THE NEW CAPITAL Mapping the desert land

Διπλωματική Εργασία Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Επιβλέπων καθ.: Λόης Παπαδόπουλος 2016

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ εισαγωγή

10

ΜΕΡΟΣ 1ο ΝΕΕΣ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΕΣ

1. η μοντέρνα πρωτεύουσα

20

2. η πρωτεύουσα εργοτάξιο

24

3. η πρωτεύουσα για το καθεστώς

ΜΕΡΟΣ 2ο

ΑΙΓΥΠΤΟΣ

37

χρονολόγιο 1952-2015

4. αραβική άνοιξη

72

28

ΜΕΡΟΣ 3ο ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ

5. νείλος 6. στέγαση

84 110

7. κρατική αρχιτεκτονική

158

8. διώρυγα του Σουέζ

182

ΜΕΡΟΣ 4ο

Η ΝΕΑ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ

9. the new capital

216

παράρτημα ονομάτων βιβλιογραφία

228 232

6

7

Η Αίγυπτος από το διάστημα.

8

Για την υλοποίηση της διπλωματικής εργασίας θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε θερμά την Salma Belal για τη συνέντευξη που μας παραχώρησε και το χρήσιμο υλικό που μας παρείχε. Την Ίριδα Λυκουριώτη για το πολύτιμο και βοηθητικό της υλικό, καθώς και τη Λίλια Μήτσιου για την πολύ ωραία και ωφέλιμη κουβέντα που είχαμε μαζί της. Ακόμη, να ευχαριστήσουμε τον Κωνσταντίνο Ζβε, την Νιόβη Καποδίστρια και την Άλμπα Σπάτα για τη βοήθεια και υποστήριξη τους. Επίσης, θα θέλαμε να επισημάνουμε τη συμβολή του Λόη Παπαδόπουλου, που χωρίς τη βοήθεια του, η μελέτη αυτή δε θα είχε την παρούσα μορφή. Τέλος, είμαστε ευγνώμονες στον κ. Παντελή του τυπογραφείου που η βοήθεια του ήταν απαραίτητη για την έκδοση του βιβλίου που κρατάτε στα χέρια σας.

9

10 10

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Σάν ἕτοιμος ἀπό καιρό, σά θαρραλέος, ἀποχαιρέτα την, τήν Ἀλεξάνδρεια πού φεύγει. Προ πάντων νά μή γελασθεῖς, μήν πεῖς πως ἦταν ἕνα ὄνειρο, πώς ἀπατήθηκεν ἡ ἀκοή σου. μάταιες ἐλπίδες τέτοιες μήν καταδεχθεῖς. Κ.Καβάφης, Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον

Στις 13 Μαρτίου του 2015 ο υπουργός Στέγασης της Αιγύπτου Mostafa Madbouly ανακοίνωσε, στο πλαίσιο ενός οικονομικού αναπτυξιακού συνεδρίου, την κατασκευή μιας Νέας Πρωτεύουσας για την Αίγυπτο. Η νέα πόλη, στην οποία δεν έχει δοθεί ακόμα επίσημη ονομασία, θα βρίσκεται σε μια μη-αναπτυγμένη περιοχή της ανατολικής ερήμου, μεταξύ του Καΐρου και του Σουέζ και θα έχει συνολική έκταση 700τ.χλμ. Η ανακοίνωση επικαλείται την πληθυσμιακή συμφόρηση του Καΐρου, το οποίο ήδη θεωρείται μια από τις πιο πυκνοκατοικημένες πόλεις στον κόσμο, ως την κύρια αιτία της δημιουργίας της νέα πόλης. Η Νέα Πρωτεύουσα υπολογίζεται ότι θα φιλοξενεί περίπου 5εκ. κατοίκους, με τη δυνατότητα ο αριθμός αυτός να αυξηθεί στα 7εκ. Θα κατασκευαστεί σαν μια «έξυπνη πόλη» (smart city) και θα αποτελεί τη νέα διοικητική και οικονομική πρωτεύουσα της Αιγύπτου.

1. «The Capital Cairo», http://thecapitalcairo.com/

Αυτή η Νέα Πρωτεύουσα θα είναι μια Έξυπνη Πόλη και θα ενσωματώσει ένα πλαίσιο βιωσιμότητας γεννημένο από την αιγυπτιακή παράδοση. Η Νέα Πρωτεύουσα θα ωφεληθεί από τις σύγχρονες τεχνολογίες και θα είναι προσαρμόσιμη σε άλλες μελλοντικές, για την περαιτέρω ενίσχυση της αποδοτικότητας των πόρων της.1 Γραφεία μεγάλων εταιριών και διοικητικές υπηρεσίες, όπως το κοινοβούλιο, υπουργεία και πρεσβείες θα μεταφερθούν από το Κάιρο στους μεγάλους ουρανοξύστες που θα κοσμούν το κέντρο της Νέας Πρωτεύουσας. Ακόμα, πρόκειται να κατασκευαστεί ένα γιγαντιαίο μνημείο που θα μοιάζει με τον πύργο του Eiffel στο Παρίσι και τον Οβελίσκο της Ουάσινγκτον, ενώ το κεντρικό πάρκο της θα έχει δύο φορές την έκταση του Central Park της Νέας Υόρκης. Σύμφωνα

Εισαγωγή 11

με την ανακοίνωση, η Νέα Πρωτεύουσα θα διαθέτει: 2.000 εκπαιδευτικά ιδρύματα (από σχολεία μέχρι πανεπιστήμια), 663 νοσοκομεία και κλινικές, 1.250 μουσουλμανικά τεμένη, 40.000 δωμάτια ξενοδοχείων, 90τ.χλμ. πάρκο ηλιακής ενέργειας και ένα διεθνές αεροδρόμιο μεγαλύτερο από το Heathrow του Λονδίνου. Η κατασκευή λέγεται πως θα διαρκέσει από 5 μέχρι 7 χρόνια και θα κοστίσει περίπου 45δις δολάρια, ωστόσο δεν υπάρχουν επίσημα στοιχεία για το ακριβές κόστος και χρονοδιάγραμμα του έργου. Ο Υπουργός Επενδύσεων της Αιγύπτου ανακοίνωσε ότι η κατασκευή της Νέας Πρωτεύουσας δε θα επιβαρύνει τον κρατικό προϋπολογισμό, καθώς θα δημιουργηθεί μια εταιρεία επενδύσεων ακίνητης περιουσίας με πρόεδρο τον επιχειρηματία Mohamed Alabbar από τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα. Παρόλα αυτά, το Σεπτέμβριο του 2015 η αρχική αυτή συμφωνία ακυρώθηκε, καθώς δεν υπήρξε μεγάλη πρόοδος των έργων και η κατασκευή ανατέθηκε στην Κρατική Κινέζικη Τεχνική Εταιρεία (China State Construction Engineering Corporation, CSCEC). Η εταιρεία αυτή ανέλαβε την κατασκευή ενός τμήματος της Νέας Πρωτεύουσας που θα εμπεριέχει τα υπουργεία, τις κυβερνητικές υπηρεσίες και το προεδρικό μέγαρο. Ταυτόχρονα, μια από τις μεγαλύτερες αιγυπτιακές κατασκευαστικές εταιρείες ανέλαβε τη δημιουργία των δικτύων ύδρευσης και αποχέτευσης, διαβεβαιώνοντας πως μέσα σε τρεις μήνες το νερό του Νείλου θα κυλά στην περιοχή, επιτρέποντας την έναρξη των κατασκευαστικών διαδικασιών. Η είδηση αυτή προκάλεσε ένα σύνολο ερωτημάτων, των οποίων η απάντηση ούτε εύκολη, ούτε προφανής είναι. Πώς ιδρύεται μια νέα πόλη στον 21ο αιώνα2, πώς μπορεί να κατασκευαστεί και πώς αυτή η πόλη θα γίνει πρωτεύουσα; Με ποιον τρόπο θα ολοκληρωθεί σε τόσο μικρό διάστημα και πώς το ιδιοκτησιακό καθεστώς που υπονοείται στην ανακοίνωση θα επηρεάσει το δημόσιο χώρο και τη ζωή στη νέα πόλη; Γιατί να κατασκευαστεί μια νέα πρωτεύουσα σήμερα; Αυτά είναι κάποια από τα ερωτήματα που προσπαθεί να απαντήσει αυτή η διπλωματική εργασία μέσα από μία εκτενή χαρτογράφηση της έρημης χώρας, της Αιγύπτου. Ωστόσο, από τις πρώτες στιγμές αυτής της έρευνας έγινε σαφές ότι η είδηση της Νέας Πρωτεύουσας δεν αφορά το πλαίσιο μιας μόνο χώρας, αλλά είναι τμήμα μιας σύγχρονης πρακτικής παραγωγής νέων πόλεων. Αυτή η πρακτική δεν αποτελεί αποκλειστικά χωρικό φαινόμενο, αλλά έχει άμεση σχέση με την οικονομία, την πολιτική, την τεχνολογία και το πως αυτές οργανώνονται και διαπλέκονται στη σύγχρονη εποχή. Μια εποχή στην οποία ο κόσμος συνεχώς μεταβάλλεται και οι πόλεις αποτελούν ασταθή σύνολα ενταγμένα μέσα σε άλλα ασταθή σύνολα. Υπό αυτή την έννοια, ένα συγκεκριμένο γεγονός, ακόμα και η κατασκευή μιας πόλης από το μηδέν, δεν μπορεί να αφορά μόνο τον τόπο στον οποίο τοποθετείται ή παράγεται, αλλά παράλληλα επηρεάζει και

2. Το ευρωκεντρικό παράδειγμα των πόλεων έχει αποδείξει περίτρανα πως η κατασκευή μιας πόλης είναι μια ιστορική διαδικασία,η οποία εξαρτάται από ένα σύνολο αλληλοεπικαλυπτόμενων παραγόντων που τη διαμορφώνουν διαρκώς. Πώς είναι δυνατόν να κατασκευαστεί και να θεωρηθεί ολοκληρωμένη μια πόλη μέσα σε πέντε μόλις χρόνια;

12 12

το σύνολο των συστημάτων που εξαρτώνται από αυτό και αντιστρόφως αυτό από εκείνα. Για να κατανοήσουμε, λοιπόν, το ειδικό παράδειγμα, που τίθεται κεντρικά σε αυτήν την έρευνα, είναι απαραίτητο να γίνει μία σύντομη περιγραφή του γενικού πλαισίου στο οποίο αυτό ανήκει και τις σχέσεις που τα συνδέουν.

3. Στις δεκαετίες μετά τον Β’ Π.Π. υπήρχε ένα διεθνές καθεστώς βασισμένο στην κυριαρχία των ΗΠΑ στην παγκόσμια οικονομία και οι οποίες όριζαν τους κανόνες του διεθνούς εμπορίου. Αφενός η πετρελαϊκή κρίση στις αρχές της δεκαετίας του 1970 και αφετέρου η κρίση χρέους των χωρών του Τρίτου Κόσμου και ο πρωτοφανής ανταγωνισμός που αντιμετώπισε η βιομηχανία των ΗΠΑ στις αρχές της δεκαετίας του 1980, ήταν καθοριστικοί παράγοντες για τη μετάβαση σε ένα νέο σύστημα οργάνωσης της παγκόσμιας οικονομίας.

Saskia Sassen, The Global City: New York, London, Tokyo (New Jersey, Oxford: Princeton University Press, 1991), σελ.3.

4. Saskia Sassen, Global Networks, Linked Cities (New York, London: Routledge, 2002), σελ. 1.

Για αιώνες υπήρχαν διεθνής και διακρατικές διαδικασίες που επέτρεπαν τη ροή κεφαλαίου, ανθρώπινης εργασίας, αγαθών, πρώτων υλών και ταξιδιωτών, ακόμα και αν παρατηρούνταν τεράστιες διακυμάνσεις στο πόσο ανοικτά ή κλειστά ήταν τα οργανωτικά σχήματα μέσα στα οποία λάμβαναν χώρα αυτές οι ροές. Ωστόσο, η ειδοποιός διαφορά της σύγχρονης παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας βρίσκεται στη διαχείριση αυτών των ροών. Αν τον προηγούμενο αιώνα η κυρίαρχη οργανωτική μορφή που έλεγχε αυτές τις ροές ήταν οι διακρατική ισορροπία που προέκυψε μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου3, σήμερα παρατηρούμε τη δημιουργία ενός συστήματος που προκύπτει από τις εκτενείς ιδιωτικοποιήσεις, την απορρύθμιση εθνικών νομικών συστημάτων και τη δημιουργία νέων υπερεθνικών συμφωνιών, την αυξανόμενη σημασία των εθνικών οικονομιών στην παγκόσμια αγορά και το άνοιγμά των οικονομιών αυτών σε ξένες εταιρείες4. Το σύστημα αυτό, που περιλαμβάνει έθνη - κράτη, παγκόσμιες εταιρίες και οργανισμούς, ΜΚΟ, τράπεζες και άλλες υπερεθνικές οντότητες, δημιουργεί επικράτειες που αρθρώνονται με ένα πολύ διαφορετικό τρόπο από αυτόν του παρελθόντος. Σήμερα, η παγκόσμια οικονομία αποτελεί ένα σύνθετο σύστημα, το οποίο θα ήταν αδύνατο να αναλυθεί στην παρούσα διπλωματική εργασία. Ωστόσο, είναι σαφές ότι στην εποχή μας δεν υπάρχει ένα και μοναδικό κέντρο, αλλά ένας αστερισμός παγκόσμιων κέντρων εξουσίας που εδαφικοποιείται διαφορετικά από τα όρια των εθνών - κρατών. Στις δεκαετίες μετά τον Β’ Π.Π. υπήρχε ένα διεθνές καθεστώς βασισμένο στην κυριαρχία των ΗΠΑ στην παγκόσμια οικονομία και οι οποίες όριζαν τους κανόνες του διεθνούς εμπορίου. Αφενός η πετρελαϊκή κρίση στις αρχές της δεκαετίας του 1970 και αφετέρου η κρίση χρέους των χωρών του Τρίτου Κόσμου και ο πρωτοφανής ανταγωνισμός που αντιμετώπισε η βιομηχανία των ΗΠΑ στις αρχές της δεκαετίας του 1980, ήταν καθοριστικοί παράγοντες για τη μετάβαση σε ένα νέο σύστημα οργάνωσης της παγκόσμιας οικονομίας. Σε αυτό το παγκόσμιο πλαίσιο η νέα αυτή πόλη σχεδιάζεται για να γίνει η Νέα Πρωτεύουσα της Αιγύπτου. Η ανακοίνωση αναφέρει ξεκάθαρα τη μεταφορά των διοικητικών υπηρεσιών από το Κάιρο σε αυτή τη νέα πόλη. Ταυτόχρονα, αναφέρει την κατασκευή ενός μνημείου που θα μοιάζει με αντίστοιχα στο Παρίσι και την Ουάσιγκτον και συγκρίνει το μέγεθος του αεροδρομίου που πρόκειται να κατασκευαστεί με αυτό του Λονδίνου. Αναδύεται με τον τρόπο αυτό το ερώτημα: πώς μοιάζει μια Πρωτεύουσα; Με άλλα λόγια ποια

Εισαγωγή 13

πόλη ή καλύτερα ποιες πόλεις αποτελούν σήμερα το παράδειγμα Πρωτεύουσας; Αν το 18ο αιώνα η απάντηση ήταν το Παρίσι, ποια πόλη σήμερα μπορεί να θεωρηθεί πρότυπο κέντρο ενός έθνους - κράτους; Τι συνεπάγεται η μετατόπιση της κεντρικότητας του έθνους - κράτους στο σύστημα ρύθμισης των παγκόσμιων ροών (όπως αυτά αναφέρθηκαν παραπάνω) για μία νέα πρωτεύουσα; H παγκοσμιοποίηση είναι καθαυτή βαθιά ιστορική και άνιση διαδικασία, μια διαδικασία ακόμη παραγωγής του τοπικού. Η παγκοσμιοποίηση δε συνεπάγεται απαραιτήτως – ούτε καν συχνά – ομοιογενοποίηση ή αμερικανοποίηση, και – στο βαθμό που διαφορετικές κοινωνίες οικειοποιούνται με διαφορετικό τρόπο τα υλικά της νεωτερικότητας – εξακολουθεί να υπάρχει τεράστιο περιθώριο για εμβριθή μελέτη επιμέρους γεωγραφιών. [...] η ίδια η τοπικότητα είναι ιστορικό προϊόν και οι ιστορίες μέσω των οποίων αναδύονται οι τοπικότητες υπόκεινται, σε τελική ανάλυση, στη δυναμική του παγκόσμιου. [...] δεν υπάρχει τίποτε το απλώς τοπικό στο τοπικό [...]4 Αυτή η σχέση μεταξύ τοπικού και παγκόσμιου οδηγεί στο συμπέρασμα ότι δεν αρκεί η μελέτη μόνο του τοπικού, αλλά ούτε απλά του παγκόσμιου, προκειμένου να εξαχθούν συμπεράσματα για τη Νέα Πρωτεύουσα. Στην περίπτωση της Αιγύπτου, διαδραματίζει καθοριστική σημασία το διεθνές πλαίσιο, αλλά και η θέση της στην Αφρική, τη Μέση Ανατολή και τη Μεσόγειο. Παράλληλα, η εσωτερική συνθήκη της χώρας, η πολιτική σκηνή, η τοπική οικονομία και οι ίδιοι οι άνθρωποι που την κατοικούν είναι μερικοί από τους παράγοντες που πρέπει να ληφθούν υπ’ όψη στη συγκρότηση μιας εμπεριστατωμένης κριτικής. Στη μελέτη που ακολουθεί παρουσιάζεται ένα σύνολο ευρημάτων που προέκυψε από την προσπάθειά μας να απαντήσουμε στο γιατί και το πώς θα κατασκευαστεί η Νέα Πρωτεύουσα. Καθώς οι πληροφορίες που δημοσιοποίησε η κυβέρνηση της Αιγύπτου ήταν ελάχιστες, θολές και περιορίζονταν σε γενικόλογες ιδέες για μια καλύτερη ζωή δεν ήταν εφικτή η ανάλυση της πόλης καθ’ αυτής, ούτε η συγκρότηση μιας εμπεριστατωμένης κριτικής. Για το λόγο αυτό επιλέξαμε να ερευνήσουμε στοιχεία που θεωρούμε ότι τοποθετημένα σε μία συγκεκριμένη σειρά μπορούν να κατασκευάσουν μια εναλλακτική αφήγηση γύρω από τη Νέα Πρωτεύουσα και να μας επιτρέψουν να εξάγουμε συμπεράσματα για αυτή, αλλά και πέρα από αυτή. Η έρευνα χωρίζεται σε τρία κεφάλαια, το πρώτο αναφέρεται σε άλλα διεθνή παραδείγματα κατασκευής νέων πρωτευουσών από το μηδέν. Εστιάζουμε στα χρόνια μετά τους παγκόσμιους πολέμους και σε παραδείγματα νέων πόλεων που η αρχική τους πρόθεση ήταν να γίνουν πρωτεύουσες κρατών. Το δεύτερο κεφάλαιο περιέχει το τμήμα της έρευνα που σχετίζεται άμεσα με την Αίγυπτο. Στην αρχή παρουσιάζονται

4. Arjun Appadurai, Νεωτερικότητα Χωρίς Σύνορα, Πολιτισμικές Διαστάσεις της Παγκοσμιοποίησης, μετ. Κώστας Αθανασίου (Αθήνα: Αλεξάνδρεια, 2014), 37-38.

14 14

με χρονολογική σειρά ορισμένα στοιχεία από το 1952 μέχρι σήμερα και γίνεται μία εκτενέστερη περιγραφή της περιόδου 2011-2013 προκειμένου να διασαφηνισθεί το πολιτικό πλαίσιο μέσα στο οποίο έγινε πραγματικότητα η πρόταση της Αιγυπτιακής κυβέρνησης. Στη συνέχεια του κεφαλαίου υπάρχουν τέσσερα υποκεφάλαια που αφορούν στη διαχείριση των νερών του Νείλου, στην επέκταση στην έρημο και στην κατασκευή άτυπων περιοχών στο Κάιρο, στην πλατεία Tahrir και στη Διώρυγα του Σουέζ. Στο τελευταίο κεφάλαιο και αφού έχει ολοκληρωθεί η έρευνα παρουσιάζονται τα συμπεράσματά και η κριτική στην Νέα Πρωτεύουσα αυτής της έρημης, αλλά τόσο ενδιαφέρουσας χώρας.

Χ

Σήμερα τα κράτη βρίσκονται αντιμέτωπα και γεννούν τα ίδια νέες γεωγραφίες εξουσίας. Η μια από αυτές βρίσκεται στο εσωτερικό του κράτους: η μετατόπιση της ισχύς στην εκτελεστική εξουσία και η απομάκρυνσή της από τη νομοθετική [...]. Η άλλη είναι εξωτερική: ένα πεδίο δυνάμεων που περιλαμβάνει ένα πρωτόγνωρα ευρύ φάσμα μη κρατικών φορέων και μια αναδυόμενη κανονιστική τάξη πραγμάτων πέραν αυτής του έθνους-κράτους. Και οι δύο γεωγραφίες συνεπάγονται ένα σύνολο δυναμικών, το οποίο αλλάζει σε βάθος τη σύσταση του ιδιωτικού και δημόσιου, και μια ρήξη σε μια παλιά ιστορία που έχει τις ρίζες της στις απαρχές του φιλελεύθερου κράτους. [...] Το πεδίο της εξουσίας μέσα στο οποίο λειτουργεί το έθνος-κράτος συγκροτείται όχι μόνο από την κοινωνία των εθνών, αλλά και από το σχηματισμό μιας νέας ιδιωτικής έννομης τάξης που συνδέεται με την παγκόσμια οικονομία και μια έννομη τάξη που περιλαμβάνει ΜΚΟ και οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Saskia Sassen, Territory, Authority, Rights: From Medieval to Global Assemblages,σελ.146

[...] το έθνος- κράτος, ως περίπλοκη νεωτερική πολιτική μορφή, πνέει τα λοίσθια.

Arjun Appadurai, Νεωτερικότητα χωρίς Σύνορα, σελ.39

ΜΕΡΟΣ 1ο

ΝΕΕΣ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΕΣ

Για να κατανοήσουμε το σχέδιο για τη δημιουργία της Νέας Πρωτεύουσας της Αιγύπτου θεωρήσαμε αναγκαίο να ανατρέξουμε σε προγενέστερα ιστορικά παραδείγματα κατασκευής πρωτευουσών από το μηδέν. Καθώς, η πρόταση της Αιγυπτιακής κυβέρνησης είναι η δημιουργία μιας πόλης στην έρημο, μας ενδιέφερε να μελετήσουμε παραδείγματα κατασκευής πρωτευουσών σε φαινομενικά κενές τοποθεσίες. Λέγοντας φαινομενικά υπονοούμε ότι σε κάθε περίπτωση το φυσικό περιβάλλον ή οι ανθρώπινες δραστηριότητες, που προϋπήρχαν, θεωρήθηκαν αμελητέες και άρα καταστρέψιμες. Στο κεφάλαιο αυτό, θα αναλύσουμε τρία παραδείγματα τέτοιων πόλεων, την Μπραζίλια, την Αμπούτζα και τη Νάι Πι Τάου, που χρονικά τοποθετούνται στις δεκαετίες του 1950, του 1980 και του 2000 αντίστοιχα. Παρόλο που, από το 1950 και μετά κατασκευάστηκε πλήθος νέων πόλεων και πραγματοποιήθηκαν αρκετές μεταφορές πρωτευουσών εμείς επιλέγουμε τις παραπάνω περιπτώσεις, γιατί είναι οι μόνες που συνδυάζουν και τις δύο προϋποθέσεις. Μέσω των αναφορών αυτών θα επιδιώξουμε να συσχετίσουμε την πολιτική συνθήκη μέσα στην οποία δημιουργήθηκαν με τη μορφή που πήραν και την εξέλιξή τους στο χρόνο, με σκοπό να εξάγουμε συμπεράσματα χρήσιμα για τη συγκρότηση μιας κριτικής στην περίπτωση της Αιγύπτου.

