδικασίες σχεδιασμού(Τσουκαλά 2006:52, Τsoukala 2007:54). Ο συμμετοχικός χαρακτήρας του ενεργοποιημένου χώρου τόσο στη βιωμένη οικειοποίηση του μέσω επικοινωνιακών δράσεων όσο και στη συλλογική νοηματοδότηση της αναγνωρίσιμης ταυτότητας του σε επίπεδο νοητικής-συμβολικής του αναπαράστασης, διαδραματίζει αποφασιστικό ρόλο στην ισορροπίασυνομορφία μεταξύ κοινωνικο-υλικής δομής και κοινωνικο-ψυχολογικής δομής (Τσουκαλά 2006:72, Tsoukala 2007:76) » 77 Στην περίπτωσή μας λοιπόν τα αστικά κενά που οικειοποιούνται από τους πολίτες ‘’γεννούν’’ έναν ενεργοποιημένο χώρο καθώς οι ίδιοι οι χρήστες της πόλης εμπλέκονται στην παραγωγή χώρου ο οποίος είναι δημόσιος και λειτουργεί αυτόνομα.Τέλος ο ενεργοποιημένος χώρος μπορούμε να πούμε ότι επιτυγχάνει ένα σύγχρονο ανθρωποκεντρικό σχεδιασμό αφού καταφέρνει να συνδυάσει τον υλικό-πρακτικό χώρο με τον νοητικόκοινωνικό (ιδέες, αξίες, στόχοι).

76

ΤΟΠΟΣΗΜΟ

ΟΙΚΕΙΟΠΟΙΗΜΕΝΟΣ ΧΩΡΟΣ

Ο Cassirer με τον όρο συμβολικός χώρος προσπαθεί να τονίσει ‘’την δυνατότητα του ανθρώπου να υπερβαίνει τα δεδομένα ενός χώρου εμπειρικού και να κατασκευάζει ένα χώρο καθαρών νοημάτων και σχέσεων που αποκαλύπτει την ενεργό φύση της ανθρώπινης νόησης’’. 78

Όπως γνωρίζουμε τα αστικά κενά αποτελούν χώρους που βρίσκονται στο μεταίχμιο-ανάμεσα στο ιδιωτικό και στο δημόσιο. Το ιδιοκτησιακό καθεστώς είναι ασαφές αφού βιώνουν την εγκατάλειψη αφημένα στο δημόσιο χώρο.

Τα αστικά κενά είναι ικανά να αποτελέσουν σημεία αναφοράς μέσα στο χώρο της πόλης καθώς προσανατολίζουν το αντιληπτικό περιβάλλον. Όταν μάλιστα αυτές οι ‘’τρύπες’’ αποκτούν δράσεις και ενεργοποιούνται τότε ο χώρος μετατρέπεται σε ένα τοπόσημο το οποίο παίζει διπλό ρόλο. Όχι μόνο ξυπνάει αναμνήσεις και εξιστορεί μια άλλη εποχή αλλά δημιουργεί και καινούργιες εμπειρίες, αναμνήσεις και εντυπώσεις. Επομένως όλα αυτά τα στοιχεία αναφοράς και προσανατολισμού όπως είναι ο εξοπλισμός, τα σημάδια προηγούμενων χρήσεων, καθώς τα στίγματα και ίχνη, ορίζουν και οργανώνουν τον χώρο.

Παρόλου που οι χώροι αυτοί βρίσκονται ενδιάμεσα του δημοσίου και του ιδιωτικού επιτυγχάνουν ένα είδος ιδιωτικοποίησης, η οποία υπάρχει μόνο νοητικά. Αυτό συμβαίνει όχι μόνο όταν ένας χώρος είναι φιλόξενος ,ζεστός και έχει μια οικεία ατμόσφαιρα αλλά πολύ περισσότερο όταν δημιουργείται και οργανώνεται από τους ίδιους τους χρήστες.

Για παράδειγμα οι παλιές βιομηχανικές εγκαταστάσεις μέσα στην πόλη αποτελούν ένα ιστορικό στοιχείο που εγγράφει το πέρασμα του χρόνου. Η κατάληψη του από κάποια ομάδα ανθρώπων και η μετατροπή του σε ένα πολιτιστικό χώρο το καθιστά τοπόσημο της γειτονιάς, πόλο έλξης πολλών ανθρώπων και στοιχείο προσανατολισμού μέσα στον χώρο της πόλης. Με αυτόν τον τρόπο δημιουργείται ένα νοητικός χάρτης εμπειριών σε κάθε κάτοικο της πόλης, ο οποίος έχει ως σημεία αναφοράς τα ενεργοποιημένα αστικά κενά. Σε αντίθεση με οποιονδήποτε άλλο πραγματικό, τουριστικό χάρτη, αυτός έχει τη δυνατότητα να συνδέει τόπους, εμπειρίες ,ανθρώπους και συναισθήματα και να δημιουργεί δίκτυα μικρο-τόπων που παράγουν καινοτόμα συστήματα οργάνωσης και σχεδιασμού.

78 Cassirer

77 000073 000075 000038

E., The philosophy of symbolic forms, Volume two: Mythical thought, London, 1955

Η οικειοποίηση του χώρου προϋποθέτει την νοητική αντίληψη του τόπου αλλά και τη υλική παρέμβαση σε αυτόν. Με την βοήθεια των συμμετοχικών δράσεων το άτομο βιώνει διαφορετικά συναισθήματα και εμπειρίες μέσω της σωματικής αλληλεπίδρασης με τον χώρο ( κίνηση, στάση, παιχνίδι, παρατήρηση ,όσφρηση ).Όλες αυτές οι δραστηριότητες, ενέργειες με την σειρά τους θα επιφέρουν την υλική παρέμβαση μέσω τον αποτυπωμάτων και των ιχνών που επιφέρει το κάθε άτομο στο χώρο. Αυτοί οι παράγοντες κάνουν εφικτό το δέσιμο των κατοίκων με τους αρχικά κενούς ανοίκειους χώρους της πόλης.

Το ‘’Δείπνο της Άνοιξης’’ γίνεται κάθε χρόνο από την ”Πρωτοβουλία Γειτονιάς της Αλεξάνδρου Σβώλου” στη Θεσσαλονίκη, που ιδρύθηκε το 2013 από μια δραστήρια ομάδα κατοίκων. Η ιδέα πίσω από το Δείπνο, δημιουργήθηκε από αντίστοιχες γιορτές που πραγματοποιούνται στην πόλη της Βαρκελώνης όπου οι γείτονες στρώνουν γιγάντια τραπέζια στους δρόμους και μοιράζονται το φαγητό τους, ενώ παράλληλα τρέχουν και άλλες εκδηλώσεις καλλιτεχνικής φύσεως. Οι κάτοικοι μέσω αυτής της δράσης οικειοποιούνται έναν δημόσιο χώρο, στην περίπτωσή μας έναν δρόμο, ο οποίος παρόλο που δεν αποτελεί αστικό κενό, αλλάζει χρήση και μετατρέπεται σε ένα είδος πλατείας. Τις τελευταίες δεκαετίες ο δρόμος παρόλο που αποτέλεσε ενεργό κομμάτι του ιστορικού και εμπορικού κέντρου της πόλης, οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης είχαν αρχίσει να εκδηλώνονται ραγδαία, δημιουργώντας μία εικόνα κοινωνικής και εμπορικής εγκατάλειψης. Στόχος τους ήταν να επαναφέρουν την αίσθηση της γειτονιάς, να ενισχύσουν το δικαίωμα στην πόλη , να αναδείξουν την αξία της συλλογικότητας και να συμβάλλουνε ενεργά στην δημιουργία μιας καθημερινής ατμόσφαιρας αστικής θαλπωρής. Οι κάτοικοι αντιλαμβάνονται τον δρόμο σαν την προέκταση του ιδιωτικού τους σπιτιού. Ένα μεγάλο ‘’σαλόνι’’ γειτονίας όπου στήνεται το καθιερωμένο ‘’οικογενειακό’’ γεύμα. 79

79 Γιώργος

Χατζηνάκος, ηλεκτρονική διεύθυνση parallaxi, Το πείραμα της Σβώλου σας καλεί, Μάρτιος 2016 http://parallaximag.gr/thessaloniki/to-pirama-tis-svolou-sas-kali

Εικόνα 40

78

Ένα ακόμα παράδειγμα ψυχολογικής ιδιοκτησίας είναι και η δημοτική αγορά της Κυψέλης επί της Φωκίωνως Νέγρη, η οποία έπαψε να λειτουργεί το 2003 και μετατράπηκε σε αστικό κενό. Τον Οκτώβριο του 2005, και μετά από υπογραφές και έντονες πιέσεις των κατοίκων χαρακτηρίζεται μνημείο. Σιγά σιγά οι κάτοικοι της περιοχής διεκδίκησαν τον χώρο για να στεγάσουν συλλογικές δράσεις. Ενεργοποιήθηκαν διάφορες ομάδες ανθρώπων ( είτε από πολιτικές παρατάξεις είτε όχι) και συνέβαλαν στη δημιουργία ενός αυτό-διαχειριζόμενου χώρου όπου λαμβάνουν χώρο εκδηλώσεις και λειτουργίες όπως, το ανοιχτό σχολείο Αγοράς, θεατρικά δρώμενα, καφενείο, σινεμά, βιβλιοθήκη κ.α. Η κλειστή αγορά Κυψέλης μεταμορφώθηκε σε έναν ανοιχτό προς όλους πολιτιστικό πυρήνα που προσέφερε ικανοποίηση με το αίσθημα ομαδικότητας στους κατοίκους και ενίσχυσε τον δημόσιο χαρακτήρα που είχε μέσω της οικειοποίησης του από τους κατοίκους της γειτονιάς.80

Εικόνα 41

80 Δήμητρα

Σουρλαντζή, Προσέγγιση σχεδίασης συστήματος χώρου αναψυχής/ ξεκούρασης/ συναναστροφής/ πολιτισμού στα μικρά αστικά κενά των πόλεων, με στόχο τη συμμετοχή των πολιτών, Διπλωματική εργασία, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Τμήμα Μηχανικών Σχεδίασης Προϊόντων και Συστημάτων, Οκτώβριος 2013, σελ. 66-67

Des Espace Autres,M. Foucault, March 1967 Translated from the French by Jay Miskowiec, Architecture /Mouvement/ Continuité October, 1984; (http://web.mit.edu/allanmc/www/foucault1.pdf) 81

79 000075 000077 000039

ΕΤΕΡΟΤΟΠΙΕΣ Η ετεροτοπία είναι μια έννοια που αξίζει να αναφέρουμε αφού μπορεί άμεσα να συσχετισθεί με το φαινόμενο που μελετάμε. Πρόκειται για έναν όρο που ανέλυσε ο Γάλλος φιλόσοφος Φουκώ, η οποία βοήθησε στη μελέτη διάφορων κοινωνικών φαινομένων ως προς τον χώρο. Ουσιαστικά είναι οι ‘’χώροι του άλλου (ετέρου)’’, αυτού που είναι διαφορετικό από το συνηθισμένο.81 Όπως και στην περίπτωση των ενεργοποιημένων αστικών κενών , έτσι και οι ετεροτοπίες έχουν να κάνουν με τόπους όπου αναπτύσσονται εναλλακτικές μορφές οργάνωσης της κοινωνίας και ξεφεύγουν από τα πρότυπα και τις νόρμες της πραγματικότητας. Σε αυτούς του χώρους αναπτύσσονται κοινωνικές σχέσεις και δεσμοί που δεν εντοπίζονται σε άλλους χώρους.

Αυτή την διαφορετικότητα της κοινωνικής δομής εντοπίζουμε σαν αποτέλεσμα στις συμμετοχικές παρεμβάσεις των κατοίκων σε ανενεργούς χώρους της πόλης. Πιο συγκεκριμένα καλλιεργείται η ανάπτυξη της αλληλεγγύης και των οριζόντιων δομών αυτό-οργάνωσης και λήψης αποφάσεων από τα κάτω προς τα πάνω (bottom-up). Με αυτόν το τρόπο δημιουργούνται νέες κοινωνικές αξίες και υλοποιείται η έννοια της κοινότητας στον σύγχρονο αστικό χώρο. Σύμφωνα με τον Φουκώ οι ετεροτοπίες διαθέτουν μια λειτουργία σε σχέση με τον υπόλοιπο χώρο. Με αυτόν το τρόπο ξεχωρίζει τις «ετεροτοπίες των ψευδαισθήσεων» και τις τις «ετεροτοπίες της αντιστάθμισης». Οι πρώτες έχουν να κάνουν με χώρους οι οποίοι «αμφισβητούν την κανονικότητα του πραγματικού χώρου και τον καταγγέλλουν ως απατηλό». Οι δεύτερες έχουν ως στόχο να « αναδείξουν την ανορθολογικότητα των υπόλοιπων χώρων». Προτείνουν ένα νέο σύστημα οργάνωσης το οποίο ακολουθούν και επιδιώκουν να το προσαρμόσουν στον υπόλοιπο ελαττωματικό χώρο.

Τα αστικά κενά θα λέγαμε ότι εμπίπτουν κάπου ανάμεσα των δύο κατηγοριών ,ίσως κλίνοντας περισσότερο στις ετεροτοπίες της αντιστάθμισης. Από τη μία οι «νεκροί χώροι» δηλαδή τα αστικά κενά, αποτελώντας ένα είδος «ετεροτοπίας των ψευδαισθήσεων» λειτουργούν ως τόποι που παρουσιάζουν τον υπόλοιπο χώρο, ως «απατηλό», κοινωνικά φορτισμένο, και υπό μία έννοια ανεπαρκή να καλύψει τις πραγματικές ανάγκες των κατοίκων. Από την άλλη ίσως να αποτελούν ένα ιδανικό σύστημα οργάνωσης που πρέπει να επεκταθεί και να κλονίσει αν όχι εκτοπίσει το υπάρχον όπως γίνεται στις « ετεροτοπίες της αντιστάθμισης». Πρέπει να κάνουμε λόγο και για μια τρίτη κατηγορία ετεροτοπιών στις οποίες αναφέρεται ο Φουκώ, τις « ετεροτοπίες της απόκλισης». Πρόκειται για τόπους όπου μπορεί να ασκηθεί η αποκλίνουσα συμπεριφορά όπως ψυχιατρικές φυλακές, κλινικές κ.τ.λ. Ο συσχετισμός που μπορεί να γίνει με το φαινόμενο που εξετάζουμε είναι ότι οι συμμετέχοντες αποτελούν και αυτοί ένα διαφορετικό τύπο ανθρώπου, ο οποίος προσπαθεί να προσδιοριστεί αναζητώντας μια συλλογική ταυτότητα μέσα σε έναν ανοιχτό κοινωνικό χώρο. Τα άτομα αυτά αποχωρίζονται έστω και για λίγο την προηγούμενη ταυτότητά τους ,την κοινωνική τους θέση, και την προβληματική δομή του πραγματικού κόσμου, για να εισέλθουν για να βιώσουν τον ‘’άλλο’’ χώρο.

‘’Είναι αδύνατο να αλλάξει κάτι δίχως να αλλάξουν τα πάντα. Αλλά πώς να αλλάξουν τα πάντα χωρίς μια αρχή, χωρίς να αμφισβητηθεί το υπόβαθρο της κοινωνίας, δηλαδή χωρίς να ριχτεί κανείς σε μια επαναστατική επιχείρηση που δε θα στερείται κινδύνων;’’ Anatol Rapoport

Οι ετεροτοπίες δείχνουν πως η κατασκευή του «άλλου», δεν είναι μια διαδικασία εύκολη, και απόλυτη σαν λύση, αλλά μία διαδικασία επίπονη. Οι νέες σχέσεις που αναπτύσσονται μέσα σε αυτούς τους χώρους καθορίζουν το περιεχόμενό τους και τη δυνατότητα να καλύπτουν τις ανάγκες που τις γέννησαν.

80

81 000077 000079 000040

[ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4]

ΑΠΟΗΧΟΣ Ανάλυση θετικών και αρνητικών συνεπειών του φαινομένου

82

Όπως έχει ήδη αναφερθεί σε προηγούμενο κεφάλαιο η βαθμιαία αυξανόμενη εμφάνιση χώρων, οι οποίοι βρίσκονται σε αδράνεια είτε προσωρινή είτε μονιμότερη, έχει επιφέρει αλλαγές όχι μόνο στη μορφολογία του αστικού ιστού, αλλά και στον τρόπο με τον οποίο τέτοιοι χώροι αντιμετωπίζονται από τους κατοίκους της ευρύτερης περιοχής. Η χρήση εννοιών όπως οι υβριδικοί χώροι, οι οικειοποιημένοι χώροι, οι ετεροτοπίες, τα τοπόσημα καθιστούν εμφανή, και σε θεωρητικό πλέον επίπεδο, την προσπάθεια που καταβάλλεται για τον προσδιορισμό της ταυτότητας του εκάστοτε αδρανοποιημένου χώρου, ο οποίος βρίσκεται πλέον στο επίκεντρο μίας κινητοποίησης με σκοπό την ανάκτηση και την μετέπειτα αξιοποίηση του. Το γεγονός αυτό αντικατοπτρίζει πως πλέον πρόκειται για ένα φαινόμενο το οποίο κάνει όλο και περισσότερο αισθητή την παρουσία του λαμβάνοντας χώρα σε περιοχές πολύ διαφορετικές μεταξύ τους , αποτελούμενες από ετερόκλητα κοινωνικά σύνολα, αποκτώντας έτσι ένα χαρακτήρα υπερτοπικό. Κάθε κοινωνία αποτελεί έναν ζωντανό οργανισμό ο οποίος δεν σταματά ποτέ να μεταβάλλεται και να δημιουργεί συνεχώς νέες συνθήκες και δυναμικές αλληλεπίδρασης. Ως αποτέλεσμα η αντιμετώπιση ενός χώρου και οι μετατροπές που συμβαίνουν σε αυτόν επηρεάζουν όχι μόνο τον ίδιο τον χώρο και τους χρήστες του, αλλά στην ουσία ολόκληρο το κοινωνικό σύνολο στο οποίο αυτοί δρουν και εντάσσονται. Η εκάστοτε στάση των κατοίκων απέναντι σε χώρους που βρίσκονται σε προσωρινή αχρησία ή αδράνεια φανερώνει σημαντικά στοιχεία για τη συμπεριφορά του συνόλου. Σε περίπτωση λοιπόν που αυτή αλλάξει για οποιουσδήποτε λόγους, θα υπάρξει και ο αντίστοιχος αντίκτυπος στην ευρύτερη κοινωνία είτε στο άμεσο μέλλον είτε μακροπρόθεσμα.

83 000079 000081 000041

4.1 Θετικός αντίκτυπος

4.1.1 Κοινωνική εγρήγορση/ αξιών/ Αυτοβελτίωση

Ανάπτυξη

Το σημαντικότερο ζητούμενο όλης αυτής της συμμετοχικής διαδικασίας, και αυτό που στην πραγματικότητα αποτέλεσε το έναυσμα για την επαγρύπνηση της κοινωνίας, ήταν η ανάγκη αξιοποίησης των διάφορων ανενεργών χώρων. Τόσο η συνεχής εμφάνιση τμημάτων του αστικού ιστού τα οποία παρέμεναν εγκαταλελειμμένα και ανενεργά, όσο και η έλλειψη αντίστοιχα χώρων που να ικανοποιούν τις ανάγκες των πολιτών οδήγησαν πολλές φορές στο σχηματισμό ομάδων από τους ίδιους τους κατοίκους, χωρίς κάποια θεσμική ισχύ/δικαιοδοσία , με στόχο τη διεκδίκηση και ιδανικά την ανάκτηση των τμημάτων αυτών. Η σημερινή κοινωνία, ιδιαίτερα η ελληνική, βιώνει μια περίοδο βαθιάς κρίσης η οποία έκανε την εμφάνιση της στα πλαίσια του οικονομικού περιβάλλοντος. Στην πραγματικότητα όμως είναι τόσο πολυδιάστατη που πλέον κάθε πτυχή της κοινωνικής συμπεριφοράς των πολιτών στηλιτεύεται από εκφάνσεις της κρίσης των ηθικών αξιών οι οποίες στην πραγματικότητα πολλές φορές αποτελούν ξεσπάσματα ακραίων αντιλήψεων και συμπεριφορών.

Εικόνα 42

84

Σε ένα τέτοιο λοιπόν κοινωνικό πλαίσιο, οι αξίες που κυριαρχούν είναι η καχυποψία, οι κερδοσκοπικές αντιλήψεις και ο ατομικισμός γενικότερα, εξαλείφοντας κάθε έννοια συλλογικότητας και συνεργασίας. Ιδιαίτερο ρόλο σε αυτό το πλαίσιο έπαιξε και η ραγδαία εξάπλωση της χρήσης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, αλλά και του διαδικτύου γενικότερα αφού πλέον η διεκπεραίωση κάθε σχεδόν ανάγκης που προκύπτει μπορεί να γίνει μέσω αυτού χωρίς καν να απαιτείται η απομάκρυνση από την κατοικία του καθενός καθώς και η ανθρώπινη επαφή. Το άτομο συμμετέχει σε µία πολύπτυχη εκδίπλωση γεγονότων και βιώνει εικονικά µία πληθώρα σχέσεων, συναλλαγών και πληροφοριών εντυπωσιακά αναλώσιμων σε στιγμιαίους χρόνους και περιορισμένους τόπους. Έτσι όπως ήταν αναμενόμενο η άνεση και η ταχύτητα μετατρέπονται σε κεντρικούς άξονες, παραγκωνίζοντας τις ανθρώπινες σχέσεις και μετατρέποντας τες σε όσο το δυνατόν πιο επιφανειακές οδηγώντας στην αποξένωση και την απομόνωση.

Κάτω από τέτοιες συνθήκες λοιπόν, κάθε ευκαιρία η οποία θα απομακρύνει τους πολίτες από την ατομική τους πραγματικότητα στην οποία είναι βυθισμένοι, θα τους φέρει σε διάλογο, και θα τους θέσει ξανά αντιμέτωπους με ζητήματα της ‘πραγματικής’ κοινωνικής τους ζωής, αποδεικνύεται πολύτιμο εργαλείο για την αναζωογόνηση των ανθρώπινων σχέσεων και κατ’ επέκταση της ίδια της κοινωνίας. Το πρώτο θετικό στοιχείο που εντοπίζεται είναι η συνειδητοποίηση από τους ίδιους τους πολίτες της έλλειψης ενός ποιοτικού αστικού περιβάλλοντος, το οποίο θα μπορέσει ξανά να αποτελέσει τον πυρήνα της ανθρώπινης δραστηριότητας μέσω κοινωφελών, για την κάθε περιοχή, εγκαταστάσεων. Πλέον η αδιαφορία και η εθελοτυφλία που κυριαρχούσαν για την υποβάθμιση του αστικού ιστού, τη βαθμιαία γήρανση των κτιριακών εγκαταστάσεων και την ακαταλληλότητα των υπάρχοντών υποδομών, δίνουν την θέση τους στην αναγνώριση και τη διεκδίκηση και συνεπώς την αξιοποίηση του υπάρχοντος κτιριακού/αστικού δυναμικού.

82 Van

85 000081 000083 000042

Jaarsveld Romy, 2001

Η έλλειψη κοινωνικής εγρήγορσης είναι ένας παράγοντας ιδιαίτερα σημαντικός καθώς αναστέλλει τη δυνατότητα εξέλιξης και ανάπτυξης της κοινωνίας καθιστώντας την στάσιμη. Μέσω των διαδικασιών διεκδίκησης ξεκινά και πάλι να ενεργοποιείται η συνείδηση των πολιτών και καλλιεργείται έστω και σταδιακά το πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη των δραστηριοτήτων τους, όχι μόνο στο πλαίσιο που αφορά την αναζωογόνηση του αστικού ιστού που μελετάμε στην συγκεκριμένη περίπτωση, αλλά μετέπειτα και σε πολιτικό και οικονομικό επίπεδο. Συχνά η έλλειψη πολιτικής βούλησης και η αδιαφορία των αρμόδιων θεσμικών οργάνων είναι οι παράγοντες που οδηγούν τους κατοίκους κάθε γειτονιάς να συσπειρωθούν και να αναζητήσουν τον σχηματισμό συνόλων τα οποία, χωρίς κάποια θεσμική κατοχύρωση τις περισσότερες φορές, ξεκινούν να αναλαμβάνουν δράσεις. Κατ’ αυτόν τον τρόπο ισχυροποιούνται οι διάφορες τοπικές ομάδες ή στην περίπτωση που δεν υπάρχουν ιδρύονται από την αρχή με συνέπεια την ανάπτυξη της επικοινωνίας μεταξύ των κατοίκων αλλά και την ενίσχυση των προσωπικών τους σχέσεων. Έτσι άτομα τα οποία μέχρι πρότινος δεν είχαν ουσιαστική επαφή, παρά το γεγονός ότι μπορεί να συνυπήρχαν για χρόνια στην ίδια γειτονιά, πλέον είναι σε θέση να αλληλοεπιδρούν, και να θέτουν κοινούς στόχους γεγονός που αναπτύσσει το πνεύμα συλλογικότητας που καλλιεργείται και ενθαρρύνει ακόμη περισσότερο την ανάληψη πρωτοβουλιών.

Η συμμετοχικότητα συμβάλλει στην καλλιέργεια της ανθρώπινης συμπεριφοράς και των ‘πιστεύω’ των ανθρώπων.82 Όταν τα άτομα ενός συνόλου αγωνίζονται για την επίτευξη ενός κοινού στόχου, μέσω των διαδικασιών με τις οποίες έρχονται αντιμέτωπα, ακόμα και αν προκύπτουν προστριβές και διαφωνίες, οι μεταξύ τους δεσμοί ισχυροποιούνται ενισχύοντας το πνεύμα της συνεργασίας. Ο αμοιβαίος σεβασμός και η εμπιστοσύνη ανάμεσα σε άτομα με εντελώς διαφορετικό υπόβαθρο (κοινωνικό, πνευματικό, οικονομικό) είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την επίτευξη ομοφωνίας και κατ’ επέκταση την εύρεση κοινά αποδεκτής λύσης.