19

Εικόνα της Μπραζίλια από δορυφόρο

Εικόνα της Αμπούτζα από δορυφόρο

Εικόνα της Νάι Πι Τάου από δορυφόρο

20 Μέρος 1ο

Μέρος 1ο

Η ΜΟΝΤΕΡΝΑ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ

Η Μπραζίλια είναι μια ανεξάρτητη Ομοσπονδιακή Περιοχή (Distrito Federal), εγκατεστημένη στο κεντρικό τμήμα της Βραζιλίας και αποτελεί από το 1960 την πρωτεύουσα της χώρας. Είναι τοποθετημένη μέσα στην πολιτεία του Γοϊάς, σε ένα υψηλό οροπέδιο 1000μ. από το επίπεδο της θάλασσας και, σύμφωνα με τις επίσημες δημογραφικές πηγές της χώρας, έχει πληθυσμό 2.282.049 κατοίκους. Απέχει από το Ρίο ντε Τζανέιρο, την προγενέστερη πρωτεύουσα της χώρας, 930χλμ., από το Σάο Πάολο 1.015χλμ. και οριοθετείται από τους ποταμούς Preto στο ανατολικό τμήμα της και Descoberto στο δυτικό. Σήμερα, το κέντρο της πόλης είναι μέρος της παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO. Τόσο κατά τη διάρκεια όσο και μετά την κατασκευή της συγκροτήθηκε ελάχιστο έντυπο ή ψηφιακό υλικό, ικανό να αποκαλύψει τις αντιδράσεις της εποχής σε ένα τέτοιο γεγονός. Αρκετά επιφυλακτικά, θα τολμούσαμε να πούμε, πως η παραγωγή μιας πόλης από το μηδέν στον 20ο αιώνα, πέρασε σχεδόν απαρατήρητη. Τα πρώτα υλικά για την κατασκευή της προσγειώθηκαν κυριολεκτικά στο οροπέδιο από την Πολεμική Αεροπορία του κράτους και μόλις μέσα στα επόμενα τέσσερα χρόνια η νέα πρωτεύουσα ως εκ θαύματος είχε «ανθίσει». Για να κατανοήσουμε τη δημιουργία της πόλης αυτής από το μηδέν και προτού προβούμε στις αναγκαίες περιγραφές της πολεοδομικής οργάνωσής της, κρίνουμε σκόπιμο, να αναφερθούμε στο πολιτικό σύστημα που την παρήγαγε και πιο συγκεκριμένα στην κρίσιμη πολιτική στροφή που πραγματοποίησε η Βραζιλία τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Τα σχέδια για τη μετακίνηση της πρωτεύουσας είχαν ξεκινήσει περίπου μια δεκαετία πριν. Στις αρχές του 1950, η Επιτροπή για την Εύρεση της Τοποθεσίας της Νέας Ομοσπονδιακής Πρωτεύουσας (ΕΕΤΝΟΠ) ανέλαβε την εκπόνηση μιας σειράς μελετών και στις 15 Απριλίου του 1955 κατέληξε στο οροπέδιο, όπου βρίσκεται σήμερα η Μπραζίλια. Το 1956 και αφού η τοποθεσία είχε βρεθεί, εκλέχτηκε ο Juscelino Kubitschek Πρόεδρος της Δημοκρατίας, μέσω δημοκρατι-

Η ΜΟΝΤΕΡΝΑ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ 21

κών διαδικασιών. Ο Kubitschek αποφάσισε να μετονομάσει την Επιτροπή αυτή, από Επιτροπή για την Εύρεση της Τοποθεσίας σε Επιτροπή για την Κατασκευή της Νέας Πρωτεύουσας. Αυτή η πολιτική κίνηση δεν θα έπρεπε σε καμία των περιπτώσεων να υποτιμηθεί, διότι σηματοδότησε την έναρξη της κατασκευής της Νέας Πρωτεύουσας και ταυτόχρονα το ξεκίνημα μιας νέας εποχής για τη Βραζιλία, ενός μοντέρνου, δημοκρατικού και ισχυρού οικονομικού κράτους. Το νέο αυτό κράτος θέλησε από την πρώτη κιόλας στιγμή της εξουσίας του, να δημιουργήσει ένα αστικό περιβάλλον, στο οποίο να θέσει τις βάσεις για την ανάπτυξη των εθνικών του σχεδίων. Η Μπραζίλια κατασκευάστηκε με ένα κολοσσιαίο κόστος μέσα σε μόλις 41 μήνες, από το 1956 μέχρι τον Απρίλιο του 1960 και προσέγγισε ιδιωτικές και ξένες επιχειρήσεις, ενεργοποιώντας μία συγκλονιστική, για τα δεδομένα της χώρας, οικονομική ανάπτυξη. Οι νεο-εκβιομηχανισμένες χώρες (NICs - Newly Countries, όπως συνήθιζαν να τις αποκαλούν με το δικό τους ιδιωματικό όρο οι διεθνείς εμπειρογνώμονες στη δεκαετία του 1970) βασίστηκαν όλες σε μια αντίστοιχη πολιτική [...] Καθένας που γνώριζε ελάχιστα τη Βραζιλία και το Μεξικό, μπορεί να πιστοποιήσει ότι οι χώρες αυτές δημιούργησαν γραφειοκρατία, θεαματική διαφθορά και πολύ σπατάλη, αλλά σημείωσαν και ετήσιο ρυθμό ανάπτυξης της τάξης του 7% για δεκαετίας: εν συντομία, και οι δύο χώρες πέτυχαν την επιθυμητή μετάβαση στη σύγχρονη βιομηχανική οικονομία. Πράγματι, η Βραζιλία κάποια στιγμή κατείχε την όγδοη θέση μεταξύ των μεγαλύτερων βιομηχανικών χωρών του μη κομμουνιστικού κόσμου. [...] Σε κάποια στιγμή ο δημόσιος τομέας της Βραζιλίας διαχειριζόταν το ήμισυ σχεδόν του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος. Στο δημόσιο τομέα λειτουργούσαν επίσης οι δεκαεννέα από τις είκοσι μεγαλύτερες επιχειρήσεις της χώρας.1 Η Μπραζίλια μετατράπηκε σε σύμβολο της ευμάρειας και σήμανε το διττό πέρασμα της χώρας τόσο σε ένα Δημοκρατικό Πολίτευμα όσο και σε ένα νέο οικονομικό καθεστώς. Ο Kubitschek θεώρησε, πως ο σχεδιασμός της ήταν επιτακτικό να ανατεθεί σε Βραζιλιάνους πολεοδόμους και αρχιτέκτονες, καθώς μόνο εκείνοι θα μπορούσαν να σχεδιάσουν μια σύγχρονη πόλη εμποτισμένη με τα βραζιλιάνικα ιδεώδη. Το πολεοδομικό σχέδιο ανέλαβε, μετά την εκπόνηση διαγωνισμού, ο Lucio Costa, ενώ η κατασκευή των διοικητικών κτιρίων ανατέθηκε στον Oscar Niemeyer. Στο σημείο αυτό, πέρα από την εθνική τους καταγωγή, πρέπει να σημειωθεί και η αρχιτεκτονική καταγωγή των δύο αυτών σχεδιαστών, ώστε να μπορέσουμε να συνάγουμε κριτικά συμπεράσματα για τη σύνθεση της νέας πόλης. Ο Costa ήταν οπαδός του μοντερνισμού από την πρώτη στιγμή που αποφοίτησε από τη Σχολή Καλών Τεχνών στο Ρίο, ενώ για τον Niemeyer αρκεί, φυσικά, να πούμε πως υπήρξε προστατευόμενος του Le Corbusier. Με αυτή τη διττή σχεδιαστική τους φύση - από τη μία η βραζιλιάνικη παράδοση και από την άλλη τα ιδεώ-

Το Εθνικό Κογκρέσο, στη διοικητική περιοχή της Βραζιλίας

1. Eric Hobsbawm, Η εποχή των άκρων, Ο σύντομος Εικοστός Αιώνας 1914-1991 (Αθήνα: Θεμέλιο, 2010), 450

22 Μέρος 1ο

δη της εποχής του μοντερνισμού - εισήγαγαν στην Μπραζίλια την αρχιτεκτονική των μεγάλων αυτοκινητοδρόμων Το πολεοδομικό σχέδιο της πόλης πήρε τη μορφή αεροπλάνου. Στα «φτερά» του σχεδιάστηκαν ζώνες από μπλοκ κατοικιών για τους διοικητικούς υπαλλήλους, ενώ ο κορμός του συγκροτήθηκε από μια σειρά κτιρίων με κεντρικές λειτουργίες για την πόλη, όπως ο Πύργος της Τηλεόρασης, όλα τα Υπουργεία, καθώς και η πλατεία των Τριών Δυνάμεων με το Ανώτατο Δικαστήριο, το Κογκρέσο και το Προεδρικό Μέγαρο. Στο δυτικό κομμάτι της κατασκευάστηκε ένα αεροδρόμιο με τον μεγαλύτερο αερολιμένα που είχε κατασκευαστεί ποτέ στη χώρα, ενώ δυτικότερα του αερολιμένα, στα προάστια της πόλης, παραχωρήθηκαν ιδιωτικά οικόπεδα προς ανέγερση, στους πλούσιους αστούς που επρόκειτο να την κατοικήσουν. Επιχειρώντας ορισμένες πιο προσεκτικές παρατηρήσεις, τόσο στη συνθετική δομή της πόλης όσο και στις αρχικές μεθόδους που ακολουθήθηκαν για τη δημιουργία της, μπορούμε να εξάγουμε δύο κεντρικά συμπεράσματα. Αρχικά, η πόλη αυτή σχεδιάστηκε «από ψηλά» και προκειμένου να κατασκευαστεί και ταυτόχρονα να παραμείνει ενωμένη με το παραθαλάσσιο Ρίο, επενδύθηκε με ένα δαιδαλώδες δίκτυο υποδομών. Για την επίτευξη των κρατικών σχεδίων, διανοίχτηκαν 17.000 «αυτοκινητόδρομοι εθνικής ενότητας», ενώ άλλες τόσες χιλιάδες μέτρα καλωδίων τρύπησαν τη γη και διαπέρασαν περιοχές, που παρέμεναν έως τότε αχαρτογράφητες.

Φωτογραφία από τoν πύργο της τηλεόρασης

Τμήμα κρατικών κατοικιών

Το γεγονός, πως το αστικό τοπίο της Μπραζίλια παρέχει την εντύπωση ενός σχεδιασμού «από ψηλά», υπονοεί την παντελή έλλειψη της ανθρώπινης κλίμακας. Η πόλη μπορεί να γίνει αντιληπτή στην ολότητά της, ιδωμένη μόνο μέσα από το παράθυρο ενός αεροπλάνου. Ο Costa βαθιά επηρεασμένος από τις αρχές του μοντερνισμού σχεδίασε ένα ορθολογιστικό μοντέλο πόλης με τεράστια αστικά κενά, ζωνοποιημένες εκτάσεις και μνημειώδη κτίρια. Κανείς δε μπορεί να κατοικήσει το αστικό αυτό τοπίο και να κινηθεί άνετα μέσα σε αυτό, αν δεν έχει αυτοκίνητο. Το σύστημα αυτό δεν κατόρθωσε ποτέ να γίνει πόλη. Δεν κατόρθωσε να αποκτήσει την πολυπλοκότητα και τη ζωντάνια μιας μητρόπολης, όπως δεν κατόρθωσε ποτέ να τους συμπεριλάβει όλους. Σήμερα, μετά από 55 χρόνια από την εγκαινίαση της, η Μπραζίλια παραμένει ένα κλειστό σύστημα, ανίκανο να συμπεριλάβει οτιδήποτε θα έθετε σε κίνδυνο την ομαλή λειτουργία του. Παρά την αρχική πρόβλεψη, που αναφερόταν στην κατοίκηση της από 500.000 ανθρώπους, σήμερα κατοικούν σ’ αυτή 2.282.049 κάτοικοι, ενώ στις παρυφές της πόλης βρίσκεται ένα μεγάλο ποσοστό ανθρώπων, που δεν ανήκει στις ανώτερες ή μεσαίες τάξεις και κατοικεί στις φαβέλες. Η εγκατάσταση της Μπραζίλια σε αυτό το κεντρικό οροπέδιο μαρτυρά μια κυβερνητική τακτική απομάκρυνσης της νέας πρωτεύουσας από τις παράλιες ακτές της χώρας και μια λογική κατάκτησης του τμήματος της «άγριας ζούγκλας». Καθόλη τη διάρκεια της κατασκευής της, ο Kubitschek

Η ΜΟΝΤΕΡΝΑ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ 23

εξέφραζε επανειλημμένως σε συνεντεύξεις του την επιθυμία του κράτους να συντρίψει την κυρίαρχη ευρωπαϊκή άποψη, ότι δηλαδή η Βραζιλία ήταν μια ζούγκλα με δηλητηριώδη φίδια, αχανείς δασικές εκτάσεις και πρωτόγονες φυλές. Επομένως, θέλησε να αποδείξει, πως το νέο κράτος είχε τη δυνατότητα να ανεγείρει ένα μνημειώδες αριστουργηματικό έργο φτιαγμένο από «ανθρώπινα χέρια». Φυσικά, πέρα από τη ματαιοδοξία του σχεδίου ενυπήρχε και η ανάγκη για τη δημιουργία ενός ρυθμιστικού διοικητικού κέντρου, στο οποίο θα μπορούσαν να εγκατασταθούν νέες επιχειρήσεις μακριά από το τουριστικό Ρίο. Μέσα από το παράδειγμα της Μπραζίλια καθίσταται εφικτή η κατανόηση των αιτιών της δημιουργίας μιας πρωτεύουσας από το μηδέν. Ο ίδιος ο θεσμός του έθνους - κράτους πυροδότησε, μέσα από το πρόσταγμα της εθνικής ενότητας, την κατασκευή ενός κλειστού και αμετάλλακτου συστήματος, ενεργοποιώντας, μάλιστα, τον κυρίαρχο αρχιτεκτονικό λόγο της εποχής. Το σύστημα αυτό, το ονόμασε έπειτα πόλη. Η Μπραζίλια μπορεί, να είναι σήμερα ο τόπος κατοικίας περίπου 2εκ. κατοίκων, αλλά δεν θα έχει πιθανόν ποτέ την αστική ζωή μιας πραγματικής πόλης.

Κεντρικός Σταθμός Λεωφορείων, 1966.

Δημοτικό σχολείο στην περιοχή κατοικιών

Καθεδρικός Ναός

24 Μέρος 1ο

Η ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΕΡΓΟΤΑΞΙΟ

1. «Η παραγωγή του πετρελαίου γινόταν κατά παράδοση από μεγάλες ιδιωτικές δυτικές εταιρίες, οι οποίες είχαν συνήθως στενούς δεσμούς με τις αυτοκρατορικές δυνάμεις. Ορισμένες κυβερνήσεις, ακολουθώντας το παράδειγμα του Μεξικού το 1938 εθνικοποίησαν τώρα τις εταιρίες αυτές και τις λειτουργούσαν ως κρατικές επιχειρήσεις. Όσες κυβερνήσεις δεν προσέφυγαν στο μέτρο της εθνικοποίησης, ανακάλυψαν [...] ότι το να έχουν στην ιδιοκτησία τους πετρέλαιο και φυσικό αέριο τους έδινε μεγάλα πλεονεκτήματα στις διαπραγματεύσεις με τις ξένες μεγάλες εταιρίες. Στην πράξη ο οργανισμός Χωρών Εξαγωγής Πετρελαίου (OPEC), που έφτασε κάποια στιγμή στη δεκαετία του 1970 να κρατά τον κόσμο σε ομηρία, μπόρεσε να συσταθεί γιατί η ιδιοκτησία του παγκόσμιου πετρελαίου πέρασε από τα χέρια των δυτικών εταιριών στα χέρια λίγων κρατών, παραγωγών πετρελαίου.»

Eric Hobsbawm, Η εποχή των άκρων, Ο σύντομος Εικοστός Αιώνας 1914- 1991 (Αθήνα: Θεμέλιο, 2010), 448-449.

H Αμπούτζα είναι η πρωτεύουσα της Νιγηρίας από το 1991. Βρίσκεται στο κέντρο της χώρας, απέχει 541χλμ. από το Λάγος και έχει πληθυσμό 778.567 κατοίκους. Καταλαμβάνει έκταση 8000τ.χλμ., από τα οποία ο πυρήνας της πόλης έχει έκταση 250τ.χλμ. και τα υπόλοιπα 7.750τ.χλμ. χρησιμοποιούνται για να καλύψουν άλλες ανάγκες της πόλης, όπως αγροτικές εκτάσεις, αεροπορικές βάσεις και βιομηχανίες. Η πόλη χτίστηκε τη δεκαετία του 1980 και επισήμως έγινε πρωτεύουσα της Νιγηρίας στις 12 Δεκεμβρίου του 1991, αντικαθιστώντας το Λάγος, που είναι πλέον εμπορική πρωτεύουσα της χώρας. Μετά την επίσημη μεταφορά της πρωτεύουσας από το Λάγος οι περισσότερες χώρες έχουν μεταφέρει τις πρεσβείες τους στην Αμπούτζα, ενώ πολλές διατηρούν τις πρώην πρεσβείες τους, ως προξενεία, στο Λάγος. Ακόμη, η Αμπούτζα είναι και η έδρα της Οικονομικής Κοινότητας των Κρατών της Δυτικής Αφρικής, καθώς και η περιφερειακή έδρα του Οργανισμού Πετρελαιοπαραγωγών Εξαγωγών Κρατών (OPEC)1.

Tο ρυθμιστικό σχέδιο της Αμπούτζα παρόλο που προέβλεπε μια ολοκληρωμένη και βιώσιμη πόλη, δεν κατάφερε να ολοκληρώσει τις αρχικές του προσδοκίες. Η ανάπτυξη της πόλης σχεδιάστηκε σε τέσσερις φάσεις με τελικό στόχο τη στέγαση 3εκ. κατοίκων. Η πρώτη φάση και η μοναδική που έχει ολοκληρωθεί προέβλεπε την εγκατάσταση 230.000 κατοίκων. Η δεύτερη φάση έχει σχεδόν ολοκληρωθεί, ενώ ο σχεδιασμός για την τρίτη έχει συνταχθεί και η Ομοσπονδιακή Υπηρεσία Στέγασης έχει ξεκινήσει εργασίες στην περιοχή. Η τέταρτη και τελευταία παραμένει ακόμη στα σχέδια. Η πρωτεύουσα αποτελείται από πέντε ζώνες - περιφέρειες: τη ζώνη των τριών βραχιόνων (περιλαμβάνει το Ανώτατο Δικαστήριο, την Εθνική Συνέλευση - νομοθετικό σώμα, την Προεδρική Βίλα, καθώς και άλλα ομοσπονδιακά κτίρια), την υπουργική ζώνη, την κεντρική περιφέρεια επιχειρήσεων, τη διπλωματική ζώνη και τη ζώνη κατοικίας. Οι διαφορετικές

Η ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΕΡΓΟΤΑΞΙΟ 25

αυτές ζώνες ενσωματώνονται με τέτοιο τρόπο, επιχειρώντας να δημιουργήσουν μια αρμονική σχέση μεταξύ τους και η σύνδεση τους επιτυγχάνεται με τη χρήση μεγάλων δρόμων και λεωφόρων. Στο ρυθμιστικό σχέδιο η κατασκευή της Αμπούτζα άρχισε από τη μικρότερη μονάδα, που ονομάστηκε «γειτονιά». Αυτή η μονάδα σχεδιάστηκε για να εξυπηρετήσει περίπου 5000 άτομα και περιλαμβάνει ένα δημοτικό σχολείο, ιατρείο, ταχυδρομείο και μια κοινότητα. Το επόμενο στάδιο είναι η περιφέρεια, η οποία φιλοξενεί αναβαθμισμένες λειτουργίες, όπως κτίρια δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, κέντρα υγείας, αγορά, ταχυδρομείο, αστυνομία και πυροσβεστική. Από την άλλη, το κέντρο της πόλης στεγάζει κυβερνητικά γραφεία, κατοικίες για τα μέλη της κυβέρνησης, νοσοκομείο, σιδηροδρομικό σταθμό, αλλά και κτίρια εθνικής σημασίας, όπως το Ανώτατο Δικαστήριο, το Εθνικό Μουσείο, το Εθνικό Τζαμί, την Εθνική Εκκλησία και το Διεθνές Συνεδριακό Κέντρο. Το σχεδιασμό της ανέλαβαν τρεις αμερικανικές εταιρείες, ενώ τις κεντρικές περιοχές της πρωτεύουσας με τον ιδιαίτερα μνημειώδη πυρήνα της, σχεδίασε ο Kenzo Tange. Σχετικά με την χωροθέτηση της πρωτεύουσας πρέπει να επισημάνουμε, ότι χτίστηκε πάνω σε έδαφος που απέσπασε με τη βία, σαράντα χρόνια πριν, ο στρατηγός Olusegun Obasanjo από τη φυλή των Γκουάρι, που κατοικούσαν στη περιοχή. Χιλιάδες Γκουάρι εκδιώχτηκαν στις αρχές του 1970 από τις εστίες τους και αναγκάστηκαν να μετακομίσουν λίγο μακρύτερα, στις παρυφές των γειτονικών βουνών που κυκλώνουν την Αμπούτζα. Η φυλή αυτή μέχρι και σήμερα συνεχίζει να παλεύει δικαστικά προκειμένου να λάβει τις χρηματικές αποζημιώσεις που δικαιούται για το βίαιο ξεριζωμό από την κυβέρνηση του Obasanjo. Πώς όμως οδηγήθηκαν στη μεταφορά της πρωτεύουσας και στη δημιουργία μιας πόλης από το μηδέν; Το 1975 η οικονομία της Νιγηρίας βασιζόταν στο πετρέλαιο και αποτέλεσε τη βάση για την ανάπτυξη της χώρας2. Έτσι, τη λύση στα διάφορα κοινωνικό - πολιτικά προβλήματα, εφόσον δε μπορούσαν να τα επιλύσουν οι στρατιωτικοί ηγέτες της χώρας, θα την έδινε η αρχιτεκτονική και ο αστικός σχεδιασμός και το σημείο εκκίνησης θα ήταν η πρωτεύουσα της χώρας, το Λάγος. Επομένως, τα σχέδια για τη μεταφορά της πρωτεύουσας της χώρας από το Λάγος δημιουργήθηκαν με την εισροή χρημάτων στη χώρα λόγω της εξαγωγής πετρελαίου. Αφορμή, όμως, για τη μεταφορά της πρωτεύουσας υπήρξαν οι εθνοτικές και θρησκευτικές διαιρέσεις, αλλά και η αύξηση του πληθυσμού στο Λάγος, που δυσχέραινε τις συνθήκες διαβίωσης. Η λογική της κατασκευής της ήταν παρόμοια με την περίπτωση της Βραζιλίας, τη Μπραζίλια, ορίζοντας τη θέση της στο κέντρο της χώρας, καθώς αυτό θα καθόριζε την ουδετερότητα και τη διατήρηση της εθνικής ενότητας. Στα τέλη της δεκαετίας του 1970, ξεκίνησε η κατασκευή, αλλά λόγω της οικονομικής και πολιτικής αστάθειας, τα αρχικά στάδια της πόλης ολοκληρώθηκαν στα τέλη της δεκαετίας του 1980. Συγκεκριμένα, όπως αναφέρει

2. Eric Hobsbawm, οπ.αν., 462-463. «Ο θρίαμβος του OPEC το 1973 προκάλεσε για πρώτη φορά τη σύγκρουση μιας ομάδας χωρών του Τρίτου Κόσμου, οι περισσότερες από τις οποίες ήταν μέχρι τότε φτωχές, όποια κριτήρια και αν εφαρμόσουμε στην περίπτωσή τους, και οι οποίες τώρα, με τα παγκόσμια κριτήρια που χρησιμοποιούμε, έγιναν πολυεκατομμυριούχες θα λέγαμε [...] Τα πετρελαιοπαραγωγικά κράτη με μεγάλο πληθυσμό (όπως η Νιγηρία) δε βρίσκονταν στην ίδια μοίρα. Παρόλα αυτά, ήταν εξίσου φανερό ότι κράτη εξαρτημένα από την παραγωγή ενός και μοναδικού πρωτογενούς εμπορεύματος, όσο και αν μειονεκτούσαν από άλλες απόψεις, μπορούσαν να γίνουν εξαιρετικά πλούσια, ακόμα κι αν ο εύκολος αυτός πλουτισμός τα έβαζε στον πειρασμό, χωρίς καμιά σχεδόν εξαίρεση, να σπαταλήσουν τα εισοδήματα που κέρδιζαν.»