4.1.2 Δημοκρατία Η εισαγωγή των πολιτών στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων για την συγκρότηση ενός χώρου αποτελεί ένα πεδίο πρωτόγνωρο, με το οποίο οι περισσότεροι από αυτούς να είναι η πρώτη φορά με το οποίο καλούνται να έρθουν αντιμέτωποι. Πολλές φορές λοιπόν αποτελεί μία σημαντική ευκαιρία έκφρασης της δημιουργικότητας του καθενός και ταυτόχρονα έξαψη της φαντασίας αφού πρόκειται για μία διαδικασία χωρίς αυστηρά όρια. Ενθαρρύνονται έτσι καινοτόμες και πρωτότυπες ιδέες ενώ ταυτόχρονα ενισχύεται το ενδιαφέρον των ίδιων για συμμετοχή, αφού το αποτέλεσμα το οποίο προσπαθούν να συνθέσουν θα ανταποκρίνεται στις πραγματικά δικιές τους απαιτήσεις.

Επιπρόσθετα όταν οι κάτοικοι εμπλέκονται στην ίδια τη διαδικασία το αποτέλεσμα της οποίας αφορά τους ίδιους και θα επηρεάζει την μετέπειτα καθημερινότητα τους, είναι πιθανότερο ότι θα ενδιαφερθούν και μετά την ολοκλήρωση αυτής, για την συντήρηση του καλλιεργώντας έτσι το αίσθημα της υπευθυνότητας και της δέσμευσης. Η ανάληψη ευθυνών και η ανάθεση αρμοδιοτήτων για την εξασφάλιση της βιωσιμότητας του αποτελέσματος για το οποίο έχουν οι ίδιοι μοχθήσει , είναι διαδικασίες δύσκολες και συχνά επίπονες που αποδεικνύονται όμως ιδιαίτερα ευεργετικές στην διερεύνηση της ίδιας μας της προσωπικότητας, των δυνατοτήτων και των ορίων που κάθε άνθρωπος διαθέτει. Πρόκειται δηλαδή ουσιαστικά για διεργασίες μέσα από τις οποίες το άτομο όχι μόνο συμμετέχει εθελοντικά στη δημιουργία μίας συνθήκης με κοινωφελείς σκοπούς, αλλά ταυτόχρονα διερευνά πτυχές του χαρακτήρα του που έως τότε ίσως αγνοούσε έχοντας ως στόχο την προσωπική του αυτοβελτίωση.

Στην σημερινή λοιπόν εποχή στην οποία αξίες όπως : ο εθελοντισμός, ο σεβασμός στους συνανθρώπους μας, η συλλογικότητα, η αμοιβαιότα και η αλληλεγγύη θεωρούνται λανθασμένα δεδομένες στο πλαίσιο μίας κοινωνίας εξελιγμένης, το φαινόμενο του συμμετοχικού σχεδιασμού συμβάλλει σημαντικά στην αναθεώρηση και τον επαναπροσδιορισμό τους. Μεταξύ όλων αυτών που προαναφέρθηκαν δεν θα μπορούσε να λείπει η αρχή της δημοκρατίας, η οποία θα μπορούσε να πει κανείς ότι στην πραγματικότητα αποτελεί και την σημαντικότερη. Η ελληνική κοινωνία θεωρείται όχι μόνο δημοκρατική, αλλά το γεγονός ότι αποτέλεσε το έδαφος στο οποίο γεννήθηκε η έννοια της δημοκρατίας στην αρχαιότητα, έχει δώσει ίσως στους σύγχρονους πολίτες την ψευδαίσθηση ότι πρόκειται για έναν θεσμό που διατηρείται ανέπαφος από τις κοινωνικές μεταστροφές και δεν χρειάζεται να αγωνίζονται διαρκώς για την επιβίωση και τη διαφύλαξη του.

Οι σύγχρονες κοινωνίες διακρίνονται για τον πολυπολιτισμικό τους χαρακτήρα. Είναι σχεδόν αδύνατο στη σημερινή εποχή να υπάρξει μία κοινωνία που να μην απαρτίζεται από ετερόκλητα σύνολα πολιτών όσον αφορά την εθνότητα, τις θρησκευτικές πεποιθήσεις, τον σεξουαλικό προσανατολισμό, το πνευματικό αλλά και οικονομικό υπόβαθρο. Σε περιπτώσεις που αυτό συμβαίνει συναντάται ίσως μία άρνηση της κοινωνίας στην αφομοίωση και την ένταξη των στοιχείων αυτών στις ήδη υπάρχουσες δομές της, γεγονός που την καθιστά άκρως οπισθοδρομική. Ο φόβος της διαφορετικότητας δεν θα έπρεπε να κυριεύει τις αντιλήψεις και τις συμπεριφορές των πολιτών αφού αποτελεί μία από τις βασικότερες αρχές του δημοκρατικού θεσμού. Επομένως οι χώροι για τους οποίους γίνεται λόγος αποτελούν ταυτόχρονα χώρους ισότητας, πάλης και συνεχούς αντιμετώπισης κοινωνικών και φυλετικών διακρίσεων, αφού το κάθε άτομο έχει τη δυνατότητα να δημιουργήσει και να χρησιμοποιήσει τον αστικό χώρο ερχόμενο σε επαφή με ανθρώπους τελείως διαφορετικούς.

86

Όπως έχει αναφέρει ο Wearing (1998:133) ο χώρος συγκροτείται από διασταυρώσεις και τομές κινητικών στοιχείων με ευμετάβλητα πολιτισμικά σύνορα και διαμορφώνει ένα ρευστό πεδίο κοινωνικής αλληλεπίδρασης. Ακόμη και στο τοπικό επίπεδο μίας μικρής γειτονιάς η ποικιλία των συμμετεχόντων είναι δεδομένη. Αυτή είναι και η μεγαλύτερη ίσως πρόκληση που η διαδικασία αυτή καταφέρνει να φέρει σε πέρας: η σύνδεση ανθρώπων με εντελώς διαφορετικά ενδιαφέροντα και ανάγκες που στην συγκεκριμένη όμως περίπτωση συνασπίζονται για την επίτευξη ενός κοινού στόχου. Η διαδικασία αυτή συνδέεται στενά με τη διαδικασία εκδημοκρατισμού και την ενδυνάμωση των χρηστών, χωρίς να ταράξει τις υπάρχουσες δομές εξουσίας. Στο πλαίσιο όλης αυτής της προσπάθειας οι χρήστες θα πρέπει να έχουν στη διάθεσή τους διαρκή πληροφόρηση και ενημέρωση έτσι ώστε να μπορούν να συμμετέχουν ισότιμα στην διαδικασία λήψης αποφάσεων ακόμα και αν δεν έχουν καμία σχέση με το αντικείμενο μελέτης. Εξασφαλίζεται έτσι και η διαφάνεια της συμμετοχικής διαδικασίας. Μέσω του εποικοδομητικού δημοσίου διαλόγου όλες οι απόψεις αξιολογούνται με την ίδια βαρύτητα, ενώ ταυτόχρονα αναπτύσσεται η κοινωνική ευθύνη των συμμετεχόντων με αποτέλεσμα την ενθάρρυνσή τους για αμεσότερη εμπλοκή στα κοινά. Σε αυτό τη σημείο θα μπορούσαμε να αναφέρουμε την περίπτωση της άμεσης αθηναϊκής δημοκρατίας της κλασσικής εποχής κατά την οποία η εξουσία βασιζότανε στη συνέλευση όλων των πολιτών που συμμετέχουν σε αυτήν. Όλες οι αποφάσεις λαμβάνονταν από το σύνολο των πολιτών της πόλης-κράτους, οι οποίοι εκλέγαν το εκτελεστικό προσωπικό το οποίο όμως είχε περιορισμένη διάρκεια θητείας και δυνατότητα να ελεγχθεί και να ανακληθεί άμεσα.

87 000083 000085 000043

Αυτή η οργανωτική δομή φαίνεται ότι κερδίζει όλο και περισσότερο έδαφος στη σημερινή εποχή. Για παράδειγμα μέσα από την εξέλιξη του διαδικτύου και της τεχνολογίας γενικότερα καθίσταται δυνατή και αναγκαία η επικοινωνία και διάδραση των χρηστών χωρίς την ύπαρξη μια ανώτερης αρχής, όπου οι νέες ιδέες φιλτράρονται από τους ίδιους τους χρήστες. Επομένως τα αστικά κενά που διεκδικούνται, οργανώνονται και συντηρούνται από τους ίδιους τους κατοίκους μέσα από οριζόντιες συμμετοχικές λήψεις αποφάσεων, αποτελούν και αυτά μία μορφή άμεσης δημοκρατίας όπου κυριαρχεί μία δομή από τα κάτω προς στα πάνω (Bottom-up) και όχι το αντίθετο (Top-down).

Αναπτύσσεται έτσι μία πλατφόρμα επικοινωνίας και μάθησης μέσω της οποίας πραγματοποιείται η ανταλλαγή των δεδομένων, των πληροφοριών αλλά και των προσωπικών εμπειριών των χρηστών. Σε τέτοιες περιπτώσεις θα πρέπει να μελετώνται όλες οι εκδοχές προέλευσής του συνόλου και με αυτόν τον τρόπο και η «ποικιλομορφία» που το χαρακτηρίζει. Το κοινό μπορεί να έχει οργανωθεί σε ομάδες είτε επίσημα, είτε αυτοβούλως και ανεπίσημα. Ταυτόχρονα μπορεί να απαρτίζεται από άτομα που επηρεάζονται άμεσα είτε έμμεσα από την εφαρμογή μίας απόφασης. Μία πραγματικά δημοκρατική διαδικασία λοιπόν, ενδέχεται να ενσωματώνει διαμάχες, συγκρούσεις μεταξύ των πλευρών που συμμετέχουν αφού πολλές φορές τα συμφέροντα είναι αλληλοσυγκρουόμενα. Σε αυτές όμως τις περιπτώσεις έγκειται η αξία της διαδικασίας καθώς οι συμμετέχοντες θα πρέπει να είναι σε θέση να αξιολογούν και να σέβονται τις διαφορετικές αντιλήψεις και μέσω του διαλόγου να καταλήγουν στην λύση που θα αντιπροσωπεύει την πλειοψηφία τους. Οι ανοιχτοί διάλογοι και η από κοινού μελέτη των απόψεων, επίσης συνδράμει στην διαδικασία λήψης αποφάσεων αφού εξασφαλίζει πολλές φορές σύγκλιση απόψεων και λύσεις κοινά αποδεκτές (Greyling & Manyaka, 1999, Van Jaarsveld Romy, 2001).

Τέλος μέσω της διαδικασίας του συμμετοχικού σχεδιασμού οι πολίτες έχουν πλέον την δυνατότητα να συμμετέχουν ενεργά στη διαμόρφωση και τη συγκρότηση χώρων που τους αφορούν, χώρους οι οποίοι στην πραγματικότητα σχεδιάζονται για να καλύψουν τις δικές τους ανάγκες. Παύουν να αποτελούν παθητικούς αποδέκτες της διαδικασίας και λαμβάνουν οι ίδιοι αποφάσεις και πρωτοβουλίες, γεγονός που μέχρι σήμερα ήταν εξαιρετικά σπάνιο καθώς οι διαδικασίες μέσα από τις οποίες μορφώνεται ο δομημένος ή αδόμητος χώρος του αστικού τοπίου, δεν επέτρεπαν την εμπλοκή των πολιτών στην λήψη αποφάσεων. Μπορούμε έτσι να κάνουμε λόγο για μία πιο δημοκρατική αστική αρχιτεκτονική.

4.1.3 Αναβάθμιση αστικού ιστού/αστική ανακύκλωση Εκτός από τις θετικές επιρροές που μπορεί ένα άτομο και κατά συνέπεια ολόκληρο το κοινωνικό σύνολο να αποκομίσει από τη διαδικασία του συμμετοχικού σχεδιασμού, το άμεσο αποτέλεσμα και αυτό που γίνεται αντιληπτό με την πρώτη ματιά, είναι σαφώς η μεταβολή του αστικού τοπίου. Τμήματα του αστικού ιστού που για καιρό έμεναν ‘απροσδιόριστα’ και απενεργοποιημένα, ως κατάλοιπα των μετασχηματισμών της πόλης, μετατρέπονται πλέον σε χώρους ενεργούς, ρευστούς και ευμετάβλητους μετά το πέρας των διεργασιών διεκδίκησης, μεταστροφής και εξυγίανσης τους. Οι μέχρι πρότινος ‘αμήχανοι’ χώροι έχουν δώσει τη θέση τους σε χώρους με ταυτότητα, που βρίσκονται πλέον σε θέση να φιλοξενήσουν τους χρήστες και τις δραστηριότητες που οι ίδιοι αποφάσισαν ότι ικανοποιούν επαρκέστερα τις ανάγκες τους. Παράλληλα η αξιοποίηση των αστικών κενών, είτε πρόκειται για δομημένους χώρους που έχουν εγκαταλειφθεί και υποβαθμιστεί είτε για αδόμητους, μπορούν να αποτελέσουν τροχοπέδη στην σταδιακή εξαφάνιση του δημόσιου χώρου. Τέτοιοι χώροι πολλές φορές πληρούν τις απαραίτητες προϋποθέσεις έτσι ώστε να καλύψουν την έλλειψη δημόσιων εκτάσεων που σε συνδυασμό με την απουσία επαρκούς σχεδιασμού και ρυθμιστικών προγραμμάτων αποδυναμώνουν ολοένα και περισσότερο τον δημόσιο χώρο.

Η στρατηγική ανάπτυξης των αστικών κενών έχει ως αποτέλεσμα την αναβάθμιση του αστικού τοπίου και της ίδια της πόλης σε αστικό και κοινωνικό επίπεδο. Η ενασχόληση με υποβαθμισμένες περιοχές μη ενταγμένες στον αστικό ιστό προωθεί τη συνέχεια του, συμβάλλει στην ευαισθητοποίηση για την αξιοποίηση τους. Τέτοιοι χώροι εμφανίζονται ως μοναδική ευκαιρία για τοπιακή διαμόρφωση, ικανοί να απασχολήσουν την αυξανόμενη περιβαλλοντική ανησυχία και ευαισθησία των κατοίκων της πόλης. Σε αρκετές περιπτώσεις χώροι με αυτά τα χαρακτηριστικά μετατρέπονται στα λεγόμενα ‘πάρκα τσέπης, η σε μικρότερες διαμορφωμένες πλατείες, σε μερικές περιπτώσεις ανάλογα με τις ανάγκες τις περιοχής φιλοξενούνται ακόμη και μικροί λαχανόκηποι. Η ανάπλαση αυτή επιτρέπει στον πυκνοδομημένο αστικό ιστό, μικρές ανάσες πρασίνου παρέχοντας στους κατοίκους ευκαιρίες συγκέντρωσης και αλληλεπίδρασης μεταβάλλοντας ταυτόχρονα ολόκληρη την εικόνα της πόλης.

Εικόνα 43

88

Ακόμη όμως και στα τμήματα του ιστού στα οποία δεν είναι δυνατή η δημιουργία χώρων πρασίνου, ή δεν υπάρχει ανάγκη για κάτι τέτοιο στην περιοχή, η ανάκτηση και η μεταβολή εγκαταλελειμμένων κτιριακών εγκαταστάσεων, που βιώνουν την απαξίωση, με σκοπό την επανάχρηση τους αποτελεί ιδιαίτερα σημαντική ενέργεια ειδικά στην εποχή της οικονομικής κρίσης την οποία διανύουμε όπου οι πόροι είναι πολύ περιορισμένοι. Μία τελευταία θετική συνέπεια θα μπορούσε να εντοπιστεί στο φαινόμενο της αστικής ανακύκλωσης, το οποίο με το πέρασμα του χρόνου προωθείται και αναπτύσσεται όλο και περισσότερο. Όπως και η συμβατική ανακύκλωση σχετίζεται με την επανάχρηση υλικών ως βάση για την δημιουργία ενός καινούργιου προϊόντος, έτσι και στην περίπτωση των αστικών κενών τα εγκαταλελειμμένα πλέον αστικά κελύφη αποκτούν εκ νέου χρήσεις με στόχο τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των πολιτών. Συχνά κτιριακές εγκαταστάσεις και υποδομές που πλέον βρίσκονται σε αχρησία διεκδικούνται και επανασχεδιάζονται με σκοπό να αποδοθούν στους κατοίκους της περιοχής ξανά ως ενεργά τμήματα, με νέα χρήση και κοινωνική διάσταση στεγάζοντας πλέον δραστηριότητες που παλαιότερα δεν έβρισκαν πρόσφορο έδαφος για ανάπτυξη. Το φαινόμενο αυτό απαντάται συχνά σε περιοχές βιομηχανικών εγκαταστάσεων που πλέον εξαιτίας οικονομικών και κοινωνικών παραγόντων παραμένουν εγκαταλελειμμένες δημιουργώντας σημαντικά τμήματα ασυνέχειας στον αστικό ιστό.

89 000085 000087 000044

Η ενσωμάτωση των υποβαθμισμένων βιομηχανικών εκτάσεων, η επανένταξή τους στην αστική δομή και η μετατόπιση της ανάπτυξης πίσω στις κεντρικές αστικές περιοχές αναγνωρίζεται ως ένα από τα σημαντικότερα εργαλεία για την επίτευξη της αειφόρου ανάπτυξης (Grimski D. and Ferber U., 2001, pp. 143-148). Η ανακύκλωση τέτοιων περιοχών κρίνεται ουσιαστικά αναγκαία τόσο για την βιώσιμη ανάπτυξη των πόλεων όσο και επειδή συμβάλει στην αποκατάσταση και στη διατήρηση της αστικής κληρονομιάς ενός τόπου. Η αλλαγή χρήσης ως γενικότερη πρακτική έχει θετικές επιδράσεις στο κοινωνικό σύνολο, καθώς προσδίδει εξωστρέφεια σε έναν μέχρι πρότινος αποκλεισμένο και ανενεργό χώρο, δίνοντας στους κατοίκους την ευκαιρία να τον αξιοποιήσουν και να τον απολαύσουν μέσα σε ένα διαφορετικό κοινωνικό πλαίσιο. Όλες αυτές οι πρακτικές έχουν ως αποτέλεσμα την ανάπτυξη και τη βελτίωση της πολιτιστικής εικόνας του αστικού ιστού. Οι χρήστες έχουν την δυνατότητα να απολαμβάνουν πλέον ένα περιβάλλον αναβαθμισμένο συνδεδεμένο με νέες περιβαλλοντικές και κοινωνικές αξίες, βελτιώνοντας σημαντικά το επίπεδο ποιότητας ζωής τους

4.2 Αρνητικός αντίκτυπος

4.2.1 Αποτυχία διαδικασίας Ο συμμετοχικός σχεδιασμός και πιο συγκεκριμένα η μορφή που μελετάμε στην συγκεκριμένη περίπτωση, αυτή δηλαδή στην οποία οι πολίτες οργανώνονται με στόχο τη διεκδίκηση απαξιωμένων τμημάτων γης και την προσπάθεια εξυγίανσής τους βασίζεται κυρίως στον ανθρώπινο παράγοντα. Το κυριότερο χαρακτηριστικό των διαδικασιών οι οποίες οργανώνονται βασισμένες στην ανθρώπινη συμπεριφορά είναι η ευμεταβλητότητα. Όσα λοιπόν θετικά και αν έχει να προσφέρει η διαδικασία , όσο καλά οργανωμένη και αν είναι το απρόβλεπτο της ανθρώπινης συμπεριφοράς θα αποτελεί πάντα σημαντικό κομμάτι της. Συναντώνται πολλές περιπτώσεις στις οποίες η ετερότητα και η ποικιλομορφία του κοινωνικού συνόλου όχι μόνο δεν εμπλουτίζουν και ενδυναμώνουν την δημοκρατική διαδικασία αλλά στην πραγματικότητα αποτελούν ίσως τον σημαντικότερο παράγοντα που αυτή αποτυγχάνει. Όταν άνθρωποι με εντελώς διαφορετικές εμπειρίες, γνώσεις και γενικότερα υπόβαθρο καλούνται να συνεργαστούν και να αναζητήσουν μία λύση κοινά αποδεκτή υπάρχει πάντα ο κίνδυνος της ρήξης. Ακόμα και αν το εγχείρημα ξεκινά με τις καλύτερες προθέσεις, ακόμα και αν όλοι οι συμμετέχοντες είναι διατεθειμένοι να συζητήσουν και πολλές φορές να υποχωρήσουν στις προτιμήσεις τους, ελλοχεύει πάντα ο κίνδυνος της αδυναμίας διαχείρισης των αντικρουόμενων συμφερόντων.

Εικόνα 44: ΥΦΑΝΕΤ

90

Οι σχέσεις συμφερόντων δημιουργούν συμμαχίες με αποτέλεσμα οι συγκρούσεις να γίνονται εντονότερες και η διαδικασία να οδηγείται σε αδιέξοδο. Ακόμα και όταν τα άτομα λαμβάνουν υπόψιν ότι πρόκειται για μία ενέργεια με κοινωφελή σκοπό που στόχο έχει την ικανοποίηση των αναγκών της δικής τους γειτονιάς, οι διαπροσωπικές σχέσεις είναι πιθανό να γίνουν τόσο έντονες που οι εγωιστικές συμπεριφορές και ο ανταγωνισμός να παραγκωνίσουν την αλληλεγγύη, τη συνεργασία και τον σεβασμό. Το αποτέλεσμα της κλιμάκωσης καταστάσεων σαν την συγκεκριμένη είναι η αδυναμία λήψης αποφάσεων και ανάληψης ευθυνών. Ωστόσο υπάρχουν και οι περιπτώσεις στις οποίες το αδιέξοδο δεν είναι αποτέλεσμα εγωιστικών συμπεριφορών αλλά πραγματικής αδυναμίας για συνεργασία και συνεννόηση. Οι καλές προθέσεις δεν είναι το μόνο συστατικό για μία επιτυχημένη παρέμβαση. Συχνά προκύπτουν πιο πρακτικά ζητήματα όπως για παράδειγμα η μη εξοικείωση των χρηστών με τις συγκεκριμένες διαδικασίες η με το αντικείμενο μελέτης. Ο σχεδιασμός είναι άμεσα συνδεδεμένος με τις πρακτικές τις αρχιτεκτονικής και η παντελής άγνοια κάποιων βασικών αρχών καθώς και η έλλειψη γνώσεων και δεξιοτήτων, ίσως αποβεί μοιραία για την επιτυχία του επιτεύγματος, καθώς στην περίπτωση που δεν υπάρχει κάποια υπόδειξη από κάποιον ειδικό πολύ συχνά οι προσδοκίες των χρηστών καταλήγουν εξωπραγματικές και μη ρεαλιστικές. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα όχι μόνο την απογοήτευση τους με κίνδυνο να παραιτηθούν από τη διαδικασία αλλά ταυτόχρονα να μην καθίσταται δυνατή η συνεννόηση με τα υπόλοιπα συμμετέχοντα μέρη. Υπάρχουν περιπτώσεις στις οποίες δεν είναι όλοι οι συμμετέχοντες ικανοί να ασκήσουν έλεγχο ή να διατυπώσουν λειτουργικές προτάσεις και ιδέες ανεξάρτητα με την πρόθεση τους.

91 000087 000089 000045

Όσον αφορά την ίδια τη συμμετοχική διαδικασία, η εμπειρία σε παρόμοιες διαδικασίες είναι ιδιαίτερα σημαντική ανεξάρτητα από το αντικείμενο μελέτης τους καθώς κρίνεται αναγκαία η αντιμετώπιση ζητημάτων που πιθανών να προκύψουν κατά τη διεκπεραίωση της. Για παράδειγμα η έλλειψη πληροφόρησης ή σε κάποιες περιπτώσεις η στοχευμένα άνιση παροχή πληροφοριών ανάμεσα στους συμμετέχοντες οδηγεί σε περιορισμένη και μη αντιπροσωπευτική ανταπόκριση από πλευράς τους. Έτσι, η διαδικασία μπορεί να καταλήξει να «κατευθύνεται» από ορισμένες μόνο ομάδες. Επιπλέον, εάν η ενημέρωση του κοινού δεν γίνει συστηματικά και οι προοπτικές του συμμετοχικού σχεδιασμού δεν ικανοποιούνται, το κοινό μπορεί να χάσει το ενδιαφέρον του, και συνεπώς το αποτέλεσμα να μην είναι αρκετά αποδεκτό, να έχει λιγότερη δημόσια αποδοχή, περισσότερα προβλήματα εφαρμογής και λιγότερη κοινωνικοπολιτική συνεισφορά.

(Mostert, 2003). Όλοι οι προαναφερθέντες παράγοντες μπορούν να επηρεάσουν την εξέλιξη της συμμετοχικής διαδικασίας και να την οδηγήσουν στην είτε αποτυχία είτε στην προσωρινή αδρανοποίηση, η οποία τις περισσότερες φορές παρουσιάζει την ίδια κατάληξη. Σε ανάλογες περιστάσεις οι χρήστες συνήθως εγκαταλείπουν την προσπάθεια και ο χώρος στον οποίο θα πραγματοποιούνταν οι παρεμβάσεις επανέρχεται στην πρότερη του κατάσταση παραμένοντας ανενεργός και υποβαθμισμένος. Η κατάσταση αυτή επηρεάζει άμεσα και τις σχέσεις του κοινωνικού συνόλου καθώς ακόμη και αν δεν έχει επέλθει ρήξη μεταξύ των συμμετεχόντων, η αδυναμία τους να ολοκληρώσουν την διαδικασία για οποιονδήποτε λόγο επηρεάζει σημαντικά την ψυχολογία τους και συνεπώς τις μεταξύ τους σχέσεις αλληλεπίδρασης, ενώ εξασθενεί παράλληλα η διάθεση τους για μία εκ νέου προσπάθεια συμμετοχής σε ανάλογες πρωτοβουλίες.