26 Μέρος 1ο

3.στο ίδιο, 539.

ο E. Hobsbawm «από το 1970 και μετά, όλος ο Τρίτος Κόσμος βυθίστηκε βαθιά στα χρέη. [...] Το 1970 υπήρχαν μόνο δώδεκα χώρες με χρέος πάνω από 1δις δολάρια και καμία με χρέος πάνω από 10δις δολάρια. Το 1980, έξι χώρες είχαν χρέος που ισοδυναμούσε με το μέγεθος του ΑΕΠ τους ή και μεγαλύτερο. Το 1990 είκοσι τέσσερις χώρες χρωστούσαν περισσότερα από την αξία της συνολικής τους παραγωγής. Σε αυτή την κατηγορία ανήκε ολόκληρη η υπο-σαχάρια Αφρική.»3 Η Αμπούτζα αποτελεί μέχρι και σήμερα ένα συνεχές εργοτάξιο, καθώς ένα μεγάλο μέρος των σχεδίων παραμένει ανεκπλήρωτο. Επιπλέον, το 65% των σπιτιών, που χτίστηκαν πρόσφατα σε ένα υποτιθέμενο αναπτυσσόμενο τμήμα της πρωτεύουσας, εξακολουθεί να μην κατοικείται και οι περισσότεροι ουρανοξύστες αποτελούν κενά μνημεία μιας πόλης που χτίστηκε με κεφάλαια που χρησιμοποιήθηκαν για ξέπλυμα χρημάτων. Οι τεράστιοι κενοί δρόμοι της πόλης και τα κενά κτίρια αποδεικνύουν ότι πρόκειται για μια παρατημένη και έρημη πόλη παρόλο που είναι μια από τις πιο πλούσιες και ακριβές πρωτεύουσες της Αφρικής. Από την άλλη, όμως, δεν είναι λίγοι αυτοί που ζουν στα περίχωρα της πόλης, προσφέροντας ζωντάνια και σε αυτό το κομμάτι, που έρχεται σε αντίθεση με το υπόλοιπο.

Το Εθνικό Τζαμί της Αμπούτζα

Πύλη στην είσοδο της πόλης

Κεντρικός δρόμος

Δρόμος που οδηγεί στο Βράχο Ζούμα

Άποψη από ψηλά

Η ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΕΡΓΟΤΑΞΙΟ 27

28 Μέρος 1ο

Η ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΓΙΑ ΤΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ

Η πόλη Νάι Πι Τάου είναι από τις 6 Νοεμβρίου του 2005 η νέα πρωτεύουσα της Μιανμάρ (Βιρμανία). Έχει έκταση 7.054,37τ.χλμ. και πληθυσμό 924.608 κατοίκους, σύμφωνα με τις επίσημες πηγές της χώρας. Κατασκευάστηκε σε κεντρικό σημείο της χώρας, σε μία περιοχή όπου υπήρχαν κυρίως φυτείες ρυζιού και ζαχαροκάλαμων, καθώς και κάποια χωριά. Μεταφέρθηκε 320χλμ. βορειότερα από την προηγούμενη πρωτεύουσα, την Γιανγκόν, η οποία βρίσκεται κοντά στις ακτές του Ινδικού ωκεανού και έχει περίπου 6εκ. κατοίκους. Η Νάι Πι Τάου βρίσκεται, επίσης, σε απόσταση 3,2χλμ. δυτικά της πόλης Πηινμάνα. Άρχισε να κατασκευάζεται το 2002, αλλά παρόλο που υπολογιζόταν να ολοκληρωθεί μέχρι το 2012, η πόλη αποτελεί μέχρι και σήμερα ένα απέραντο εργοτάξιο.

Πινακίδα στην είσοδο της πόλης

Την απόφαση για την κατασκευή μιας νέας πρωτεύουσας έλαβε το δικτατορικό καθεστώς της Μιανμάρ το οποίο ήταν στην εξουσία από το 1988 μέχρι και το 2011, αλλά ουσιαστικά είχε τις ρίζες του στο στρατιωτικό πραξικόπημα του 1962 . Η επίσημη ονομασία της πόλης ανακοινώθηκε στις 27 Μαρτίου του 2006 (την επίσημη ημέρα των ενόπλων δυνάμεων) και σημαίνει σε ελεύθερη μετάφραση «Πόλη των Βασιλέων», ή ακριβέστερα «Βασιλική Πόλη του Ήλιου». Οι λόγοι για τη μεταφορά της πρωτεύουσας δεν ανακοινώθηκαν ποτέ από το καθεστώς και έτσι πολλοί διεθνείς αναλυτές προσπάθησαν να εξηγήσουν με διαφορετικούς τρόπους αυτή την απόφαση. Προτού, όμως, εξετάσουμε τη σχέση της πολιτικής κατάστασης της χώρας με τη δημιουργία της πόλης, έχει αξία να δούμε κάποια από τα χαρακτηριστικά αυτής της ομολογουμένως «παράξενης» πρωτεύουσας. Η πόλη είναι χωρισμένη σε αυστηρά καθορισμένες ζώνες. Αυτές είναι η ζώνη κατοικιών, η στρατιωτική, η διοικητική, η εμπορική ζώνη, η ζώνη των ξενοδοχείων, της αναψυχής

Η ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΓΙΑ ΤΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ

και η διεθνής ζώνη των πρεσβειών. Η πρώτη αποτελείται από 1.200 τετραώροφα κτίρια διαμερισμάτων, τα οποία κατανέμονται σύμφωνα με την οικογενειακή κατάσταση των κατοίκων. Το κάθε κτίριο έχει στέγη η οποία χρωματίζεται ανάλογα με το επάγγελμα των ενοίκων τους. Για παράδειγμα, οι υπάλληλοι του υπουργείου υγείας κατοικούν σε κτίρια με μπλε στέγη και οι υπάλληλοι του υπουργείου γεωργίας σε κτίρια με πράσινη στέγη. Οι υψηλόβαθμοι αξιωματούχοι διαμένουν στις 50 επαύλεις που υπάρχουν στην πόλη, ενώ τα φτωχότερα κοινωνικά στρώματα κατοικούν σε παραγκουπόλεις γύρω από την πρωτεύουσα, κυρίως στην πλησιέστερη πόλη Πηινμάνα. Η στρατιωτική ζώνη, στην οποία κατοικούν υψηλόβαθμοι αξιωματούχοι του στρατού και άλλα σημαντικά πρόσωπα, βρίσκεται 11χλμ. μακριά από τη ζώνη κατοικιών και φημολογείται ότι αποτελεί ένα συγκρότημα κτιρίων που διαθέτει υπόγεια περάσματα, τούνελ και καταφύγια. Στην περιοχή αυτή, στην οποία υπάρχει μία στρατιωτική βάση, απαγορεύεται η ελεύθερη πρόσβαση και μπορεί κανείς να εισέλθει μόνο με ειδική άδεια. Στην τρίτη ζώνη περιλαμβάνονται τα υπουργεία και άλλα κτίρια της κεντρικής διοίκησης της χώρας, καθώς και το μνημειακό συγκρότημα του κοινοβουλίου Η πόλη διαθέτει, σχολεία, πανεπιστήμιο, νοσοκομείο, εμπορικά κέντρα, στάδια (το 2013 φιλοξένησε τους Νοτιοανατολικούς Ασιατικούς αθλητικούς αγώνες), συνεδριακά κέντρα, γήπεδα γκολφ, μεγάλα πάρκα αναψυχής (συμπεριλαμβανομένου και του ζωολογικού κήπου), ένα σύγχρονο διεθνές αεροδρόμιο και μία εμβληματική χρυσή παγόδα που είναι ίδια με αυτή που υπάρχει στην προηγούμενη πρωτεύουσα. Αυτό που δε διαθέτει είναι οι κάτοικοι. Ένα από τα χαρακτηριστικά της Νάι Πι Τάου είναι οι δυσανάλογα μεγάλες υποδομές σε σχέση με τον πληθυσμό της, ο οποίος δεν πλησιάζει σε καμία περίπτωση τον αριθμό που ανακοίνωσε το κράτος. Όσοι επισκέπτονται την πόλη μιλάνε για μια πόλη φάντασμα, καθώς σπάνια συναντά κανείς κάποιον περαστικό στο υπερμέγεθες σύστημα αυτοκινητοδρόμων που διαθέτει. Οι δρόμοι φτάνουν μέχρι και τις 20 λωρίδες κυκλοφορίας, προκειμένου να γίνεται χρήση μικρών αεροπλάνων σε έκτακτες περιστάσεις, ενώ σε ορισμένα σημεία διασχίζουν μνημειακές πύλες, που σηματοδοτούν την κάθε ζώνη. Η πόλη διαθέτει δίκτυα υδροδότησης, αποχέτευσης και ηλεκτρισμού, σε αντίθεση με το μεγαλύτερο τμήμα της χώρας. Η Νάι Πι Τάου από το 2009 διαθέτει κάλυψη κινητής τηλεφωνίας και πλέον έχει εγκατασταθεί και δίκτυο που επιτρέπει την πρόσβαση στο διαδίκτυο. Είναι σαφές, ότι η πόλη κατασκευάστηκε για να είναι κυρίως και αποκλειστικά διοικητικό και στρατιωτικό κέντρο. Ως τέτοιο, πέτυχε το σκοπό της, καθώς είναι σχεδιασμένη έτσι ώστε να μπορεί να αμυνθεί σε ενδεχόμενη επίθεση από εχθρούς του καθεστώτος. Η τοποθέτησή της μακριά από τα μεγάλα αστικά κέντρα της χώρας, οι αποστάσεις των κτιρίων στην ίδια την πόλη, οι μεγάλοι αυτοκινητόδρομοι και το ξεκάθαρα οργανωμένο σε απομονωμένες ζώνες σχέδιο της πόλης, θυμίζουν περισσότερο προγραμματισμό για μάχη, παρά προσπάθεια δημιουργίας μιας πρωτεύουσας στα

Η ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΓΙΑ ΤΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ 29

Η παγόδα

Οι δρόμοι στην Αμπούτζα

30 Μέρος 1ο

πρότυπα των Ευρωπαϊκών και Αμερικανικών πόλεων. Οι δρόμοι δεν έχουν ως στόχο να εξυπηρετήσουν αποκλειστικά την μετακίνηση των κατοίκων, αλλά επιπλέον να δώσουν τη δυνατότητα σε τανκς και στρατιωτικά όπλα μεγάλου βεληνεκούς να δράσουν χωρίς να συναντάνε εμπόδια, τα οποία ένας πυκνός αστικός ιστός εμπεριέχει. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, πολεμικά αεροσκάφη μπορούν να προσγειωθούν και να απογειωθούν σε οποιοδήποτε σημείο της πόλης και παράλληλα να πλοηγηθούν με ευκολία, καθώς οι χρωματιστές στέγες ξεχωρίζουν από ψηλά. Αν και η αστυνομία είναι ο θεσμός που αναπτύχθηκε παγκοσμίως προκειμένου να επεμβαίνει στο αστικό πεδίο για την επιβολή της τάξης, εδώ φαίνεται να αποσυντίθεται το αστικό στοιχείο, προκειμένου να δημιουργηθεί ένα ξεκάθαρος τόπος πολέμου και η επέμβαση του στρατού να καθίσταται ευκολότερη. Ίσως η Νάι Πι Τάου να είναι μια αποτυχημένη πόλη, αλλά ίσως να μην ήθελε ποτέ να γίνει πόλη. Η πρόθεση, όμως, του καθεστώτος ήταν η περιφρούρηση της κυριαρχίας του. Με την έννοια αυτή, η Νάι Πι Τάου εισάγει, με τον πλέον προφανή τρόπο, στο σχεδιασμό μιας νέας πρωτεύουσας το στοιχείο της δυνατότητας στην στρατιωτική επέμβαση, όποτε το καθεστώς απειλείται.

To κοινοβούλιο

Αεροφωτογραφία

Αεροφωτογραφία των κατοικιών, με τις διαφορετικές στέγες

Κλείνοντας το κεφάλαιο, σημειώνουμε ότι τα παραδείγματα αυτά μπορεί να αποκλίνουν σε κάποια σημεία, καθώς παράχθηκαν σε διαφορετικό χρόνο, χώρο και πολιτική συνθήκη. Ωστόσο, στις τρεις περιπτώσεις παρατηρούνται κάποια κοινά στοιχεία και το κυριότερο από αυτά είναι ότι οι πρωτεύουσες που αναφέρθηκαν είναι αμφίβολο αν μπορούν να χαρακτηριστούν «πόλεις». Επιπλέον, γύρω από αυτά τα χωρικά συστήματα αγκιστρώνονται άλλα που καλύπτουν την ανάγκη στέγασης φτωχότερων κοινωνικών στρωμάτων. Ακόμη, κοινό στοιχείο αποτελεί και η μεταφορά της πρωτεύουσας από μια παράκτια περιοχή με έντονη οικονομική και εμπορική δραστηριότητα στην ενδοχώρα, καθώς και ο επακόλουθος διωγμός των ντόπιων πληθυσμών. Τέλος, τα δύο από τα τρία παραδείγματα, της Μπραζίλια και της Αμπούτζα, εγείρουν ένα προβληματισμό γύρω από το θέμα της εθνικής ταυτότητας μιας χώρας, ιδιαιτέρως όταν αυτή επενδύεται με την κυρίαρχη αρχιτεκτονική πρακτική της εποχής αγνοώντας τις κυρίαρχες πρακτικές παραγωγής χώρου της εκάστοτε χώρας.

31

ΜΕΡΟΣ 2ο ΑΙΓΥΠΤΟΣ

Η Αίγυπτος βρίσκεται στη βορειοανατολική Αφρική και έχει πρωτεύουσα το Κάιρο, το οποίο μαζί με την Αλεξάνδρεια είναι από τις πιο πυκνοκατοικημένες περιοχές και συγκεντρώνουν πάνω από το μισό του αστικού πληθυσμού. Είναι μια διηπειρωτική χώρα, διότι μέσω της χερσονήσου του Σινά συνδέεται με τη νοτιοδυτική Ασία. Συνορεύει βορειοανατολικά με τη Λωρίδα της Γάζας και το Ισραήλ, δυτικά με τη Λιβύη και νότια με το Σουδάν. Βρέχεται από τη Μεσόγειο και ανατολικά από την Ερυθρά Θάλασσα. Καλύπτει μια έκταση 1.001.450τ.χλμ. και είναι μια από τις πιο πολυπληθείς χώρες της Αφρικής και της Μέσης Ανατολής, καθώς ο πληθυσμός της είναι 89.422.00 κάτοικοι. Η πλειονότητα αυτού ζει κοντά στις όχθες του Νείλου, μια έκταση περίπου 40.000τ.χλμ.

Απόσπασμα από το άρθρο «An Arab Springtime?», του Samir Amin, που δημοσιευτηκε τον Ιούνιο του 2011, στο περιοδικό Monthly Review. Η Αίγυπτος ήταν η πρώτη χώρα της περιφέρειας του παγκόσμιου καπιταλισμού που προσπάθησε να «αναδυθεί». Ακόμα από τις αρχές του 19ου αιώνα, πολύ πριν την Ιαπωνία και την Κίνα, ο Αντιβασιλέας Mohammed Ali εκπόνησε ένα σχέδιο ανασυγκρότησης της Αιγύπτου και των γειτονικών περιοχών της Μέσης Ανατολής. Αυτό το πείραμα πραγματοποιήθηκε στα δύο τρίτα του 19ου αιώνα και τελείωσε μόλις στη δεκαετία του 1870 [...]. Η ανάλυση της αποτυχίας του δεν μπορεί να αγνοήσει τη βία της επιθετικότητας της Μεγάλης Βρετανίας, της κυρίαρχης δύναμης εκείνης της περιόδου. [...] Το πρόγραμμα αυτό είχε εγγενείς κοινωνικές αντιθέσεις, όπως οι υπονοούμενες πολιτικές, πολιτισμικές και ιδεολογικές προϋποθέσεις, που αναμφισβήτητα είχαν μερίδιο ευθύνης στην αποτυχία. Γεγονός, όμως, παραμένει το ότι χωρίς την ιμπεριαλιστική επίθεση αυτές οι αντιφάσεις πιθανά να είχαν ξεπεραστεί, όπως στην περίπτωση της Ιαπωνίας. Ηττημένη, η αναδυόμενη Αίγυπτος αναγκάστηκε να υποβληθεί σε σχεδόν σαράντα χρόνια (1800-1920) σε καθεστώς δουλοπρεπούς περιφέρειας, της οποίας οι θεσμοί αναδιαρθρώθηκαν για να εξυπηρετούν το σκοπό της καπιταλιστικής/ ιμπεριαλιστικής συσσώρευσης εκείνης της περιόδου. [...] Το αιγυπτιακό έθνος - οι άνθρωποι του και οι αστική του τάξη - ποτέ δεν αποδέχτηκε αυτή τη θέση. Αυτή η πεισματική άρνηση με τη σειρά της οδήγησε σε ένα δεύτερο κύμα κινημάτων, το οποίο ξεδιπλώθηκε κατά τη διάρκεια του επόμενου μισού αιώνα (1919-1967). Πράγματι, βλέπω αυτή την περίοδο σαν μία συνεχή σειρά αγώνων και μαζικών προοδευτικών κινημάτων, τα οποία είχαν ένα τριπλό στόχο: δημοκρατία, εθνική ανεξαρτησία, κοινωνική πρόοδο. [...] Το πρώτο πραξικόπημα, το 1952, από τους «Ελεύθερους Αξιωματικούς» και πάνω από όλα το δεύτερο πραξικόπημα, το 1954, από το οποίο ο Nasser ανέβηκε την εξουσία, θεωρήθηκαν από ορισμένους ως το επιστέγασμα του κύματος των αγώνων και από άλλους το τέλος του. Απορρίπτοντας την οπτική της αιγυπτιακής αφύπνισης, όπως αναπτύχθηκε παραπάνω, ο Νασσερισμός προώθησε έναν ιδεολογικό λόγο που εξαφάνιζε όλη την ιστορία των ετών από το 1919 μέχρι το 1952 προκειμένου να μετατοπίσει την έναρξη της «Αιγυπτιακής Επανάστασης» τον Ιούλιο του 1952. Την εποχή εκείνη πολλοί μεταξύ των κομμουνιστών είχαν καταδικάσει αυτή τη συζήτηση και είχαν αναλύσει τα πραξικοπήματα του 1952 και 1954 σαν να στοχεύουν στον τερματισμό της ριζοσπαστικότητας του δημοκρατικού κινήματος. Δεν είχαν άδικο, καθώς ο Νασσερισμός πήρε τη μορφή ενός αντί-ιμπεριαλιστικού σχεδίου μετά τη Σύνοδο στο Μπαντούνγκ τον Απρίλιο του 1955. Ο Νασσερισμός έκτοτε συνεισέφερε ότι είχε να δώσει: μία ανένδοτη

αντι-ιμπεριαλιστική διεθνή στάση (σε συνδυασμό με τα παν-αραβικά και παν-αφρικανικά κινήματα) και κάποιες προοδευτικές (αλλά όχι «σοσιαλιστικές») κοινωνικές μεταρρυθμίσεις. Όλα αυτά πραγματοποιήθηκαν από τα πάνω, όχι μόνο «χωρίς δημοκρατία», (οι λαϊκές μάζες στερούνταν κάθε δικαίωμα να οργανωθούν από μόνοι τους) αλλά ακόμη με «την κατάργηση» κάθε μορφής πολιτικής ζωής. Αυτό ήταν μία πρόσκληση στο πολιτικό Ισλάμ να γεμίσει το κενό που δημιουργήθηκε με αυτόν τον τρόπο. Σε δέκα σύντομα μόνο χρόνια (1955-1965) το σχέδιο του Nasser εξάντλησε τις προοδευτικές του δυνατότητες. Η εξάντλησή του πρόσφερε στον ιμπεριαλισμό, που στο εξής ηγούνταν από τις ΗΠΑ, την ευκαιρία να διαλύσει το κίνημα κινητοποιώντας για το σκοπό αυτό το στρατιωτικό όργανο της περιοχής: το Ισραήλ. Η ήττα του 1967 σηματοδότησε το τέλος του κύματος που έρρεε για μισό αιώνα. Η παλινδρόμηση ξεκίνησε από τον Nasser τον ίδιο, ο οποίος επέλεξε το δρόμο της παραχώρησης προς τη Δεξιά (η infitah ή «άνοιγμα στις αγορές», ένα άνοιγμα στην καπιταλιστική παγκοσμιοποίηση) παρά την ριζοσπαστικοποίηση για την οποία ζήτησαν, μεταξύ άλλων, το φοιτητικό κίνημα (το οποίο πρωτοστάτησε σύντομα το 1970, λίγο πριν και μετά το θάνατο του Nasser). Ο διάδοχός του, ο Sadat, ενίσχυσε και επέκτεινε τη στροφή προς τη Δεξιά και ενσωμάτωσε τη Μουσουλμανική Αδελφότητα στο νέο του αυταρχικό σύστημα. Ο Mubarak συνέχισε στον ίδιο δρόμο. Η περίοδος οπισθοχώρησης που ακολούθησε, με τη σειρά της, διήρκεσε σχεδόν άλλο μισό αιώνα. Η Αίγυπτος, υποτακτική στις απαιτήσεις του παγκοσμιοποιημένου φιλελευθερισμού και της στρατηγικής των ΗΠΑ, απλά έπαψε να υπάρχει ως ενεργός παράγοντας στην περιφερειακή και παγκόσμια πολιτική. Στην περιοχή (της μέσης ανατολής) οι βασικοί σύμμαχοι των ΗΠΑ η Σαουδική Αραβία και το Ισραήλ - κατέλαβαν το προσκήνιο. [...] Υπό τον Nasser η Αίγυπτος έθεσε τις βάσεις για ένα οικονομικό και κοινωνικό σύστημα που, αν και υπόκειται σε κριτική, ήταν τουλάχιστον συνεκτικό. Ο Nasser πόνταρε στη βιομηχανοποίηση σαν ένα τρόπο εξόδου από την αποικιοκρατική διεθνή εξειδίκευση, η οποία περιόριζε τη χώρα στο ρόλο του εξαγωγέα βαμβακιού. Το σύστημά του διατηρούσε ένα διαχωρισμό των εισοδημάτων υπέρ της αυξανόμενης μεσαίας τάξης χωρίς να φτωχαίνει τα λαϊκά στρώματα. Ο Sadat και ο Mubarak αποσυναρμολόγη-