4.2.2 Βία/Βανδαλισμοί Σε μία τέτοια περίπτωση σαν αυτή που περιγράφεται παραπάνω, στην οποία εντοπίζεται αδυναμία διεκπεραίωσης της διαδικασίας και μη επίτευξης του αναμενόμενου αποτελέσματος ο χώρος επανέρχεται στην προηγούμενη στάσιμη κατάσταση. Παραμένει ‘αμήχανος’ και εγκαταλελειμμένος. Τέτοιου είδους χώροι γίνονται αντικείμενο διεκδικήσεων όχι μόνο από τους περίοικους αλλά συχνά και από διαφορετικές κοινωνικές ομάδες που αναζητούν χώρους για να στεγάσουν τις δραστηριότητες τους. Αυτές μπορεί να είναι από απλά σύνολα ατόμων με κοινά ενδιαφέροντα, περιθωριοποιημένα άτομα σε αναζήτηση καταφύγιου, κοινωνικά ευπαθείς ομάδες, κοινωνικά κινήματα με πολιτικό χαρακτήρα, ομάδες αναρχικών ή ακόμη και κοινωνικά σύνολα που εκφράζουν ακραίες πολιτικές ή κοινωνικές αντιλήψεις.

Καθώς όλοι αυτοί οι διαφορετικοί κόσμοι αποτελούν υποσύνολα ενός ευρύτερου κοινωνικού συνόλου είναι πολύ πιθανό ο εκάστοτε απαξιωμένος και αδρανοποιημένος χώρος να γίνει αντικείμενο διεκδίκησης από περισσότερες από μία από τις ομάδες αυτές. Στην περίπτωση αυτή αν η πολιτική εξουσία συνεχίζει να είναι απούσα και δεν υφίσταται κάποιο νομοθετικό πλαίσιο έτσι ώστε να μπορέσουν να οριοθετηθούν οι διεκδικήσεις αυτές και προκύπτουν συχνά φαινόμενα βίας. Τα αντικρουόμενα συμφέροντα μπορούν να οδηγήσουν σε αδιέξοδο ακόμη και σε περιπτώσεις που το ενδιαφερόμενο σύνολο έχει κοινό στόχο, πόσο μάλλον όταν γίνεται λόγος για διεκδικήσεις από διαφορετικές ομάδες ανθρώπων οι οποίες δεν παρουσιάζουν καμία διάθεση συνεργασίας. Προκύπτουν βέβαια και περιπτώσεις στις οποίες δεν υφίσταται καν μία τέτοια πιθανότητα καθώς αναφερόμαστε σε χώρους των οποίων η αναδιαμόρφωση θα έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός νέου χώρου ο οποίος θα καλύπτει τις ανάγκες της πλειοψηφίας των κατοίκων και όχι μίας συγκεκριμένης μειονότητας.

Σε ακραίες περιπτώσεις λοιπόν που οι ομάδες αυτές έχουν αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα και αποφασίζουν να τα διευθετήσουν μόνες τους τα ξεσπάσματα βίας δεν αποτελούν σπάνιο φαινόμενο. Συχνά βέβαια οι βανδαλισμοί δημόσιας και όχι μόνο περιουσίας, προκύπτουν και ως μορφή διαμαρτυρίας και κοινωνικού αγώνα ως έκφραση της απογοήτευσης και της οργής των πολιτών. Τέτοιες μορφές βανδαλισμού συναντώνται σε μεγάλη συχνότητα ιδιαίτερα σε πορείες διαμαρτυρίας αλλά το μόνο που καταφέρνουν να επιτύχουν είναι η φθορά των υλικών δομών και των κτιριακών εγκαταστάσεων. Συνεπώς οι ήδη αδρανοποιημένοι χώροι απαξιώνονται ακόμη περισσότερο και καθίσταται ακόμη δυσκολότερη η ανάκτηση και εξυγίανση τους. Φαινόμενα βίας και βανδαλισμού δεν παρατηρούνται ωστόσο μόνο σε ξεσπάσματα ομάδων που κινούνται στα όρια της παρανομίας. Πολλές φορές ακόμη και αν η διαδικασία του συμμετοχικού σχεδιασμού στεφθεί με επιτυχία ελλοχεύει πάντα ο κίνδυνος της μετέπειτα παρεκτροπής. Οι χρήστες που εμπλέκονται στις διαδικασίες αυτές, θεωρούν ότι η συμμετοχή τους εξασφαλίζει αυτόματα και τη δυνατότητα άσκησης ελέγχου στη μετέπειτα λειτουργία του χώρου. Όμως ο βανδαλισμός συμβαίνει και στις περιπτώσεις όπου έχει επιτευχθεί εν μέρη ή ολόκληρος ο στόχος δημιουργίας ενός χώρου για τους κατοίκους. Πολλά άτομα εκμεταλλευόμενα τον ανοιχτό χαρακτήρα που έχουν συνήθως αυτοί οι χώροι είτε σε επίπεδο ελέγχου είτε σε επίπεδο σχεδιασμού και συμμετοχής (καθότι ο καθένας έχει δικαίωμα πρόσβασης και συμμετοχής) βρίσκουν ευκαιρία για κλοπές, βανδαλισμούς και βίαιες συγκρούσεις με άλλα άτομα αντίθετης νοοτροπίας από την δικιά τους.

92

Οι στοχευμένες υποδείξεις της χρήσης του χώρου, ο προσδιορισμός των πλαισίων μέσα στα οποία κάθε χρήστης έχει δικαίωμα να δρα και να κινείται, η χρήση των εγκαταστάσεων με τέτοιο τρόπο που να αποτρέπει άλλους να κάνουν το ίδιο, η απαγόρευση εισόδου ή χρήσης αποτελούν φαινόμενα σφετερισμού από μία συγκεκριμένη ομάδα ή ένα άτομο. Τέτοιες ενέργειες βρίσκονται εκτός των ορίων της επιτρεπόμενης συμπεριφοράς όταν πρόκειται για έναν δημόσιο χώρο. Ο έλεγχος από τον χρήστη δεν θα πρέπει να αποκλείει σε άλλους βασικές ευκαιρίες που αυτός απολαμβάνει.

Στις περιπτώσεις που το εγκαταλελειμμένο οικόπεδο, είτε πρόκειται για δομημένο είτε για αδόμητο χώρο, αποτελεί ιδιοκτησία κάποιου κρατικού μηχανισμού η κατάσταση γίνεται απλούστερη. Το κράτος σε αυτές τις συνθήκες κρίσης δυσκολεύεται ήδη να διαχειριστεί τα στοιχεία που απαρτίζουν την περιουσία του. Η πρωτοβουλία ενός συνόλου των κατοίκων της περιοχής στην οποία αυτό βρίσκεται με σκοπό τη δημιουργία κοινωφελών χώρων συνήθως αν δεν υπάρχουν προοπτικές και συμφέροντα ανοικοδόμησης όχι μόνο δεν διώκεται αλλά πολλές φορές παραχωρείται και επίσημα από τους ίδιους τους θεσμούς

Όταν λαμβάνουν χώρα τέτοια φαινόμενα πολλές φορές δημιουργούνται συγκρούσεις και διαμάχες ανάμεσα στις εμπλεκόμενες πλευρές οι οποίες δεν επιλύονται πάντα με ειρηνικές πρακτικές. Η βία κάνει ξανά την εμφάνιση της ως μέσω άσκησης ελέγχου, αμαυρώνοντας για μία ακόμη φορά όλη την προσπάθεια που έχει καταβληθεί.

Στην περίπτωση όμως που πρόκειται για ατομική ιδιοκτησία η κατάσταση γίνεται αρκετά περίπλοκη. Συνήθως ο εντοπισμός του εκάστοτε ιδιοκτήτη δεν αποτελεί πολύ απλή διαδικασία, ειδικότερα στην περίπτωση που γίνεται λόγος για ένα οικόπεδο χρόνια εγκαταλελειμμένο. Στην πλειοψηφία των περιπτώσεων ο ιδιοκτήτης δεν εμφανίζεται ποτέ ή ακόμη μετά τις τόσες επανεγγραφές χρήσεων τις οποίες έχει υποστεί ο τόπος, σε παλαιότερες μάλιστα εποχές που τα θεσμικά πλαίσια είτε δεν ήταν επαρκή είτε αυστηρά έτσι ώστε να διατηρηθεί μία τάξη και μία οργάνωση, είναι πλέον αδύνατο να εντοπιστεί ο πραγματικός ιδιοκτήτης του.

4.2.3 Δικαιώματα περιουσίας Όλες οι μέχρι στιγμής προσπάθειες ανάλυσης και εμβάθυνσης των περιπτώσεων διεκδίκησης παρουσιάζουν ένα κοινό στοιχείο: δεν έχει γίνει αναφορά στα δικαιώματα περιουσίας. Ακόμη και στις περιπτώσεις που η διαδικασία του συμμετοχικού σχεδιασμού κρίνεται επιτυχής δεν λαμβάνεται υπόψιν ο πολύ σημαντικός αυτός παράγοντας. Όλα τα τμήματα του αστικού ιστού αποτελούν μέρος μίας ιδιοκτησίας είτε πρόκειται για κρατική είτε για ατομική. Συνεπώς οποιαδήποτε μορφή διεκδίκησης χώρου, εάν αυτός δεν έχει παραχωρηθεί με τη συναίνεση του ιδιοκτήτη του στην ουσία αποτελεί μια μορφή καταπάτησης και συνεπώς κατάληψης.

93 000089 000091 000046

Ωστόσο δεν είναι λίγες οι φορές που ο ιδιοκτήτης εμφανίζεται, και συνειδητοποιώντας τις παρεμβάσεις και στην ουσία τις καταπατήσεις που έχει υποστεί η προσωπική του ιδιοκτησία αποφασίζει να κινηθεί νομικά και να διεκδικήσει αυτό που στην πραγματικότητα του ανήκει. Αυτές είναι ίσως και οι πιο δύσκολα αντιμετωπίσιμες περιπτώσεις καθώς τα έντονα συναισθήματα μεταξύ των εμπλεκόμενων πλευρών σε συνδυασμό με το γραφειοκρατικό καθεστώς με το οποίο έρχονται αντιμέτωπες εντείνουν ακόμη περισσότερο την ήδη τεταμένη κατάσταση οδηγώντας πολλές φορές σε διαμάχες και σε πιο ακραίες περιστάσεις σε βιαιοπραγίες και βανδαλισμούς.

Η αμφισβήτηση της ατομικής ιδιοκτησίας από διάφορα κοινωνικά κινήματα είτε αυτά έχουν πολιτικό χαρακτήρα είτε όχι, σε συνδυασμό με την επιθυμία για επανοικειοποίηση και επαναπροσδιορισμό της καθημερινής ζωής και της ελεύθερης έκφρασης είναι παράγοντες που συντέλεσαν για πρώτη φορά στην εμφάνιση των καταλήψεων. Η άρνηση της αναγνώρισης της κρατικής εξουσίας σε συνδυασμό με την απαξίωση της προσπαθούν να καθορίσουν εναλλακτικούς τρόπους αλληλεπίδρασης των κοινωνικών συνόλων μεταξύ τους , απαλλαγμένες από τους κανόνες του κράτους στη βάση του δικαιώματος της ελευθερίας και της αυτοοργάνωσης. Ωστόσο η ατομική ιδιοκτησία δεν παύει να αποτελεί θεσπισμένο δικαίωμα του κάθε πολίτη, εφόσον έχει αποκτηθεί με νόμιμα μέσα, και οποιαδήποτε προσπάθεια καταπάτησης της ή παραβίασης της θα πρέπει να τιμωρείται με βάση πάντα το νομικό πλαίσιο.

Τα δικαιώματα ιδιοκτησίας και η παραβίαση τους ή μη, έχουν αποτελέσει σε πολλές περιπτώσεις αντικείμενο διαμάχης και πολεμικής. Η κίνηση μεταξύ των ορίων του ηθικού και του νόμιμου ιδιαίτερα όταν τα δύο αυτά έρχονται σε σύγκρουση αποτελούσε πάντα σημείο προβληματισμού για την ευρύτερη κοινωνία. Πόσο μάλλον όταν η ηθική κάθε κοινωνίας στην πραγματικότητα διαμορφώνεται από την ίδια και οι αξίες που τη διέπουν βρίσκονται υπό συνεχή αξιολόγηση και αναθεώρηση.

Το ζήτημα για το αν θα έπρεπε η παρέμβαση με πρωτοβουλία των κατοίκων σε εγκαταλελειμμένα οικόπεδα, η οποία παράγει χώρους κοινωφελούς δραστηριότητας και αναβαθμίζει την ποιότητα ζωής τους, να αντιμετωπίζεται με αντίστοιχο τρόπο με τις υπόλοιπες καταλήψεις χώρων απασχολεί και θα συνεχίσει να απασχολεί την κοινωνία. Εφόσον δεν υπάρχει η παραχώρηση από τον πραγματικό ιδιοκτήτη και πρόκειται για παραβίαση του χώρου θα ήταν δόκιμο να αντιμετωπίζεται ως τέτοια και όχι να επηρεάζεται από την έκβαση της. Από την αντίθεη πλευρά όμως οικόπεδα που παραμένουν ανενεργά και συχνά φιλοξενούν παράνομες δραστηριότητες ή βανδαλίζονται, αποκτούν ξανά χρήση, επαναπροσδιορίζονται και ξεκινά και πάλι η αλληλεπίδραση τους με τους κατοίκους της περιοχής τις περισσότερες φορές αναβαθμίζοντας το περιβάλλον και την ποιότητα ζωής τους. Συγκρίνοντας λοιπόν τις θετικές με τις αρνητικές συνέπειες παρατηρούμε ότι οι δεύτερες σχετίζονται περισσότερο με προβλήματα και κινδύνους που έχουν όμως την δυνατότητα να επιλυθούν παρά με κάποια στάσιμη τετελεσμένη κατάσταση. Τέτοια ζητήματα θα μπορούσαν ίσως να επιλυθούν ή έστω να προσδιοριστούν μέσω κάποιων πλαισίων αντιμετώπισης, στην περίπτωση που υπήρχε το απαραίτητο θεσμικό πλαίσιο αλλά ταυτόχρονα και η επιθυμία των κρατικών μηχανισμών και αρμόδιων φορέων να επιληφθούν αντίστοιχων καταστάσεων και να τα εφαρμόσουν. Από την άλλη μεριά τα οφέλη φαίνεται να υπερτερούν καθώς σημασία τους για την κοινωνική εξέλιξη και την ευημερία του αστικού τοπίου είναι ανεκτίμητη. Παρόλου που μπορεί να μην αποτελούν μια απόλυτη παγκόσμια λύση για την αντιμετώπιση των αστικών κενών, αποτελούν στοιχείο υπόδειξης μίας αρχιτεκτονικής και πολεοδομικής στάσης με έμφαση στην ανθρώπινη κλίμακα.

94

95 000091 000093 000047

Β’ ΜΕΡΟΣ

96

Στο δεύτερο μέρος θα αναλυθούν δύο παραδείγματα παρεμβάσεων-δράσεων σε αστικά κενά που εντοπίζονται μέσα σε δύο κεντρικές περιοχές στην πόλη της Μαδρίτης. Το πρώτο σχετίζεται με την επανάχρηση ενός εγκαταλελειμμένου βιομηχανικού κελύφους στην περιοχή Lavapies, ενώ το δεύτερο ενός αδόμητου εγκαταλελειμμένου οικοπέδου στην περιοχή la Latina. Και στις δυο περιπτώσεις όμως ο κύριος παράγοντας που έπαιξε ρόλο στην πραγματοποίηση αυτών των εγχειρημάτων ήταν η ανθρώπινη πρωτοβουλία των πολιτών. Ο λόγος της επιλογής αυτών των παραδειγμάτων έγινε αφενός λόγω του υψηλού ποσοστού επιτυχίας και απήχησης που βίωσαν και παρατήρησαν και οι ίδιες οι γράφουσες και αφετέρου διότι η πόλη της Μαδρίτης αποτέλεσε και συνεχίζει να αποτελεί σημαντικό πυρήνα παραγωγής πολλαπλών ομάδων και κινημάτων Μαδριλένων πολιτών, τα οποία βασίζονται εν μέρει στην αυτοδιαχείριση με στόχο την διεκδίκηση του δικαιώματος στην πόλη χρησιμοποιώντας τους πόρους της γειτονιάς Είναι σημαντικό να σημειώσουμε το πλαίσιο των δύο παραδείγμάτων που εξετάζουμε και εντοπίζονται στο κέντρο της πόλης. Τη δεκαετία του ογδόντα αρχίζει να εμφανίζεται ένα καινούριο ρεύμα μετανάστευσης από το εξωτερικό, το οποίο αυξήθηκε σημαντικά την επόμενη δεκαετία μέχρι να μετατραπεί σε μία σημαντική ροή με ετερογενή σύνθεση. Μία από τις ζώνες όπου αυτές οι αλλαγές φαίνονται εντονότερες είναι το κέντρο της πόλης και ιδιαίτερα το ιστορικό κέντρο. Η άφιξη μεταναστευτικών πληθυσμών από το εξωτερικό, μεταμόρφωσε ακαριαία την κοινωνική δομή των περιοχών αυτών, κάνοντάς την κάθε φορά πιο ετερογενή. Τα μοτίβα της οικιστικής τοποθεσίας συμπίπτουν με αυτά των αυτόχθονων πληθυσμών της εργατικής τάξης. .

Εικόνα 44: Κορυφογραμμή Μαδρίτης

97 000093 000095 000048

Σήμερα το αστικό τοπίο της πόλης χαρακτηρίζεται από μια πυκνοδομημένη κεντρική περιοχή στην οποία εντοπίζονται κυρίως μεγάλα πάρκα στα όριά της αλλά και από μικρότερα αστικά συγκροτήματα στα περίχωρα, ποικίλα σε μέγεθος και πληθυσμό. 83 Οι πλατείες και οι μικροί ελεύθεροι χώροι είναι χαρακτηριστικό του κέντρου της Μαδρίτης το οποίο αποτελεί και την ιστορική περιοχή, κάνοντας τον περίπατο σε αυτήν αρκετά ευχάριστο. Οι μεγάλες λεωφόροι και το ιπποδάμειο πολεοδομικό σύστημα συνυπάρχει με τους στενούς δαιδαλώδης δρόμους του ιστορικού κέντρου. Το καλό δίκτυο μεταφορών στο εσωτερικό της αλλά και στα περίχωρα μικραίνει κατά πολύ τις αποστάσεις, κάνοντας την εύκολα προσβάσιμη από τους πολίτες. Η ιστορία της πόλης είναι εμφανής σε κάθε σημείο της. Πρόκειται ουσιαστικά για μια πόλη μνημείο όπου το παλιό συνυπάρχει με το νέο. Όσον αφορά τα αστικά κενά αυτά εντοπίζονται αρκετά διάσπαρτα μέσα στην πόλη. Παρατηρείται ότι μετά την οικονομική κρίση του 2008, ξέσπασε ένα νέο ρεύμα κινητοποιήσεων των κατοίκων που διεκδικούν το δικαίωμά τους στην πόλη. Αυτά τα εγχειρήματα ονομάστηκαν Laboratorios ciudadanos (εργαστήρια πολιτών ) τα οποία δημιουργήθηκαν σε κενούς αστικούς χώρους της πόλης και αποτελούν παρορμήσεις καθημερινών ανθρώπων και γόνιμο έδαφος για έναν ανοιχτό αστικό σχεδιασμό.

Πετράκη Κορίνα, Ο χωρικός σχεδιασμός και ο ρόλος του στο φαινόμενο της αστικής διάχυσης: Μαδρίτη, Ρώμη, Αθήνα, (Ερευνητική εργασία),Πολυτεχνείο Κρήτης, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, σελ. 67-76 83

Εικόνα 45: Η πόλη της Μαδρίτης. Στο κάτω μέρος το δαιδαλώδες ιστορικό κέντρο

98

Εικόνα 46: Οι περιοχές μελέτης των αντίστοιχων αστικών κενών

99 000095 000097 000049

100

101 000097 000099 000050

[ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5]

LA TABACALERA Ανάλυση της συμμετοχικής παρέμβασης στο πρώην εργοστάσιο καπνού στη Μαδρίτη

102

5.1 Tο πλαίσιο 5.1.1 Η γειτονιά Lavapies Η γειτονιά Lavapies (λαβαπιές) είναι μέρος της κεντρικής περιοχής της πόλης της Μαδρίτης και γεωγραφικά τοποθετείται στην νότια ζώνη. Τα μέσα μεταφοράς είναι εξαιρετικά και ποικίλα ( γραμμές μετρό, λεωφορείο ) ενώ ταυτόχρονα είναι προσβάσιμο εύκολα με τα πόδια από ένα μεγάλο μέρος του κέντρου. Η πλατεία του αποτελεί διαφυγή ανάμεσα από τα στενά σοκάκια του και στο πυκνοδομημένο περιβάλλον του. Αν και διοικητικά συμπεριλαμβάνεται σε μία μεγαλύτερη γειτονιά (Embajadores) , χωρίς αμφιβολία παρουσιάζει έναν ξεκάθαρο διαφορετικό χαρακτήρα Η γειτονιά δε βρίσκεται απλά χαμηλότερα από την υπόλοιπη πόλη, αλλά επίσης υπήρξε στο κοινωνικό και οικονομικό περιθώριο της πρωτεύουσας. Η γειτονιά Lavapies παραδοσιακά υπήρξε ένας χώρος της εργατικής τάξης, διατηρώντας σε αντίθεση με άλλες υποβαθμισμένες περιοχές του κέντρου, έναν κοινωνικό δυναμισμό. Κατά το δέκατο-πέμπτο και δέκατο-έκτο αιώνα υπήρξε η εβραϊκή συνοικία της πόλης ενώ αργότερα φιλοξένησε την εργατική τάξη την περίοδο της εκβιομηχάνισης. Με γρήγορους ρυθμούς , η γειτονιά αυτή η μετατρέπεται σε έναν από τους προορισμούς που επιλέγονται από τον καινούριο μεταναστευτικό ρεύμα που έφτασε στη Μαδρίτη από το εξωτερικό. Η μεγαλύτερη ύπαρξη διαθέσιμων κατοικιών σε σχέση με την υπόλοιπη πόλη και με τιμές αρκετά χαμηλότερες, προσέλκυσαν τον μεταναστευτικό πληθυσμό. Οι ιδιοκτήτες εκμεταλλευόμενοι αυτήν την κατάσταση για να βγάλουν κέρδος, επέτρεψαν την συσσώρευση μεγάλου αριθμού ατόμων σε μικρά διαμερίσματα κακής ποιότητας.84 Fernando Dıaz Orueta, Madrid: Urban regeneration projects and social mobilization,2007 ,σελ 187-188 84

103 000099 000101 000051

Εικόνα 47:Lavapies

Εικόνα 47: χάρτης με τις πλατείες της γειτονιάς

104

Ένα χαρακτηριστικό πολύ σημαντικό της γειτονιάς είναι η ποικιλία προέλευσης των κατοίκων. Η δομή του εμπορίου επίσης μεταλλάχτηκε, με την εμφάνιση νέων καταστημάτων και εγκαταστάσεων (κρεοπωλεία, κομμωτήρια, Locutorios..).Παρόλα αυτά, μια ομάδα διαφορετικών επαγγελματιών και καλλιτεχνών σχετιζόμενων με την μουσική, το θέατρο κ.α., επέλεξαν την γειτονιά Lavapies ως τον τόπο κατοικίας τους, καθώς ελκύονται από την ίδια την πολιτισμική ποικιλομορφία του τόπου, την κεντρική τοποθεσία, τον ιστορικό χαρακτήρα και την νυχτερινή ζωή. Είναι σημαντικό να αναφέρουμε τον στιγματισμό από τον οποίο υπέφερε η γειτονιά Lavapies τα τελευταία χρόνια. Μέσα από διαφορετικά πολιτικά περιβάλλοντα και υποστηριζόμενα από κάποια μέσα ενημέρωσης και επικοινωνίας, η γειτονιά παρουσιάστηκε ως ένας τόπος επικίνδυνος, κατειλημμένος από ομάδες εγκληματιών οι οποίοι μετέτρεψαν την περιοχή σε ένα ‘’άνομο’’ μέρος . Αυτή η αντίληψη ενισχύθηκε εξαιτίας των επιθέσεων των τρομοκρατών της εντεκάτης Μαρτίου 2004, εκμεταλλευόμενοι την σύνδεση της γειτονιάς με μερικούς εμπλεκόμενους. Υπάρχει επομένως μια προσπάθεια να πειστεί ο λαός της Μαδρίτης ότι η γειτονιά Lavapies έχει μετατραπεί σε ένα γκέτο στην καρδιά της πόλης και για αυτό ένας ‘’ καθαρισμός’’ θα ήταν αναγκαίος. Σήμερα η συζήτηση γύρω από το παρόν και το μέλλον της γειτονιάς πολώνεται σε δύο μεγάλα μέτωπα. Από τη μία πλευρά, υπάρχει η άποψη που υποστηρίζει ότι με την κατασκευή μεγάλων πολιτιστικών υποδομών, την πολιτική προσέλκυσης νέου πληθυσμού μεσαίας τάξης και την ενίσχυση του τουρισμού θα επιτευχθεί η καλύτερη εναλλακτική για αυτόν τον αστικό χώρο. Από την άλλη πλευρά, υπάρχει η άποψη ότι μέσα σε αυτές τις δράσεις εντοπίζεται ο κίνδυνος του εξευγενισμού, ο οποίος θα μπορούσε να καταλήξει στην απομάκρυνση του εργατικού και μεταναστευτικού πληθυσμού. Μία στρατηγική της πρώτης κατηγορίας έχει ήδη αρχίσει να λαμβάνει χώρα, με τις πρώτες επεμβάσεις καινούργιων υποδομών, όπως για παράδειγμα είναι η κατασκευή του κέντρου βιβλιοθήκης του πανεπηστιμίου UNED (Centro Asociado y una Biblioteca de la Universidad Nacional de Educaciοn a Distancia). 85

105 000101 000103 000052

Εικόνα 49: Κτίριο UNED

Fernando Dıaz Orueta, Cuaderno Urbano espacio cultura sociedad, N° 6, Los Grandes Proyectos de Desarollo Urbano y la Reconfiguracion Socio-espacial de las Ciudades: El Barrio de Lavapies (Madrid), Argentina, 2007, σελ. 169-194 85

5.1.2 Η θέση του κτιρίου Η περίπτωση που θα μελετήσουμε στη συγκεκριμένη εργασία σχετίζεται με το παλιό εργοστάσιο καπνού το οποίο τοποθετείται στα όρια της γειτονιάς Lavapies. Πρόκειται για ένα βιομηχανικό κτίριο της πόλης της Μαδρίτης ,η κύρια πρόσοψη του οποίου βλέπει στον δρόμο Embajadores nº 53. Το εργοστάσιο υπήρξε κατά τη διάρκεια περισσότερο ενός αιώνα, το σκηνικό της ζωής και δουλειάς της εργατικής τάξης. Έπειτα από χρόνια εγκατάλειψης , στις αρχές του εικοστού-πρώτου αιώνα, ενεργοποιήθηκε ως ένα πολυδύναμο κοινωνικό και πολιτιστικό κέντρο, γνωστό ως Tabacalera. Το τεράστιο κτίριο του εργοστασίου Tabacalera είναι κοντά στα τρία γνωστά μουσεία τέχνης: Prado, Reina Sofia (MNCARS), και ThyssenBornemisza. Η προνομιακή τοποθεσία καθιστά το μεγάλο αυτό αστικό κενό στο επίκεντρο της πολιτιστικής-πολιτικής ατζέντας της Μαδρίτης. Πρέπει να προσθέσουμε ότι η τοποθεσία του κτιρίου στο πιο πυκνό σημείο στο κέντρο της πόλης, αποτελεί έναν παράγοντα ο οποίος εξασφαλίζει τη βέλτιστη πληθυσμιακή πυκνότητα έτσι ώστε η συμμετοχή στις χρήσεις του να είναι συνεχόμενη.5 Παρόλα αυτά παρατηρούμε ότι κοντά στο εργοστάσιο έχουν δημιουργηθεί τα τελευταία χρόνια πολλές πολιτιστικές εγκαταστάσεις μέσα στη γειτονιά Lavapies. Όπως παρατηρούμε στην εικόνα στη βορειοδυτική πλευρά έχουμε το θέατρο Kamikaze Pavon, βόρεια του εργοστασίου την βιβλιοθήκη του πανεπιστημίου U.N.E.D., βορειοανατολικά γύρω από την κεντρική πλατεία της γειτονιάς , την βιβλιοθήκη γραμμάτων U.N.E.D και το θέατρο Valle-Inclan και στα νοτιοανατολικά το πολιτιστικό κέντρο Casa Encendida και το θέατρο Circo Price(πρώην εργοστάσιο μπισκότων). Στα δυτικά , το κτίριο συνορεύει με το κοινωνικό κέντρο κοινότητας στο παλιό καζίνο και τους κήπους της βασίλισσας (Centro Social Comunitario Casino de la Reina). Ενώ στην ανατολική πλευρά υπάρχει και εθνικό μουσείο τέχνης Βασίλισσα Σοφία ( Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofia )

Εικόνα 50: χάρτης με πολιτιστικές εγκαταστάσεις στη γειτονιά

Εικόνα 51: ζωγραφιά του παλιού εργοστασίου καπνού

106

5.1.3 Η ιστορία του κτιρίου Το κτίριο του εργοστασίου Τabacalera στη Μαδρίτη, κτίστηκε το 1780 με 1792, και αποτελεί ένα από τα πρώτα δείγματα βιομηχανικής αρχιτεκτονικής. Αρχικά χρησιμοποιήθηκε ως το Βασιλικό Εργοστάσιο λικέρ και τραπουλόχαρτων προς όφελος του κράτους.

Το εργοστάσιο λειτούργησε μέχρι την Γαλλική κατοχή το 1808, όταν οι εγκαταστάσεις του χρησιμοποιήθηκαν αποκλειστικά για εργασίες καπνού. Έτσι στη 1 Μαρτίου 1809 διατάχθηκε η απελευθέρωση της παραγωγής, κυκλοφορίας και πώλησης τραπουλόχαρτων, και τον ίδιο χρόνο άρχισαν να δουλεύουν οι πρώτες οχτακόσιες γυναίκες (Cigarreras) για να εξυπηρετήσουν τις απαιτήσεις των στρατευμάτων. Πάνω από χίλιες γυναίκες δούλευαν απλώνοντας, τεμαχίζοντας και τυλίγοντας καπνό κατά τη διάρκεια του δέκατου-ένατου και εικοστού αιώνα.85 Έπειτα από την αναχώρηση των γαλλικών στρατευμάτων από την Ισπανία, το 1887, το μονοπώλιο παραγωγής και πώλησης καπνού παραχωρήθηκε στη μισθωτή εταιρία καπνού CAT. To γεγονός αυτό προκάλεσε μια μεγάλη αρχιτεκτονική αναδιαμόρφωση εξαιτίας της έλλειψης εγκαταστάσεων υγιεινής, τις επαναλαμβανόμενες πυρκαγιές προερχόμενες από τα φύλλα καπνού που χρησιμοποιούνταν και της ανάγκης απόκτησης μηχανών για την αυτοματοποίηση κάποιων διαδικασιών. Στην τελευταία περίοδο λειτουργίας το λειτούργησε ως έδρα της εταιρίας Tabacalera S.A. που είχε δημιουργηθεί κατά τη διάρκεια του καθεστώτος του Φράνκο για τη διαχείριση του μονοπωλίου καπνού στην Ισπανία. Το εργοστάσιο σταμάτησε την λειτουργία του το 2000 και ακολούθησαν χρόνια φθοράς και εγκατάλειψης. Το 2003 ανακηρύχθηκε ως Αγαθό Πολιτιστικού Ενδιαφέροντος (Bien de Interes Cultural) και διαχειρίζεται από το υπουργείο παιδείας, πολιτισμού και αθλητισμού.86

107 000103 000105 000053

Εικόνα 51: οι εργάτριες cigarreras

Εικόνα 52: αεροφωτογραφία όπου φαίνεται το κτίριο 85 Gloria

G. Duran and Alan W. Moore, Field: Α Journal of socially-engaged art criticism, La Tabacalera of Lavapies : a Social Experiment or a Work of Art? σελ 52 Margarita Rodríguez Ibáñez, Iniciativas Ciudadanas ,Estudios, La Cultura Localizada como respuesta social a la Red: El caso de la Fábrica de la Tabacalera en Madrid, σελ 170 86

ΤΟ ΚΤΙΡΙΟ

Εικόνα 52: κατόψεις κτιρίου

Το κτίριο ανταποκρινόταν σε μια εργοστασιακή δομή και σχεδιάστηκε ως ένα τέλειο ορθογώνιο για την εύκολη λειτουργία δύο διαφορετικών παραγωγών (λικέρς-τραπουλόχαρτα), χωρισμένα από μία κεντρική εσωτερική αυλή η οποία προσέφερε ανεξαρτησία και στις δυο εγκαταστάσεις, αλλά ταυτόχρονα μία δομική ενότητα στο σύνολο. Η κάτοψη του κτιρίου επομένως είναι συμμετρική, με διαδρόμους που περικλείουν τη μεγάλη κεντρική εσωτερική αυλή όπου είναι τοποθετημένος ο κήπος με το σιντριβάνι και δύο κλειστές αυλές , οι οποίες σήμερα καλυμμένες από στέγαστρα με κρύσταλλο. Επιπλέον βοηθητικά κτίρια προστέθηκαν στην περίμετρο του κτιρίου, γύρω από την αυλή, η οποία επικοινωνεί με τον δρόμο Miguel-Servet. Το κτίριο υπέστη πολλές αλλαγές από τη στιγμή της ανέγερσής του. Η πιο σημαντική ήταν μάλλον αυτή της προσθήκης ενός επιπλέον ορόφου , η οποία τροποποίησε το αρχικό νεοκλασικό σχέδιο. Το συγκεκριμένο μέγεθός του σήμερα είναι 117 μέτρα σε μήκος, 66 μέτρα σε πλάτος, έχει ύψος τριών ορόφων με υπόγειο και καλύπτει μία έκταση 30.000 τετραγωνικών μέτρων. Το κάτω μέρος του εργοστασίου χρησιμοποιούνταν από τις εργάτριες (Cigarreras) για την παραγωγή των τσιγάρων ενώ το πάνω μέρος για τους υπαλλήλους. Το αρχιτεκτονικό σχέδιο χαρακτηρίζεται από αυστηρότητα και λιτότητα. Στην όψη του ξεχωρίζουν οι πέτρινες πύλες που βλέπουν στο δρόμο Embajadores. Η κύρια όψη έχει επίσης μπαλκόνια, παράθυρα και τρεις πόρτες από τις οποίες η μεσαία είναι η κύρια. Η συγκεκριμένη είναι διακοσμημένη με δύο ψευδο-κίονες δωρικού ρυθμού με τρίγλυφο στην κορνίζα που εξυπηρετεί ως βάση του μπαλκονιού.

Εικόνα 53: Κύρια είσοδος κτιρίου

108

Εικόνα 54: Άποψη του κτιρίου από ψηλά

109 000105 000107 000054

5.1.4 Η ιστορία της παρέμβασης Το μέλλον του κτιρίου Τabacalera ως κοινωνικό αυτό-διαχειριζόμενο κέντρο (CSA), ξεκίνησε στις αρχές του 2000, όταν ομάδες ακτιβιστών και οργανώσεις της γειτονιάς διοργάνωσαν δράσεις για να αξιοποιήσουν το κλειστό καπνεργοστάσιο. Αξίζει να αναφέρουμε ότι αυτές οι ομάδες ακτιβιστών είχαν ήδη δραστηριοποιηθεί με την κατάληψη ενός άλλου κτιρίου στη γειτονιά και την μετατροπή του σε κοινωνικό κέντρο στο οποίο έγινε έξωση δύο φορές. Σύμφωνα με τον Jordi Claramonte «…αρχίσαμε να ψάχνουμε για άλλα κτίρια στη γειτονιά να στεγάσουμε τις δραστηριότητες μας. Στραφήκαμε στο Casa Encendida αλλά είχε αγοραστεί από την τράπεζα. Έπειτα κοιτάξαμε το πρώην εργοστάσιο μπισκότων Pacisa, αλλά είχε μετατραπεί σε θέατρο και αίθουσα συναυλιών. Έτσι εστιάσαμε στο εργοστάσιο Tabacalera διοργανώνοντας μία συζήτηση (La Tabacalera:A Debate) κατά τη οποία βγήκαμε στο δρόμο ντυμένοι ως εργάτριες καπνού (cigarreras)…Το υπουργείο τότε μας κάλεσε και άρχισε ένας διάλογος» 87 Οι αρχές της διαδήλωσης αυτής ήταν αρχικά το δικαίωμα λόγου πάνω στο μέλλον του εργοστασίου. Στόχος ήταν η γνωριμία, η εμπειρία και η παραγωγή χώρου. « Θέλουμε να δημιουργήσουμε ένα κοινωνικό νήμα, μια βαθιά δέσμευση, μια κοινότητα με τέτοιο τρόπο ώστε η άμεση δράση να αποτελέσει τη βάση για την ιδιότητα του πολίτη στο εργοστάσιο καπνού.»88 Ενώ γείτονες ,ακτιβιστές και καλλιτέχνες προσπαθούσαν να δραστηριοποιηθούν , η κυβερνητική ομοσπονδιακή υπηρεσία που ήταν υπεύθυνη για το κτίριο ,ανέπτυξε μία καινούρια, τελείως διαφορετική μελέτη. Έτσι το 2007 το υπουργικό συμβούλιο ενέκρινε το σχέδιο για τη δημιουργία Εθνικού Κέντρου Eικαστικών Τεχνών (CNAV). Tον Ιούλιο του 2008, ένας αρχιτεκτονικός διαγωνισμός ξεκίνησε. Οι αρχιτέκτονες Nieto και Sobejano ανακοινώθηκαν νικητές, με ένα έργο τριάντα εκατομμυρίων το οποίο περιελάβανε την μεγαλύτερη οθόνη led στην ευρωζώνη. Παρόλα αυτά μόλις χτύπησε η οικονομική κρίση, το σχέδιο σταμάτησε.

Εικόνα 55: Μακέτες, διαγράμματα της πρότασης για το Εθνικό Κέντρο Εικαστικών Τεχνών (Gloria G. Durán, conversation with Jordi Claramonte, Madrid, December 19th, 2013) Gloria G. Duran and Alan W. Moore, Field: Α Journal of socially-engaged art criticism, La Tabacalera of Lavapies a Social Experiment or a Work of Art? σελ 53 87

88

La Tabacalera a debate, ηλεκτρονική διεύθυνση, http://latabacalera.net/web2004

110

Τα δύο επόμενα χρόνια (2008-2009) ένα μέρος του κτιρίου στέγασε μέρος της έκθεσης φωτογραφίας Photo Espana. Παρόλα αυτά, κατά τη διάρκεια αυτής της δράσης από το υπουργείο πολιτισμού σε κενά κτίρια, δεν προβλέφθηκε καμία εργασία για συντήρηση του κτιρίου. Μια πρόταση για μια δράση ομαδικής έκθεσης με τη συνεργασία των κατοίκων και της διεύθυνσης της σχολής Καλών Τεχνών, υπήρξε η αφορμή για τη δημιουργία ενός αυτό- διαχειριζόμενου χώρου, με την συμμετοχή στην αρχή σαράντα κατοίκων και στη συνέχεια εκατοντάδων πολτών. Η συμφωνία ήταν να καθαριστεί ο χώρος, να οργανωθεί και εν τέλει να χρησιμοποιηθεί για τις ανάγκες των κατοίκων. Μετά από αυτήν την περίοδο το αυτόνομο ‘’προτζεκτ’’ του εργοστασίου Tabacalera έκανε αίτηση στη Γενική Διεύθυνση Καλών Τεχνών να υλοποιήσει μια συμφωνία η οποία θα προσέφερε σταθερότητα ,σε επίπεδο κτιρίου και χρόνου. Η συμφωνία αφορούσε την συνεργασία του Υπουργείου πολιτισμού και των κοινωνικών και καλλιτεχνικών πρωτοβουλιών που αποτέλεσαν το αυτόνομο κέντρο του εργοστασίου. Υπογράφηκε το πρώτο συμβόλαιο ενός έτους (2010-2011) όμως αργότερα έγινε μια προσπάθεια για μια πιο μακροβιότερη συμφωνία και υπογράφηκε διετές συμβόλαιο με την δυνατότητα να επεκταθεί σε οχτώ με την προϋπόθεση να ανανεώνεται κάθε δυο χρόνια. Το κτίριο λοιπόν Τabacalera μετατράπηκε σε ένα υβρίδιο λόγω του ότι ήταν ένα κοινωνικό αυτόνομο κέντρο με άδεια. Χρησιμοποιήθηκαν διάφορα εργαλεία οργάνωσης προερχόμενα από διάφορα κινήματα και πολιτιστικά κέντρα. Με το πέρασμα του χρόνου, το κέντρο παρά την προέλευση και τις πολλές διασυνδέσεις του με κοινωνικά κινήματα (όπως αυτός της δεκάτης-πέμπτης Μαΐου ,15Μ) δεν μετατράπηκε σε χώρο πολιτικών δράσεων.

111 000107 000109 000055

Τα άτομα που έλαβαν μέρος δεν προερχόταν μόνο από άλλες παρόμοιες οργανώσεις, αλλά υπήρχαν και αρκετοί που βίωναν για πρώτη φορά αυτήν την συλλογική εμπειρία. Για αυτούς ήτανε ένα εργαστήριο πειραματισμού με άλλους, όπου συμμετείχαν, μαθαίναν, αποτύχαιναν ταυτόχρονα. Σύμφωνα με την περιγραφή της Tina Paterson ,σχεδιάστρια γραφιστικής στη Tabacalera, επρόκειτο για μια απλή διάδραση. « Ζητούσες έναν χώρο για να κάνεις αυτό που ήθελες, το έκανες, καθάριζες, έπαιρνες την σειρά σου να φροντίζεις το μπαρ ή την είσοδο…και αυτό δούλεψε. Στο τεράστιο κτίριο το οποίο ήταν η καινούρια μας παιδική χαρά, η αυλή διαλύματος, όλοι βρήκαν ένα μέρος: οι γλύπτες, οι ζωγράφοι, οι μουσικοί, οι χορευτές φλαμενκο, οι ηθοποιοί , οι κατασκευαστές σαπουνιών, οι γκραφιτάδες, οι κηπουροί, οι μάγειρες, οι φωτογράφοι, οι χακερς, παιδιά, νέοι, μεγάλοι, συνταξιούχοι, σοβαροί, επιπόλαιοι, Ισπανοί, Αφρικανοί... .»89

Gloria G. Duran and Alan W. Moore, Field: Α Journal of socially-engaged art criticism, La Tabacalera of Lavapies a Social Experiment or a Work of Art? σελ 57 89

5.2 CSA-LA TABACALERA 5.2.1 Οι πρώτες δυσκολίες και ο τρόπος οργάνωσης Αυτός ο νέος κόσμος που γεννήθηκε από την αρχή στο εργοστάσιο Tabacalera δεν άρχισε να λειτουργεί αρμονικά από την μία μέρα στην άλλη. Υπήρξαν αρκετές δυσκολίες και προβλήματα να αντιμετωπιστούν κατά την εκκίνηση του εγχειρήματος, η διαχείριση των οποίων διαμόρφωσε την σημερινή του μορφή. Στην αρχή λοιπόν λειτουργούσε με βάση την ελευθερία, όλοι ήταν ίσοι και δούλευαν συλλογικά. Αργότερα με την προσέλευση μεγάλου όγκου συμμετεχόντων λόγω της απήχησής του, εμφανίστηκαν τα πρώτα προβλήματα επικοινωνίας, ενημέρωσης και λήψης αποφάσεων. Για αυτό ήταν απαραίτητη μια πιο συστηματική οργάνωση. Επιπλέον δυσκολία υπήρξε λόγω της ετερογενούς σύνθεσης των ατόμων και της έλλειψης κοινών στόχων. Τα προβλήματα του ‘’χάους’’ που δημιουργήθηκαν στην αρχή του αυτό-διαχειριζόμενου κέντρου μπορούμε να τα εντοπίσουμε και σε οποιαδήποτε σύγχρονη πόλη, όπου η ατομικότητα, η έλλειψη κοινωνικών δεσμών και κοινής γλώσσα δυσκολεύουν την αρμονική συνύπαρξη, σύμπραξη και δράση.

Εικόνα 56: πύλη αυλής κτιρίου

112

Έπρεπε λοιπόν τα πάντα να οργανωθούν σε ομάδες ,οι οποίες θα ήταν υπεύθυνες για συγκεκριμένες δραστηριότητες σε συγκεκριμένους χώρους. Εντωμεταξύ έλαβαν χώρα συνελεύσεις για να βρεθούν νέοι τρόποι οργάνωσης για τη διαχείριση του χώρου. Η πολυπλοκότητα του εγχειρήματος και ο συντονισμός του απεικονίστηκε σε ένα σχήμα γνωστό ως Pulpiflor (μισό λουλούδι μισό χταπόδι όπως βλέπουμε στη εικόνα). Ο συμβολισμός των χώρων του κτιρίου ήταν τα πέταλα, των ομάδων ήταν τα πόδια ενώ το κέντρο καταλάμβαναν οι συντονιστικές επιτροπές90 Για παράδειγμα στο υπόγειο υπήρχαν οι μουσικοί , η κουζίνα για τους μάγειρες, η ομάδα ποδηλάτων στην αυλή, το κεντρικό τετράγωνo για συναυλίες και πάρτυ,, ο Κόκκινος Μύλος για το θέατρο, ο χώρος Νave Trapecio για τους καλλιτέχνες, το μπαρ για όλους και όλα τα γραφεία στους διαδρόμους για συνελεύσεις ,βιβλιοθήκες και διοίκηση. Ταυτόχρονα οργανώθηκαν και συγκεκριμένες επιτροπές για τη σωστή οργάνωση της δουλειάς. Αυτές ήταν: η οικονομική επιτροπή, η επιτροπή προγραμματισμού που ήταν υπεύθυνη για το ημερήσιο πρόγραμμα της εβδομάδας, η επιτροπή βάρδιας που οργάνωνε τη δουλειά καθαρισμού και προστασίας όλου του χώρου, η επιτροπή ‘’σεβασμού’’ που αναλάμβανε την αρμονική συμβίωση των ομάδων και η επιτροπή επικοινωνιών για τις εσωτερικές και εξωτερικές επικοινωνίες. Πολλά προβλήματα επίσης εμφανίστηκαν κατά τη διάρκεια λειτουργίας του χώρου. Υπήρξε αδυναμία να αναπτυχθούν δράσεις λόγω έλλειψης ενδιαφέροντος, συμμετοχής στη συντήρηση του κτιρίου και λόγω συχνών κλοπών. Επίσης οι κοινότητες μεταναστών ,όπως η αφρικανική, ήταν η αιτία να δημιουργηθούν διαμάχες στις συνελεύσεις καθώς οι συγκεκριμένοι ήθελαν να χαρακτηριστούν αυτόνομη οργάνωση μέσα στο ίδιο το αυτόνομο κέντρο. Αυτό οδήγησε σε διαδήλωση και κατάληψη του αναψυκτήριου.91 Η αυτοδιαχείριση λοιπόν δεν είναι ουτοπία αλλά ένα πολύ δύσκολο εγχείρημα. Η πρόκληση είναι οι πολίτες να συμβιώνουν σε έναν χώρο όπου μπορούν να δημιουργήσουν τους δικούς τους κανόνες, επιθυμίες και δυνατότητες χωρίς κάποια εξωτερική επιβολή αλλά με υπευθυνότητα και επιμονή.

113 000109 000111 000056

Εικόνα 57 & 58: σχήμα οργάνωσης pupilflor 90 Documentando,

como nos organizamos, historia colectiva del CSA La Tabacalera de Lavapies, ηλεκτρονική διεύθυνση: http://blogs.latabacalera.net/documentando/como-nos-organizamos 91 Gloria

G. Duran and Alan W. Moore, Field: Α Journal of socially-engaged art criticism, La Tabacalera of Lavapies : a Social Experiment or a Work of Art? σελ 67

5.2.2 Σήμερα Αυτό το εξαίρετο πείραμα, σήμερα διατηρεί την ιδέα της αυτοδιαχείρισης, αλλά το κέντρο Τabacalera φιλοξενεί πολύ περισσότερες δράσεις μέσα στα πολλά δωμάτιά του, από περιοδικές εκθέσεις ξένων και Ισπανών καλλιτεχνών, κινηματογραφικές βραδιές μέχρι εργαστήρια ανάγνωσης βιβλίων, μαγειρικής και κηπουρικής. Παρόλα αυτά χρησιμοποιείται μόνο το ένα τρίτο του συνολικού κτιρίου (οι 2 πρώτες στάθμες του κτιρίου). Μπορούμε να θεωρήσουμε ότι το αυτό το αυτό-διαχειριζόμενο κοινωνικό κέντρο αποτελεί έναν ζωντανό οργανισμό , όπου όλα τα στοιχεία που τον συνθέτουν, είτε πρόκειται για τους ανθρώπους, είτε πρόκειται για το κτίριο, είναι άμεσα συνδεδεμένα και αλληλεξαρτόμενα για την επιβίωσή τους. Η επιβίωσή τους βασίζεται στον διαρκή, μόνιμο διάλογο μεταξύ της κοινότητας που δομεί το έργο και του κτιρίου που το φιλοξενεί.

Επομένως τα χαρακτηριστικά του κτιρίου παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο για την εξεύρεση των δυνατοτήτων. Η καταλληλόλητα του κτιρίου του παλιού καπνεργοστασίου διαμόρφωσε τον χαρακτήρα του ίδιου του κοινωνικού κέντρου. Η ποικιλία δωματίων και κλιμακοστασίων, η κυκλική απλή κίνηση και διάταξη του χώρου, η εύκολη προσαρμογή διάφορων χρήσεων, η ενότητα και η καλή επικοινωνία των χώρων, η συνύπαρξη κλειστών, υπαίθριων και ημι-υπαίθριων χώρων και η ιστορική αξία του κτιρίου ως πολιτιστική κληρονομιά επιτρέπουν την δημιουργία ενός κοινωνικού κέντρου με μεγάλη ποικιλομορφία και εύρος δραστηριοτήτων.

Εικόνα 59: Κεντρική αυλή με συντριβάνι Εικόνα 60 : οι χώροι που χρησιμοποιούνται σήμερα στους 2 πρώτους ορόφους

114

5.2.3 Στόχος Σύμφωνα με άρθρο που έχει αναρτηθεί στην σελίδα του κοινωνικού κέντρου Tabacalera, οι στόχοι του έργου είναι οι εξής: 92 •Να εδραιώσει το αυτό-διαχειριζόμενο μοντέλο παραγωγής και διανομής πολιτισμού, βασισμένο στη δημοκρατική συμμετοχή, συνυπευθυνότητα και την ελεύθερη δημιουργία πολιτισμού.

•Να ισχυροποιήσει την συμμετοχή πολιτών στην συντήρηση και κοινωνική χρήση της δημόσιας κληρονομιάς, με ειδική προσοχή στις τεχνικές επανακατοίκησης που διατηρούνε την συλλογική μνήμη , την ιστορία του κτιρίου και την κληρονομική αξία. Όσον αφορά μερικούς επιπλέον πιο συγκεκριμένους στόχους που αναλύονται, μπορούμε να αναφέρουμε: •Την ελεύθερη κυκλοφορία γνώσεων, ανταλλαγή ιδεών και την προώθηση χώρων αυτό-διαμόρφωσης και συμμετοχικής δημιουργίας

•Την πρόταση εναλλακτικών λύσεων έναντι τις τυποποιημένης και γενικευμένης εφαρμογής μιας παγκόσμιας μεθόδου όσον αφορά τις αστικές και πολιτιστικές παρεμβάσεις.