σαν το παραγωγικό σύστημα της Αιγύπτου, αντικαθιστώντας το με ένα τελείως ασυνάρτητο σύστημα βασισμένο αποκλειστικά στην κερδοφορία των εταιρειών, οι περισσότερες από τις οποίες ήταν απλά υπεργολάβοι μεγάλων ιμπεριαλιστικών μονοπωλίων. Οι υποτιθέμενοι υψηλοί δείκτες της οικονομικής ανάπτυξης, που πολύ επαινούσε για τριάντα χρόνια η Παγκόσμια Τράπεζα, ήταν εντελώς ανούσιοι. Η αιγυπτιακή ανάπτυξη ήταν εξαιρετικά ευάλωτη. Επιπλέον, αυτού του είδους η ανάπτυξη συνοδεύονταν από την απίστευτη αύξηση της ανισότητας και από την ανεργία που έπληττε την πλειοψηφία της νεολαίας της χώρας. Αυτή ήταν μία εκρηκτική κατάσταση. Εξερράγη. Η φαινομενική «σταθερότητα του καθεστώτος», για την οποία περηφανευόταν διαδοχικοί αξιωματούχοι των ΗΠΑ, όπως η Hillary Clinton, βασίζονταν σε μία τερατώδη αστυνομική μηχανή που υπολογίζονταν σε 1.200.000 άντρες (ο στρατός αριθμούσε μόλις 500.000) ελεύθερη να πραγματοποιεί καθημερινά εγκληματικές πράξεις. Οι ιμπεριαλιστικές δυνάμεις ισχυρίζονταν ότι το καθεστώς αυτό «προστάτευε» την Αίγυπτο από την απειλή των Ισλαμιστών. Αυτό δεν ήταν τίποτα παρά ένα άχαρο ψέμα. Στην πραγματικότητα το καθεστώς είχε τέλεια ενσωματώσει το αντιδραστικό πολιτικό Ισλάμ (στο μοντέλο του Ουαχαμπισμού στις χώρες του Κόλπου) μέσα στη δομή της εξουσίας του με την παραχώρηση του ελέγχου πάνω στην εκπαίδευση, στη δικαιοσύνη και στα βασικά μέσα ενημέρωσης (ειδικά την τηλεόραση). [...] Η Ουάσινγκτον μπορούσε έτσι να νομιμοποιεί τις στρατιωτικές της παρεμβάσεις σαν πράξεις «πολέμου ενάντια στην τρομοκρατία». Το καθεστώς μπορούσε να παρουσιάζεται «ανεκτικό» όσο υπήρχε η βαλβίδα ασφαλείας της μαζικής μετανάστευσης των φτωχών και μεσαίας τάξης εργατών στις πετρελαιοπαραγωγικές χώρες. Η εξουθένωση αυτού του συστήματος (Μετανάστες από την Ασία αντικατέστησαν αυτούς από τις αραβικές χώρες) έφερε την αναγέννηση των κινημάτων αντίστασης. Η απεργία των εργατών το 2007 (η μεγαλύτερη απεργία στην Αφρική των τελευταίων 50 ετών), η πεισματική αντίσταση των μικρών αγροτών που απειλήθηκαν με απαλλοτρίωση από το αγροτικό κεφάλαιο και η συγκρότηση δημοκρατικών ομάδων διαμαρτυρίας μεταξύ της μεσαίας τάξης (όπως η «Kefaya» και το «κίνημα της 6ης Απρίλη») προανήγγειλαν την αναπόφευκτη έκρηξη.

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ 1952-2015

37

38 Μέρος 2ο

Χρονολόγιο 1952- 2015 39

40 Μέρος 2ο

Χρονολόγιο 1952- 2015 41

42 Μέρος 2ο

Χρονολόγιο 1952- 2015 43

44 Μέρος 2ο

Χρονολόγιο 1952- 2015 45

46 Μέρος 2ο

Χρονολόγιο 1952- 2015 47

48 Μέρος 2ο

49

Χρονολόγιο 1952- 2015 51

ΔΙΕΘΝΗ ΓΕΓΟΝΟΤΑ (ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΚΑΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΑ)

52 Μέρος 2ο

53

54 Μέρος 2ο

Χρονολόγιο 1952- 2015 55

56 Μέρος 2ο

58 Μέρος 2ο

Χρονολόγιο 1952- 2015 59

60 Μέρος 2ο

Χρονολόγιο 1952- 2015 61

62 Μέρος 2ο

Χρονολόγιο 1952- 2015 63

64 Μέρος 2ο

65

66 Μέρος 2ο

ΑΠΟΙΚΙΟΚΡΑΤΙΑ // ΚΙΝΗΜΑ ΑΔΕΣΜΕΥΤΩΝ

ΑΡΑΒΙΚΗ ΑΝΟΙΞΗ

67

68 Μέρος 2ο

Κολάζ από διαφημίσεις τις δεκαετίες 1920-1960

Ωστόσο, ο κόσμος στον οποίο ζούμε σήμερα – όπου η νεωτερικότητα είναι οριστικά χωρίς σύνορα, ακανόνιστα αυτοσυνείδητη και άνισα βιωμένη– ασφαλώς και συνεπάγεται ένα γενικό ρήγμα με κάθε είδους παρελθόν.[...]

Arjun Appadurai, Νεωτερικότητα Χωρίς Σύνορα, Πολιτισμικές διαστάσεις της παγκοσμιοποίησης,σελ.17

Το παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα έχει φτάσει σε επίπεδα πολυπλοκότητας που απαιτεί την ύπαρξη ενός διασυνοριακού δικτύου από οικονομικά κέντρα για την εξυπηρέτηση των λειτουργιών του παγκόσμιου κεφαλαίου.

Saskia Sassen, Global Networks, Linked Cities, σελ.18

71

Γκράφιτι σε οδόφραγμα του στρατού

72 Μέρος 2ο

ΑΡΑΒΙΚΗ ΑΝΟΙΞΗ

Τον Δεκέμβριο του 2010 ξεκίνησε ένας κύκλος διαδηλώσεων στην Αίγυπτο, με αφορμή την εξέγερση στην Τυνησία και την ανατροπή του προέδρου της, Ben Ali. Ωστόσο, οι κινητοποιήσεις κλιμακώθηκαν στις 25 Ιανουαρίου του 2011 και άρχισαν να παίρνουν βίαιο χαρακτήρα. Τα γεγονότα που ακολούθησαν ονομάστηκαν «Η επανάσταση της 25ης Ιανουαρίου» και εντάσσονται στο συνολικότερο πλαίσιο της Αραβικής Άνοιξης. Στις 11 Φεβρουαρίου του ίδιου χρόνου ο τότε πρόεδρος της Αιγύπτου Hosni Mubarak, ο οποίος είχε για σχεδόν 30 συνεχόμενα χρόνια την πολιτική και στρατιωτική ηγεσία της Αιγύπτου, παραιτήθηκε και μετά από λίγους μήνες εκλέχτηκε το κόμμα των Αδερφών Μουσουλμάνων και χρίστηκε νέος πρόεδρος ο Mohamed Morsi. Ο πρώτος κύκλος ολοκληρώθηκε με το πραξικόπημα της 3ης Ιουλίου του 2013, με το οποίο ο στρατός πήρε ξανά την εξουσία και πρόεδρος της Αιγύπτου έγινε ο στρατηγός Abdel Fattah elSisi, ο οποίος παραμένει σε αυτή τη θέση μέχρι και σήμερα. Παρακάτω δε θα πραγματοποιήσουμε μια εξονυχιστική ανάλυση όλων των γεγονότων που έλαβαν χώρα σε πολιτικό επίπεδο στην Αίγυπτο από το 2011 μέχρι σήμερα, αλλά θα επιχειρήσουμε να τονίσουμε ορισμένα από αυτά και να εξάγουμε κάποια χρήσιμα συμπεράσματα για το σημερινό πολιτικό πλαίσιο της χώρας. Αν το βασικό ερώτημα είναι πώς έφτασε η πολιτική ηγεσία της Αιγύπτου να προτείνει «φαραωνικά» σχέδια, όπως αυτό της Νέας Πρωτεύουσας, πιστεύουμε ότι ένα μέρος της απάντησης βρίσκεται μέσα σε αυτά τα ταραγμένα χρόνια της σύγχρονης Αιγυπτιακής ιστορίας. Δεν ισχυριζόμαστε ότι το πολιτικό τοπίο, όπως αυτό έχει διαμορφωθεί στο σήμερα, αποτελεί προϊόν μόνο των εξελίξεων των τελευταίων τεσσάρων ετών, αλλά αντίθετα αποτελεί μέρος μιας μεγάλης διαδικασίας διαμόρφωσης των σχέσεων εξουσίας μέσα στο καπιταλιστικό σύστημα. Αιγυπτιακό μουσείο και κτίριο του Εθνικού Δημοκρατικού Κόμματος στην πλατεία Tahrir, 2012

Ας πιάσουμε, όμως, το νήμα της ιστορίας από τις 25 Ιανουαρίου του 2011, μια μέρα που ονομάστηκε από τους διαδηλωτές «Ημέρα Οργής». Πλήθος κόσμου κατέβηκε στους δρόμους του Καΐρου, της Αλεξάνδρειας και άλλων μεγάλων πόλεων της Αιγύπτου για να διαδηλώσει ενάντια στη φτώχεια, την ανεργία και τη διαφθορά του καθεστώτος Mubarak. Τις επόμενες τρεις ημέρες οι διαδηλώσεις συνεχίστηκαν και κορυφώθηκαν την Παρασκευή 28 Ιανουαρίου, μετά την καθιερωμένη προσευχή των Μουσουλμάνων1, όταν χιλιάδες Αιγύπτιες και Αιγύπτιοι συγκρούστηκαν με την αστυνομία, η οποία εφάρμοσε πρακτικές άγριας καταστολής. Για να κάμψει τις αντιστάσεις του κόσμου, ο Mubarak διέκοψε την παροχή διαδικτύου σε όλη τη χώρα, ανάγκασε σε παραίτηση την κυβέρνησή του και έβγαλε διάγγελμα στον Αιγυπτιακό λαό υποσχόμενος τον εκδημοκρατισμό του καθεστώτος. Η κατάσταση, ωστόσο, ξέφυγε από τον έλεγχο, καθώς το πλήθος των διαδηλωτών αυξήθηκε, ο αριθμός των νεκρών από τις διαδηλώσεις είχε ήδη φτάσει τους εκατό, πολλά δημόσια κτίρια λεηλατήθηκαν και κρατούμενοι δραπέτευσαν από τις φυλακές. Το ίδιο βράδυ, η αστυνομία αντικαταστάθηκε από τον στρατό και επιβλήθηκε απαγόρευση κυκλοφορίας μετά τις έξι το απόγευμα. Στις 31 Ιανουαρίου ο στρατός πήρε το μέρος των διαδηλωτών λέγοντας ότι δε θα πυροβολήσει κανέναν από αυτούς και την επόμενη ημέρα στην πλατεία Tahrir συγκεντρώθηκαν πάνω από 1εκ. άνθρωποι. Στις 2 Φεβρουαρίου υποστηρικτές του Mubarak πάνω σε καμήλες και άλογα επιτέθηκαν στο συγκεντρωμένο πλήθος στην πλατεία, με αποτέλεσμα τρεις νεκροί και πάνω από εξακόσιοι τραυματίες. Το γεγονός αυτό δεν σταμάτησε τον κόσμο, που συνέχισε να συγκεντρώνεται στο Κάιρο και σε όλες σχεδόν τις πόλεις της Αιγύπτου.

ΑΡΑΒΙΚΗ ΑΝΟΙΞΗ 73

1. Jumu’ah ή jum`ah, είναι μια προσευχή των Μουσουλμάνων, που κάνουν κάθε παρασκευή μετά το μεσημέρι στο χώρο προσευχής. Οι Μουσουλμάνοι προσεύχονται συνήθως πέντε φορές την ημέρα, σύμφωνα με την πορεία του ήλιου, ανεξάρτητα από την ώρα.

Παρακάτω θα κάνουμε μια εκτενέστερη ανάλυση της εμβληματικής πλατείας Tahrir, η οποία αποτέλεσε κεντρικό σημείο όλων αυτών των γεγονότων. Στις 11 Φεβρουαρίου ο Αντιπρόεδρος της κυβέρνησης ανακοίνωσε την παραίτηση του Mubarak και την ανάληψη της εξουσίας από το Ανώτατο Συμβούλιο των Ενόπλων Δυνάμεων. Το συμβούλιο διέλυσε το κοινοβούλιο και ανέστειλε το σύνταγμα. Με αυτόν τον τρόπο και με το θάνατο πάνω από 900 ατόμων έκλεισε ο κύκλος του δικτατορικού καθεστώτος και η χώρα φαινόταν να κάνει σημαντικά βήματα προς την οικοδόμηση ενός δημοκρατικότερου πολιτεύματος. Στις 3 Μαρτίου του 2011 ο Essam Sharaf διορίστηκε νέος πρωθυπουργός της χώρας και ανέλαβε να διαχειριστεί την εξουσία μέχρι να προκηρυχθούν εκλογές. Στις 19 του ίδιου μήνα πραγματοποιήθηκε δημοψήφισμα για την αλλαγή μερικών άρθρων του συντάγματος, έτσι ώστε να εξασφαλιστεί η ομαλή πορεία προς τις εκλογές2. Οι αλλαγές στο σύνταγμα υλοποιήθηκαν, αλλά η μεταβατική κυβέρνηση δεν έκανε πράξη τις δεσμεύσεις της, με αποτέλεσμα να ξεκινήσει στις 8 Απριλίου του 2011 πλήθος συγκεντρώσεων στην πλατεία Tahrir, με κύριο στόχο να οδηγηθεί ο Mubarak σε δίκη και να επιταχυνθεί η «αποχουντοποίηση». Οι διαδηλώσεις που

2. 77% (14.192.577 ψήφοι) του κόσμου ήταν υπέρ του ναι σε αντίθεση με το 23% (4.174.187 ψήφοι) που έλαβε το όχι.

74 Μέρος 2ο

Alex Majoli, Προσευχή μουσουλμάνων στην πλατεία Tahrir κατά τη διάρκεια της επανάστασης, Κάιρο, Φεβρουάριος, 2011.

Peter van Agtmael, Στιγμιότυπο της μάχης μεταξύ των διαδηλωτών και των υποστηρικτών του Mubarak πάνω στη Γέφυρα της 6ης Οκτωβρίου, Κάιρο, Φεβρουάριος, 2011.

Peter van Agtmael, Οι υποστηρικτές του Mubarak πάνω στη Γέφυρα της 6ης Οκτωβρίου μετά από μία εικοσιτετράωρη μάχη με τους διαδηλωτές στην πλατεία Tahrir, Κάιρο, 3 Φεβρουαρίου, 2011.

Peter van Agtmael, Μάχη μεταξύ των διαδηλωτών και των υποστηρικτών του Mubarak πάνω στη Γέφυρα της 6ης Οκτωβρίου, Κάιρο, Φεβρουάριος, 2011.

Peter van Agtmael, Υποστηρικτές του Mubarak πάνω στη Γέφυρα της 6ης Οκτωβρίου, Κάιρο, 3 Φεβρουαρίου, 2011.

Peter van Agtmael, Στρατιωτικό τανκ στη Γέφυρα της 6ης Οκτωβρίου, Κάιρο, Φεβρουάριος, 2011.

ΑΡΑΒΙΚΗ ΑΝΟΙΞΗ 75

πραγματοποιήθηκαν εκείνη τη μέρα σε όλη τη χώρα ήταν οι μεγαλύτερες μετά την πτώση του προηγούμενου καθεστώτος. Μετά από πέντε μέρες ο Hosni Mubarak και οι δύο γιοι του, Ala και Gamal, συνελήφθησαν με τις κατηγορίες της διαφθοράς και της κατάχρησης εξουσίας. Ο πρώτος κατηγορήθηκε επίσης και για τη δολοφονία διαδηλωτών κατά τη διάρκεια της επανάστασης της 25ης Ιανουαρίου. Η κατάσταση παρέμεινε τεταμένη, καθώς η μεταβατική κυβέρνηση φαινόταν να μην προχωρά τις διαδικασίες για την παράδοση της εξουσίας σε μία δημοκρατικά εκλεγμένη κυβέρνηση και οι προγραμματισμένες βουλευτικές εκλογές του Σεπτεμβρίου ακυρώνονται και μεταφέρονται δύο μήνες αργότερα. Στις 18 Νοεμβρίου του 2011 και για τέσσερις μέρες ξέσπασαν βίαιες συγκρούσεις στην πλατεία Tahrir και στους γύρω δρόμους, που οδήγησαν στην παραίτηση της μεταβατικής κυβέρνησης και στην άμεση προκήρυξη εκλογών, καθώς και στο θάνατο 30 διαδηλωτών. Οι εκλογές, που ξεκίνησαν στις 28 Νοεμβρίου και διήρκεσαν έξι εβδομάδες, ήταν οι πρώτες ελεύθερες εκλογές στη χώρα μετά από 80 περίπου χρόνια. Από τις εκλογές αυτές, που ολοκληρώθηκαν τον Ιανουάριο του 2012 νικητές βγήκαν τα δύο ισλαμικά κόμματα, που συγκέντρωσαν περίπου το 70% των ψήφων. Ένα χρόνο και λίγοι μήνες μετά την «επανάστασης της 25ης Ιανουαρίου», στις 23 και 24 Μαΐου του 2012, διεξάγονται εκλογές για την ανάδειξη του προέδρου της χώρας. Νικητής των εκλογών αυτών βγαίνει το κόμμα «Ελευθερίας και Δικαιοσύνης» των Αδερφών Μουσουλμάνων με μια ισχνή πλειοψηφία (51.73%) και δεύτερο έρχεται το κόμμα του Ahmed Shafik (48.27%), ο οποίος ήταν ο τελευταίος πρωθυπουργός της κυβέρνησης του Mubarak. Έτσι, στις 2 Αυγούστου του 2012 ο Mohamed Morsi ορκίστηκε νέος πρόεδρος της Αιγύπτου και δέκα μέρες μετά τη συγκρότηση της νέας κυβέρνησης ζήτησε την παραίτηση του επικεφαλή των ενόπλων δυνάμεων Mohamad Hussein Tantawi και του στρατηγού του στρατού Sami Anan. Με αυτή την κίνηση ήθελε να θεμελιώσει την εξουσία του και να θέσει τέλος στην μετεπαναστατική μεταβατική περίοδο, εγκαινιάζοντας μία νέα. Ταυτόχρονα επανέφερε την έννομη τάξη και την ισχύ του συντάγματος, η οποία είχε ανασταλεί με την εφαρμογή στρατιωτικού νόμου ήδη από την εποχή του πραξικοπήματος του Nasser το 1952. Κάποιες από τις πρώτες κινήσεις του στην εξουσία ήταν να περάσει νομοθεσίες που απάλλασσαν από ποινικές ευθύνες τους διαδηλωτές που είχαν συμμετάσχει στην επανάσταση της 25ης Ιανουαρίου και βρίσκονταν στη φυλακή από το προηγούμενο καθεστώς. Τον ίδιο μήνα ο Morsi πραγματοποίησε το πρώτο επίσημο ταξίδι του ως πρόεδρος της Αιγύπτου στην Τεχεράνη στο πλαίσιο της συνόδου κορυφής των «Αδεσμεύτων»3. Ο πρόεδρος Morsi έκανε προσπάθειες να θέσει υπό τον έλεγχό του τμήματα του κρατικού και του δικαστικού μηχανισμού, που

3. Κίνημα των Αδεσμεύτων: είναι μία διεθνής οργάνωση, αναγνωρισμένη από τον ΟΗΕ, που αποτελείται από 118 κράτη, ενώ συμμετέχουν και 18 κράτη παρατηρητές. Τα κράτη αυτά ανήκουν κυρίως στον «Τρίτο Κόσμο». «Παρά το γεγονός ότι είναι ολοφάνερα παράλογο να θεωρεί κανείς ότι η Αίγυπτος και η Γκαμπόν, η Ινδία και η Παπούα Νέα Γουινέα είναι κοινωνίες του αυτού είδους, η ομαδοποίηση αυτή (Τρίτος Κόσμος) δεν ήταν εντελώς άτοπη, εφόσον οι κοινωνίες αυτές ήταν όλες φτωχές, εξαρτημένες και είχαν κυβερνήσεις οι οποίες ήθελαν να «αναπτυχθούν». [...] Επιπλέον, το σιδηρούν παραπέτασμα του Ψυχρού Πολέμου είχε απλωθεί σ’ ολόκληρο τον κόσμο και όσες χώρες διατηρούσαν κάποια ελευθερία δράσης, ήθελαν να αποφύγουν την ένταξή τους σε ένα από τα δύο συστήματα συμμαχίας που υπήρχαν, να μείνουν δηλαδή έξω από τον τρίτο παγκόσμιο πόλεμο που όλοι φοβούνταν ότι θα ξεσπούσε. Αυτό δε σήμαινε ότι οι «αδέσμευτες» χώρες αντιτίθονταν εξίσου και προς τις δύο πλευρές του Ψυχρού Πολέμου. Όσοι ενέπνευσαν και πρωτοστάτησαν στη δημιουργία του κινήματος των Αδεσμεύτων (που πήρε την ονομασία του από την πρώτη του διεθνή διάσκεψη η οποία έγινε το 1955 στο Μπαντούνγκ της Ινδονησίας), ήταν ριζοσπάστες πρώην επαναστάτες, βετεράνοι του αντιαποικιοκρατικού αγώνα, όπως ο Jawaharlal Nehru της Ινδίας, ο Sukarno της Ινδονησίας, ο Συνταγματάρχης Gamal Abdel Nasser της Αιγύπτου και ο “άτακτος” κομμουνιστής ηγέτης πρόεδρος Josip Broz Tito της Γιουγκοσλαβίας. [...] Όταν η ομάδα των Αδεσμεύτων, που βασικά αποτελείτο από χώρες της Αφρικής και της Ασίας, αγκάλιασε τρεις ηπείρους μετά την επανάσταση στην Κούβα το 1959, οι χώρες από τη Λατινική Αμερική που προσχώρησαν στην ομάδα ήταν φυσιολογικά εκείνες που δεν έτρεφαν μεγάλη συμπάθεια για τον Μεγάλο Αδελφό του Βορρά.», Eric Hobsbawm, Η εποχή των άκρων, Ο σύντομος Εικοστός Αιώνας 1914- 1991 (Αθήνα: Θεμέλιο, 2010), 457-458.