•Την προώθηση νέων μορφών σκέψης, δημιουργίας και οργάνωσης •Την κατασκευή χώρων συνύπαρξης και αξιολόγησης των ποικίλων καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων

•Την προώθηση του αυξανόμενου πλούτου άυλων πηγών της πολιτείας (δίκτυα, δημιουργικότητα, εκπαίδευση, γνώσεις και δεξιότητες) •Τη δημιουργία χώρων συνάθροισης και κοινωνικοποίηση του πολίτη 93 Dossier

σελ 27-31

115 000111 000113 000057

de prensa, La Tabacalera : Centro Social Autogestionado,Objetivos y Metodologia,

Εικόνα 61: Μία από τις δύο ακριανές κλειστές αυλές Εικόνα 62 : η κάθε αυλή του κτιρίου μετατρέπεται σε έναν χώρο έκφρασης

5.2.4 Δράσεις Το κέντρο Tabacalera αποτελεί έναν χώρο κοινωνικό και καλλιτεχνικό, όπου γεννιούνται καινούργιοι άξονες κοινωνικότητας και συμμετοχής , οι οποίοι αντανακλώνται στις ποικίλες δραστηριότητες που λαμβάνουν χώρα. Οι δραστηριότητες αυτές έχουν να κάνουν με σκηνικές και πλαστικές τέχνες, οπτικοακουστικά έργα, συζητήσεις, ημερίδες, μουσική, μαθήματα ,εργαστήρια, συνέδρια, νέες τεχνολογίες, υγεία κ.α. Πιο συγκεκριμένα όσον αφορά τις παραστάσεις το κέντρο διαθέτει μια μεγάλη ομάδα (Μolino rojo) η οποία οργανώνεται και συντονίζεται για πρόβες και διάφορα θεάματα, τα οποία λαμβάνουν χώρα σε χώρους του κτιρίου όπως η κεντρική αίθουσα πολυχώρος και το αναψυκτήριο. Σε σχέση με τις πλαστικές τέχνες , η σύγχρονη δημιουργία θεωρείται ως μία ενότητα, στην οποία συναντιούνται διάφορα είδη έκφρασης από τις πιο παραδοσιακές εκθέσεις μέχρι φεστιβάλ, παραστάσεις, εγκαταστάσεις , βίντεο κ.α. Αυτές οι εκθέσεις μπορούν να πραγματοποιηθούν σχεδόν σε κάθε δωμάτιο του κτιρίου. Σε σχέση με τις οπτικοακουστικές τέχνες υπάρχουν πολλοί χώροι διαφόρων μεγεθών για την προβολή βίντεο. Συγκεκριμένα στην αίθουσα προβολών Postnave, στη κεντρική αίθουσα (Nave Central), στον χώρο υπογείου (HomelessVideo) και στην καφετέρια. Στο πλαίσιο αυτό προβάλλονται πρεμιέρες ταινιών και μικρού μήκους καθώς και διάφορα σχετικά εργαστήρια. Ταυτόχρονα πραγματοποιούνται διαλέξεις, συζητήσεις και αναγνώσεις έτσι ώστε να διαμορφωθεί μια δημόσια σφαίρα όπου κάθε άτομο μπορεί να εκφράσει ελεύθερα την γνώμη του. Αυτό ίσως είναι το θεμέλιο στοιχείο που στηρίζει όλη τη δράση του κέντρου Tabacalera. Σε όλα αυτά σημαντικό ρόλο παίζει η βιβλιοθήκη του κτιρίου που προωθεί την ελεύθερη σκέψη μέσα από διάφορα προγράμματα. Εικόνα 63 & 64: Δράσεις που λαμβάνουν χώρα μέσα στο κτίειο

116

117 000113 000115 000058

Εικόνα 65

Επιπλέον διάφορες ομάδες προερχόμενες μέσα και έξω από το χώρο του κέντρου Tabacalera ,οργανώνουν ημερίδες και εκδηλώσεις οι οποίες φέρνουν σε επαφή διάφορους τομείς της κοινωνίας. Με αυτόν το τρόπο γεννιούνται νέοι τρόποι ανταλλαγής και κοινής ανάπτυξης. Οι εκδηλώσεις αυτές μετατρέπουν τα δωμάτια σε χώρους συζήτησης και διαλόγου. Επίσης ο τομέας της μουσικής σχετίζεται με όλα τα κοινωνικά συλλογικά φαινόμενα, για αυτό γίνεται μια προσπάθεια να αναπτυχθούν όλες οι πτυχές της , μέσα από μουσικές πρόβες ,εργαστήρια, συναυλίες ποικίλων ειδών, φεστιβάλ, ρεσιτάλ κ.α. Σημαντικό ρόλο στη λειτουργία των δράσεων έχουν τα μαθήματα και τα εργαστήρια που λαμβάνουν χώρα στο κτίριο. Σχετιζόμενα κυρίως με τέχνες, σκηνικά, μουσική, πολύ συχνά αποτελούν το μέσο επαφής διαφορετικών κλάδων και έτσι ανατροφοδοτούν άλλα έργα. Για παράδειγμα στο εργαστήρι ραπτικής ράβονται κουστούμια για τα θεατρικά έργα. Επίσης προσφέρονται μαθήματα για χορό, γλώσσες, πρώτες βοήθειες κ.α. ‘Όπως αναφέραμε, για την καλύτερη λειτουργία και οργάνωση των δράσεων έχουν δημιουργηθεί ομάδες, οι οποίες διαχειρίζονται από τους ίδια μέλη που συμμετέχουν στις συγκεκριμένες δραστηριότητες. Οι ομάδες αυτές συνεχώς διαλύονται και δημιουργούνται νέες.

Εικόνα 66: Δράσεις που λαμβάνουν χώρα στο κτίριο όπως, εκθέσεις, θέατρο, εργαστήρια κ.α

118

5.2.5 Copyleft Ένας κανόνας που χαρακτηρίζει τη λειτουργία του κτιρίου Tabacalera έχει να κάνει με την προστασία του έργου που παράγεται. Έτσι έχει δημιουργηθεί ο όρος Copyleft. Σύμφωνα με αυτόν όλα τα έργα που παράγονται οποιασδήποτε μορφής είναι ελεύθερα για μελέτη αντιγραφή και τροποποίηση από οποιονδήποτε. Δηλαδή οποιαδήποτε δράση, παραγωγή, δημιουργία που συνδέεται με τον πολιτισμό που δημιουργείται εν μέρη ή συνολικά στο αυτό-διαχειριζόμενο κοινωνικό κέντρο ‘La Tabacalera’ προστατεύεται μέσα από μια συγκεκριμένη άδεια η οποία επιτρέπει τέσσερις ελευθερίες: την αντιγραφή, τροποποίηση, χρήση και διάδοση σε συνδυασμό πάντα με την αναγνώριση του αρχικού του δημιουργού. Εξασφαλίζει έτσι την ελεύθερη πρόσβαση όλων στα έργα με ίσους όρους. Μέσω αυτής της άδειας, το φυσικό ή νομικό πρόσωπο που παρήγαγε το έργο, έχει το δικαίωμα να προσδιορίσει τις χρήσεις που μπορούν να γίνουν από αυτό.

Παράλληλα η άδεια αυτή απαγορεύει στον χρήστη του έργου το δικαίωμα να πραγματοποιεί οποιαδήποτε εμπορική χρήση. Για παράδειγμα απαγορεύεται η ελεύθερη διάδοση της μουσικής που παράγεται στο κέντρο Tabacalera, μέσα από ραδιόφωνα όπου διαφημίζονται καταστήματα.

Mε αυτόν τον τρόπο ο πολιτισμός που παράγεται στο αυτό-διαχειριζόμενο κέντρο, διακινείται ελεύθερα. Τα συλλογικά ή ατομικά έργα είναι απομακρυσμένα από το εμπορικό κομμάτι και διατίθενται ελεύθερα σύμφωνα με τις ανάγκες τις γειτονιάς. Προωθείται έτσι η αξία χρήσης αντί η αξία κατανάλωσης.

Επιπλέον μέσω αυτής της άδειας (CC-By-SA) μπορεί να προστατεύεται μια μεγάλη ποικιλία έργων όπως προγράμματα πληροφορικής, τέχνη, επιστήμη. Παρόλη την ύπαρξη αυτής της άδειας, οι δημιουργοί διατηρούν τα ‘’ηθικά δικαιώματα’’ από την άποψη ότι μπορούν να απαγορέψουν μία χρήση που είναι αντίθετη στις αρχές τους και ταυτόχρονα μπορούν να τροποποιήσουν την άδεια όταν το θελήσουν.94

Σε περίπτωση που δεν συμμορφωθεί αυτός που επιθυμεί να χρησιμοποιήσει μέρος ή όλο το έργο, με την αναγνώριση του δημιουργού ή με οποιοδήποτε άλλο κομμάτι της άδειας, τότε μπορεί να οδηγηθεί το θέμα σε δικαστήρια όπως θα γινότανε και με μία άδεια Copyright.

94 Cultura Libre, La Tabacalera Copyfight, Propuesta de proyecto para un centro social autogestionado liberador de cultura (texto aprobado en coordinación), ηλεκτρονική διεύθυνση, http://latabacalera.net/cultura-libre/

119 000115 000117 000059

Εικόνα 67: Λαχανόκηπος Εικόνα 68: Εγκαταστάσεις για skateboard

5.3 Ο νέος χώρος 5.3.1 Συνέχεια υποκειμένων και τόπων Συγκρίνοντας το καπνεργοστάσιο Τabacalera των προηγούμενων αιώνων, με το αυτό-διαχειριζόμενο κοινωνικό κέντρο LTBC (La Tabacalera) του σήμερα, μπορούμε να εξάγουμε πολλά ενδιαφέροντα συμπεράσματα σχετικά με τα υποκείμενα και τις κοινωνικές ομάδες που το χρησιμοποίησαν, αλλά και για τον γενικότερο χαρακτήρα της γειτονιάς μέσα στην οποία εντάσσεται και η οποία τελικά ήταν αυτή που έδωσε ώθηση και ενέπνευσε το εγχείρημα. Το ποσοστό των γυναικών που εργαζόταν στο εργοστάσιο ήταν πολύ υψηλό, κυρίως λόγω της ευκολίας τους να επεξεργάζονται χειρωνακτικά τα τσιγάρα και να ξεδιαλύνουν τα φύλλα του καπνού. Οι γυναίκες εργάτριες καπνού είχαν το όνομα Cigarreras, και αποτελούσαν μια εξαίρεση καθώς εκείνη την εποχή η θέση των γυναικών ήταν στην οικιστική σφαίρα. Η πλειοψηφία αυτών ζούσε γύρω από το εργοστάσιο μέσα σε μια γειτονιά που λειτουργούσε ως χώρος συνάντησης και κοινωνικοποίησης έξω από τον χώρο εργασίας. Οι Cigarreras ήταν καλά οργανωμένες, γνωστές για την μαχητική και επαναστατική τους δράση. Η αλληλεγγύη τους μαζί με την οικονομική και κοινωνική κατάσταση από την οποία υπέφεραν, προκάλεσε μια σειρά επαναστατικών πράξεων, οι οποίες είχαν ως αποτέλεσμα την δημιουργία σωματείων και ενώσεων με σκοπό την διεκδίκηση δικαιωμάτων και ελευθεριών για την εργατική κοινότητα. Γεννήθηκε λοιπόν ένα αίσθημα κοινότητας, που αντανακλάται σε δράσεις όχι μόνο από την πλευρά των εργατριών αλλά και από την ίδια την εταιρία η οποία το 1908 δημιούργησε έναν οργανισμό για το εργατικό προσωπικό που προσέφερε προνόμια για την απόκτηση ειδών πρώτης ανάγκης και ενίσχυε την ιδέα μίας ‘’μεγάλης οικογένειας’’ μέσα στο εργοστάσιο. 95 Margarita Rodríguez Ibáñez, Iniciativas Ciudadanas ,Estudios, La Cultura Localizada como respuesta social a la Red: El caso de la Fábrica de la Tabacalera en Madrid, σελ 169 95

120

Από τότε διάφορα κοινωνικά κινήματα και ομάδες ακτιβιστών γεννήθηκαν στην περιοχή, όπως το σωματείο γειτονιάς La Corrala το οποίο το 1977 σχετιζόταν με ζητήματα της γειτονιάς και διοργάνωνε φεστιβάλ και δράσεις στα οποία οι κάτοικοι ντυνόντουσαν με φορεσιές των παλιών καπνεργατριών και διεκδικούσαν τον δημόσιο χώρο. Ακόμα ένα κίνημα ήταν το okupa το οποίο πραγματοποιούσε καταλήψεις σε εγκαταλειμμένα κτίρια ,την δεκαετία του 1980 και τα μετέτρεπε σε αυτό-διαχειριζόμενα κοινωνικά κέντρα. Φτάνουμε έτσι στη δεκαετία του 2000, όπου εμφανίζονται ομάδες στη γειτονιά Lavapies οι οποίες άρχισαν να διαδηλώνουν για να διεκδικήσουν ένα σημαντικό χώρο για αυτούς-το παλιό εργοστάσιο καπνού Tabacalera. Παρατηρούμε λοιπόν κάποια ομοιότητα ανάμεσα στις μαχητικές εργάτριες του τότε με τους αυτό-οργανωμένους πολίτες που διαχειρίζονται σήμερα το εργοστάσιο. Οι ομάδες των πολιτών έχουν καταφέρει να φέρουν σε επαφή διαφορετικές κοινότητες της Μαδρίτης, επιτρέποντάς τες να μοιραστούν τις πολιτιστικές τους εμπειρίες και να συνεργαστούν μαθαίνοντας και εκφράζοντας τον εαυτό τους. Αυτές λοιπόν οι ομάδες, όπως και οι εργάτριες Cigarreras, διεκδικούν το δικαίωμα τους στην πόλη μέσα από δράσεις στο παλιό κτίριο του εργοστασίου, διατηρώντας το επαναστατικό, πρωτοποριακό κλίμα που υπήρχε παλαιότερα. Στην ουσία η αλληλεγγύη των εργατριών και η αλληλοϋποστήριξή τους ενέπνευσε το συγκεκριμένο πείραμα. Με άλλα λόγια, το μαχητικό πνεύμα των εργατριών και το συνδικαλιστικό παρελθόν του χώρου αντανακλάται στις προσπάθειες αυτών των πολιτών σήμερα, γεγονός που ισχυροποιεί και εδραιώνει το αίσθημα μίας συνέχειας στη συλλογική μνήμη των κατοίκων της γειτονιάς.

Εικόνα 69: Παλιές φωτογραφίες των εργατριών καπνού. ‘Cigarreras’

121 000117 000119 000060

Όμως οι ρίζες και οι ιστορικές συνδέσεις με τις σύγχρονες ενέργειες μπορούνε να εντοπιστούνε στο επίπεδο της γειτονιάς γενικότερα. Ένας τόπος συνεχόμενης πάλης και αντίστασης, η γειτονιά του Lavapies, ανέκαθεν αποτελούσε μια ‘’ετεροτοπία’’ στην πόλη της Μαδρίτης, φιλοξενώντας πάντα κοινωνικές ομάδες που ήταν στο περιθώριο. Αποτελούσε την εξαίρεση στον κανόνα, ‘’το μαύρο πρόβατο του κοπαδιού’’. Μια γειτονιά που βίωσε τον κοινωνικό αποκλεισμό, την ετερογένεια και την αντίσταση. Η ιστορία της γειτονιάς παρόλο που πέρασε από διάφορες φάσεις διατήρησε τον ίδιο χαρακτήρα μέσα στα χρόνια. Βρισκόμενο από την αρχή της ιστορίας έξω από τα τείχη της Μαδρίτης αποτέλεσε το σπίτι των νεοφερμένων στην πόλη, χαρακτηριστικό που διατηρεί μέχρι και σήμερα. Από την κοινωνική ομάδα των εβραίων, την εργατική τάξη και τις εξεγέρσεις για διεκδίκηση δικαιωμάτων, την ενσωμάτωση τεράστιων αριθμών μεταναστών τόσο από τις περιφερειακές περιοχές όσο και από το εξωτερικό, μέχρι τα κοινωνικά κινήματα της δικτατορίας του Φράνκο, της οικονομικής κρίσης, της διεκδίκησης του δημόσιου χώρου της πόλης, της μάχης ενάντια στον εξευγενισμό μέσα από καταλήψεις και διαμαρτυρίες, αποτελούσε ανέκαθεν έναν τόπο συνεχόμενων συγκρούσεων, ζυμώσεων και παραγωγής κοινωνικών αγαθών για όλους τους πολίτες.

Εικόνα 70 : Φωτογραφία από συνέλευση μέσα στο κτίριο Tabacalera

Εικόνα 71 : Αφήσα για την κινητοποίηση αξιοποίησης του εργοστασίου Εικόνα 72: Γκράφιτι ενάντια στον εξευγενισμό της γειτονιάς

122

5.3.2 Χώρος και ορισμός Ταυτόχρονα αυτός ο χώρος μπορεί να θεωρηθεί ως μια σκεπασμένη πλατεία, όπου όλες οι δυνατές κινήσεις είναι ελεύθερες για όλους και μέσα στην οποία εξελίσσονται δράσεις που λειτουργούν μη κερδοσκοπικά. Είναι όμως επίσης και ένας ενδιάμεσος χώρος αφού οι χώροι συνεχώς αλλάζουν χρήση. καθώς δημιουργούνται στη θέση τους καινούργιοι. Παράλληλα είναι ένας χώρος ανταλλαγής γνώσεων και καλλιτεχνικών έργων, όπου επωφελείται και ο δημιουργός και ο χρήστης.

Το αυτό-διαχειριζόμενο κοινωνικό κέντρο Tabacalera διέπεται από μια ασάφεια όσον αφορά τον χαρακτηρισμό του με βάση την λειτουργία του, αφού δεν πρόκειται ούτε για μία κατάληψη, ούτε ένα κοινωνικό κέντρο, ούτε κάποιο μουσείο ή κέντρο τέχνης, ούτε ακόμα για ένα εργαστήριο δημιουργικής απασχόλησης. Σίγουρα απέχει από τον τρόπο λειτουργίας ενός εργοστασίου ή ενός δημόσιου χώρου. Το γεγονός αυτό κάνει εμφανή την ικανότητα του ανθρώπου να δημιουργεί καινούργιες, πρωτότυπες καταστάσεις από το μηδέν, μέσω των δράσεων του. Τελικά είναι δυνατή ή αδύνατη η απόδοση ενός ορισμού στο κέντρο Tabacalera; Πρόκειται για μια τελείως καινούργια κατάσταση ή είναι όλα αυτά που αναφέραμε πιο πάνω συνδυασμένα με κάποιον εναλλακτικό τρόπο;

«…Ένας χώρος διάχυτος στο εσωτερικό ενός κτιρίου του οποίου η δομή είναι αυστηρή ... Ένας χώρος ανοιχτός που δεν έχει ιεραρχία μέσα σε μια αρχιτεκτονική κλειστή και ιεραρχημένη…Ένας χώρος από το σπίτι στο δρόμο, από το δρόμο στον άλλο δρόμο από τον άλλο δρόμο στην αυλή, από την αυλή στην καφετέρια…Ένας χώρος χωρίς όρια. ..Ένας χώρος που αυθόρμητα επεκτείνεται και συγκρούεται με μια άκαμπτη και συμπαγή δομή…»97

Αρχικά θα μπορούσαμε να ορίσουμε τον χώρο ως ένα δοχείο που περιέχει πολλαπλές λειτουργίες: είναι ταυτόχρονα ένας ζωντανός ανθρώπινος χώρος και ένα ιστορικό μνημείο. Είναι ένας τόπος μνήμης που μετατρέπεται σε έναν ενεργοποιημένο τόπο του παρόντος. Σύμφωνα με τον Marc Auge: ένας τόπος, σε αντίθεση με έναν μη-τόπο, είναι ένα περιβάλλον με νόημα και ουσία που διαθέτει έναν συμβολικό χαρακτήρα. Για αυτό το λόγο η Tabacalera σήμερα μπορεί να χαρακτηριστεί και ως τόπος καθότι έχει ταυτότητα και ιστορική σημασία.96 Παρόλο που το τοπίο της πόλης έχει αλλάξει, το παλιό εργοστάσιο διατηρεί ακόμα αυτό που ανέκαθεν αντιπροσώπευε, δηλαδή μία ‘’μηχανή’’ παραγωγής πολιτισμού. Διατηρεί έτσι το νόημα του εργοστασίου. Από έναν χώρο κενό και άδειο μετατράπηκε σε έναν χώρο ενεργό.

Το κοινωνικό αυτό-διαχειριζόμενο κέντρο Tabacalera όμως, είναι κάτι περισσότερο από ένα καλλιτεχνικό και πολιτιστικό κέντρο και αυτό γιατί ψάχνει τρόπους να επεκτείνει τις διαθέσιμες μεθόδους δράσης και τους τρόπους παρέμβασης. Πρόκειται για χώρους χωρίς όρια ,δεδομένου ότι αρθρώνονται και δικτυώνονται με άλλους χώρους διαφορετικών γεωγραφικών θέσεων, μέσω της σύστασης ενός δικτύου συνεργασίας παρόμοιων εγχειρημάτων σε Ευρώπη και Ισπανία. Εκτός από την δυνατότητα να τον χαρακτηρίζουμε χώρο απεριόριστο, είναι και χώρος αυτό-καθοριζόμενος. Παράγει τους δικούς του τρόπους λειτουργίας εξαιτίας των ανοιχτών διαδικασιών του.

Augé, Marc. Los no lugares. Espacios del anonimato. Editorial Gedisa S.A., Barcelona, ed.

2000 96

Architecture expandida, Tabacalera, Dotacion Publica autogestionada, Aproximación poética: TABACALERA. Especies de espacios, Universidad Alfonso X el Sabo, Villanueva de la Canada, 2011 97

123 000119 000121 000061

5.3.3 Αποτέλεσμα Επίσης αποτελεί και έναν εναλλακτικό δημόσιο χώρο ο οποίος ‘’γεμίζει’’ το αστικό κενό που υπήρχε. O δημόσιος χώρος της πυκνοδομημένης γειτονιάς Lavapies μπορεί να επεκταθεί μέσα από την ενεργοποίηση αστικών κενών όπως στο παράδειγμά μας. Θεωρώντας βέβαια ότι ο δημόσιος χώρος είναι αυτός που χρησιμοποιείται από την κοινότητα, χωρίς να λαμβάνουμε υπόψη μας το ιδιοκτησιακό καθεστώς, τότε η διεκδίκηση ενός αστικού κενού όπως το εγκαταλελειμμένο εργοστάσιο καπνού μπορεί να θεωρηθεί επέκταση του δημοσίου αστικού χώρου.98 Με αυτόν τον τρόπο δημιουργείται δημόσιος χώρος που ικανοποιεί τις ανάγκες και τις επιθυμίες της γειτονιάς. Παρατηρούμε επομένως ότι στη διαδικασία απόδοσης ενός ορισμού θα πρέπει να ληφθούν υπόψη όλα τα παραπάνω στοιχεία καθότι έχουν μια άμεση σχέση με το περιεχόμενο του κέντρου Tabacalera. Δράσεις όπως αυτή στο παλιό εργοστάσιο καπνού Tabacalera είναι πολύ σημαντικές για την πόλη, καθώς βοηθούν στην αναζήτηση νέων νοηματοδοτήσεων του χώρου αλλά και στον επαναπροσδιορισμό παλαιών όπως δημόσιο, ιδιωτικό, ελεγχόμενο ,αυτο-διαχειριζόμενο κ.α.

Το αποτέλεσμα αυτού του πειράματος ήταν να δημιουργηθεί ένας χώρος που θα λειτουργούσε ως καταλυτικός παράγοντας πολλών πρωτοβουλιών που έχουν στόχο την καταπολέμηση της περιθωριοποίησης και των διακρίσεων. Με αυτόν το τρόπο η σύνθετη και πολυπολιτισμική ταυτότητα της γειτονιάς ,αλλά και της πόλης, θα μπορεί να αναπτύξει ποικίλες δυνατότητες.

Σημαντικό στοιχείο είναι ότι, από τις δραστηριότητες που λαμβάνουν χώρα στο παλιό εργοστάσιο, δεν εξαιρείται η υπόλοιπη πόλη. Παρόλο που σχετίζονται σε πρώτο πλάνο με τις ανάγκες της γειτονιάς, εξυπηρετούν ταυτόχρονα δράσεις που απευθύνονται και σε άλλες γειτονιές που δεν διαθέτουν κάποιον ανάλογο χώρο. Η σημασία αυτών των δράσεων διαφαίνεται στο γεγονός ότι τα αποτελέσματα που παράγουν δεν θα μπορούσαν να υπάρξουν σε διαφορετική περίπτωση. Για παράδειγμα η υλοποίηση έργων που συνδυάζουν διαφορετικά είδη τέχνης και διαφορετικούς πολιτισμούς (ποίηση με βραζιλιάνικη σύγχρονη μουσική) ή υπηρεσίες χαμηλού κόστους (μαγειρεία, καφέ) ή και η συνύπαρξη της δημιουργίας με την αυτόδιαχείριση. Το πείραμα επίσης, δίνει τη δυνατότητα στα μέλη του να εντοπίζουν τα λάθη τους και να οδηγούνται σε βελτιώσεις. Πρόκειται δηλαδή για ένα είδος διαφορετικού ‘’οικοσυστήματος’’ το οποίο χαρακτηρίζεται ως πολυσύνθετο και πλούσιο, υποστηρίζοντας την διαφορετικότητα των ανθρώπων και επιτρέποντας την συμβίωση ενός ετερογενούς πληθυσμού.

98 Architecture

expandida, Tabacalera, Dotacion Publica autogestionada, Aproximación urbana: Ocupación y apropiación del espacio, Universidad Alfonso X el Sabo, Villanueva de la Canada, 2011

124

Επιπλέον η οικειοποίηση του χώρου από τους χρήστες δικαιολογείται και από το γεγονός ότι λειτουργεί σαν ‘’δεύτερο σπίτι’’ τους. Είναι η επέκταση της κατοικίας των ανθρώπων στον δημόσιο χώρο. Ο καθένας λοιπόν αλληλοεπιδρά με τον χώρο , του δίνει χρήση και μορφή, ικανοποιεί τις ανάγκες του, αναπτύσσεται και εξελίσσεται μέσα από τη συμβίωση με άλλα άτομα όπως ακριβώς και στον τόπο κατοικίας του. Εκτός των άλλων η Tabacalera εκτός από την παραγωγή πολιτισμού, προωθεί την κοινωνική δράση, την κριτική σκέψη, την διάδοση ιδεών και εργασιών που στόχο έχουν την εγκαθίδρυση ενός πιο δημοκρατικού δημόσιου χώρου. Το πιο σημαντικό όμως είναι ότι προτείνει ένα διαφορετικό μοντέλο διαχείρισης του πολιτισμού από αυτό που έχουμε συνηθίσει.99

Από όλα τα πολλαπλά οφέλη που είχε η παρέμβαση των κατοίκων στο παλιό εργοστάσιο καπνού στη γειτονιά Lavapies, που έχουν να κάνουν με την αναζωογόνηση, διεκδίκηση του αστικού χώρου και της γειτονιάς και ενίσχυση της έννοιας της κοινότητας, ίσως αυτό που θα έπρεπε να τονίσουμε περισσότερο είναι η αντίσταση σε μία στάση εξευγενισμού και κοινωνικών μεταβολών που ενδεχομένως προέκυπταν στην περιοχή τους. O ετερογενής πληθυσμός σε σχέση με την εθνική και πολυπολιτισμική του σύσταση, επέφερε μια βαθιά κοινωνική αλλαγή, η οποία θα σταματούσε αυτό που θα μπορούσε να ήταν μια γρήγορη διαδικασία εξευγενισμού.100 Οι ομάδες ακτιβιστών, το δίκτυο των κατοίκων και τα κοινωνικά κινήματα της γειτονιάς συνέβαλαν στη διατήρηση του κοινωνικο-οικονομικού χαρακτήρα του τόπου μέσα από διεκδικήσεις και δράσεις. Επομένως το κέντρο Tabacalera έχει έναν βοηθητικό ρόλο στο στόχο της γειτονιάς Lavapies να διατηρήσει τον ζωντανό πολυπολιτισμικό χαρακτήρα ,μέσα σε μια εποχή εξευγενισμού και αλλοίωσης της συλλογικής μνήμης.

99 Ευγενία

Χαλκιαδάκη, CSA La Tabacalera, Ένας κοινωνικός χώρος στο μεταίχμιο, (Μεταπτυχιακή Εργασία), ΕΜΠ 2011 Lavapies Ingentrificable, Gentrificacion y lucha social en Lavapies, ηλεκτρονική διεύθυνση, https://lavapiesingentrificable.wordpress.com/ 100

125 000121 000123 000062

126

127 000123 000125 000063

[ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6]

EL CAMPO DE CEBADA Ανάλυση της συμμετοχικής δράσης σε ανενεργό οικόπεδο στη Μαδρίτη

128

Όπως αναφέρθηκε στο προηγούμενο κεφάλαιο η πόλη της Μαδρίτης συγκροτείται από έναν αστικό ιστό ο οποίος παρουσιάζει μεγάλη ποικιλία όσον αφορά τα μορφολογικά χαρακτηριστικά του. Πλατείες και χώροι πρασίνου εναλλάσσονται με δαιδαλώδεις στενούς δρόμους ή άλλους σχεδιασμένους με βάση το ιπποδάμειο σύστημα. Τα τελευταία χρόνια η εμφάνιση των αστικών κενών έχει κάνει και εδώ την εμφάνιση της δημιουργώντας ασυνέχειες μεταξύ του ιστού και αφήνοντας χώρους ανενεργούς και εγκαταλελειμμένους που άλλοτε έδιναν ζωή στην περιοχή.

Εικόνα 73 :’Ματιά’ της πλατείας μέσα από την περίφραξη

129 000125 000127 000064

6.1 Το πλαίσιο 6.1.1 Η γειτονιά- La Latina Στο συγκεκριμένο κεφάλαιο αντικείμενο μελέτης αποτελεί μία διαφορετική γειτονιά της πόλης αυτή της La Latina. Πρόκειται για μία περιοχή ιστορικής σημασίας που βρίσκεται στο κέντρο της Μαδρίτης. Πιο συγκεκριμένα καταλαμβάνει ένα από τα αρχαιότερα τμήματα της πόλης, αυτό της ισλαμικής ακρόπολης μέσα από τα τείχη της πόλης, και διατηρεί μία ιδιότυπη αστική διάταξη μεσαιωνικού τύπου αποτελούμενη από στενά δρομάκια και μεγάλες πλατείες. Δίνει έτσι στον επισκέπτη την αίσθηση ότι βρίσκεται σε ένα παραδοσιακό χωριό παρά στην καρδιά μίας μεγαλούπολης. Οι δρόμοι της έχουν αποτελέσει μέρος όλων σχεδόν των ιστορικών γεγονότων που έχουν στιγματίσει και επηρεάσει την εξέλιξη της πόλης. Εξαιτίας αυτής ακριβώς της σπουδαίας ιστορίας που την συνοδεύει η μορφολογία του αστικού ιστού έχει υποστεί αρκετές μεταβολές. Αν και είναι αξιοσημείωτη η επιβίωση κάποιων από τα αρχαιότερα κτίρια, η πλειοψηφία των οικοδομημάτων που συναντώνται στην περιοχή είναι κατασκευασμένα τον δέκατο ένατο αιώνα σε αρχαία οικόπεδα κατεδαφισμένων ή κατεστραμμένων κτιρίων, διατηρώντας ωστόσο τη διάταξη με τους στενούς κατακερματισμένους δρόμους και τις μεγάλες ανοιχτές πλατείες Ανάμεσα στις αστικές αυτές διαμορφώσεις ξεχωρίζει χαρακτηριστικά μία από τις σημαντικότερες πλατείες της περιοχής, η πλατεία Cebada (plaza de la Cebada). Ο χώρος αυτός έχει εξέχουσα σημασία για την εξέλιξη και την ανάπτυξη της περιοχής και συνεχίζει ακόμη και στη σημερινή εποχή να αποτελεί τοπόσημο για ολόκληρη την πόλη. Η εξέλιξη και ο τρόπος με τον οποίο αυτή επηρεάζει τη ζωή των σύγχρονων κατοίκων θα μας απασχολήσουν στο κεφάλαιο αυτό.

130

Εικόνα 74: Αεροφωτογραφία με τις πλατείες της γειτονιάς

131 000127 000129 000065

6.1.2 Η θέση της πλατείας Η πλατεία Cebada βρίσκεται στο πιο κεντρικό σημείο της La Latina, καθιστώντας έτσι την πρόσβαση των επισκεπτών πολύ εύκολη αφού βρίσκεται δίπλα στη στάση του μετρό και διαθέτει τριγύρω πολλές στάσεις ηλεκτρικών ποδηλάτων, μέσο το οποίο προτιμά πολύ μεγάλο μέρος του πληθυσμού για τις μετακινήσεις του. Οι γειτονικοί δρόμοι είναι γεμάτοι καφέ και εστιατόρια γεγονός που χαρίζει στη γειτονιά μία διαρκή κινητικότητα και την γεμίζει ζωή. Πολύ σημαντικό χαρακτηριστικό στοιχείο της περιοχής είναι το Rastro, το μεγάλο υπαίθριο παζάρι που διοργανώνεται κάθε Κυριακή και καταλαμβάνει μερικούς από τους πιο μεγάλους δρόμους της περιοχής. Πρόκειται στην ουσία για μία εφήμερη παρέμβαση η οποία πλέον έχει αποκτήσει υπερτοπικό χαρακτήρα και αποτελεί σήμερα σημείο αναφοράς και συνάντησης για ολόκληρη την πόλη. Γίνεται λοιπόν εμφανές ότι πρόκειται για μία από τις πιο ζωντανές περιοχές της Μαδρίτης με ανθρώπους να αναπτύσσουν σχέσεις, να αλληλεπιδρούν και να έρχονται σε επαφή σε καθημερινή βάση. Εικόνα 75: Αεροφωτογραφία της περιοχής στην οποία επισημαίνονται τα τοπόσημα της γειτονιάς

132

6.1.3 Η ιστορία εξέλιξης του χώρου Η πλατεία Cebada (plaza de la Cebada) εξαιτίας της τοποθεσίας της, στην καρδιά του κέντρου της Μαδρίτης και εξαιτίας της παράδοσης της, αποτελεί έναν χώρο θεμελιώδη για την κατανόηση του τρόπου με τον οποίο ήταν δομημένη και λειτουργούσε η πόλη τόσο από την αρχή της δημιουργίας της εδώ και αιώνες όσο και στη σύγχρονη εποχή. Στην πραγματικότητα από την αρχή της ανάπτυξης της Μαδρίτης η περιοχή αυτή αποτελούσε σημείο συνάντησης και κοινωνικοποίησης. Στη συνέχεια ο χώρος αυτός ξεκίνησε να φιλοξενεί εμπορικές δραστηριότητες ενισχύοντας ακόμη περισσότερο τις ήδη υπάρχουσες κοινωνικές συναναστροφές. Στην πραγματικότητα ξεκίνησε να παίρνει τη μορφή μίας υπαίθριας αγοράς απευθυνόμενη τόσο στους κατοίκους της περιοχής εξυπηρετώντας τις ανάγκες τους σε επίπεδο γειτονιάς, όσο και στους κατοίκους ολόκληρης της πόλης αποκτώντας εμπορικό χαρακτήρα υπερτοπικής σημασίας. Συνεπώς η ανταλλαγή προϊόντων συνοδευόμενη από όλη αυτή την ανθρώπινη δραστηριότητα μετατρεπόταν πολλές φορές στην πραγματικότητα σε ένα θέαμα, μία ευκαιρία για αλληλεπίδραση μεταξύ των κατοίκων.

Εικόνα 76 άποψη της πλατείας Cebada πριν την κατεδάφιση του αθλητικού κέντρου

Το 1875 κατασκευάζεται στην πλατεία, ένα μοντέρνο για την εποχή οικοδόμημα με βασικά υλικά το μέταλλο και το γυαλί, με σκοπό να στεγάσει όλη αυτή την ανθρώπινη δραστηριότητα. Ο χώρος αποκτά σταδιακά όλο και μεγαλύτερη σημασία με την πλέον κλειστή αγορά να αποτελεί το κέντρο της το κέντρο των εμπορικών δραστηριοτήτων που αφορούσαν τα τρόφιμα, του διαλόγου, των κοινωνικών σχέσεων της γειτονιάς με στόχο την ανταλλαγή τόσο των αγαθών όσο και απόψεων. Εικόνα 77: άποψη της αρχικής κατασκευής

133 000129 000131 000066

To 1956 και ενώ η πόλη συνεχίζει να αναπτύσσεται και να επεκτείνεται αποφασίζεται η κατεδάφιση της μεταλλικής αυτής κατασκευής, με σκοπό να ανεγερθεί στη θέση της ένα οικοδόμημα από σκυρόδεμα το οποίο είναι αυτό που συνεχίζει να δεσπόζει μέχρι και σήμερα στην περιοχή γνωστό πλέον ως ‘αγορά του κριθαριού’ (mercado de la Cebada). Ταυτόχρονα η πρόθεση γύρω από την κατασκευή αυτή ήταν η υποβάθμιση της σημασίας του από κεντρική αγορά της πόλης, σε αγορά που θα εξυπηρετούσε τη συγκεκριμένη γειτονιά. Το 1968 στην μικρή αυτή πλατεία δίπλα στην κλειστή αγορά, κατασκευάζεται ένα αθλητικό κέντρο (Polideportivo de La Latina) το οποίο περιλαμβάνει: έναν χώρο πισίνας (μικρό κολυμβητήριο), δύο χώρους γυμναστηρίου καθώς και ξεχωριστές αίθουσες ενδυνάμωσης και εξάσκησης με βάρη. Στον ίδιο χώρο τους αθλητικού κέντρου φιλοξενούνταν και χώροι δύο ανθοπωλείων. Πρόκειται στην πραγματικότητα για ένα έργο εξέχουσας σημασίας, καθώς αποτελούσε το μοναδικό αντίστοιχης λειτουργίας σε ολόκληρο το κέντρο της πόλης και εξυπηρετούσε σε αριθμό περίπου 150.000 περιοίκους. 101

Εικόνα 78: Το αθλητικό κέντρο

Τον Μάρτιο του 2006 το δημαρχείο της Μαδρίτης παρουσιάζει ένα καινούργιο σχέδιο για την αποκατάσταση του αστικού αυτού κέντρου. Η πρωτοβουλία αυτή είχε την πρόθεση να ικανοποιήσει ποικίλους στόχους: την αποκατάσταση των ελλείψεων που αφορούσαν τον εξοπλισμό, την ανάκτηση δημόσιων χώρων και τη δημιουργία νέων πιο φιλικούς στους περιπατητές καθώς και την ανακαίνιση και τη βελτίωση των εγκαταστάσεων τόσο της κλειστής αγοράς όσο και του αθλητικού κέντρου. Η αστική αυτή παρέμβαση αποτελούσε μία προσπάθεια βελτίωσης των ακατάλληλων πλέον υποδομών και εγκαταστάσεων της περιοχής αυτής. Εικόνα 79: Η κλειστή αγορά 101

Dossier de el Campo de la Cebada,2012

134

Έναν χρόνο αργότερα ανακοινώνεται η ανεπάρκεια των δημοτικών φορέων να καλύψουν τις οικονομικές απαιτήσεις του έργου και έτσι τον Αύγουστο του 2009 η κατασκευαστική εταιρία COARSA ξεκινά την κατεδάφιση του αθλητικού κέντρου. Ο χώρος παρέμεινε έπειτα για αρκετό καιρό αδρανοποιημένος αφού δεν συντελέστηκαν ποτέ μέχρι σήμερα δημοτικές προσπάθειες ανέγερσης κάποιων υποδομών. Τον Σεπτέμβριο του 2010 στα πλαίσια του φεστιβάλ λευκής νύχτας ‘Noche en blanco’ (μία πρωτοβουλία πολιτιστικού χαρακτήρα που δημιουργήθηκε στο Παρίσι το 2002 και από τότε αποτελεί θεσμό σε διάφορες πόλεις του κόσμου), συντελείται για πρώτη φορά μία προσπάθεια αξιοποίησης του χώρου. Μία κολεκτίβα αρχιτεκτόνων γνωστή ως EXYZT αναλαμβάνει με την συμβολή εθελοντών της περιοχής την ανέγερση μίας προσωρινής ξύλινης κατασκευής στην πλατεία της Cebada. Η αστική αυτή παρέμβαση ονομάστηκε αργότερα ‘Isla Ciudad’ (Πόλη Νησί). 102 Η εγκατάσταση αποτελούνταν από μία πισίνα μικρού βάθους περιτριγυρισμένη από καθιστικά δημιουργώντας ένα περιβάλλον με έντονη καλοκαιρινή διάθεση στο κέντρο της πόλης. Έτσι ο μέχρι πρότινος αδρανοποιημένος χώρος γίνεται ξανά κέντρο κοινωνικοποίησης και αλληλεπίδρασης. Η λειτουργία του χώρου αυτού θα διαρκέσει έως το τέλος του ίδιου μήνα δίνοντας την ευκαιρία στους κατοίκους της περιοχής και όχι μόνο να απολαύσουν το πρόγραμμα πολιτιστικών δραστηριοτήτων που προσφέρεται. Υπαίθριες προβολές ταινιών, εργαστήρια μαγειρικής, χορού, θεάτρου, μουσικής και γενικότερα οποιασδήποτε δραστηριότητας ενδιαφέρει τους συμμετέχοντες διοργανώνονται συνεχώς με τη δυνατότητα να εναλλάσσονται τακτικά ανάλογα με τα ενδιαφέρονται και τη συμμετοχή.

102

135 000131 000133 000067

Campo de Cebada, Plataforma urbana,2013

Τα πολιτιστικά δρώμενα ,όπως το Noche en Blanco, είναι αυτά που μπορούν, αξιοποιώντας τα υλικά στοιχεία της πόλης , να επανασημασιοδοτήσουν τους ανώνυμους τόπους και να δημιουργήσουν μνημεία της εμπειρίας της πόλης. Αυτό συμβαίνει γιατί οι καθημερινοί χώροι που είναι γεμάτοι δράσεις , ενεργοποιούν την μνήμη της πόλης. Η συμβολή τέτοιων πολιτιστικών δρώμενων όπως η Isla Ciudad στην πλατεία Cebada, είναι πολύ σημαντική για την αναβίωση των χώρων που έχουν αφεθεί στη λήθη. Είναι ταυτόχρονα ένα μέσο να έρθουν οι πολίτες σε επαφή με την υλική υπόσταση της πόλης και να πάψει να είναι απλό σκηνικό της καθημερινότητας τους, αφού βιώνουν κάτι διαφορετικό. Η άμεση ανταπόκριση των κατοίκων της περιοχής και ο ενθουσιασμός τους για συμμετοχή στην πρωτοβουλία αυτή αποτελούσε την ένδειξη πως η τοπική κοινωνία είχε πραγματική ανάγκη για την αξιοποίηση του χώρου και ήταν έτοιμη να συνεισφέρει σημαντικά για την ανάκτηση του, όπως και αργότερα έγινε.

Εικόνα 81:Isla Ciudad

Εικόνα 80:Isla Ciudad

6.2 Project EL CAMPO DE CEBADA Στα πλαίσια αυτής της ερημοποίησης και μετά από αρκετό χρονικό διάστημα αχρησίας της πλατείας αρχίζει σιγά σιγά να γεννιέται η ιδέα του ‘CAMPO DE LA CEBADA’. Πρόκειται ουσιαστικά για μία πρωτοβουλία των κατοίκων της γειτονιάς που στόχο θα έχει την προσωρινή τουλάχιστον ενεργοποίηση του αστικού αυτού χώρου, το οποίο καταλαμβάνει τμήμα της πλατείας Cebada δίπλα στην κλειστή αγορά. Το έργο αυτό αναλαμβάνει να φέρει εις πέρας ένα μικρό σύνολο γειτόνων σε μία απόφαση συσπείρωσης τους με στόχο την διεκδίκηση και την ανάκτηση του χώρου έτσι ώστε να καλύπτει και πάλι τις ανάγκες τους. Σχηματίζουν λοιπόν μία μικρή οργάνωση η οποία παίρνει το όνομα της από το ίδιο το έργο ‘CAMPO DE LA CEBADA’. Η επίσημη πλέον αυτή οργάνωση σε συνεργασία με διάφορους αρχιτεκτονικούς συλλόγους απαιτούν από τις δημοτικές αρχές και τελικά πετυχαίνουν την παραχώρηση του χώρου από το τμήμα Οικονομίας και Δημόσιας Διοίκησης τους δημαρχείου της Μαδρίτης, ο οποίος και διατίθεται για προσωρινή διαχείριση στην Περιφερειακή Ομοσπονδία Συσπειρωμένων Γειτόνων της Μαδρίτης (FRAVM) σε συνεργασία πάντα με τους εθελοντές πολίτες της περιοχής. Για την επίτευξη βιωσιμότητα του εγχειρήματος αυτού εκχωρείται μία μικρή επιδότηση από πλευράς της δημόσιας διοίκησης της τάξεως των 40.000 ευρώ. Εναλλακτικές πηγές εσόδων προέρχονται από μικρές χορηγίες κοινωνικών ή καλλιτεχνικών κινημάτων, από οργανωμένες συγκεντρώσεις χρημάτων από όλες τις εμπλεκόμενες ομάδες, η ακόμη και από την πώληση τροφίμων και ποτών κατά την διεξαγωγή πολιτιστικών δρώμενων. 103 103

El otro negocio de el campo de la Cebada,La razon,2017

Εικόνα 82: container στην πλατεία

136

5.2.1 Στόχος Η οργάνωση αυτή ξεκινά τη δράση της ως προσωρινή εναλλακτική λύση, μόνο για το χρονικό διάστημα που απαιτείται μέχρι την εκκίνηση διαδικασιών για την ανέγερση των εγκαταστάσεων που θα φιλοξενούν τη νέα χρήση του. Οι κάτοικοι έχοντας επίγνωση του περιορισμένου θεωρητικά χρόνου αποφασίζουν να συνεχίσουν τη δράση τους, απολαμβάνοντας τις ευκαιρίες που ο χώρος αυτός θα τους προσφέρει, σε μία προσπάθεια να μην βρεθεί ξανά σε αχρησία και ερημοποιημένος, αφού θεωρείται πως κατέχει ιδιαίτερη σημασία τόσο ιστορική όσο και χωρική ανάμεσα στον αστικό ιστό της πόλης.

Το πρότζεκτ ‘CAMPO DE LA CEBADA’ δεν αποτελεί μόνο έναν αστικό χώρο, αλλά στην πραγματικότητα μία έκφραση συλλογικότητας στα πλαίσια της οποίας οι δράσεις των συμμετεχόντων καταλήγουν να είναι τόσο σημαντικές όσο και το ίδιο το έργο. Για τον λόγο αυτό ο σεβασμός του νομοθετικού πλαισίου που ρυθμίζει την εκτέλεση του έργου, η συνεργατική αλληλεπίδραση με τους αρμόδιους θεσμούς και η συνεχής προσαρμογή στις απαιτήσεις και της ανάγκες της γειτονιάς, αποτελούν τα βασικά χαρακτηριστικά για την διαδικασία εκτέλεσης του έργου. Πρόκειται λοιπόν για μία ανοιχτή συλλογική προσπάθεια , βασισμένη στον εθελοντισμό και την συνεργασία των συμμετεχόντων. Στόχος όλης αυτής της προσπάθειας είναι η δημιουργία ενός χώρου ανοιχτού, έξω από το πλαίσιο του καταναλωτισμού και της εμπορευματοποίησης, στη διάθεση των περίοικων που να επικεντρώνεται στην προώθηση της κοινωνικοποίησης και την ενίσχυση των κοινωνικών σχέσεων. Άτομα κάθε ηλικίας θα έχουν την δυνατότητα να απολαμβάνουν δραστηριότητες στον ελεύθερο χρόνο τους ενώ ταυτόχρονα συμβάλλουν στην ενεργοποίηση και την αναζωογόνηση ενός χώρου ιδιαίτερης σημασίας για ολόκληρη την πόλη. Απώτερος σκοπός του έργου είναι η ενίσχυση των διαδικασιών ενεργού άσκησης του δικαιώματος του πολίτη, μέσω της συνειδητής συμμετοχής των πολιτών στην διεκδίκηση δημόσιων χώρων γειτονιάς, που αποτελούν τόπους συνάντησης όπου προάγεται ο διάλογος γύρω από καταστάσεις και προβλήματα τοπικού χαρακτήρα αναζητώντας προτάσεις και λύσεις για την αντιμετώπισή τους (“imagina tu barrio”). 104

104

137 000133 000135 000068

La cosecha de una plaza, El pais,2017

Εικόνα 83: Δράσεις και κατασκευές

138

5.2.2 Διαχείριση Σε αντίστοιχους αυτοδιαχειριζόμενους χώρους η ύπαρξη καταστατικού ή άλλων πρωτοκόλλων που ρυθμίζουν την συμπεριφορά των συμμετεχόντων είναι ασυνήθιστο φαινόμενο, υπάρχει όμως συνήθως μία σειρά βασικών κανόνων συνύπαρξης για την αποφυγή συγκρούσεων μεταξύ των χώρων αυτών και της ευρύτερης περιοχής. Όσον αφορά την λειτουργία του Campo de Cebada ο πρώτος κανόνας είναι ότι η πρόσβαση στο χώρο είναι πάντοτε ελεύθερη για όλους και κανείς δεν μπορεί να απαιτήσει χρηματικό πόσο για την διεξαγωγή οποιασδήποτε δραστηριότητας. Ο δεύτερος είναι ότι τα επίπεδα θορύβου δεν πρέπει να υπερβαίνουν το ανεκτό από τους γείτονες καθώς η αποστολή του χώρου είναι να ικανοποιεί τις ανάγκες τους και όχι να τις διαταράσσει. Η λογική της οργάνωσης του δικτύου στον φυσικό χώρο είναι άμεσα συνδεδεμένη με τη δημιουργία ψηφιακών δικτύων και ιδιαίτερα στη σύγχρονη εποχή που η χρήση του διαδικτύου διευκολύνει σε μεγάλο βαθμό τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Η επικοινωνία, τόσο με τον έξω κόσμο όσο και μεταξύ των πιο ενεργών μελών της κοινότητας, διαρθρώνεται ψηφιακά με τρόπο αυτόνομο και οργανικό. Δεκάδες άτομα που απαρτίζουν την κινητήρια δύναμη συμμετέχουν σε μία λίστα με ηλεκτρονικές διευθύνσεις, στην οποία μπορεί να έχει πρόσβαση ο καθένας, όπου αναρτώνται τα καθημερινά ζητήματα που προκύπτουν και έχουν διευθετηθεί, ενημερώνονται για πιθανά προβλήματα ενώ ταυτόχρονα μοιράζονται τα πρακτικά των συναντήσεων με στόχο τη διατήρηση της διαφάνειας της διαδικασίας. Η διοίκηση του χώρου αυτού πραγματοποιείται επίσης μέσω μίας αντίστοιχης λίστας.

105

139 000135 000137 000069

El Campo de Cebada, public space,2012

Η δημιουργία της ιστοσελίδας παίζει ακόμη καθοριστικό ρόλο στην επικοινωνία της κοινότητας με τους εξωτερικούς παράγοντες. Εκεί υπάρχει αναρτημένο ένα ημερολόγιο ενημερωμένο εκ των προτέρων με τις προγραμματισμένες δραστηριότητες έτσι ώστε να πληροφορούνται οι ενδιαφερόμενοι από οποιοδήποτε μέρος και αν βρίσκονται. Προσφέρει επίσης την δυνατότητα αξιολόγησης των υποδομών, καθώς και την υποβολή προτάσεων που έχουν στόχο τη βελτίωση τους. Εξαιρετικά χρήσιμη αποδείχθηκε μάλιστα όταν οι διαχειριστές της αποφάσισαν να ξεκινήσουν μία εκστρατεία συλλογικής χρηματοδότησης με στόχο τη συγκέντρωση χρημάτων που απαιτούνταν για την κατασκευή ενός τρούλου μέσα στο χώρο της πλατείας προκειμένου να καταφέρουν να στεγάσουν πολιτιστικές δραστηριότητες για 200 συμμετέχοντες. Κατάφεραν μάλιστα να συγκεντρώσουν το ποσό των 6.000 ευρώ. Η κατασκευή αναμένεται να ανεγερθεί με τη βοήθεια όλων των χρηστών με ανακυκλώσιμα υλικά. 105 Επιπρόσθετα ο ψηφιακός χώρος δίνει τη δυνατότητα σε άτομα τα οποία για οποιουσδήποτε λόγους η φυσική τους παρουσία κρίνεται αδύνατη να συμμετέχουν στην διαμόρφωση προτάσεων, συμπεριλαμβάνοντας έτσι όσο το δυνατόν περισσότερους παράγοντες στα πλάνα των αποφάσεων και καθιστώντας τη διαδικασία βαθιά δημοκρατική.