76 Μέρος 2ο

Στρατιωτικό τανκ στην πλατεία Tahrir, Κάιρο, Φεβρουάριος, 2011.

Παρατεταγμένα τανκς του στρατού στην πλατεία Tahrir, δίπλα στο Μουσείο των Αιγυπτιακών αρχαιοτήτων, Κάιρο, Φεβρουάριος, 2011.

είχαν πλαισιωθεί από ανθρώπους του Mubarak. Έτσι, ζήτησε την παραίτηση του γενικού εισαγγελέα, Abdel-Maguid Mahmoud, την οποία πήρε πίσω μετά από δύο μέρες, προκειμένου να αποφύγει μια σύγκρουση με το δικαστικό μηχανισμό. Σίγουρα, η κίνηση αυτή ήταν μια ευθεία παρέμβαση στην ανεξαρτησία της δικαιοσύνης. Μιας δικαιοσύνης, ωστόσο, που ήταν βαθιά διεφθαρμένη και εξυπηρετούσε συμφέροντα ενός κόσμου που είχε ηττηθεί από την επανάσταση. Τελικά στις 22 Νοεμβρίου του 2012 ο Morsi εξέδωσε ένα προεδρικό διάταγμα με το οποίο καθαίρεσε τον Mahmoud και στη θέση του γενικού εισαγγελέα διόρισε τον Talaat Abdallah (μέλος μιας ομάδας με τίτλο «Δικαστές για το καλό της Αιγύπτου») και έδωσε στον εαυτό του έκτακτες εξουσίες. Στις 29 Νοεμβρίου ανακοινώνεται το σχέδιο για το νέο σύνταγμα για την έγκριση του οποίου ανακοινώθηκε η πραγματοποίηση δημοψηφίσματος. Το νέο σύνταγμα ενίσχυε το ρόλο του Ισλάμ και περιόριζε τα προνόμια των στρατιωτικών. Πολλά κόμματα της αντιπολίτευσης αποφάσισαν να συνασπιστούν σε ένα ενιαίο «Μέτωπο Εθνικής Σωτηρίας» και κάλεσαν αντικυβερνητικές διαδηλώσεις στο Κάιρο και σε άλλες μεγάλες πόλεις. Στις 4 του επόμενου μήνα περίπου εκατό χιλιάδες διαδηλωτές, ενάντια στο νέο σύνταγμα, πραγματοποίησαν πορεία έξω από την προεδρική κατοικία. Μετά από τέσσερις μέρες, και ενώ οι οδομαχίες συνεχίζονταν, ο Morsi απέσυρε τμήματα του διατάγματος που του παρείχαν αυξημένες εξουσίες και μετέφερε την ημερομηνία διεξαγωγής του δημοψηφίσματος, παρόλα αυτά πυροδότησε εκ νέου μια βαθιά πολιτική κρίση. Στις 15 Δεκεμβρίου 2012 το δημοψήφισμα για την αναθεώρηση του συντάγματος ολοκληρώνεται με τη θετική υποστήριξη των ψηφοφόρων σε ποσοστό 64%.

Τσιμεντένιο οδόφραγμα του στρατού, κοντά στο Υπουργείο Εσωτερικών, 2011

ΑΡΑΒΙΚΗ ΑΝΟΙΞΗ 77

78 Μέρος 2ο

4. Ο αριθμός των ψήφων δεν ήταν τυχαίος, αλλά σκόπευε να ξεπεράσει τις 14.192.577 ψήφους, με τις οποίες εκλέχτηκε ο Morsi

Στη δεύτερη επέτειο της «επανάστασης της 25ης Ιανουαρίου» μεγάλο πλήθος διαδηλωτών συγκεντρώθηκε στην πλατεία Tahrir ως αντίδραση στην πολιτική της κυβέρνησης. Η κατάσταση παρέμεινε εύφλεκτη, όχι μόνο στο Κάιρο, αλλά σε όλες σχεδόν τις μεγάλες πόλεις της Αιγύπτου. Στις 3 Μαρτίου 2013 ξέσπασαν συγκρούσεις μεταξύ διαδηλωτών και δυνάμεων ασφαλείας στο Πόρτ Σαΐντ, με αποτέλεσμα να σκοτωθούν τρεις διαδηλωτές και τρεις αστυνομικοί και να καεί το κεντρικό κτίριο της ασφάλειας στην πόλη. Όσο η κυβέρνηση των Αδελφών Μουσουλμάνων πλησίαζε στη συμπλήρωση ενός χρόνου στην εξουσία, τόσο οι διαμαρτυρίες οξύνονταν. Στις 17 Ιουνίου του 2013, χιλιάδες αντίπαλοί του Προέδρου διαδήλωσαν απαιτώντας την παραίτησή του. Παράλληλα οργανώθηκε ένα «κίνημα βάσης» με την ονομασία Tamarod, το οποίο είχε ως στόχο να συλλέξει 15εκ. υπογραφές μέχρι τις 30 Ιουνίου, στην επέτειο, δηλαδή, της εκλογής του Mohamed Morsi4. Το Tamarod δήλωσε ότι είχε συγκεντρώσει 22.134.460 υπογραφές, αν και δεν υπήρξαν ποτέ αποδείξεις για αυτό τον ισχυρισμό τους. Οι οπαδοί των Αδερφών Μουσουλμάνων οργάνωσαν στο Κάιρο δύο καθιστικές διαμαρτυρίες, μία στην πόλη Νάσρ, στην κεντρική πλατεία έξω από το τζαμί Rabaa El Adawia και μία στην Γκίζα. Την πρώτη μέρα του Ιουλίου του 2013 ο στρατηγός και επικεφαλής του Αιγυπτιακού στρατού Abdel Fattah elSisi έστειλε τελεσίγραφο στον Morsi να εγκαταλείψει την προεδρία μέσα σε 48 ώρες. Η απάντηση του δεύτερου ήρθε την επόμενη ημέρα μέσα από το διάγγελμά του στο λαό της Αιγύπτου, λέγοντας ότι αρνείται να αποχωρήσει και ότι θα υπερασπιστεί τη νομιμότητά του. Τελικά, στις 3 του ίδιου μήνα, περίπου 1,5εκ. διαδηλωτές κατέβηκαν στους δρόμους με κάλεσμα του κινήματος Tamarod και ακολούθησε ο στρατός για να εφαρμόσει το τελεσίγραφο. Το πραξικόπημα εδραιώθηκε, ο Morsi και άλλα 300 μέλη της Μουσουλμανικής Αδελφότητας φυλακίστηκαν και την θέση του προέδρου ανέλαβε ο εισαγγελέας του Ανώτατου Συνταγματικού Δικαστηρίου Adly Mansour. Η πλατεία Tahrir γεμίζει ξανά με κόσμο, αυτή τη φορά για να γιορτάσουν το πραξικόπημα. Ως απάντηση στο πραξικόπημα, πλήθος διαδηλωτών συγκεντρώθηκε έξω από το προεδρικό μέγαρο και ο στρατός εφάρμοσε ακραίες πρακτικές καταστολής πυροβολώντας και σκοτώνοντας πάνω από 500 διαδηλωτές. Ένα κοντινό μουσουλμανικό τέμενος μετατράπηκε σε αυτοσχέδιο νοσοκομείο. Οι συγκεντρώσεις συνεχίστηκαν και επεκτάθηκαν και στην Αλεξάνδρεια, όπου σκοτώθηκαν 36 διαδηλωτές. Οι αντίπαλοι του πραξικοπήματος πλαισίωσαν τις καθιστικές διαμαρτυρίες των υποστηρικτών του Morsi και καθώς άρχιζε το ραμαζάνι η περιοχή γύρω από το τζαμί, Rabaa El Adawia, μετατράπηκε σε κέντρο των εξελίξεων. Άρχισε να επενδύεται με βασικές υποδομές για να υποστηρίξει τον αυξανόμενο αριθμό των διαδηλωτών, που κατέφθαναν στην τοποθεσία, καθώς και με οχυρωματικές υποδομές για άμυνα σε ενδεχόμενη επίθεση του στρατού.

Οδοφράγματα των διaδηλωτλων με θέα το Ramses Hilton, Κάιρο, 2011.

Τα ξημερώματα της 14ης Αυγούστου, με το τέλος του ρα-

ΑΡΑΒΙΚΗ ΑΝΟΙΞΗ 79

μαζανιού, ο στρατός και η αστυνομία ξεκίνησαν μια επιχείρηση καταστροφής της κατασκήνωσης χρησιμοποιώντας μηχανήματα του στρατού και βάζοντας φωτιές στις σκηνές και στα αντικείμενα των διαδηλωτών. Η κατασκήνωση είχε περικυκλωθεί και για ακόμα μια φορά έγινε χρήση σφαιρών. Το τζαμί γέμισε με νεκρούς και τραυματίες, πολλοί από τους οποίους ήταν πυροβολημένοι στο κεφάλι και στο στήθος, ενώ άλλοι κάηκαν ζωντανοί από τις φωτιές στην κατασκήνωση. Η Μουσουλμανική Αδελφότητα σε ανακοίνωσή της μίλησε για πάνω από 2000 νεκρούς. Ο στρατηγός el-Sisi κήρυξε τη χώρα σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης και επέβαλε απαγόρευση κυκλοφορίας. Μετά την βίαιη εκκένωση της κατασκήνωσης και του τεμένους ξέσπασε ένας κύκλος διαδηλώσεων σε όλη την Αίγυπτο, κατά τον οποίο πυρπολήθηκε πλήθος αστυνομικών τμημάτων, κυβερνητικών κτιρίων και κοπτικών εκκλησιών. Στις 16 Αυγούστου του 2013, η οποία κηρύχτηκε «Ημέρα Οργής» από τους Αδερφούς Μουσουλμάνους, άλλο ένα τέμενος στο κέντρο του Καΐρου μετατράπηκε σε αυτοσχέδιο νοσοκομείο και ο κόσμος οχυρώθηκε μέσα σε αυτό, αρνούμενος να το εκκενώσει. Ο στρατός, για ακόμα μια φορά, επιτέθηκε. Μέσα στο χάος που επικρατούσε, ο Mubarak βγήκε από τη φυλακή και υποχρεώθηκε σε κατ’ οίκον περιορισμό. Στις 23 Σεπτεμβρίου η Μουσουλμανική Αδελφότητα τέθηκε εκτός νόμου, γεγονός που γέννησε μια σειρά από βίαιες αντιδράσεις. Μετά από δύο μήνες η νέα μεταβατική κυβέρνηση πέρασε νόμο, ο οποίος απαγόρευε τις συγκεντρώσεις, αν δεν είχαν λάβει πρωτύτερα την άδεια της αστυνομίας και στις 25 Δεκεμβρίου ανακήρυξε την Μουσουλμανική Αδελφότητα τρομοκρατική οργάνωση. Τον Μάρτιο του 2014 ο el-Sisi παραιτήθηκε από το στρατιωτικό του αξίωμα και έθεσε επίσημα υποψηφιότητα για τις επερχόμενες προεδρικές εκλογές. Ακριβώς έντεκα μήνες μετά το πραξικόπημα της 3ης Ιουλίου, τον Ιούλιο του 2014 κερδίζει τις εκλογές με ποσοστό 96,9% και γίνεται πρόεδρος της Αιγύπτου. Ο el-Sisi διατηρεί το αξίωμα του προέδρου της χώρας μέχρι και σήμερα.

Υποστηρικτές του Morsi κατά τη διάρκεια των προεδρικών εκλογών, Κάιρο, 2012.

ΜΕΡΟΣ 3ο ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ

83

ΧΑΡΤΗΣ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗΣ ΠΥΚΝΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΔΙΑΛΕΚΤΩΝ Πυκνότητα πληθυσμού ανά Γκοβερνοράτο (άνθρωποι/ τ.χλμ.)

3-20 20-50 50-90 90-200 200-4000

Καθομιλουμένη γλώσσα Semetic Αιγυπτιακά Αραβικά Σαουδικά Αραβικά Λυβικά Αραβικά Βεδουΐνικα

Berber Nubian (2 γλώσσες Ελληνικά

Siwi

Cushitic Beja

84 Μέρος 3ο

ΝΕΙΛΟΣ

Στο κεφάλαιο αυτό, θα αναλύσουμε παραδείγματα υποδομών (infrastructure) και μεγαδομών (megastructure), που στόχευαν στη διαχείριση των νερών του Νείλου. Μέσω μίας ιστορικής αφήγησης, που ξεκινά με την αλλαγή του πολιτικού καθεστώτος το 1952, θα προσπαθήσουμε να χαρτογραφήσουμε την κατακτητική πολιτική που εφάρμοσε το κράτος της Αιγύπτου όσον αφορά τα νερά του ποταμού και τις υποδομές που κατασκεύασε για την επίτευξη του σκοπού αυτού. Το παρόν κείμενο αφενός επιχειρεί να διερευνήσει τις διάφορες κλίμακες που συναντάμε κατά τη χαρτογράφηση, από τις οικολογίες των οικοσυστημάτων μέχρι τις διακρατικές συμφωνίες στην ανατολική Αφρική, και αφετέρου φιλοδοξεί να αποκαλύψει τις σχέσεις αυτές και να οδηγήσει προς την κατανόηση της Νέας Πρωτεύουσας, ως ένα σύνολο πολλαπλών αλληλοεξαρτώμενων διαδικασιών.

Ποταμόπλοια στο Νείλο, Luxor.

ΝΕΙΛΟΣ 85

Το Φράγμα του Ασουάν Το Φράγμα του Ασουάν βρίσκεται στο νότιο τμήμα της Αιγύπτου, στη περιοχή του Ασουάν, εγκάρσια στον ποταμό Νείλο. Η κατασκευή του φράγματος διήρκεσε 10 χρόνια (1960-1970) και μετά την ολοκλήρωσή του, στις 21 Ιουλίου του 1970, το φράγμα αποτέλεσε το συμβολικό τόπο, όπου το φαντασιακό των Αιγυπτίων για ανάπτυξη και ευημερία βρήκε το υλικό του αποτύπωμα. Η απόφαση για την κατασκευή του φράγματος είχε ληφθεί σε μία εποχή ιδιαίτερα σημαντική για την Αίγυπτο. Στις 23 Ιουλίου του 1952 ένα στρατιωτικό πραξικόπημα, ανέτρεψε το Βασιλιά Farouk και έβαλε τέλος στο καθεστώς της Βρετανικής αποικίας στην Αίγυπτο. Αντιπρόεδρος της Κυβέρνηση ανέλαβε ο Gamal Abdel Nasser, ο οποίος μόλις δύο χρόνια μετά, το 1954, ανέτρεψε τον πρώτο Πρόεδρο Muhammad Naguib. Ο Nasser, που υπήρξε μία από τις σημαντικότερες φιγούρες της επανάστασης του 1952, ανέλαβε Πρόεδρος του νέου καθεστώτος τον Ιούνιο του 1956 και αργότερα πρωταγωνίστησε στη δημιουργία του Κινήματος των Αδεσμεύτων. Επηρεασμένος από την κομουνιστική Κίνα και τη Σοβιετική Ένωση αλλά και σε απόσταση από αυτά τα εδραιωμένα ιστορικά παραδείγματα, ο Nasser επέβαλε ένα μοντέλο αραβικού σοσιαλισμού, που οραματίστηκε για τον πολίτη μια θέση στο κέντρο της πολιτικής και οικονομικής ζωής. Αυτό το μοντέλο διακυβέρνησης δημιούργησε τις συνθήκες για όλα εκείνα τα έργα, που αποσκοπούσαν στην αγροτική και βιομηχανική ανάπτυξη της Αιγύπτου και στην κατάκτηση ενός ανεκτού επιπέδου ζωής για τους πολίτες της, οι οποίοι στο προηγούμενο καθεστώς ζούσαν κάτω από το όριο της φτώχειας. Επεδίωξε τον εκσυγχρονισμό της Αιγύπτου στον οικονομικό τομέα, πιστεύοντας πως έτσι θα κατάφερνε να γεφυρώσει το χάσμα μεταξύ πλουσίων και φτωχών στη χώρα. Στο παρόν κείμενο δε θα αναλυθούν οι ιδεολογικές αφετηρίες της κυβερνητικής πολιτικής, ένα κράμα σοσιαλιστικών ιδεωδών και εθνικοαπελευθερωτικών εμμονών, ούτε η ρηξικέλευθες όσο και αντιφατικές πλευρές της. Αυτό όμως που ειδικά μας ενδιαφέρει στο παραπάνω πολιτικό και ιδεολογικό τοπίο, είναι το συγκεκριμένο Πρόγραμμα για την κατασκευή του Φράγματος του Ασουάν: τόσο η σύλληψη και ο σχεδιασμός του, όσο και οι διάφορες διαπραγματεύσεις και συμφωνίες που προηγήθηκαν και ακολούθησαν. Το Φράγμα του Ασουάν δεν ήταν το πρώτο που κατασκευάστηκε στο Νείλο. Το 1892 Βρετανοί μηχανικοί ξεκίνησαν την κατασκευή του πρώτου φράγματος (Aswan Low Dam), το οποίο βρίσκεται βορειότερα από το σημερινό του Ασουάν. Η κατασκευή του ολοκληρώθηκε στις 10 Δεκεμβρίου του 1902, αλλά αμέσως αναγνωρίστηκε ότι αφενός λόγω της μικρής κλίμακας του και αφετέρου λόγω των αυξημένων απαιτήσεων της χώρας, δεν θα ήταν επαρκές για μεγάλο χρονικό διάστημα. Το 1912, ο Ελληνο - αιγύπτιος μηχανικός, Ανδρέας Δανινός ξεκίνησε τα σχέδια για ένα δεύτερο φράγμα, αλλά ο Βασιλιάς Farouk απέρριψε την πρόταση του.

Αντλιοστάσιο Mubarak

86 Μέρος 3ο

Πολλά χρόνια μετά, με τον Nasser στην εξουσία, τα σχέδια του Δανινού βρήκαν υποστήριξη και το Φράγμα του Ασουάν αναδείχθηκε σε νέα εθνική υπόθεση. Η ίδια η ανακοίνωση του έργου προκάλεσε αρκετές αντιρρήσεις, κυρίως τεχνικής φύσεως. Η κυριότερη ένσταση αφορούσε τον κίνδυνο εξάτμισης του νερού από τον ταμιευτήρα αποθήκευσής του, τη Λίμνη Nasser. Όμως, η υποστήριξη του έργου από τον πρόεδρο Nasser, γρήγορα κατέστειλε αυτές τις αντιδράσεις και η πρώτη φάση κατασκευής του ξεκίνησε το 1960 με δύο πηγές χρηματοδότησης: αφενός τα έσοδα από την εθνικοποίηση της διώρυγας του Σουέζ και αφετέρου τη δανειοδότηση που παρείχε η Σοβιετική Ένωση, με την οποία η νέα κυβέρνηση σύναψε το 1958 μία σειρά πολιτικών συμφωνιών. Γιατί, όμως, ήταν τόσο κρίσιμη αυτή η κατασκευή για την οικονομική κατάσταση της Αιγύπτου, ποιο θα ήταν το χωρικό και κοινωνικό αποτύπωμά της και σε ποιο βαθμό θα επηρέαζε τους πληθυσμούς που ήταν εξαρτημένοι από τα νερά του Νείλου; Πριν την κατασκευή των φραγμάτων ο Νείλος πλημμύριζε κάθε χρόνο κατά τη διάρκεια της καλοκαιρινής περιόδου, μεταφέροντας τα θρεπτικά συστατικά, που καθιστούσαν γόνιμο το έδαφος. Φυσικά αυλάκια σχηματίζονταν και μετέφεραν το νερό από τις πλημμύρες σε μεγάλες λεκάνες απορροής. Το νερό έμενε εκεί μέχρι και εξήντα μέρες, ώσπου να απορροφηθεί από το έδαφος. Η ποσότητα νερού που δεν είχε απορροφηθεί, διοχετευόταν πίσω στο Νείλο και έτσι οι καλλιέργειες ήταν σε θέση να ξεκινήσουν. Η συγκομιδή της ετήσιας αγροτικής παραγωγής συντελούνταν το Μάιο, μία μόνο φορά το χρόνο. Πριν την εποχή των μεγάλων φραγμάτων και του εκβιομηχανισμού της Αιγύπτου, αυτό που ήδη συνέβαινε στις περισσότερες αγροτικές χώρες του Τρίτου Κόσμου, ήταν η πολιτική της αγροτικής μεταρρύθμισης Όπως αναφέρει ο E. Hobsbawm στο βιβλίο του «Η Εποχή των Άκρων» αυτό το γενικό πολιτικό σύνθημα στις αγροτικές χώρες κάλυπτε ίσως τα πάντα. Από τον κατακερματισμό μεγάλων ιδιοκτησιών και τη διανομή τους στους αγρότες και στους άκληρους εργάτες γης, μέχρι την κατάργηση καθεστώτων, όμοιων με εκείνων της φεουδαρχικής Ευρώπης. Η αγροτική μεταρρύθμιση γνώρισε έξαρση τα χρόνια αμέσως μετά τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και συγκεκριμένα στην Αίγυπτο μετά το πραξικόπημα του 1952, όπου μπόρεσε να απελευθερώσει γρήγορα μεγάλο δυναμικό στον τομέα της παραγωγικότητας που μέχρι τότε παρέμενε σε εφεδρεία. Για τον Nasser, ο αναδασμός της γης υπήρξε θέμα πολιτικό, ιδεολογικό και οικονομικό. Πολιτικό, διότι θα αποκτούσε την υποστήριξη των αγροτών, που αποτελούσαν ανέκαθεν σημαντικό τμήμα του αιγυπτιακού πληθυσμού. Ιδεολογικό, διότι η γη θα επέστρεφε στους αγρότες και θα επέφερε το πολυπόθητο πνεύμα ισότητας που βρίσκονταν στον πυρήνα του αραβικού σοσιαλισμού. Οικονομικό, διότι λόγω των υποδομών (Φράγμα του Aσουάν) που κατασκευάστηκαν, το κράτος κατάφερε να ελέγξει τη ροή του ποταμού, διπλασιάζοντας έτσι την ετήσια συγκομιδή και τις εξαγωγές των προϊόντων.