Εικόνα 84: Δράσεις και κατασκευές

140

5.2.3 Δράσεις Στην προσπάθεια προσδιορισμού των αναγκών και των τρόπων επίλυσης τους παίζουν σημαντικό ρόλο η έκφραση ποικιλίας απόψεων αλλά και η δυνατότητα προσφοράς και συμμετοχής του καθενός με βάση την πιθανή εξειδίκευση του σε διαφορετικά ζητήματα. Σε μία απόπειρα οργάνωσης των ζητημάτων αυτών και καθορισμού των δράσεων που θα φιλοξενούνται δημιουργήθηκαν τέσσερις κεντρικοί άξονες: η δυνατότητα αυτό-κατασκευής, η δημιουργία κήπων, οι υποδομές αθλητισμού και τέλος οι πολιτιστικές δράσεις.

ΑΥΤΟΚΑΤΑΣΚΕΥΗ Κατά τη διαδικασία της ανάκτησης και της επανερμηνείας ενός χώρου, η δυνατότητα αυτόνομης κατασκευής αστικών επίπλων διαδραματίζει ουσιαστικό ρόλο στη διαμόρφωση του χώρου. Βασισμένοι στη φιλοσοφία μίας αρχιτεκτονικής συλλογικής, συμμετοχικής και ταυτόχρονα βιώσιμης ο καθένας έχει τη δυνατότητα να συνεισφέρει και συνεπώς να παράσχει τις απαραίτητες υποδομές για την διαμόρφωση του αστικού χώρου. Στη συγκεκριμένη λοιπόν περίπτωση η πλειοψηφία των επίπλων μπορεί να μεταφερθεί χάρη στην τοποθέτηση τροχών στη βάση τους, και είναι κατασκευασμένα από ανακυκλωμένο ξύλο προωθώντας την οικολογική συνείδηση. Βασική τους ιδιότητα είναι ότι μπορούν να αντιγραφούν και αναπαραχθούν σε μία πληθώρα τόπων και διαφορετικών αναγκών Εικόνα 85 & 86: κατασκευές

141 000137 000139 000070

ΚΗΠΟΙ Άμεσα συνδεδεμένη με την αυτό-κατασκευή είναι η δημιουργία αστικών κήπων. Αυτό αποτέλεσε ίσως το πιο αμφιλεγόμενο ζήτημα στη διαδικασία καθορισμού των δράσεων. Σε πρώτη φάση η ύπαρξη πρασίνου μέσα στον χώρο θεωρήθηκε αυτονόητο ζητούμενο από όλους τους συμμετέχοντες. Στη συνέχεια όμως και μετά από σχετικές μελέτες παρατηρήθηκε πως στο επίσημο έγγραφο παραχώρησης του χώρου υπήρχε ρητή απαγόρευση καταστροφής τμήματος του υφιστάμενου δαπέδου το οποίο είναι ολόκληρο επιστρωμένο με σκυρόδεμα ακόμη και αν πρόκειται για την τοποθέτηση φύτευσης. Η φαντασία και η δημιουργικότητα των χρηστών επιστρατεύτηκαν για ακόμη μία φορά για την εύρεση της καταλληλότερης αντιμετώπισης. Δημιουργήθηκαν έτσι αυτοσχέδιοι τεχνητοί κήποι χρησιμοποιώντας ξύλινες επιφάνειες και χώμα με σκοπό τη φύτευση βοτάνων και αρωματικών φυτών. Οι επιφάνειες αυτές τοποθετήθηκαν κατακόρυφα σε επιφάνειες τοίχων. Η βάση της κατασκευής αυτής προορίστηκε για πιο εκτεταμένη φύτευση όπως για παράδειγμα την καλλιέργεια οπωροκηπευτικών προϊόντων. Ακόμη παλιοί και αχρησιμοποίητοι κάδοι απορριμμάτων χρησιμοποιήθηκαν με σκοπό την φύτευση δέντρων. Με τέτοιος εναλλακτικούς τρόπους κατόρθωσαν οι κάτοικοι της περιοχής να ικανοποιήσουν μία από τις βασικότερες ανάγκες τους αυτή της ύπαρξης πρασίνου, η οποία δεν έχει μόνο αισθητικό χαρακτήρα αλλά αποτελεί θεμελιώδη λίθο της βελτίωσης της ποιότητας ζωής των χρηστών και του αστικού περιβάλλοντος

Εικόνα 87 & 88: κήποι και παρτέρια

142

ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ Παρά την παρουσία των διαφόρων επίπλων στο χώρο, υπάρχει μία μεγάλη ανοιχτή περιοχή που προορίζεται για αθλητικές δραστηριότητες. Γήπεδο ποδοσφαίρου και μπάσκετ οριοθετούνται στο χώρο με την ύπαρξη του απαραίτητου εξοπλισμού αλλά και τη σχεδίαση των γραμμών στο έδαφος για τον ορισμό των γηπέδων. Σε μία γειτονιά στην οποία υπάρχει έλλειψη αθλητικών εγκαταστάσεων και οι γειτονικές πλατείες δεν είναι σχεδιασμένες για να μπορούν να φιλοξενήσουν ευχάριστα τέτοιες δραστηριότητες η δημιουργία τέτοιων χώρων, έστω και με τις ελάχιστες υποδομές κρίνεται απαραίτητη. Ταυτόχρονα αναβιώνει έτσι η παλιά χρήση του οικοπέδου, υποδηλώνοντας μία συνέχεια στη μνήμη των κατοίκων σε σχέση με την ιστορική του σημασία. Τα γήπεδα είναι κοινόχρηστα και η χρήση τους γίνεται μέσω της συνεννόησης των ενδιαφερομένων.

ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ Αν και όλες οι παραπάνω δραστηριότητες αποτελούν στην πραγματικότητα πτυχές της πολιτιστικής ανάπτυξης θεωρείται αναγκαία η προώθηση επιπλέον δράσεων. Ομάδες τραγουδιστών και τραγουδοποιών αναλαμβάνουν τη διασκέδαση των χρηστών μία φορά την εβδομάδα. Τους καλοκαιρινούς μήνες και όταν το επιτρέπει ο καιρός πραγματοποιούνται υπαίθριες προβολές ταινιών, θεατρικών έργων, διεξαγωγές φεστιβάλ και συναυλιών, εκθέσεων φωτογραφίας και άλλες αντίστοιχες δραστηριότητες. Επιπλέον οι συμμετέχοντες μπορούν να εκφράζουν τις καλλιτεχνικές του ανησυχίες σε οποιοδήποτε τμήμα του χώρου ακόμα και στα ειδικά προστατευτικά τοιχώματα που έχουν τοποθετηθεί για να τον οριοθετούν. Εικόνα 89 & 90

143 000139 000141 000071

Μάλιστα συχνά παρατηρείται το φαινόμενο επιλογής του χώρου από ομάδες ακτιβιστών με σκοπό την πραγματοποίηση δράσεων διαμαρτυρίας για κοινωνικά ζητήματα τοπικού χαρακτήρα. Έτσι μέσα από την πολλαπλότητα εξάγονται δύο βασικοί άξονες ανεξάρτητης πολιτιστικής δραστηριότητας που διαφοροποιούνται στο χώρο: η μία είναι περισσότερο συνδεδεμένη με την ψυχαγωγία και το θέαμα και η άλλη με τον ακτιβισμό και την αναστρεψιμότητα των διαδικασιών κοινωνικής αλλαγής. Στα πλαίσια προαγωγής του πολιτισμού αξίζει να γίνει ιδιαίτερη αναφορά στη συνεισφορά του χώρου αυτού στην συλλογική εκπαίδευση και μόρφωση του κοινού. Από την πρώτη στιγμή που η πλατεία αυτή μετατρέπεται σε χώρο συλλογικής διαχείρισης ξεκινά αυτόματα μία διαδικασία εκπαίδευσης των συμμετεχόντων. Η δράση μέσα στον χώρο δημιουργεί κοινωνικές σχέσεις, δίκτυα αλληλεπίδρασης και προκαλεί όλους να συμμετέχουν στην διαδικασία εκπαίδευσης. Τον Ιούλιο του 2013 διοργανώνεται μάλιστα μία εβδομάδα εκπαίδευσης στην οποία ορίζονται 36 εργαστήρια-ομιλίες με ποικίλα θέματα όπως: η αστικοποίηση, ο φεμινισμός, η πολιτική , η ιστορία, την οικονομία οτιδήποτε μπορούσε να αξιολογηθεί ως ενδιαφέρον από τους χρήστες. Ο χώρος παίρνει τη μορφή και την ενέργεια ανεπίσημου πανεπιστημίου με τους συμμετέχοντες να δείχνουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. 106 Η διάδοση της γνώσης καθώς και οι διαδικασίες μέσω των οποίων αυτή προάγεται είναι σημαντικό να δοκιμάζονται μέσω νέων πρακτικών και εμπειριών έτσι ώστε να συνεχίσουν να είναι ελκυστικές στα άτομα. Η υιοθέτηση λοιπόν τέτοιων πρακτικών σε χώρους έντονης κοινωνικής αλληλεπίδρασης αποτελούν τροφή για σκέψη, αναζήτηση, διάλογο και συχνά συγκρούσεις διεργασίες που αναδεικνύουν και ενδυναμώνουν την αρχή της δημοκρατίας.

106

El Campo de la Cebada y otros laboratorios urbanos, Carmen Lozano Bright,2013

Εικόνα 90 & 91

144

6.3 Αποτελέσματα Η περίπτωση του Campo de Cebada αποτελεί ίσως ένα από τα πιο χαρακτηριστικά σύγχρονα παραδείγματα συμμετοχικού σχεδιασμού. Ξεκίνησε από μία πρωτοβουλία πολιτών με διάθεση διεκδίκησης, ανάκτησης και εξυγίανσης ενός χώρου ιδιαίτερης σημασίας για την περιοχή τόσο σε ιστορικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο. Στη συνέχεια στο άτυπο αυτό κοινωνικό σύνολο ενσωματώθηκαν κοινωνικά και καλλιτεχνικά κινήματα καθώς και ομάδες ειδικών κατορθώνοντας την ευαισθητοποίηση του κρατικού μηχανισμού. Μία νέα συμβιωτική σχέση δημιουργείται διαταράσσοντας τις ήδη υπάρχουσες συνθήκες διαβίωσης. Η μαζική αυτή κινητοποίηση καθιστά εμφανή την δύναμη της επιρροής που μπορούν να ασκήσουν οι ίδιοι οι πολίτες όταν είναι αποφασισμένοι να διεκδικήσουν και να αγωνιστούν για την υπεράσπιση των δικαιωμάτων τους. Στην προκειμένη περίπτωση η συνεργασία πολλών διαφορετικών πλευρών δημιούργησε νέες δυναμικές αλληλεπίδρασης μεταξύ του κοινωνικού συνόλου που με τις σωστές κατευθύνσεις και τον προσδιορισμό των απαραίτητων θεσμικών πλαισίων κατόρθωσαν να το οδηγήσουν στην επιτυχία. Πρόκειται αναμφίβολα για μία επιτυχημένη συμμετοχική διαδικασία αφού σε πρώτο επίπεδο κατάφερε να ανταπεξέλθει στις δυσκολίες που προκύπτουν από την ίδια τη διαδικασία του συμμετοχικού σχεδιασμού όπως: η συσπείρωση των πολιτών, η αναζήτηση υποστήριξης τόσο οικονομικής όσο και κοινωνικής και τέλος ο συντονισμός όλων αυτών των διαφορετικών θεσμών και η μεταξύ τους συνεργασία.

Εικόνα 92

145 000141 000143 000072

Σε δεύτερο επίπεδο και συνήθως αυτό που αποτελεί την μεγαλύτερη πρόκληση σε τέτοιου είδους εγχειρήματα είναι η εξασφάλιση της βιωσιμότητας του αποτελέσματος και η αυτοδιαχείριση. Η διατήρηση της καλής λειτουργίας του χώρου και η αποφυγή πρακτικών που ενδεχομένως να την αναταράξουν αποτελούν έναν συνεχή προβληματισμό των εμπλεκόμενων στην διαδικασία. Ένας χώρος εκ νέου ενεργοποιημένος διαμορφωμένος με βάση τα δικά τους ενδιαφέροντα και προτάσεις παραδόθηκε στους κατοίκους της γειτονιάς. Τόσο ανάγκες κοινωνικοποίησης και αλληλεπίδρασης όσο και πιο πρακτικές οι οποίες για μεγάλο χρονικό διάστημα έμεναν μετέωρες , όπως για παράδειγμα ή έλλειψη αθλητικών εγκαταστάσεων, πλέον ικανοποιούνται στο μέγιστο δυνατό βαθμό λαμβάνοντας πάντα υπόψιν τους περιορισμένους πόρους και υποδομές. Σε ότι αφορά την αρχιτεκτονική και τη δομή του πρόκειται για ένα συναινετικό ημερολόγιο διαχείρισης και όχι για μία επιβαλλόμενη διαμόρφωση που διέπει τις αρχές λειτουργίας του χώρου. Σε αντίθεση με ότι συμβαίνει σε άλλους δημόσιους χώρους της πόλης που ξεκινούν από τον καθορισμό της μορφής τους και στη συνέχεια καλούνται να παράγουν συγκεκριμένες λειτουργίες, εδώ η χρήση προηγείται της μορφής. Τα περιεχόμενα των δράσεων προσαρμόζονται συνεχώς σε ένα περιβάλλον ρευστό και ευέλικτο ως μέρος μίας διαδικασίας ανοιχτής στην οποία ‘οι αρχιτέκτονες’ δεν εγκαταλείπουν την πραγματικότητα ποτέ το έργο. Βρίσκονται συνέχεια στο πλευρό των χρηστών αφού αποτελούν μέρος τους σε μία διαρκή ανταλλαγή δεξιοτήτων, γνώσεων και προτάσεων.

Η παρέμβαση αυτή ξεκίνησε έχοντας αρχικά έναν χαρακτήρα προσωρινό, αφού η παραχώρηση του οικοπέδου από τις δημοτικές αρχές ισχύει μόνο για την περίοδο που αυτές δεν είναι ακόμη σε θέση να καταλήξουν σε συγκεκριμένη απόφαση για την διαχείριση του και παρουσιάζουν αδυναμία εκμετάλλευσής του. Παρ’ όλα αυτά σήμερα μετράει οκτώ χρόνια λειτουργίας έχοντας συμβάλλει σε σημαντικό βαθμό στην βελτίωση της ποιότητας ζωής των πολιτών αλλά και στην αναβάθμιση του αστικού περιβάλλοντος. Η ευαισθητοποίηση και η επαγρύπνηση των πολιτών για την αξιοποίηση υποβαθμισμένων τόπων και υποδομών αποτελεί σημαντικό χαρακτηριστικό για την απόκτηση κοινωνικής συνείδησης. Η προσπάθεια και οι αγώνες διεκδίκησης χώρων που βρίσκονται πλέον σε αχρησία και βουλιάζουν στην απαξίωση, ακόμα και όταν δεν επηρεάζουν άμεσα το περιβάλλον δράσης των κατοίκων, οδηγούν στην διαμόρφωση πολιτών κοινωνικά ενεργών ενθαρρύνοντας και προάγοντας τις διαδικασίες για την συμμετοχή τους στα κοινά. Οι κοινωνικές δομές επηρεάζονται άμεσα αφού πλέον οι πολίτες έχουν αναθεωρήσει και επαναπροσδιορίσει το δικαίωμα τους στην διαμόρφωση δημόσιων χώρων και κατά συνέπεια ολόκληρου του αστικού ιστού.

Ένα από τα σημαντικότερα επιτεύγματα της συγκεκριμένης διαδικασίας ανεξάρτητα από την αποτελεσματική ή όχι επανοικειοποίηση του χώρου και επανάχρηση του, ήταν η διατήρηση ενός από τα σημαντικότερα δικαιώματα κάθε πολίτη, αυτό της ελεύθερης πρόσβασης σε δημόσιους χώρους. Η ισότητα μεταξύ των συμμετεχόντων στη διαδικασία αλλά και ανάμεσα σε όλους όσους πρόκειται να απολαύσουν τα αποτελέσματα της ήταν από τις θεμελιώδεις αρχές του εγχειρήματος. Κάθε άτομο ξεχωριστά, ανεξάρτητα από τα κοινωνικά χαρακτηριστικά του έχει την ευκαιρία να απολαμβάνει όλες τις δραστηριότητες που ο χώρος δύναται να του προσφέρει είτε ως συμμετέχων, είτε ως απλός θεατής. Οι ίδιοι οι κάτοικοι έχουν καταστήσει σαφές ότι δεν υπάρχουν περιθώρια σφετερισμού από κανέναν χρήστη διασφαλίζοντας έτσι την ίση μεταχείριση όλων.

146

Αναδεικνύεται και υπογραμμίζεται συνεχώς η σημασία ηθικών αξιών όπως η ισοτιμία, η συνεργασία, η συλλογικότητα η αλληλεγγύη και κατ’ επέκταση η ίδια η δημοκρατία. Σε ένα κοινωνικό πλαίσιο το οποίο η κρίση της σύγχρονης εποχής δεν έχει αφήσει ανέπαφο, η προώθηση και ανάδειξη των θεμελιωδών αυτών ηθικών αξόνων που θα έπρεπε να διέπουν την κοινωνική συμπεριφορά των πολιτών κρίνεται αναγκαία. Το Campo de Cebada είναι λοιπόν ένα έργο που μέσω των χρόνων ύπαρξης του έχει αποδείξει πως η αυτοδιαχείριση μπορεί να διατηρήσει έναν χώρο σε λειτουργία που καταφέρνει μάλιστα να προσελκύσει το ενδιαφέρον των περίοικων, αλλά ταυτόχρονα και πολυάριθμες καλλιτεχνικές και πολιτιστικές ομάδες. Επιτρέπει τη δημιουργία ενός ελεύθερου πολιτιστικού πάρκου μέσα στην πόλη, ανοιχτό προς όλους τους πολίτες που συμβάλλει σημαντικά στην κοινωνική ανάπτυξη των ανθρώπων που συμμετέχουν.

Εικόνα 93

147 000143 000145 000073

148

149 000145 000147 000074

[ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ]

150

Στην εποχή του 21ου αιώνα, μια εποχή με χαρακτηριστικό γνώμονα των σύγχρονων κοινωνιών την μεγάλη ταχύτητα διάχυσης της πληροφορίας, των εξελίξεων, της κατανάλωσης και εμπορευματοποίησης του χώρου για κερδοσκοπικούς σκοπούς, η υποβάθμιση του αστικού ιστού αποτελεί γεγονός. Όπως αναλύθηκε λεπτομερώς, τα αίτια της είναι πολυάριθμα και ποικίλουν σε σχέση με το την χρονική περίοδο και τα χαρακτηριστικά στοιχεία (οικονομικά, τεχνολογικά) που φέρει η εκάστοτε κοινωνία. Η φθορά που έχει υποστεί το σύγχρονο αστικό τοπίο σε σχέση με την δομή του είναι εμφανή σε μεγάλο βαθμό, καθώς καθημερινά παρατηρούμε ολοένα και περισσότερους εγκαταλελειμμένους, ανενεργούς χώρους που χρήζουν αξιοποίησης. Εδώ λοιπόν έγκειται και το ερώτημα πώς αξιοποιούνται τέτοιοι χώροι που αποτελούν ένα τεράστιο οικιστικό απόθεμα για τις σύγχρονες κοινωνίες. Οι τρόποι αντιμετώπισης προβλημάτων που συνδέονται με την μορφή του υποβαθμισμένου αστικού ιστού , μπορεί να είναι νόμιμοι ή παράνομοι, οργανωμένοι ή όχι. Καθώς όμως διασχίζουμε μια περίοδο παγκόσμιας κρίσης οι οργανωμένες από το κράτος επεμβάσεις σε κενούς χώρους είναι μικρές σε αριθμό. Σε ένα τέτοιο τοπίο που στερείται πολλών χαρακτηριστικών αναγκαίων για την καλύτερη διαβίωση των χρηστών μέσα σε αυτούς, παρατηρείται πληθώρα συμμετοχικών επεμβάσεων και σχεδιασμού σε αυτούς. Ο θετικός αντίκτυπός τους είναι φανερός στην καθημερινότητα των πολίτων που σχετίζονται άμεσα με αυτούς με πράξεις διεκδίκησης των δικαιωμάτων που έχουν στο χώρο και αυτά που θα έπρεπε να τους προσφέρει.

151 000147 000149 000075

Τα θετικά αποτελέσματα των συμμετοχικών δράσεων των κατοίκων σε αστικά κενά ενισχύονται περαιτέρω με την παράθεση και την ανάλυση των δύο παραδειγμάτων στην πόλη της Μαδρίτης. Αποδεικνύουν πως οι πρακτικές συμμετοχικού σχεδιασμού και συλλογικών παρεμβάσεων μπορεί να αποτελέσουν μια απάντηση στην επίλυση ζητημάτων διεκδίκησης και αναδιαμόρφωσης του υποβαθμισμένου δημόσιου χώρου, τόσο με την πρωτοβουλία καθαρά των κατοίκων που στη συνέχεια μπορεί να εξελιχθούν σε οργανωμένες δράσεις, όσο και με την εμπλοκή εν μέρει του σχεδιαστή και των διοικητικών φορέων παρέχοντας την κατάλληλη καθοδήγηση και οικονομική ενίσχυση αντίστοιχα Οι πολίτες πλέον αποκτούν και διεκδικούν το δικαίωμα τους στον αστικό χώρο, στους δρόμους και στις γειτονιές, αποτελώντας κινητήρια δύναμη για την αναδιαμόρφωση και βελτίωση ενάντια σε ένα σύγχρονο υποβαθμισμένο αστικό ιστό. Εισάγονται λοιπόν με αυτό τον τρόπο, νέες έννοιες και πρακτικές που αφορούν την δομή του δημόσιου χώρου, ένα χώρο απαλλαγμένο από τα ¨κλειστά¨ αρχιτεκτονικά στοιχεία που τον χαρακτήριζαν μέχρι πρόσφατα και φέρνοντάς τον πιο κοντά στην ανθρώπινη κλίμακα και τις ανθρώπινες ανάγκες. Αναλύοντας τις διαδικασίες με τις οποίες ο συμμετοχικός σχεδιασμός αναλαμβάνει να λειτουργήσει ως θετικό πρότυπο στην σχεδιαστική πορεία και εξέλιξη ζητημάτων αρχιτεκτονικής φύσεως, διαφαίνεται έντονα η σχέση μεταξύ χρήστη-πολίτη και δημόσιου αστικού χώρου. Κρίνεται λοιπόν επιτακτική η ανάγκη ανάληψης πρωτοβουλιών από τους χρήστες ενός χώρου με την μορφή είτε παρέμβασης με διοργανώσεις δράσεων για την ενεργοποίηση και ανάκτηση του, είτε με την συμμετοχή σε έργα που κεντρικό ρόλο μπορεί να κατέχει ένας ειδικός ή ακόμα και μια οργάνωση/ομάδες ανθρώπων με σχετικές γνώσεις.

Με αυτόν τον τρόπο ο αρχιτέκτονας-σχεδιαστής αναλαμβάνει έναν ιδιαιτέρα σημαντικό ρόλο για την διεκπεραίωση συμμετοχικών δράσεων, αυτόν του εκπαιδευτικού, ο οποίος εφοδιάζει με τα κατάλληλα εργαλεία τους πολίτες για την σωστότερη επίλυση σύγχρονων προβλημάτων που αφορούν τον σχεδιασμό. Κάθε είδος συμμετοχικής δραστηριότητας είναι θεμιτό και σε ορισμένες περιπτώσεις η καθοδήγηση και ο συντονισμός τέτοιων δράσεων από μέλη που μπορούν να τα παρέχουν για την επίτευξη κοινών στόχων, μπορεί να θεωρηθεί καταλληλότερη, όπως προέκυψε από την μελέτη. Παράλληλα, οι δράσεις αυτές θα πρέπει αν υποστηριχθούν από διάφορους δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς για την καλύτερη οργάνωση τους, καθώς η ύπαρξη τέτοιων χώρων δημιουργεί έναν πυρήνα πειραματισμού, δημιουργίας και ελεύθερης έκφρασης με οποιοδήποτε μέσο. Σημαντική όμως κρίνεται και η μελέτη τους, δηλαδή ο τρόπος με τον οποίο δομούνται, τα μέλη που εμπεριέχονται σε τέτοιου είδους παρεμβάσεις και η φύση των δράσεων που αναλαμβάνουν να εκτελέσουν, αφού παρέχει ¨τροφή για σκέψη ¨ σχετικά με τον σχεδιασμό νέων δημοσίων χώρων στους οποίους ο ανθρώπινος παράγοντας αποτελεί κυρίαρχο στοιχείο του.

Συνεπώς, παρατηρούμε ότι φανερώνεται ένα νέο είδος αρχιτεκτονικής επικεντρωμένο στον πολίτη, το οποίο λαμβάνει υπόψιν του και σχεδιάζει με βασικό γνώμονα τις ανάγκες του. Η αρχιτεκτονική του σήμερα αποκτά νέες διαστάσεις περισσότερο ανθρωποκεντρικές, αφομοιώνοντας την ζήτηση των πολίτων για καλύτερη και ποιοτικότερη συμβίωση μέσα στο αστικό τοπίο και προσπαθεί με τρόπους να προσεγγίσει με όσο το δυνατόν πιο αποτελεσματικό τρόπο τα προβλήματα που διέπουν τις σύγχρονες κοινωνίες, είτε αυτά κατέχουν περιβαλλοντικό χαρακτήρα, είτε κοινωνικό-οικονομικό.

152

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 - Gideon Sjoberg. The Preindustrial City: Past and Present.1962 - Knox Paul, Pinch Steven. Κοινωνική γεωγραφία των πόλεων.2009 -Τουρνικιώτης Παναγιώτης. Η αρχιτεκτονική του δημόσιου χώρου στις Ευρωπαϊκες πόλεις ως τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο.2003 - David Harvey The condition of postmodernity . 1989.

- Λαμπριανίδης Λόης. Οικονομική γεωγραφία, 2001.Εκδόσεις Πατάκη.

-Λεοντίδου Λ., «Το μεταμοντέρνο κίνημα στη γεωγραφία. Ο χώρος ως καλειδοσκόπιο μεταφορντιστικών τοπίων, κοινωνικών δικτύων και διυποκειμενικών κόσμων», Αθήνα, 1995.

-Τερκενλή, Θ.Σ. Ιωσηφίδης, Θ. και Χωριανόπουλος Ι. Ανθρωπογεωγραφία: Άνθρωπος, Κοινωνία και Χώρος.2007. Αθήνα: Κριτική.

-Σεραφείμ Πολύζος.Αστική ανάπτυξη. 2015.Κεφάλαιο 2 -Richard B.Peiser, “Density and Urban Sprawl”. 1989.University of Wisconsin Press.

-Αγγελική Βάσιλα. Η Αθήνα ως μητρόπολη.Τάσεις μετασχηματισμού, εμπορευματοποίηση της πόλης,ανακατατάξεις σε κοινωνικό και πολεοδομικό ιστό. Αθήνα 2009 -Shrinking Cities: Urban Challenges of Globalization. Cristina Martinez‐fernandez, Ivonne Audirac, Sylvie Fol and Emmanuèle Cunningham‐sabot. . 01 February 2012

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 - Αντώνια, Τζήκα- Κωστοπούλου Παναγιώτα Ντρενογιάννη. Σύγχρονες Πρακτικές του συμμετοχικού σχεδιασμού.Διαδικασίες ενδυνάμωσης του χρήστη και ο νέος ρόλος του αρχιτέκτονα.

-Αναστασία Στρατηγέα. Θεωρία και Μέθοδοι Συμμετοχικού Σχεδιασμού. 2015 -Πάνος Σταθακόπουλος.Συμμετοχικές διαδικασίες και πολεοδομία -Νεκταρία Μαραβά, Ανδρέας Αλεξόπουλος,Αναστασία Στρατηγέα.Η Συμμετοχική Προσέγγιση στη Διατύπωση Σχεδιαστικών Στόχων στο Πλαίσιο του Πολιτιστικού Σχεδιασμού – Η Εμπειρία του ‘DemoCU’.

-Μανώλης Παπαδολαμπάκης. Επικοινωνία και κοινότητα στην πόλη.Διαλεκτική της κοινοτικής δομής του χώρου: Θεωρία, Μεθοδολογία, πειραματικός σχεδιασμός μικτήςδυναμικής κοινότηταςτόπου δικτύου δραστηριοτήτων με πλεγματική δικτυοματική δομή. Θεσσαλονική 1944.

-Moser, C. (1983). «The Problem of Evaluating Community Participation in Urban Development», Development Planning Unit, Working Paper No. 14, University College London.

-Zwirner, W. & Berger, G. (2008). «Participatory Mechanisms in the Development, Implementation and Review of National Sustainable Development Strategies», European Sustainable Development Network – ESDN, Quarterly Report, September.

-World Bank (1996). Participation Sourcebook, Washington DC -Cary, J. L. (1989a) (επιμ.). Community Development as a Process, University of Missouri Press, Columbia, USA.

153 000149 000151 000076

-Δημ. Γ. Χριστοφιλόπουλος.Ο σχεδιασμός-προγραμματισμός ως τρόπος λήψης αποφάσεων και ως κοινονικοπολιτική δραστηριότητα. 1990 -Peter Blundell Jones, Doina Petrescu, Jeremy Till Architecture and Participation, Λονδίνο και Νέα Υόρκη, 2005.

-Καμχής, Μ., Η Ενοποίηση του Ευρωπαϊκού Χώρου 1986-2006: Ένα Σχεδιαστικό Εγχείρημα Μεγάλης Κλίμακας, Εκδόσεις Κριτική, Αθήνα, 2007.

-Pereira, A.G. and Quintana, S.C., From Technocratic to Participatory Decision Support Systems: Responding to the New Governance Initiatives, Journal of Geographic Information and Decision Analysis, 6:2, pp. 95-107, 2002 - Στρατηγέα, Α. & Παπαδοπούλου, Μ. (2012). «Η συμβολή του συμμετοχικού σχεδιασμού στη διαχείριση και προστασία του φυσικού περιβάλλοντος: η εφαρμογή της οδηγίας 2000/60/εκ στην ελληνική πραγματικότητα», Πρακτικά 3ου Εθνικού Συνεδρίου Πολεοδομίας, -Forester, J. (1989). Planning in the Face of Power, University of California Press, Berkeley / Los Angeles -Bousset, J.-P., Macombe, C. & Taverne, M. (2005). «Participatory Methods, Guidelines and Good Practice Guidance to be Applied throughout the Project to Enhance Problem Definition, Co-learning, Synthesis and Dissemination», SEAMLESS Project, Report Νo 10, Ref.: D7.3.1, December.

-Sherry R. Arnstein. A Ladder Of Citizen Participation.1969. Journal of the American Planning Association.

-Στρατηγέα, Α. (2010). «Βιώσιμες ενεργειακά κοινότητες - Μια σχεδιαστική πρόκληση για τις ορεινές περιοχές», Πρακτικά 6ου Διεπιστημονικού Διαπανεπιστημιακού Συνεδρίου του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου με θέμα «Η ολοκληρωμένη ανάπτυξη των ορεινών περιοχών: διεπιστημονικές έρευνες, μελέτες και συμβολές, έργα, δράσεις, στρατηγικές, πολιτικές, εφαρμογές, προοπτικές, δυνατότητες και περιορισμοί», 16-19 Σεπτεμβρίου, Μέτσοβο -Στρατηγέα, Α. και άλλοι (2015). «Ανάπτυξη Συμμετοχικής Μεθοδολογικής Προσέγγισης Έργου ‘DemoCU’», Έκθεση ΙΙ.2, Πρόγραμμα «Είμαστε Όλοι Πολίτες», Χρηματοδοτικός Μηχανισμός του Ευρωπαϊκού Οικονομικού Χώρου (ΕΟΧ) 2009-2014 για τις Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις (ΜΚΟ), Εταίροι: ΜΚΟ Δίκτυο Απασχόλησης & Κοινωνικής Μέριμνας, Δήμος Κορυδαλλού και Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, 2015-16.

-Στρατηγέα, Α. & Παπαδοπούλου, X.-A. (2012). «Ο ρόλος της συμμετοχής του κοινού στην αξιολόγηση εναλλακτικών σεναρίων μελλοντικής ανάπτυξης - η περίπτωση του Ν. Ηρακλείου», Πρακτικά 3ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Πολεοδομίας, Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Βόλος, 27-30 Σεπτεμβρίου.

-Στρατηγέα, Α. (2009). «Συμμετοχικός σχεδιασμός και βιώσιμη τοπική ανάπτυξη: Μια μεθοδολογική προσέγγιση», Πρακτικά 2ου Συνεδρίου Πολεοδομίας, Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Βόλος, 24-27 Σεπτεμβρίου.

- http://squathost.com/patisionstreet/?p=3010 - https://www.lifo.gr/mag/features/1039 - http://www.enallaktikos.gr/kg15el_eleythero-aytodiaxeirizoeno-parko-nayarinoy-kai-zwodoxoy-pigis-emeis-edw-kai-twra-kai-gia-oloys-emas_a64.html -https://apolonijasustersic.com/portfolio/hustadt-project/text/

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 -Αuge Mark, Non-places: Introduction to an Anthropology of Supermodernity, London,1995, σελ. 94 -Rem Koolhaas, The Generic City,1998 -Δημήτρης Πολυχρονόπουλος, Περιοδικό ‘’Αρχιτέκτονες’’, Αστικά κενά: Εμπειρίες και Παραδείγματα από τις Αμερικάνικες πόλεις, τεύχος 55 ,περίοδος B, Ιανουάριος/Φεβρουάριος 2006 4 Α. Αραβαντινός – Π. Κοσμάκη, «Υπαίθριοι χώροι στην πόλη», Ε.Μ.Π., Αθήνα 1988 -https://www.pps.org/places/paley-park -https://yfanet.espivblogs.net/ -Χρυσάνθη Σκοταρά, Μεταπτυχιακή εργασία. Α.Π.Θ., Αρχιτέκτων μηχανικός Π.Σ.Π.Π., Τα Αστικά «Κενά» και η συμβολή τους στην βελτίωση της ποιότητας ζωής.

154

-Ποζουκίδου Γ., Σοπέογλου Ε., Τσιούμα Β, Περιοδικό ‘’Αρχιτέκτονες”, Αστικά κενά: παραδείγματα και εμπειρίες από τις αμερικάνικες πόλεις, Τεύχος 55, 2006, Ιανουάριος/Φεβρουάριος 2006 - Καψανάκη Ελένη, Όψεις του αστικού τοπίου στο δημόσιο χώρο: Το κενό ως ενδιάμεσος τόπος και φορέας μνήμης (Μεταπτυχιακή διατριβή) Ε.Μ.Π.,2006 - Κωστούλα Αικατερίνη.Διπλωματική εργασία.2018. Σύγχρονα ερείπια -Συνέδριο, Μεταβολές και ανασημασιοδοτήσεις του χώρου στην Ελλάδα της κρίσης, 1.τα ερείπια της ανάπτυξης, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Τμήμα Αρχιτεκτόνων, 2013 -Aldo Rossi, The Architecture of the City, Monuments and the Theory of Permanences, MIT Press, 1984 σελ 57-61 -Drosscape: Wasting Land in Urban America, Alan Berger,2007 - Stim and Dross: Rethinking the Metropolis ,Lars Lerup, 1994 -Δ. Πολυχρονόπουλος, Περιοδικό ‘’Αρχιτέκτονες’’, τεύχος 55, Αστικά κενά, Το κενό ως τόπος, Ιανουάριος/ Φεβρουάριος 2006 -Καψανάκη Ελένη, Όψεις του αστικού τοπίου στο δημόσιο χώρο: Το κενό ως ενδιάμεσος τόπος και φορέας μνήμης (Μεταπτυχιακή διατριβή) Ε.Μ.Π.,2006 -Σταύρος Σταυρίδης, Μνήμη και εμπειρία του χώρου, Η σχέση του χώρου στη συλλογική μνήμη, Ιανουάριος 2006, σελ.13-36 -Κατερίνα Πολυχρονιάδη, Μνήμη και εμπειρία του χώρου, Μνήμη της καθημερινής εμπειρίας της πόλης, Σκηνοθέτηση της μυθοπλασίας του δομημένου περιβάλλοντος, σελ.107-131 -Νικόλαο-Ιων Τερζογλου, νεολαια.www.δημοσιοςχωρος, άτακτες συναθροίσεις + λοξές διελεύσεις, Ενεργοποιημένοι δημόσιοι χώροι στη σύγχρονη πόλη: Φιλοσοφικές και αρχιτεκτονικές προσεγγίσεις, Θες/νίκη 2012, σελ.82-83 - Ελένη Τζιρτζιλάκη, ηλεκτρονική διεύθυνση nomadikiarxitektoniki, Αστικά κενά ως «χώροι εν δυνάμει», μια άλλη διαδρομή επιβίωσης στην Αθήνα της εκτάκτου ανάγκης (http://nomadikiarxitektoniki.net/texts/without-a-proper-noun/#_ftnref10) -Cassirer E., The philosophy of symbolic forms, Volume two: Mythical thought, London, 1955 -Γιώργος Χατζηνάκος, ηλεκτρονική διεύθυνση parallaxi, Το πείραμα της Σβώλου σας καλεί, Μάρτιος 2016 (http://parallaximag.gr/thessaloniki/to-pirama-tis-svolou-saskal) -Δήμητρα Σουρλαντζή, Προσέγγιση σχεδίασης συστήματος χώρου αναψυχής/ ξεκούρασης/ συναναστροφής/ πολιτισμού στα μικρά αστικά κενά των πόλεων, με στόχο τη συμμετοχή των πολιτών, Διπλωματική εργασία, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Τμήμα Μηχανικών Σχεδίασης Προϊόντων και Συστημάτων, Οκτώβριος 2013, σελ. 66-67 -Des Espace Autres,M. Foucault, March 1967 Translated from the French by Jay Miskowiec, Architecture /Mouvement/ Continuité October, 1984; -http://web.mit.edu/allanmc/www/foucault1.pdf

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 -Gro Bjerknes, Tone Bratteteig, User participation and democracy: A Discussion of Scandinavian Research on System Development, Scandinavian Journal of Information Systems,1995 -The methodology of Participatory Design, Clay Spinuzzi,2005 -Knowledge skills and arrogance: educating for collaborative practice, Rosie Parnell -Community Design: idealism and entrepreneurship, Mary C. Comerio -Multiple Views of participatory Design, Henry Sanoff,2006 -Handmade Urbanism, Marcos L. Rosa,2013 -Methods & Techniques in Participatory Design, Tone Bratteteig, University of Oslo,2017

155 000151 000153 000077

-Participatory Design: Issues and Concerns, Finn Kensing, Jeanette Blomberg,1998 -Participatory Design, Principles and Practices, Douglas Schuler, Aki Namioka,1993 -Routledge International Handbook of Participatory Design, Jesper Simonsen, Toni Robertson, 2013 -Co-creation and the new landscapes of design,Elizabeth B.-N.Sanders, Pieter Jan Stappers, CoDesign Journal, 2008 -Architecture and Particiaption, Jones, P., Petrescu, D., J. Till,Taylor & Francis, 2005 -The Urban revolution, Henri Lefebvre,1968 -How to study public life, Gehl J., and Svarre B., Washington, Island Press, 2013 -Life between Buildings, Gehl J., Washington, Island Press, 2011 -Good city form, Lynch K, MIT Press, 2001 -Δικαίωμα στην πόλη, χώρος και πολιτική, Henri Lefebvre, Κουκίδα, 2007 -P2B URBANISM, Nikos A.Salingaros, 2010 -Πόλη και κοινωνικοί αγώνες, Castells, M., Αγώνας -Πολιτικές Προσέγγισης της Πόλης και νεολαία, Τσουκαλά Κυριακή -Τα Αστικά «Κενά» και η συμβολή τους στην βελτίωση της ποιότητας ζωής, Χρυσάνθη Σκοταρά -Ο Δημόσιος χώρος, η κοινωνική διάσταση και το κοινό, Νέο κίνημα αρχιτεκτόνων,2011 -Θεωρία και Μέθοδοι Συμμετοχικού Σχεδιασμού, Αναστασία Στρατηγέα,2015 -Συμμετοχικός σχεδιασμός, Θεωρητικές διερευνήσεις- Ιστορία των ιδεών και πρακτικών- Μεθοδολογικές προσεγγίσεις, Κλωντ, Λ., & Βρυχέα Α., Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας, 1993 -Δράσεις 1998-2006, Αστικό Κενό (ομάδα), Futura, 2008

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 - Πετράκη

Κορίνα, Ο χωρικός σχεδιασμός και ο ρόλος του στο φαινόμενο της αστικής διάχυσης: Μαδρίτη, Ρώμη, Αθήνα, (Ερευνητική εργασία),Πολυτεχνείο Κρήτης, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, σελ. 67-76 - Encyclopedia Britannica ,ηλεκτρονική διεύθυνση: https://www.britannica.com/place/Madrid - Fernando Dıaz Orueta, Madrid: Urban regeneration projects and social mobilization,2007 ,σελ 187-188 - Fernando Dıaz Orueta, Cuaderno Urbano espacio cultura sociedad, N° 6, Los Grandes Proyectos de Desarollo Urbano y la Reconfiguracion Socio-espacial de las Ciudades: El Barrio de Lavapies (Madrid), Argentina, 2007, σελ. 169-194 -Gloria G. Duran and Alan W. Moore, Field: Α Journal of socially-engaged art criticism, La Tabacalera of Lavapies : a Social Experiment or a Work of Art? σελ 52 -Margarita Rodríguez Ibáñez, Iniciativas Ciudadanas ,Estudios, La Cultura Localizada como respuesta social a la Red: El caso de la Fábrica de la Tabacalera en Madrid, σελ 170 - (Gloria G. Durán, conversation with Jordi Claramonte, Madrid, December 19th, 2013) Gloria G. Duran and Alan W. Moore, Field: Α Journal of socially-engaged art criticism, La Tabacalera of Lavapies a Social Experiment or a Work of Art? σελ 53 - La Tabacalera a debate, ηλεκτρονική διεύθυνση, http://latabacalera.net/web2004/ - Gloria G. Duran and Alan W. Moore, Field: Α Journal of socially-engaged art criticism, La Tabacalera of Lavapies a Social Experiment or a Work of Art? σελ 57 - Documentando,

como nos organizamos, historia colectiva del CSA La Tabacalera de Lavapies, ηλεκτρονική διεύθυνση, http://blogs.latabacalera.net/documentando/como-nos-organizamos/

156

- Gloria

G. Duran and Alan W. Moore, Field: Α Journal of socially-engaged art criticism, La Tabacalera of Lavapies : a Social Experiment or a Work of Art? σελ 67 de prensa, La Tabacalera : Centro Social Autogestionado,Objetivos y Metodologia, σελ 27-31 - Cultura Libre, La Tabacalera Copyfight, Propuesta de proyecto para un centro social autogestionado liberador de cultura (texto aprobado en coordinación), ηλεκτρονική διεύθυνση, http://latabacalera.net/cultura-libre/ - Margarita Rodríguez Ibáñez, Iniciativas Ciudadanas ,Estudios, La Cultura Localizada como respuesta social a la Red: El caso de la Fábrica de la Tabacalera en Madrid, σελ 169 - Dossier

Augé, Marc. Los no lugares. Espacios del anonimato. Editorial Gedisa S.A., Barcelona, ed. 2000 Architecture expandida, Tabacalera, Dotacion Publica autogestionada, Aproximación poética: TABACALERA. Especies de espacios, Universidad Alfonso X el Sabo, Villanueva de la Canada, 2011 - Architecture expandida, Tabacalera, Dotacion Publica autogestionada, Aproximación urbana: Ocupación y apropiación del espacio, Universidad Alfonso X el Sabo, Villanueva de la Canada, 2011 - Ευγενία Χαλκιαδάκη, CSA La Tabacalera, Ένας κοινωνικός χώρος στο μεταίχμιο, (Μεταπτυχιακή Εργασία), ΕΜΠ 2011 - Lavapies Ingentrificable, Gentrificacion y lucha social en Lavapies, ηλεκτρονική διεύθυνση, https://lavapiesingentrificable.wordpress.com/ -

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 -Dossier de El campo de la cebada, by todo por praxis TXP, https://issuu.com/todoporlapraxis/docs/dossier_campo_de_la_cebada -El Campo de la Cebada, La ciudad situada, Plataforma Arquitectura, https://www.plataformaarquitectura.cl/cl/02-281490/el-campo-de-cebada-la-ciudad-situada -La cosecha de una plaza, Madrid, El pais, https://elpais.com/ccaa/2017/11/23/madrid/1511462363_893404.html -Obras, public space, https://www.publicspace.org/es/obras/-/project/g362-the-barley-field -Laboratorio urbano, carmen lozano, https://carmenlozano.files.wordpress.com/2013/12/ecdc_laboratorio_urbano_carmen_lozano.pdf -El otro negocio den Campo de la Cebada, La razon,2017, https://www.larazon.es/local/madrid/el-otro-negocio-del-campo-de-la-cebada-FI16789408 -Campo de Cebada en Madrid: Un Proyecto vecinal de autogestion artistica, plataforma urbana http://www.plataformaurbana.cl/archive/2013/07/26/campo-de-cebadaen-madrid-un-proyecto-vecinal-de-autogestion-artistica/

157 000153 000155 000078

ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ Εικόνες εισαγωγής κάθε κεφαλαίου: http://www.murostabacalera.com/ Εικόνα 1: httperanistis.networdpress20180921william-h-mcneill-%CE%B7%CE%B2%CE%B9%CE%BF%CE%BC%CE%B7%CF%87%CE%B1%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE%CE%B5%CF%80%CE%B1%CE%BD%CE%AC%CF%83%CF%84%CE%B1%CF%83%CE%B7 Εικόνα 2:Πηγή: httpwww.tribpub.comgd Εικόνα 3:httpswww.naftemporiki.grslideshows952066ergostasia-fantasmata-ta-apomeinaria-t Εικόνα 4:Πηγή: httpswww.naftemporiki.grslideshows952066ergostasia-fantasmata-ta-apomeinaria-t Εικόνα 5:photogrist.com Εικόνα 6:httpwww.gallery51.comindex.phpnavigatieid=9&fotograafid=14. Εικόνα 7:https://photogrist.com/citykillerz-mike-meyers/ Εικόνα 8:httpwww.governing.comtopicsurbangov-suburban-urban-changes.html Εικόνα 9:https://www.theguardian.com/artanddesign/gallery/2012/dec/08/observer-20-photographs-of-week Εικόνα 10: httpsmeqasa.combloggated-community-pros-and-cons.gated-community-stop-sign Εικόνα 11:httpwww.greendigitalcharter.eueuropean-commission-launches-the-digital-cities-challenge-to-help-cities-succeed-in-the-digital-transformation.Digital-CitiesChallenge-main Εικόνα 12:httpvaacuum.tumblr.compost35378784478 Εικόνα 13: httpswww.lifo.grnowgreece135892 Εικόνα 14:httpsnigeriarealestatehub.comresponsible-urban-decay.html. Εικόνα 15:httpsnigeriarealestatehub.comresponsible-urban-decay.html. Εικόνα 16:httpswww.cves.orgspecial-educationtransitioncommunity-participation Εικόνα 17:Sherry R.. A Ladder Of Citizen Participation.1969. Journal of the American Planning Association. Εικόνα 18:Sherry R.. A Ladder Of Citizen Participation.1969. Journal of the American Planning Association. Εικόνα 19:Αναστασία Στρατηγέα.2015. Θεωρία και Μέθοδοι Συμμετοχικού Σχεδιασμού Εικόνα 20:https://redlineagrinio.gr/koinsep/43182-dimiourgontas-xorous-symmetoxiko-sxediasmo Εικόνα 21:https://www.kit.ntnu.no/sites/www.kit.ntnu.no/files/IMG_6242.JPG Εικόνα 22 & 23:https://www.lifo.gr/mag/features/1039 Εικόνα 24 & 25:http://www.enallaktikos.gr/kg15el_eleythero-aytodiaxeirizoeno-parko-nayarinoy-kai-zwodoxoy-pigis-emeis-edw-kai-twra-kai-gia-oloys-emas_a64.html Εικόνα 26 & 27: http://nomadikiarxitektoniki.net/projects/kalliergeia Εικόνα 28 & 29 :http://squathost.com/patisionstreet/?p=3010 Εικόνα 30:https://yfanet.espivblogs.net/ Εικόνα 31:http://www.nikias.gr Εικόνα 32:www.parallaxi.gr Εικόνα 33 & 34https://www.pps.org/places/paley-park Εικόνα 35 & 36:https://yfanet.espivblogs.net/

158

Εικόνα 37:http://www.ert.gr/ert3/thessaloniki/parachorite-gia-99-chronia-proin-stratopedo-kodra-stin-kalamaria/ Εικόνα 38:https://www.berlin.de/mauer/en/sites/traces-of-the-wall/ Εικόνα 39:www.parallaxi.gr Εικόνα 40: https://www.voria.gr/article/kefi-glenti-ke-choros-sto-5o-dipno-tis-anixis-sti-svolou-fotovid Εικόνα 41:https://www.newmoney.gr Εικόνα 42:προσωπικό αρχείο Εικόνα 43:www.enallaktikos.gr Εικόνα 44:www.karfitsa.gr Εικόνα 45: Εικόνα 46προσωπικό αρχείο Εικόνα 47:www.google.com Εικόνα 48:προσωπικό αρχείο Εικόνα 49:http://portal.uned.es/portal/page?_pageid=93,22871160&_dad=portal&_schema=PORTAL Εικόνα 50:Dossier de prensa, La Tabacalera : Centro Social Autogestionado,σελ 12 Εικόνα 51:http://blogs.latabacalera.net/documentando/historico/ltbc-en-la-historia-de-la-fabrica-de-naipes-y-tabacos-al-csa/ Εικόνα 52:7 Margarita Rodríguez Ibáñez, Iniciativas Ciudadanas ,Estudios, La Cultura Localizada como respuesta social a la Red: El caso de la Fábrica de la Tabacalera en Madrid, σελ 170 Εικόνα 53 & 54: http://blogs.latabacalera.net Εικόνα 55: https://elpais.com/diario/2008/11/14/cultura/1226617203_850215.html Εικόνα 56:http://www.murostabacalera.com/ Εικόνα 57 & 58:http://blogs.latabacalera.net/documentando/como-nos-organizamos/ Εικόνα 59,65:http://latabacalera.net/ Εικόνα 60,61,62,63,63,66,67,68,70: προσωπικό αρχείο Εικόνα 69:Margarita Rodríguez Ibáñez, Iniciativas Ciudadanas ,Estudios, La Cultura Localizada como respuesta social a la Red: El caso de la Fábrica de la Tabacalera en Madrid, σελ 169 Εικόνα 71 & 72:https://lavapiesingentrificable.wordpress.com/ Εικόνα 73: https://elpais.com Εικόνα 74 & 75: προσωπικό αρχείο Εικόνα 76: wwww.google.maps Εικόνα 77,78,79:www.google.com Εικόνα 80 & 81:www.plataformaurbana.cl Εικόνα 82 & 83:plataformaarquitectura.cl Εικόνα 84,85,86,87,88:πηγή:plataformaarquitectura.cl Εικόνα 89:www.flickr.com Εικόνα 90,91,93:https://elpais.com

159 000155 000157 000079