Καθώς η οικονομία γλίστρησε από την ιδέα της επιβίωσης σε αυτήν των παγκόσμιων αγορών και κεφαλαίου, η ανοχή της χώρας στην ελλειμματική αγροτική παραγωγή χάθηκε. Κάποια στιγμή μετά το Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η ανάγκη για τον έλεγχο κάθε στοιχείου του οικοσυστήματος του Νείλου έγινε υπέρτατο μέλημα.1 Η καλλιέργεια του βαμβακιού, που αποτελούσε την κύρια εξαγωγή της Αιγύπτου μέχρι τότε, διπλασιάστηκε. Η συνολική καλλιεργήσιμη γη τόσο στην κοιλάδα του ποταμού, όσο και κατά μήκος του, αυξήθηκε κατά ⅓ μέσω της μετατροπής των κυτών του σε καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Η ετήσια παραγωγή σιταριού τριπλασιάστηκε το χρονικό διάστημα 1952-1991 και παράλληλα αυξήθηκαν σημαντικά οι σοδειές ζαχαρότευτλων και ρυζιού. Ακόμη, με την κατασκευή του φράγματος δημιουργήθηκε μία νέα μορφή ενέργειας, περισσότερο υποσχόμενη και εκμεταλλεύσιμη, η ηλεκτρική. Το φράγμα συνδέθηκε με δώδεκα γεννήτριες, οι οποίες το 1967 παρήγαγαν για πρώτη φορά ρεύμα και τροφοδότησαν περίπου το μισό πληθυσμό της Αιγύπτου. Σύγχρονοι, για την εποχή, υδροηλεκτρικοί σταθμοί δημιουργήθηκαν και ενίσχυσαν την οικονομία της χώρας παράλληλα με το γενικό κλίμα προόδου, που την είχε ήδη κατακλύσει. Το ιδεολογικό υπόβαθρο της πολιτικής του Nasser δημιούργησε ανόμοια συλλογικά φαντασιακά. Οι άνθρωποι των χαμηλότερων κοινωνικών τάξεων φαντασιώνονταν ένα καλύτερο μέλλον, στο οποίο έβλεπαν τα παιδιά των παιδιών τους γιατρούς και δικηγόρους, ενώ αυτοί των υψηλότερων πραγματοποιούσαν ήδη επενδύσεις, που θα επέφεραν αύξηση των ιδιωτικών τους κεφαλαίων. Σχεδόν κανείς δεν εναντιώθηκε σε αυτό το έργο, λοιπόν, αφού ήταν μία συμφωνία που θα τους ωφελούσε όλους. Ο πληθυσμός της Αιγύπτου σύσσωμος εναπόθεσε τις ελπίδες του στις νέες μεταρρυθμίσεις, που έμελλε να κατακερματίσουν και να μετατρέψουν το Νείλο σε μία «τεχνοκρατική ροή»2. Ένα «άλλο» τεχνητό περιβάλλον, ένα δεύτερο οικοσύστημα, παράχθηκε. Ο Νείλος εξελίχθηκε σε ένα χωρικό σύστημα με τη μορφή ενός αγγειακού δικτύου. Κανάλια διαφορετικής κλίμακας, κόμβοι ελέγχου των καναλιών, γεννήτριες, ακόμη και ολόκληρες λίμνες (Λίμνες Toshka) ενώθηκαν με αυτόν και τον μετασχημάτισαν. Στα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του, το σύστημα είχε εξαιρετικά αυξημένες αποδόσεις. Μάλιστα, για τις παροχές αυτές, τίποτα δεν κατόρθωσε να σταθεί εμπόδιο στην παραγωγή του. Ο πολιτισμός των Νουβίων και εικοσιδύο αρχαιολογικά μνημεία (με εξαίρεση τον Αμπού Σιμπέλ) θάφτηκαν κάτω από εκατοντάδες κυβικά μέτρα νερού και τίποτα δε θύμιζε την παλιά περιοχή του Ασουάν. Παρόλα αυτά, ύστερα από κάποια χρόνια εμφανίστηκαν οι πρώτες «βλάβες». Η ποσότητα ιζημάτων στη Λίμνη Nasser αυξήθηκε, μειώνοντας σταδιακά τη χωρητικότητά της, η οποία σε συνδυασμό με την έντονη εξάτμιση του νερού, δυσχέρανε την επιβίωσης της. Επιπλέον, η Βιομηχανία

ΝΕΙΛΟΣ 87

1. Στο άρθρο αυτό, ο Edward Goldsmith μαζί με τον Nicholas Hildyard συντάσσουν ένα εκτενές άρθρο για τα πιο σημαντικά φράγματα του κόσμου. Λαμβάνοντας υπόψη τις πολιτικές αποφάσεις που τα κατασκεύασαν, ασκούν κριτική στις περιβαλλοντικές τους συνέπειες. Για να ενισχύσουν την κριτική αυτή, αναφέρονται στον John Waterbury και συγκεκριμένα στο βιβλίο του «Hydropolitics of the Nile Valley» και χρησιμοποιούν την αναφορά που κάνει στον έλεγχο του οικοσυστήματος του Νείλου. Η αναφορά αυτή του Waterbury χρησιμοποιείται αυτούσια και στο παραπάνω κείμενο. «Τhe politics of damning», Edward Goldsmith, the late environmentalist, author, & philosopher, τελ. πρόσβαση 24 Αυγούστου, 2015, http://www.edwardgoldsmith.org/

2. Στο κεφάλαιο αυτό, ο Fletcher μιλά για την καταστροφή της φυσικής οντότητας του ποταμού του Los Angeles. Το περιγράφει ως ένα κατακερματισμένο μωσαϊκό από δημόσιες και ιδιωτικές ιδιοκτησίες και ως τίτλο της τεχνητής αυτής κατάστασης χρησιμοποιεί τον όρο «technocratic flow», δηλαδή τεχνοκρατική ροή. David Fletcher, «Flood Control Freakology, Los Angeles River Watershed», στο The Infrastructural City: Networked Ecologies in Los Angeles, επιμελ. Kazys Varnelis (Νέα Υόρκη: Actar, 2009), 38.

88 Μέρος 3ο

3. Υπόγειος υδροφορέας: η υπόγεια περιοχή στην οποία συγκρατείται το νερό ονομάζεται υδροφορέας. Το νερό φτάνει στους υδροφορείς μέσα από πορώδη, κυρίως αμμώδη, εδάφη. Μεταξύ των μικρών σωματιδίων που συνθέτουν τα πορώδη εδάφη υπάρχουν κενά τα οποία επιτρέπουν την αποστράγγιση του νερού. Αντίθετα, τα αργιλώδη εδάφη είναι μη διαπερατά, οπότε σταματούν τη διέλευση του νερού. Επομένως, για να δημιουργηθεί ένας υδροφορέας θα πρέπει η επιφάνεια του εδάφους να καλύπτεται από αμμώδη πετρώματα και κάτω από αυτά να υπάρχουν αργιλώδη πετρώματα. Το νερό των υπόγειων υδροφορέων βγαίνει στην επιφάνεια του εδάφους μέσω φυσικών πηγών ή γεωτρήσεων. Τέτοιες φυσικές πηγές μπορούν να σχηματίσουν υγρότοπους (λίμνες, ποτάμια, έλη) ή ακόμα και οάσεις στην έρημο. Ο ρυθμός εμπλουτισμού των υπόγειων υδροφορέων καθορίζει τη διαχείριση των υπόγειων υδάτων, καθώς η υπεράντληση νερού μπορεί να προκαλέσει εξάντληση του νερού του υδροφορέα.

4. David Fletcher, “Flood Control Freakology, Los Angeles River Watershed”, στο The Infrastructural City, Networked Ecologies in Los Angeles, επιμελ. Kazys Varnelis (Νέα Υόρκη: Actar, 2009), 38.

Πλινθοκεραμοποιίας, που εξαρτιόταν άμεσα από τα ιζήματα, αναγκάστηκε να υιοθετήσει νέους τρόπους παραγωγής. Σημαντικό πρόβλημα συνετέλεσε και ο εγκλωβισμός των απαραίτητων θρεπτικών συστατικών του νερού πίσω από το φράγμα, ο οποίος προκάλεσε τη σταδιακή μείωση της αλιείας, με χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτό της σαρδέλας. Η έλλειψη θρεπτικών συστατικών μαζί με τη χαμηλή διαύγεια του νερού και την παρουσία υπολειμμάτων από λιπάσματα, οδήγησαν στη μείωση του πόσιμου νερού. Τελικά, όμως, το μεγαλύτερο πρόβλημα που δημιούργησε το φράγμα, αφορούσε τα ίδια τα χωράφια και τους αγρότες στην κοιλάδα του Νείλου. Λόγω της υπεράντλησης νερού από τα κανάλια ποτίσματος, οι υπόγειοι υδροφορείς3 ανέβηκαν, μειώνοντας την απόσταση που τους χώριζε από την επιφάνεια της γης ή σε ορισμένες περιπτώσεις εκμηδενίζοντας την. Έτσι, τα ποσοστά άλατος στα χωράφια αυξήθηκαν, με συνέπεια το έδαφος τους να γίνει λιγότερο γόνιμο και αποδοτικό. Η παραγωγή προϊόντων μειώθηκε και οι ελπίδες των αγροτών υποχώρησαν. Προέκυψαν προβλήματα που το σύστημα δεν είχε προβλέψει και τελικά στάθηκε ανίκανο να αντιμετωπίσει. Η επιβίωση του τεχνητού οικοσυστήματος που είχε παραχθεί, τέθηκε για πρώτη φορά υπό αμφισβήτηση. Διάφορα ερωτήματα ανέκυψαν και έχαιραν άμεσης απάντησης: Που ρέει το νερό του ποταμού, τι ρέει μέσα του, ποιος χρησιμοποιεί τα νερά του, σε ποιόν ανήκουν και ποιος τα διαχειρίζεται, πως λειτουργεί το δίκτυό του, με ποια άλλα δίκτυα είναι συνδεδεμένος και τέλος ποιες οικολογίες κατοικούν μέσα του;4. Θεωρούμε, πως εάν αυτά τα ερωτήματα τοποθετούνταν χιλιάδες αιώνες πριν, τότε ίσως να μπορούσαμε να μιλήσουμε για τμήματα παρθένου εδάφους (wilderness). Δεχόμαστε, όμως, πως τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή που παρήχθησαν τα έργα αυτά, ο Νείλος δε θα μπορούσε σε καμία των περιπτώσεων να θεωρηθεί παρθένος τόπος. Είχαν, ήδη προηγηθεί φράγματα μικρότερης κλίμακας και άλλες αντίστοιχου τύπου υποδομές, που είχαν κατακερματίσει τον ποταμό και μεταστρέψει το οικοσύστημα του. Συνεπώς, δε θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε μία κίνηση επιστροφής στον «παρθένο» Νείλο, πολύ απλά διότι αυτός έπαψε να υπάρχει πολλά χρόνια πριν τις μεγα-επεμβάσεις του Nasser.

ΝΕΙΛΟΣ 89

Εργασίες κατά την κατασκευή του αντλιοστάσιου Mubarak.

90 Μέρος 3ο

Καλλιέργειες δίπλα στις Λίμνες Toskha

Οι Συμφωνίες για τα Νερά του Νείλου Κανείς άλλος ποταμός δεν έχει μοιραστεί σε τέτοιο βαθμό και κανένα άλλο κράτος δεν έχει εξαρτήσει τόσο απόλυτα τη διαβίωσή του από έναν ποταμό, όπως η Αίγυπτος. Η πλήρης κατανόηση της παράθεσης αυτών των γεωπολιτικών παραγόντων βρίσκεται στην καρδιά της απάντησης, σε ότι αφορά άλλους παράγοντες που βαίνουν ενάντια στη σχέση της Αιγύπτου με το Νείλο.5 Ο Νείλος δε διατρέχει μόνο την Αίγυπτο. Ρέει μέσα από δώδεκα χώρες, μεταξύ των οποίων βρίσκονται η Αιθιοπία και το Σουδάν, που σήμερα αποτελούν τις κυριότερες «απειλές» της Αιγύπτου ως προς τη διαχείριση των νερών του Νείλου. Από τις αρχές του εικοστού αιώνα ο ποταμός μετατράπηκε σε αντικείμενο διενέξεων και από τα τέλη του 1920 υπογράφηκε μία σειρά από συμφωνίες, στις οποίες συμμετείχαν θεσμοί, ιδιωτικές επιχειρήσεις, μη- κυβερνητικές οργανώσεις και οργανώσεις προστασίας του περιβάλλοντος. Συγκεκριμένα, στις 7 Μαΐου του 1929, υπογράφηκε η Πρώτη Συμφωνία μεταξύ της Αιγύπτου και του Αγγλο-αιγυπτιακού Σουδάν. Η Συμφωνία αυτή απέβλεπε στον ολοκληρωτικό έλεγχο της ροής των νερών του Νείλου από την Αίγυπτο, κατά τη διάρκεια της περιόδου ξηρασίας, δηλαδή, κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. Φυσικά, αυτή αποδείχτηκε καταστροφική για τις οικονομίες του Σουδάν και της Αιθιοπίας, οπότε το 1959, υπογράφηκε μία Δεύτερη Συμφωνία μεταξύ του Σουδάν και της Αιγύπτου. Το συμφωνηθέν αποτέλεσμα περιλάμβανε τη διαχείριση των νερών του ποταμού μόνο από τα δύο αυτά κράτη, αποκλείοντας, έτσι, το Σουδάν και μαζί την οικονομική και βιομηχανική του ανάπτυξη. Μετά την υπογραφή και της Δεύτερης Συμφωνίας, παρέμειναν κράτη (όπως το Σουδάν) που δεν είχαν κανένα δικαίωμα στο Νείλο, παρόλο που αυτός τα διέσχιζε και τα οποία, απέναντι στη γενική προσπάθεια εκβιομηχάνισης του Τρίτου Κόσμου, καταφανώς προβληματίζονταν για την οικονομική τους κατάσταση. Έτσι, το 1999, δημιουργήθηκε η Πρωτοβουλία για τη Λεκάνη του Νείλου (Nile Basin Initiative - NBI) από τους υπουργούς δέκα αφρικανικών κρατών, που επεδίωξε τη δημιουργία μιας δικαιότερης συμφωνίας για τα κράτη που διασχίζει ο Νείλος. Σε αυτή συμμετείχαν μη-κυβερνητικές οργανώσεις, ενώ την εποπτεία της διεξαγωγής ανέλαβαν η Παγκόσμια Τράπεζα και η Τράπεζα της Αφρικής, οι οποίες προσπάθησαν, μάταια, να γεφυρώσουν

ΝΕΙΛΟΣ 91

τα συμφέροντα των ιδιωτικών επιχειρήσεων με αυτά των μη-κυβερνητικών οργανώσεων. Η Αίγυπτος απείχε από αυτήν την πρωτοβουλία, δηλώνοντας πως δε θα υπέγραφε καμία συμφωνία, που θα έθετε σε κίνδυνο την ετήσια ροή του ποταμού στη δική της επικράτεια, καθώς μία τέτοια κίνηση θα έπληττε τη ζωή των πολιτών της. Η αγωνία αυτή, γύρω από το Νείλο μαρτυρά την απόλυτη δύναμή του. Μία δύναμη που στο βωμό της ανάπτυξης, δαμάστηκε, υποδιαιρέθηκε, τεμαχίστηκε, αποθηκεύτηκε και τροφοδότησε πολιτισμούς. Σε αυτό το σημείο αναδύεται ένα βασικό ερώτημα: ποιό θα είναι το μέλλον της Αιγύπτου, όταν η Αιθιοπία εγκαινιάσει το τεράστιας κλίμακας φράγμα της και αποκτήσει αποφασιστικότερο ρόλο στη διαχείριση των νερών του Νείλου; Και πώς η Αίγυπτος εξακολουθεί να προγραμματίζει το σχεδιασμό της Νέας Πρωτεύουσας, που θα απαιτήσει αφενός μεγαλύτερες δαπάνες νερού και αφετέρου την κατασκευή υποδομών για την εκτροπή του ποταμού, τη στιγμή που το μέλλον του είναι τόσο αμφίβολο;

5. «Τhe politics of damning», Edward Goldsmith, the late environmentalist, author, & philosopher, πρόσβαση 24 Αυγούστου, 2015, http://www.edwardgoldsmith.org/902/ the-politics-of-damming-alternative-version/?show=all. Γίνεται αναφορά και πάλι στον John Waterbury και στο βιβλίο του «Hydropolitics of the Nile Valley».

92 Μέρος 3ο

Toshka Lakes

Εργάτες σε χωράφι στις Λίμνες Toskha

Μεταβολή των λιμνών από το 2001 μέχρι το 2013

Κανάλι δίπλα στις λίμνες Toshka

Το Νοέμβριο του 1998, αστροναύτες παρατήρησαν κάποιες κηλίδες νερού να εμφανίζονται νότια της αιγυπτιακής ερήμου και δυτικά του Νείλου. Στο τέλος του 1999 προστέθηκαν άλλες τρεις λίμνες και στο διάστημα 2000-2001 δημιουργήθηκαν τελικά τέσσερις κύριες λίμνες, που δεν ήταν άλλες από τις Λίμνες Toshka. Η μέγιστη επιφάνειά τους καταλάμβανε 1450τ.χλμ. και η χωρητικότητά τους ήταν περίπου 25δις κυβ.μ. νερού. Οι νέες αυτές λίμνες δημιουργήθηκαν στο πλαίσιο ενός ευρύτερου σχεδίου της αιγυπτιακής κυβέρνησης, όταν πρωθυπουργός της τελούσε ο Hosni Mubarak, το New Valley Project. Με αυτό το σχέδιο, που ξεκίνησε το 1997 και θα ολοκληρωνόταν μέσα σε ένα διάστημα είκοσι ετών, η κυβέρνηση αποσκοπούσε στη δημιουργία μιας δεύτερης κοιλάδας στη χώρα, μιας «όασης» μέσα στην άγονη δυτική έρημο. Το New Valley Project στόχευε στη μετατροπή 2.340τ.χλμ. ερήμου σε αγροτική γη, με σκοπό να αυξηθεί το ποσοστό της κρατικής καλλιεργήσιμης γης κατά 10%. Παράλληλα, αποσκοπούσε στη δημιουργία νέων πόλεων και προγραμμάτων στέγασης, που προορίζονταν για πάνω από 6εκ. Αιγύπτιους / Αιγύπτιες με κύριο στόχο τους την αποσυμφόρηση της κοιλάδα του Νείλου. Οι στόχοι αυτού του κρατικού μεγα-έργου δεν θα αναλυθούν στο παρόν κείμενο, όχι γιατί δεν χαίρουν ανάλυσης, απλώς διότι το έργο αυτό απέτυχε να δημιουργήσει τις συνθήκες που φαντασιώθηκε. Ιδιαίτερη, όμως, σημασία θα δοθεί στις υποδομές και μεγα-δομές που θεωρούμε εξίσου σημαντικές για την κατασκευή του, στα «κρυφά» αυτά έργα μεγάλης κλίμακας, που το ακολούθησαν από την πρώτη στιγμή. Το New Valley Project φαντασιώνεται μια κοιλάδα στη μέση της πιο άνυδρης των ερήμων, φαντασιώνεται πράσινο, καλλιέργειες και ολόκληρες πόλεις. Όμως, πώς θα μπορούσαν αυτές να γίνουν πραγματικότητα χωρίς ένα δίκτυο (network) υποδομών (infrastructure) και μεγαδομών (megastructure), που να μεταστρέφει το έδαφος σε φορέα υποδοχής τους; Το «κρυφό» αυτό δίκτυο θεωρούμε, πως αποτελεί πρώτο και αναπόσπαστο κομμάτι της κατασκευής των σημερινών πόλεων και ως τέτοιο θα έχει κύριο ρόλο και στη δική μας ανάλυση. Η πρώτη μεγαδομή που ολοκληρώθηκε το Μάρτιο του 2005, ήταν ένα υδραγωγείο, το Αντλιοστάσιο Mubarak, με συνολικό κόστος κατασκευής 436εκ. δολάρια. Το υδραγωγείο στήθηκε στη μέση της Λίμνης Nasser, σαν ένα τεχνητό νησί περιτριγυρισμένο από νερό. Αποτελείται από εικοσιτέσσερις κατακόρυφες αντλίες τοποθετημένες στις δύο παράλληλες πλευρές του, που αντλούν νερό από τη λίμνη. Μόνο δεκαοχτώ από τις αντλίες λειτουργούν, ενώ από τις υπόλοιπες έξι, τρεις χρησιμοποιούνται για λόγους συντήρησης και τρεις για λόγους έκτακτης ανάγκης. Παράλληλα με την κατασκευή των αντλιών, το υδραγωγείο έχει άλλους δύο λόγους να θεωρείται ένα κορυφαίο υδραυλικό έργο της εποχής. Αρχικά, ο στατικός του φορέας αποτελείται από μεταλλικές κολώνες, που έχουν υψηλότερα ποσοστά αντοχής σε σεισμούς, ενώ

ΝΕΙΛΟΣ 93

ταυτόχρονα τα υπόλοιπα υλικά κατασκευής του, επιτρέπουν να αντλεί νερό σε θερμοκρασίες που αγγίζουν τους 50 C0. Έτσι, η Αμερικανική Ένωση Πολιτικών Μηχανικών (American Society Of Civil Engineers - ASCE) έκρινε πως ήταν ένα από τα πέντε καλύτερα έργα της χρονιάς του 2005. Στη συνέχεια, το υδραγωγείο συνδέεται με ένα κανάλι, που αποτελεί τη δεύτερη υποδομή του New Valley Project. Το κανάλι αυτό ακολουθώντας τα βήματα του προηγούμενου «φαραωνικού» έργου, θεωρείται το μεγαλύτερο που έχει κατασκευαστεί ποτέ στο εσωτερικό μιας χώρας. Με βάθος 50μ. και πλάτος περίπου 30μ. καθιστά εφικτή τη μεταφορά 1.2εκ.κυβ.μ. νερού την ώρα. Το κανάλι ονομάζεται Sheikh Zayed, και πήρε το όνομά του από τον πρόεδρο των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων (Khalifa bin Zayed bin Sultan Al Nahyan), ο οποίος αποτέλεσε την κύρια πηγή χρηματοδότησης του.

6. γκοβερνορατο: Στα ελληνικά αποδίδεται με τον όρο κυβερνείο. Αποτελεί μορφή διοικητικής διαίρεσης στις Αραβικές χώρες και διοικείται από έναν κυβερνήτη. Η Αίγυπτος διαιρείται σε 27 κυβερνεία.

7. “The Toshka Scheme: Egypt’s Salvation or Mubarak’s Folly?”. Τελευταία τροποποίηση 17 Φεβρουαρίου, 2011. http://www.geocurrents.info/economic-geography/thetoshka-scheme-egypts-salvation-or-mubaraks-folly

8. Αλυκή: ο τόπος παραγωγής του αλατιού όταν αυτή γίνεται από εξάτμιση θαλάσσιου νερού με την επίδραση της θέρμανσης από τον ήλιο και τον αέρα. Συνήθως είναι επίπεδο τμήμα κοντά στην παραλία, κατάλληλα διαμορφωμένο, όπου παρασκευάζεται αλάτι, αφού εξατμιστεί το θαλασσινό νερό. Για την ύπαρξη της αλυκής είναι απαραίτητο το έδαφος να μην είναι υδατοπερατό, συνήθως λοιπόν οι αλυκές έχουν αργιλικό υπόστρωμα που συγκρατεί το νερό.

Κάπως έτσι, λοιπόν, ξεκινά η ιστορία της δημιουργίας των λιμνών. Οι αντλίες του υδραγωγείου τραβούν το πλεονάζον νερό της λίμνης και μέσω του καναλιού γεμίζουν τους υπόγειους υδροφορείς, εγκαθιστώντας με αυτόν τον τρόπο ένα τεχνητό, πιο εύφορο περιβάλλον δυτικά του Νείλου. Μαζί με το υδραγωγείο και το κεντρικό κανάλι διανομής νερού κατασκευάστηκαν ένα δίκτυο από μικρότερα κανάλια για πότισμα, ένας κεντρικός δρόμος και ένα μικρότερο δίκτυο δρόμων, καθώς και υποδομές για τη δημιουργία νέων πόλεων, ενισχύοντας έτσι το φαντασιακό κατοίκησης του πιο αραιοκατοικημένου γκοβερνοράτου6 της Αιγύπτου. Λίγο καιρό μετά την εγκατάσταση όλων των υποδομών, ο Jan Bron, ένας Ολλανδός μηχανικός που εργάστηκε στο έργο δήλωσε: Από μηχανικής πλευράς το έργο αυτό είναι ένα αριστούργημα, από κοινωνικής όμως, είναι μία οφθαλμαπάτη. Μία οφθαλμαπάτη στην έρημο.7 Οι Λίμνες Toshka και μαζί τους το New Valley Project απέτυχαν. Από το 2006, η ποσότητα του νερού των λιμνών μειώθηκε σε ποσοστό 50%. Τον Ιούνιο του 2012 η στάθμη της μικρότερης σε έκταση λίμνης μειώθηκε σημαντικά, καταλαμβάνοντας συνολική επιφάνεια 307τ.χλμ., που αποτελεί μόλις το 20% της επιφάνειας που καταλάμβανε το 2002. Σήμερα, έχει στερέψει εντελώς. Η αποτυχία του έργου οφείλεται στο ότι, η Λίμνη Nasser, που αποτελεί τον μοναδικό ταμιευτήρα νερού του Νείλου, τροφοδοτεί κυρίως τις μεγάλες πόλεις, όπως το Κάιρο, καθώς και τα χωριά στο Δέλτα του Νείλου. Έτσι, μόνο μία μικρή ποσότητα νερού ρέει στο κεντρικό κανάλι των Λιμνών Toshka. Λόγω του κλίματος και κυρίως της υψηλής θερμοκρασίας, μεγάλο ποσοστό του νερού εξατμίζεται με αποτέλεσμα να μη φτάνει ποτέ στις λίμνες. Ένα ακόμα μεγαλύτερο πρόβλημα των λιμνών, είναι το αυξημένο ποσοστό άλατος που περιέχουν, με αποτέλεσμα να μετατρέπονται σταδιακά σε αλυκές8 απειλώντας το πόσιμο νερό, καθώς και τη χλωρίδα και την πανίδα που έχει εγκατασταθεί εκεί. Τέλος, τα γεωργικά μηχανήματα στη περιοχή έχουν να

94 Μέρος 3ο

αντιμετωπίσουν το αργιλώδες έδαφος, το οποίο δυσχεραίνει την κίνηση των τροχών τους και κατά συνέπεια καθυστερεί την καλλιέργεια των χωραφιών. Θεωρούμε τις Toshka Lakes μία περιοχή στα άκρα. Αποτέλεσμα ενός τεχνικά κατασκευασμένου τοπίου και μιας άγριας ανεξέλεγκτης δεύτερης φύσης, οι λίμνες αυτές δε θυμίζουν τίποτα πια από ακαλλιέργητο και ακατοίκητο έδαφος. Εντοπίζουμε σε αυτές στοιχεία ετεροτοπίας, στο βαθμό που λειτουργούν ως «είδος ουτοπίας που έχουν γίνει πράξη»9. Αποτελούν τόπους του «άλλου», του φυσικά παράδοξου, αφού κανένας δε θα περίμενε να δει νερό στη μέση μιας άγονης ερήμου και υπόσχονται την απόλυτη ευτοπία: ένα καλύτερο μέλλον, νέες πιο αποδοτικές σχέσεις με τη φύση και νέες θέσεις εργασίας. Θεωρούμε, πως το New Valley Project και ο τρόπος που αυτό εξελίσσεται, έχει ουσιαστική σχέση με το σχέδιο για τη Νέα Πρωτεύουσα. Τα δύο Προγράμματα φιλοδοξούν να εγκαταστήσουν αστικές (Νέα Πρωτεύουσα) και αγροτικές (Λίμνες Toshka) ευτοπίες, σύγχρονες οάσεις στην έρημο.

9. Michel Foucault, «Des espaces autres», Architecture Mouvement Continuité, Οκτώβριος, 1984, 46-49.

Η ιστορία των Λιμνών Toshka μας θυμίζει ακόμη μία ιστορία λίμνης, με την οποία επιχειρούμε να κάνουμε συσχετισμούς. Αυτή είναι η Λίμνη Owens, που βρίσκεται στο Λος Άντζελες. Το Λος Άντζελες πριν από περίπου έναν αιώνα, εξαρτήθηκε από αυτή για να ικανοποιήσει την απεριόριστη «δίψα» του για την πόλη που μεγάλωνε. Το αποτέλεσμα μετά από την αρχική αγροτική ανάπτυξη και τις επενδύσεις που αυτή έφερε, ήταν η δημιουργία ενός τεχνητού οικοσυστήματος, το οποίο μετά από χρόνια εκμετάλλευσης, συνάντησε την «πτώση» και την πλήρη αποστράγγιση: Όταν το το υδραγωγείο του Λος Άντζελες άντλησε για πρώτη φορά νερό από τη Λίμνη Owens, η αποστράγγιση της λίμνης ήταν απλά θέμα χρόνου. Μετά τα εγκαίνια του υδραγωγείου το 1913, η στάθμη του νερού της λίμνης ξεκίνησε να πέφτει δραστικά και τα επίπεδα άλατος στο νερό της αυξήθηκαν, καθώς το νερό εξατμιζόταν. Μία νέα βιομηχανία εξόρυξης άλατος δημιουργήθηκε, η οποία εκμεταλλεύτηκε πλήρως τις άνυδρες συνθήκες και τα πολύτιμα μεταλλικά στοιχεία του νερού. Η βιομηχανία αυτή άνθισε στις ανατολικές και δυτικές ακτές, αλλά σύντομα η μειωμένη στάθμη του νερού άφησε τις αλυκές στην ανατολή ξερές. Μετά από μία αποτυχημένη προσπάθεια να τραβήξουν με αντλίες την άλμη στις αλυκές, εκείνες εγκαταλείφθηκαν. Το 1923, μόνο μία σκονισμένη πισίνα άλμης κάλυπτε τον πάτο, αυτού που κάποτε ήταν λίμνη. Το 1926 οι θύελλες σκόνης ξεκίνησαν.10 Το 1998, και μετά από κάποιες διαπραγματεύσεις, ξεκίνησε στην πόλη του Λος Άντζελες το Memorandum of Agreement (ΜΟΑ), έχοντας ως βασικούς στόχους του να μειώσει τα επίπεδα σκόνης που δημιουργήθηκαν από την ξηρασία της λίμνης και να προστατέψει το περιβάλλον που ζούσε το παρυδάτιο πουλί Snowy Plover, ένας είδος υπό εξαφάνιση.

10. Barry Lehrman, “Reconstructing the Void, Owens Lake”, στο The Infrastructural City, Networked Ecologies in Los Angeles, επιμελ. Kazys Varnelis (Νέα Υόρκη: Actar, 2009), 26.

Στην προσπάθειά μας να κατανοήσουμε αυτή την πόλη (Λος Άντζελες) και κατ’ επέκταση όλες τις σύγχρονες πόλεις, την αντιμετωπίσαμε αναφορικά με τις δικτυωμένες οικολογίες, που είναι μια σειρά από αλληλοεξαρτώμενα συστήματα περιβαλλοντικών παρεμβάσεων, οργανισμών χρήσης γης, επικοινωνιών και παροχών εξυπηρέτησης. Στην ανάλυσή μας, οι υποδομές αυτές σχηματίζουν τη βάση της σύγχρονης πόλης [...] Από το να εκτελούνται σε συμφωνία με το περίγραμμα ενός γενικού σχεδίου, είναι δικτυωμένα, υπερ-πολύπλοκα συστήματα που παράγονται από την τεχνολογία, τους νόμους, τις πολιτικές πιέσεις, τις πειθαρχημένες επιθυμίες, τις περιβαλλοντικές απαγορεύσεις και χιλιάδες άλλες πιέσεις, συνδεόμενες με ανατροφοδοτικούς μηχανισμούς.

Οι δικτυωμένες οικολογίες ενσαρκώνουν την επικρατούσα μορφή της σύγχρονης οργάνωσης, τα δίκτυα. Αλλά αυτά τα δίκτυα μπορεί να είναι τηλεματικά, φυσικά ή ακόμα και κοινωνικά. Αυτό που έχει όμως σημασία, είναι να μην αναλογιστούμε αυτές τις οικολογίες ως ξεχωριστά πεδία, όπως έκανε ο Banham, αλλά απεναντίας να τις σκεφτούμε ως το είδος των δικτύων που ζωγράφισε ο καλλιτέχνης Mark Lombardi –αναπόδραστες και απίθανες, σαν κουβάρια μετά από την επίσκεψη ενός τσούρμου γατιών.

Kazys Varnelis, The infrastructural City, Networked Ecologies in Los Angeles, σελ.15

ΝΕΙΛΟΣ 97

Αποτέλεσμα αυτών των διαπραγματεύσεων ήταν η εγκατάσταση 300χλμ. σωλήνων, 5.000 ποτιστικών μηχανημάτων και πολλών χιλιομέτρων καλωδίων οπτικών ινών, που ελέγχουν τις βαλβίδες κατά τη διάρκεια του ποτίσματος. Όλα αυτά, για να ποτίσουν τουλάχιστον τα 30τ.χλμ. της λίμνης, απ’ όπου προερχόταν η σκόνη. Όσες εγκαταστάσεις, βέβαια, και να τοποθετηθούν, η στάθμη της Λίμνης Owens δε θα φτάσει ποτέ στα αρχικά της επίπεδα. Το παράδειγμα αυτής της λίμνης μας επιτρέπει να κάνουμε βασικές συγκρίσεις με τις Λίμνες Toshka και το New Valley Project. Στο παρόν κείμενο, οι απαντήσεις στα ερωτήματα που εγείρονται γύρω από αυτά τα μεγα-έργα, δεν οδηγούν στην επιστροφή σε «παρθένα» εδάφη. Γι’ αυτό το λόγο, δε θεωρούμε εν γένει προβληματική την παρέμβαση στη φύση, αλλά τους όρους με τους οποίους αυτή η παρέμβαση συντελείται. Όταν, οι λογικές εκμετάλλευσης της φύσης, περνούν σε πιο σύνθετες κατακτητικές λογικές υπερεκμετάλλευσης και κέρδους, τότε προκύπτουν προβλήματα που ξεπερνούν τα ίδια τα έργα. Όταν, το ματαιόδοξο κράτος του Mubarak, θεώρησε πως ο Νείλος και η έρημος του ανήκουν, δημιούργησε εκ του μηδενός τέσσερις τεράστιες λίμνες στη μέση της ερήμου! Η βασική κριτική στο New Valley Project γίνεται ακριβώς σε αυτήν την ομολογουμένως περίεργη κρατική πολιτική. Είναι εξοργιστικό, να παράγεται ένα τεράστιο δίκτυο υποδομών και μεγαδομών, να σπαταλώνται τόσοι πολύτιμοι πόροι και να βυθίζεται σε κρίση ένα μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού, για μια αποτυχημένη επένδυση. Σήμερα, και μετά την έκπτωση του ονείρου των Λιμνών Toshka, ο πρωθυπουργός της Αιγύπτου Abdel Fattah elSisi ανακοίνωσε τη πρόθεσή του, να ολοκληρώσει τα αρχικά σχέδια του New Valley Project και να επενδύσει ξανά στις Λίμνες Toshka. Αγροτικές εταιρείες από το Abu Dhabi πρόκειται να ενισχύσουν τις προηγούμενες υποδομές, με στόχο να δώσουν ξανά ζωή στις λίμνες. Ακόμη, η κυβέρνηση θα παραχωρήσει σε αποφοίτους πανεπιστημίου τμήματα καλλιεργήσιμης γης, στο πλαίσιο ενός χρηματοδοτούμενου προγράμματος με το όνομα: Long Live Egypt11.

11. To Long Live Egypt αποτελεί προεκλογική πρόταση της αιγυπτιακής κυβέρνησης, που προτάθηκε στο πλαίσιο των προεδρικών εκλογών του 2015.

98 Μέρος 3ο

ΟΙ ΣΥΜΦΩΝΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΝΕΙΛΟ Αποσπάσματα από το χάρτη για τις συμφωνίες για τον Νείλο

Υπόμνημα Φράγμα Ασουάν Φράγμα Merowe Nile Φράγμα Jebel Aulia Φράγμα Khashm Al Girba Φράγμα Sennar Φράγμα Roseires Φράγμα Grand Ethiopian Renaissance (υπό κατασκευή) Φράγμα Fincha Φράγμα Tekeze Φράγμα Owen Falls Λεκάνη απορροής Νείλου (3.112.369 km2) Σύνορα κρατών Πρωτεύουσες κρατών που συμμετείχαν σε συμφωνίες για τον Νείλο Πρωτεύουσες κρατών που δε συμμετείχαν σε συμφωνίες για τον Νείλο Δίκτυο επιφανειακών υδάτων

99

100

101

102 Μέρος 3ο

ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΑΝΤΛΗΣΗ ΝΕΡΟΥ ΚΑΙ ΠΟΣΟ ΑΝΤΛΗΣΗΣ ΓΙΑ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ (109m3/χρόνο)

Κατά την κατασκευή του Μεγάλου Φράγματος της Αιθιοπίας, 2015.

Αγρότης δουλεύει στις όχθες του Νείλου, Λούξορ, 1965.

Στο Φράγμα του Ασουάν.

ΝΕΙΛΟΣ 103

ΑΝΤΛΗΣΗ ΝΕΡΟΥ ΓΙΑ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ (109m3/χρόνο) Ian Berry, Ένας άνδρας κουβαλάει πέτρες για την κατασκευή μιας βάρκας στον Νείλο, Ασουάν, 2006.

Ian Berry, Ψαράδες σε έναν παραπόταμο του Νείλου, 2001.

ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΑΝΤΛΗΣΗ ΝΕΡΟΥ (109m3/χρόνο)

Ian Berry, Ο ναός Kom Ombo, 2006.

ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ (εκ.)

104 Μέρος 3ο

Η ΔΙΑΧΕΙΡΗΣΗ ΤΩΝ ΥΔΑΤΙΝΩΝ ΠΟΡΩΝ Αποσπάσματα από τον χάρτη της Διαχείρησης των νερών του Νείλου.

Υπόμνημα Φράγμα Εντφίνα Φράγμα Νταμιέτα Φράγμα Ζίφτα Φράγμα Δέλτα Φράγμα Ασιούτ Φράγμα Ναγκ Χαμάντι Φράγμα Έσνα Παλιό Φράγμα Ασουάν Φράγμα Ασουάν Δίκτυο επιφανειακών υδάτων 10δις m3. νερό/έτος Όρια Γκοβερνοράτων Δίκτυο μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας Σταδιακή μείωση του όγκου του νερού του Νείλου Μεγάλα αστικά κέντρα Βασικά κανάλια του συστήματος επιφανειακών υδάτων του Νείλου Γραμμή επαφής αλμυρού - γλυκού νερού Περιορισμένος - Μη περιορισμένος υδροφορέας Όρια συστήματος υδροφορέα Καμπύλες προσομοίωσης του ύψους 200 της κεφαλής του υδροφορέα σε μέτρα (κατά το 1980) Οάσεις Νέες εκτάσεις για καλλιέργεια

105

106

107

108 Μέρος 3ο

ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΑΙΓΥΠΤΟ

ΝΕΙΛΟΣ 109

Αντλιοστάσιο Mubarak.

Άδειο κανάλι στο Sheikh Zayed, κοντά στις Λίμνες Toskha.

110 Μέρος 3ο

ΣΤΕΓΑΣΗ

Σε αυτό το κεφάλαιο θα μελετήσουμε τις πόλεις της ερήμου (desert cities) και τα κρατικά προγράμματα στέγασης (housing projects) που αποτελούν δύο βασικούς μηχανισμούς παραγωγής χώρου στην Αίγυπτο. Εστιάζουμε σε αυτούς, γιατί θεωρούμε ότι είναι δυο θεμελιώδεις παράμετροι που θα επηρεάσουν τη δημιουργία της Νέας Πρωτεύουσας. Ενώ, στο προηγούμενο κεφάλαιο είδαμε πώς το αιγυπτιακό κράτος ανέπτυξε στρατηγικές κατάκτησης της ερήμου μέσα από τη διαχείριση των υδάτινων πόρων, εδώ θα παρατηρήσουμε την πολιτική της δημιουργίας νέων πόλεων στην έρημο σε μια προσπάθεια να κατοικηθεί. Παράλληλα, θα ερευνήσουμε τις τακτικές των κυβερνήσεων των τελευταίων 60 ετών γύρω από την δημιουργία κοινωνικής κατοικίας. Αν το κράτος της Αιγύπτου προτείνει τη Νέα Πρωτεύουσα ως λύση στο πρόβλημα στέγασης του Αιγυπτιακού λαού, ως διαδικασία αποσυμφόρησης του Καΐρου και ως μία πρόταση οικειοποίησης της ερήμου, τότε είναι επιτακτική η ανάγκη να παρατηρήσουμε ανάλογες λύσεις που έχει εφαρμόσει τα τελευταία χρόνια και να σχηματίσουμε μία συγκροτημένη κριτική.

Νέο Κάιρο, πόλη της ερήμου

ΣΤΕΓΑΣΗ 111

Οι Πόλεις της Ερήμου Η κατασκευή πόλεων από το μηδέν σε άγονα κομμάτια γης αποτελεί μια σταθερή στρατηγική του αιγυπτιακού κράτους από τη δεκαετία του 1970 μέχρι σήμερα. Οι δύο κύριοι λόγοι που οδήγησαν σε μια τέτοια επιλογή είναι η προστασία των καλλιεργήσιμων εκτάσεων της κοιλάδα του Νείλου από την αστικοποίηση και η αξιοποίηση μεγαλύτερου μέρους της επικράτειας της χώρας. Είναι γεγονός, ότι το 98% του πληθυσμού της Αιγύπτου κατοικεί σε περιοχές δίπλα στο Νείλο συμπεριλαμβανομένου του δέλτα του ποταμού, οι οποίες αποτελούν μόνο το 4% της συνολικής έκτασης της χώρας. Ταυτόχρονα ο ραγδαία αυξανόμενος αριθμός των Αιγυπτίων αυξάνει από τη μία τις ανάγκες για στέγαση, ενώ εντείνει την ανεπάρκεια των καλλιεργήσιμων εκτάσεων και της υπάρχουσας σοδειάς. Παράλληλα, παρατηρείται σε μεγάλο βαθμό η μετατροπή χωραφιών σε οικόπεδα, όπου χτίζουν σπίτια οι κοινωνικές ομάδες με χαμηλά εισοδήματα, όπως θα αναλυθεί εκτενέστερα στο επόμενο κεφάλαιο. Για να ξεπεραστούν αυτές οι αντιφάσεις, υιοθετήθηκε η πρακτική κατασκευής πόλεων στην έρημο από το μηδέν. Για να μελετήσουμε τις πόλεις της ερήμου, τις κατατάσσουμε σε τέσσερις κατηγορίες σύμφωνα με το χωρικό μοντέλο που η κάθε μια ακολούθησε1. Η πρώτη κατηγορία, έλαβε χώρα στις αρχές του 1970, διεπόταν από τη λογική της αποκέντρωσης και στόχευε στην ομοιόμορφη κατανομή του πληθυσμού στην επικράτεια της Αιγύπτου. Είχε προηγηθεί η δημιουργία του πρώτου Γενικού Πολεοδομικού Σχεδίου (ΓΠΣ) του Καΐρου το 1956, σύμφωνα με το οποίο έπρεπε να προστατευθεί η αγροτική γη και να μεταφερθούν οι βιομηχανίες από το κέντρο της πόλης σε βιομηχανικές ζώνες έξω από αυτό. Ο πόλεμος, όμως με το Ισραήλ απέτρεψε την ουσιαστική εφαρμογή του ΓΠΣ, καθώς δόθηκε μεγαλύτερη έμφαση στην ανοικοδόμηση των κατεστραμμένων από τον πόλεμο περιοχών του Σουέζ. Σχεδόν μια εικοσαετία αργότερα, με πρόεδρο της Αιγύπτου τον Muhammad Anwar El Sadat, η πρώτη φάση τέθηκε σε εφαρμογή. Κατασκευάστηκαν έξι περιοχές στην έρημο γύρω από το Κάιρο και το δέλτα του Νείλου. Ορισμένες από αυτές, είναι η πόλη της 6ης Οκτωβρίου, της 10ης Ράμανταν και η πόλη Σαντατ. Οι νέες αυτές πόλεις είχαν ως στόχο τον περιορισμό της ανοργάνωτης εξάπλωσης του Καΐρου προς όλες τις κατευθύνσεις. Η δεύτερη κατηγορία των πόλεων της ερήμου τοποθετείται χρονικά στο μέσο της δεκαετίας του 1980, όταν ανοικοδομήθηκαν νέες περιοχές στην έρημο, στην ευρύτερη περιοχή της πρωτεύουσας με τη λογική των πόλεων «δορυφόρων» (satellite cities). Οι πόλεις δορυφόροι δεν ήταν σχεδιασμένες για να λειτουργούν αυτόνομα, αλλά βασίζονταν στην άριστη σύνδεσή τους με το κέντρο της πόλης. Οι στόχοι παρέμειναν οι ίδιοι, η αποσυμφόρηση του Καΐρου και ο έλεγχος της επέκτασής του στις καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Η τρίτη κατηγορία, η οποία συμπίπτει χρονικά με τη δεύτερη, τοποθετείται στις αρχές της δεκαετίας του 1990 και βασίζονταν στη λογική των «δίδυμων» πόλεων (twin cities).

1. R. Diener, κ.α., Nile Valley, Urbanization of Limited Resources (Weber GmbH & Co., 2009), 586 - 593

112 Μέρος 3ο

Οι δίδυμες πόλεις απλώθηκαν στην έρημο κατά μήκος του Νείλου και χωροθετήθηκαν σε σχέση με υπάρχοντα αστικά κέντρα. Το παράδειγμα του Νέου Ασσιούτ αποτελεί μια χαρακτηριστική περίπτωση δίδυμης πόλης. Σχεδιάστηκε για να απορροφήσει την αστική ανάπτυξη του Ασσιούτ, που βρίσκεται στην κοιλάδα του Νείλου στην κεντρική Αίγυπτο. Οι δίδυμες πόλεις στόχευαν στον έλεγχο της δημογραφικής ανάπτυξης σε πολλές μεγάλες πόλεις της Αιγύπτου. Η τέταρτη κατηγορία σηματοδοτείται από τη σταδιακή αποχώρηση του κράτους από την κατασκευή κοινωνικής κατοικίας και τη δημιουργία των πόλεων στην έρημο από το ιδιωτικό κεφάλαιο. Αυτή η νεοφιλελεύθερη τακτική άρχισε να κερδίζει έδαφος στις αρχές του 21ου αιώνα και ουσιαστικά αφορούσε τη δημιουργία περιφραγμένων πλούσιων περιοχών (gated communities), πολλές από τις οποίες είναι προγραμματικά προσανατολισμένες στον τουρισμό. Για τον σχεδιασμό τους προσλαμβάνονται διάσημοι αρχιτέκτονες, παγκοσμίου φήμης, γεγονός που οδήγησε στην ραγδαία αύξηση του κόστους. Η πρόθεση τους, σε αντίθεση με τις τρεις προηγούμενες κατηγορίες, δεν ήταν να αναδιαμορφώσουν την πυκνότητα του πληθυσμού στην κοιλάδα του Νείλου. Στην ανάπτυξη αυτών των περιοχών διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο η δημιουργία ιδιωτικών πανεπιστημίων και άλλων φορέων και ιδρυμάτων, τα οποία τοποθετούνται σε αυτές για να προσελκύσουν εργαζόμενους με υψηλότερα εισοδήματα και μορφωτικό επίπεδο. Υπάρχει πλήθος τέτοιων πόλεων στην περιφέρεια του Καΐρου, της Αλεξάνδρειας και άλλων μεγάλων πόλεων και τουριστικών προορισμών. Για να ασκήσουμε μια κριτική στις πόλεις της ερήμου είναι απαραίτητο να δούμε το βαθμό στον οποίο αυτές πέτυχαν τους αρχικούς τους στόχους. Δεν είχαν όλες τους ίδιους στόχους, αλλά μπορούμε να εντοπίσουμε κοινές προθέσεις. Οι πόλεις που ανήκουν στις τρεις πρώτες κατηγορίες, παρόλο που σταδιακά κατέλαβαν μεγάλες εκτάσεις ερήμου, απέτυχαν να συγκρατήσουν την εξάπλωση του Καΐρου και την εκρηκτική του επέκταση στην καλλιεργήσιμη γη γύρω από το Νείλο. Ακόμη, απέτυχαν σε μεγάλο βαθμό να στεγάσουν τον αριθμό των ανθρώπων για τον οποίο σχεδιάστηκαν. Δύο παράγοντες διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στη μη προσέλκυση κατοίκων. Από τη μία, η απόσταση τους από το κέντρο της πόλης και τους χώρους εργασίας σήμαινε υψηλό κόστος μετακίνησης

και από την άλλη το κόστος των κατοικιών δεν ήταν χαμηλότερο από άλλες στεγαστικές λύσεις, προκειμένου να προσελκύσουν κόσμο με χαμηλά εισοδήματα. Έτσι, μέχρι και σήμερα, ολόκληρες περιοχές επενδυμένες με δίκτυα και υποδομές παραμένουν κομμάτια ερήμου και πολλές οικοδομές εξακολουθούν να είναι ημιτελείς και ακατοίκητες. Σήμερα, αυτό που παρατηρείται είναι η σταδιακή μετατροπή των πόλεων της ερήμου σε περιφραγμένες και ελεγχόμενες πλούσιες περιοχές. Η απόστασή τους από τις φτωχές γειτονιές του Καΐρου δημιουργεί ένα φυσικό buffer zone2, καθώς είναι πολύ δύσκολο να φτάσει κάποιος ή κάποια σε αυτές αν δεν έχει ιδιωτικό μεταφορικό μέσο. Εκεί, όπου η απόσταση δεν επαρκεί, κατασκευάζονται τεχνητά εμπόδια, όπως μεγάλοι αυτοκινητόδρομοι ταχείας κυκλοφορίας, οι οποίοι αποκλείουν τις φτωχές γειτονιές του Καΐρου και τους ανθρώπους που μένουν σε αυτές. Ο έλεγχος της πρόσβασης σε αυτές τις πόλεις επιτυγχάνεται με τον περιορισμό των σημείων εισόδου - εξόδου, ενώ κάποιες φορές ενισχύεται με φυλάκια και ελέγχεται με συστήματα παρακολούθησης και καταγραφής των κινήσεων. Παράλληλα, παρατηρείται η εγκατάσταση ενός δεύτερου επιπέδου ελέγχου των προσβάσεων, με νέες περιφράξεις στα όρια των οικοδομικών τετραγώνων και νέους ελέγχους στις εισόδους τους από το δρόμο. Το αποτέλεσμα είναι ένας κατακερματισμένος «αστικός» ιστός, αποκομμένος από τα κέντρα των πόλεων, αλλά ταυτόχρονα πολύ καλά συνδεδεμένος με αυτά, σε ό,τι αφορά τη μετακίνηση των εμπορευμάτων.

2. Με τον όρο buffer zone εννοούμε μία ζώνη η οποία βρίσκεται μεταξύ δύο ή περισσότερων περιοχών και λειτουργεί ως ουδέτερο έδαφος το οποίο έχει σκοπό να τις διαχωρίσει και να διασφαλίσει μια κρίσιμη απόσταση μεταξύ τους.

ΣΤΕΓΑΣΗ 113

Το Παράδειγμα της 6ης Οκτωβρίου Η πόλη της 6ης Οκτωβρίου είναι μια χαρακτηριστική περίπτωση πόλης στην έρημο, η οποία ανήκει στην ευρύτερη μητροπολιτική περιοχή του Καΐρου και απέχει από αυτό περίπου 32χλμ. Ο πληθυσμός της σήμερα είναι γύρω στις 185.000 κατοίκους, ενώ αρχικός στόχος ήταν η στέγαση 500.000 ανθρώπων. Η πόλη ιδρύθηκε το 1979 από τον Αιγύπτιο πρόεδρο Sadat. Μελετώντας το παράδειγμά της, παρατηρούμε ότι ο αστικός ιστός της προσελκύει και ενισχύεται από ένα σύνολο θεσμών και επιχειρήσεων. Τέτοιου είδους παραδείγματα αποτελούν τα ιδιωτικά πανεπιστήμια, η Αφρικανική Συνομοσπονδία Ποδοσφαίρου, το Αιγυπτιακό τεχνολογικό χωριό, οι τραπεζικοί οργανισμοί, οι κλινικές και τα νοσοκομεία, οι διεθνείς εταιρίες τηλεπικοινωνιών, οι μεγάλες βιομηχανικές μονάδες, οι αυτοκινητοβιομηχανίες, τα τουριστικά θέρετρα, τα εμπορικά κέντρα κ.α. Από την ίδρυση της μέχρι και σήμερα, πραγματοποιήθηκαν δύο βασικές επεκτάσεις του σχεδίου της. Η πρώτη έλαβε χώρα το 1992, όταν η Αίγυπτος έκανε ένα μεγάλο άνοιγμα στις διεθνείς αγορές, και το νέο τμήμα που προστέθηκε ονομάστηκε Media City. Μέχρι σήμερα ένα πολύ μικρό μέρος της Media City έχει κατοικηθεί, παρόλο που τα δίκτυα και οι βασικές χαράξεις υπάρχουν εδώ και αρκετά χρόνια. Η δεύτερη επέκταση το 1995 ονομάστηκε Sheikh Zayed City από τον Εμίρη του Άμπου Ντάμπι, Sultan bin Zayed bin Sultan Al Nahyan, ο οποίος θέλοντας να «γιορτάσει» τα τριάντα του χρόνια στην εξουσία, επένδυσε στην κατασκευή αυτού του ιδιωτικού προαστίου. Οι περισσότερες επενδύσεις σε αυτό το προάστιο πραγματοποιήθηκαν με κεφάλαια από τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα και τη Σαουδική Αραβία. Το 2009 το Υπουργείο Στέγασης εκπόνησε διαγωνισμό για την επέκταση της πόλης στο πλαίσιο του προγράμματος «Cairo 2050», τον οποίο κέρδισε το διεθνές γραφείο Albert Speer & Partners σε συνεργασία με το Αιγυπτιακό γραφείο Archplan Engineering Office for Architecture and Planning. Το πολεοδομικό σχέδιο αυτό δεν υλοποιήθηκε ποτέ, καθώς κατέρρευσε μαζί με την δικτατορία του Mubarak3. Το μέλλον αυτής της πόλης, όπως και κάθε άλλης πόλης στην έρημο είναι δύσκολο να το προβλέψουμε με ακρίβεια. Εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, αλλά κυρίως από τις αποφάσεις των επενδυτών και του κρατικού μηχανισμού. Το σίγουρο είναι ότι οι νέες αυτές πόλεις παρήγαγαν ένα σύνολο τεχνικών γνώσεων, στρατηγικών και τεχνογνωσίας που μπορούν να εφαρμοστούν στην προσπάθεια «κατάκτησης της ερήμου» και στην κατασκευή της Νέας Πρωτεύουσας.

Στιγμιότυπα από την πόλη 6ης Οκτωβρίου.

3. Mohamed Elshahed,«Albert Speer and the Future of Cairo», Cairobserver, 29 Μαίου, (2011), 24 Αυγούστου, 2015, http://cairobserver.com

114 Μέρος 3ο

Κρατικά Προγράμματα Στέγασης Τη δεκαετία του 1950 στο Κάιρο μπορούμε να παρατηρήσουμε τα πρώτα σημάδια αυτού που στη συνέχεια εξελίχθηκε σε κρατικά επιδοτούμενα προγράμματα στέγασης. Ο πρώτος νόμος που ρύθμιζε την κρατική βοήθεια στη στέγαση ήταν ο νόμος 206 το 1951, όπως αναφέρει ο David Sims στο βιβλίο του «Understanding Cairo». Η πρώτη απόπειρα κατασκευής ενός συμπλέγματος κατοικιών ήταν η Μασακίν Αλ-Ουμάλ, στην Ιμμπάμπα του Καΐρου, η οποία, ωστόσο, δεν ολοκληρώθηκε στο σύνολό του αρχικού σχεδιασμού της. Είχε ως στόχο τη στέγαση εργατών της βιομηχανίας και αποτελούνταν από διώροφες μονάδες με δική τους πρόσβαση στο δρόμο. Μετά το πραξικόπημα του 1952 και μέχρι τη δεκαετία του 1960 κατασκευάστηκαν πολλά συμπλέγματα κατοικιών χρηματοδοτούμενα από το κράτος, τα οποία συνήθως αποτελούνταν από δύο μέχρι τέσσερις ορόφους και βρίσκονταν κοντά στα βιομηχανικά προάστια της πρωτεύουσας ή σε οποιαδήποτε αστικό κενό που ήταν έρημος (και άρα αποτελούσε κρατική γη).

4. David Sims, Understanding Cairo: The Logic of a City Out of Control (Cairo: The American University in Cairo Press, 2012), 50.

5,6. Ο Πόλεμος των 6 Ημερών, γνωστός και ως Τρίτος Αραβο -Ισραηλινός Πόλεμος, διεξήχθη στις 5-10 Ιουνίου του 1967 μεταξύ του Ισραήλ από τη μία και της Αιγύπτου (που τότε είχε την ονομασία Ηνωμένη Αραβική Δημοκρατία), της Συρίας και τη Ιορδανίας από την άλλη. Ο πόλεμος έληξε με τη συντριπτική ήττα των τριών αραβικών χωρών. Το Ισραήλ κατέκτησε τη χερσόνησο του Σινά, καθώς και τα υψίπεδα Golan. Το 1973 ξέσπασε ένας νέος Αραβο Ισραηλινός Πόλεμος, Ο Πόλεμος του Yom Kippur. Ξεκίνησε με πρωτοβουλία της Αιγύπτου και της Συρίας, προκειμένου να επανακτήσουν τα χαμένα εδάφη και έληξε λίγες μέρες αργότερα με μία αμοιβαία συμφωνία κατάπαυσης του πυρός. Στις 17 Σεπτεμβρίου του 1978 υπογράφηκε η συνθήκη του Camp David από τον Αιγύπτιο Πρόεδρο Sadat και τον Ισραηλινό Πρωθυπουργό Menachem Begin. Η συνθήκη αποτελούνταν από δύο συμφωνίες- πλαίσια, η πρώτη αφορούσε στην ειρήνη στη Μέση Ανατολή και στα παλαιστινιακά εδάφη και η δεύτερη στη δημιουργία συνθήκης ειρήνης, μεταξύ των δύο χωρών. Τα βασικά σημεία που περιέγραφε η τελευταία ήταν η επιστροφή της χερσονήσου του Σινά στην Αίγυπτο, η αναγνώριση του Ισραηλινού κράτους από την Αίγυπτο, η έναρξη διπλωματικών σχέσεων και η ελεύθερη δίοδος των Ισραηλινών πλοίων από τη διώρυγα του Σουέζ και τις παρακείμενες θαλάσσιες οδούς. Επίσης, προέβλεπε την συνεισφορά των ΗΠΑ με επιχορηγήσεις αρκετών δις δολαρίων το χρόνο και στις δύο κυβερνήσεις. Οι επιχορηγήσεις συνεχίζονται μέχρι σήμερα και δίνονται ως ένα μείγμα επιδοτήσεων και πακέτων βοηθειών, προσανατολισμένες στην αγορά στρατιωτικού υλικού από τις ΗΠΑ.

7. David Sims, Understanding Cairo: The Logic of a City Out of Control (Cairo: The American University in Cairo Press, 2012) 52. Σήμερα η Nasr City είναι η μεγαλύτερη περιφέρεια της μητροπολιτικής περιοχής του Καΐρου με έκταση 250τ.χλμ.

Μέχρι το 1965 το γκοβερνοράτο του Καΐρου είχε κατασκευάσει κοντά στις 15.000 δημόσιες μονάδες κατοικιών. Οι περισσότερες από αυτές τις μονάδες ήταν πολύ μικρές (45-65τ.μ.) και διανέμονταν σε οικογένειες με «περιορισμένο εισόδημα» και σε χαμηλόβαθμους δημόσιους υπάλληλους4. Αν και η πρώτη αυτή φάση περιελάμβανε κυρίως κατοικίες χαμηλού κόστους από τα μέσα του 1960 προστέθηκαν κατηγορίες μεσαίου και ανώτερου επιπέδου, οι οποίες δίνονταν σε υψηλόβαθμους κρατικούς υπάλληλους και στρατιωτικούς. Από τον Ιούνιο του 1967 και την έναρξη του Πολέμου των Έξι Ημερών5 μέχρι και τη συνθήκη ειρήνης του Camp David6 το 1977, το κράτος της Αιγύπτου σταμάτησε σχεδόν κάθε κατασκευή ή συντήρηση των υποδομών στο Κάιρο και σε άλλες μεγάλες πόλεις. Μετά το τέλος του πολέμου και με την μετανάστευση πολλών Αιγυπτίων στις χώρες του Κόλπου, οι οποίες ανθούσαν οικονομικά από τις εξαγωγές πετρελαίου, πολλά χρήματα εισέρρευσαν στην οικονομία της χώρας. Η οικονομική ανάπτυξη μεταφράστηκε στην κατασκευή νέων υποδομών και στην αναβάθμιση αυτών που ήδη υπήρχαν, καθώς και στην μεγάλη επέκταση της πρωτεύουσας στην Βορειοδυτική έρημο. Η κατασκευή της πόλης Νάσρ, που άρχισε να υλοποιείται εκείνα τα χρόνια, είχε έκταση 70τ.χλμ.7 και έγινε πραγματικότητα λόγω της εφαρμογής προγραμμάτων στέγασης του δημόσιου και ευρύτερου δημόσιου τομέα καθώς και την κατασκευή αρκετών ιδιωτικών κατασκευών και δημοσίων κτιρίων. Παρά τον αρχικό σχεδιασμό της που προέβλεπε μέγιστο ύψος τους τέσσερις ορόφους, γρήγορα ξεπήδησαν οικοδομές δεκαπέντε ορόφων με ισόγεια καταστήματα, οι οποίες έγιναν τελικά ο «κανόνας».

ΣΤΕΓΑΣΗ 115

Το Αιγυπτιακό κράτος συνέχισε με τους ίδιους ρυθμούς την πολιτική της κατασκευής μονάδων κατοικίας κατά τη διάρκεια των δύο δεκαετιών που ακολούθησαν. Παράλληλα, τα προγράμματα στέγασης χρησιμοποιήθηκαν για τη μεταστέγαση των εκτοπισμένων κατοίκων του κέντρου από τις διάφορες αναπλάσεις και την κατάρρευση παλιών κτιρίων. Στην πραγματικότητα, αν και δεν υπάρχουν στοιχεία για να το επιβεβαιώσουν, πιθανότατα περισσότερες από τις μισές δημόσιες μονάδες κατοικίας που κατασκεύασε το γκοβερνοράτο του Καΐρου στα 1980 και 1990 κατέληξαν να χρησιμοποιούνται για μετεγκατάσταση και όχι για νεόνυμφους και άλλες οικογένειες που μόλις ξεκινούσαν, όπως αρχικά προοριζόταν8. Το 1982, δημιουργήθηκαν προβλήματα στη χρηματοδότηση των προγραμμάτων κοινωνικής κατοικίας και για να αντιμετωπιστούν υιοθετήθηκε ένα μέτρο, στο οποίο εντάχθηκαν τόσο οι νέες όσο και οι υπάρχουσες μονάδες. Σύμφωνα με το μέτρο αυτό, οι δικαιούχοι θα πλήρωναν μικρές μηνιαίες δόσεις, προκειμένου σε διάστημα τριάντα έως σαράντα ετών να αποκτήσουν την ιδιοκτησία των κατοικιών και έτσι να αποφευχθεί το κόστος συντήρησης από την πλευρά του κράτους. Το μέτρο αυτό, ωστόσο, δεν μπόρεσε να επιλύσει το πρόβλημα και έτσι τα προγράμματα συνέχισαν να είναι υποβοηθούμενα, κυρίως, από το δημόσιο. Από το 1982 μέχρι και το 2005 πάνω από το 50% των μονάδων (523.000) που κατασκευάστηκαν από το κράτος αφορούσαν την ευρύτερη μητροπολιτική περιοχή του Καΐρου και τις νέες πόλεις στην έρημο γύρω από αυτήν. Το ποσοστό αυτό, παρόλα αυτά, είναι αρκετά μικρό, καθώς αποτελεί οριακά το 10% του συνόλου των κατοικιών (συμπεριλαμβανομένων των άτυπων μορφών στέγασης και άλλων ιδιωτικών πρωτοβουλιών) που κατασκευάστηκαν την ίδια χρονική περίοδο. Το 2005 η κυβέρνηση Mubarak ανακοίνωσε ένα νέο Εθνικό Πρόγραμμα Στέγασης (ΕΠΣ) το οποίο περιελάμβανε την κατασκευή 500.000 διαμερισμάτων μέσα σε έξι χρόνια. Αφορούσε, κυρίως, τις νέες πόλεις στην έρημο σε όλη τη χώρα, όμως, όπως είχε ανακοινωθεί, οι μισές μονάδες θα βρίσκονταν κοντά στην πρωτεύουσα. Το νέο ΕΠΣ περιελάμβανε κάποιες ουσιαστικές διαφοροποιήσεις από τα προηγούμενα προγράμματα. Καταρχάς, οι δικαιούχοι θα πρέπει να επιλέξουν ένα ποσό προκαταβολής που μπορούν να διαθέσουν και τα υπόλοιπα να τα αποπληρώσουν παίρνοντας στεγαστικό δάνειο. Οι τιμές, ωστόσο, ήταν αρκετά αυξημένες σε σχέση με παλιότερα, γεγονός που οδήγησε σε χαμηλή ζήτηση. Επιπλέον, τις μονάδες ανέλαβαν να κατασκευάσουν ιδιωτικές εταιρίες και για πρώτη φορά κάποιες από αυτές θα μπορούσαν να ενοικιαστούν και όχι μόνο να πουληθούν. Λίγο πριν την επανάσταση της 25ης Ιανουαρίου, το Υπουργείο Στέγασης είχε ανακοινώσει ένα δεύτερο ΕΠΣ, το οποίο, όπως το πρώτο, προέβλεπε τη δημιουργία, σε μια περίοδο έξι χρόνων, 500.000 κοινωνικών κατοικιών. Ο σχεδιασμός είχε φτάσει σε ένα προχωρημένο στάδιο και περιλάμβανε,

8. David Sims, Understanding Cairo: The Logic of a City Out of Control (Cairo: The American University in Cairo Press, 2012), 55

Στάδια κατασκευής κατοικιών στο Νέο Κάιρο.

116 Μέρος 3ο

Αεροφωτογραφία από το Νέο Κάιρο.

Η κεντρικότητα παραμένει ένα βασικό χαρακτηριστικό της σημερινής παγκόσμιας οικονομίας. Αλλά δεν υπάρχει πλέον μια απλή και άμεση σχέση μεταξύ της κεντρικότητας και γεωγραφικών οντοτήτων όπως το κέντρο μιας πόλης, ή η κεντρική περιοχή επιχειρήσεων (central business district, CBD). [...] Σήμερα, εν μέρει λόγω των νέων τεχνολογιών, οι χωρικές συσχετίσεις του κέντρου* μπορούν να λάβουν διάφορες γεωγραφικές μορφές, από τη CBD μέχρι ένα νέο παγκόσμιο δίκτυο πόλεων. [...] Το κέντρο μπορεί να επεκταθεί σε μία μητροπολιτική περιοχή με τη μορφή ενός πλέγματος, το οποίο αποτελείται από κόμβους εντατικής επιχειρηματικής δραστηριότητας. [...] Στο βαθμό που οι διάφοροι αυτοί κόμβοι αρθρώνονται μέσω διαδικτυακών οδών ή ψηφιακών λεωφόρων, σχηματίζουν ένα πλέγμα το οποίο είναι η γεωγραφική αποτύπωση του

πιο ανεπτυγμένου τύπου του «κέντρου». Τα μέρη που βρίσκονται έξω από αυτό το νέο πλέγμα ψηφιακών λεωφόρων περιφεροποιούνται. [...] το πλέγμα είναι πιθανό να ενσωματώνεται σε συμβατικές μορφές υποδομών μεταφορών, ιδιαίτερα ταχεία σιδηροδρομικά δίκτυα και αυτοκινητοδρόμους που συνδέονται με αεροδρόμια. [...] Οι συγκεκριμένες διαδικασίες, μέσα από τις οποίες νέοι τόποι κεντρικότητας συγκροτούνται, μπορεί επίσης να αναμένεται να έχουν αντίκτυπο στην ανισότητα μεταξύ και εντός των πόλεων.

*σημείωμα του μεταφραστή: στο σημείο αυτό πρέπει να διασαφηνισθεί η διαφορά μεταξύ κέντρου (center) και κέντρου μιας πόλης (downtown). Η πρώτη λέξη χρησιμοποιείται και μέσα σε εισαγωγικά στη συνέχεια του αποσπάσματος.

Saskia Sassen, Global Networks, Linked Cities,σελ.13-14

ΣΤΕΓΑΣΗ 119

Φωτογραφία από την κατασκευή της πόλης Νέο Κάιρο.

120 Μέρος 3ο

ακριβώς όπως το πρώτο, ένα μείγμα διαφορετικών τύπων κατοικίας, ένα σύνολο διαφορετικών φορέων υλοποίησης και ένα ισχυρό υποχρεωτικό σύστημα καταβολής στεγαστικών δανείων στους δικαιούχους. Η Παγκόσμια Τράπεζα θα παρείχε χρηματικό δάνειο στο κράτος, καθώς και τεχνική βοήθεια σε πολλούς Αιγύπτιους δανειοδότες. Ωστόσο, στη μετα-επαναστατική Αίγυπτο ήταν προφανές ότι το νέο αυτό ΕΠΣ, δε μπορούσε να συνεχίσει, καθώς ήταν συνδεδεμένο με τον πρόεδρο Mubarak. Δύο μήνες μετά την πτώση του Mubarak ο Υπουργός Εξωτερικών έστειλε σε χορηγούς πρόταση για ένα «Εθνικό Κοινωνικό Πρόγραμμα Κατοικίας». Σύμφωνα με αυτό, θα χτιζόταν ένας τεράστιος αριθμός από κατοικίες χαμηλού κόστους - περίπου 1.000.000 μονάδες σε έξι χρόνια, σε ένα πρόγραμμα που θα κόστιζε 3.34δις δολάρια το χρόνο. Φυσικά, τα χρήματα αυτά δεν συγκεντρώθηκαν ποτέ και τον Οκτώβριο του 2011, ανακοινώθηκε ένα ακόμη πρόγραμμα που αναφερόταν σε 100.000 οικόπεδα στις νέες πόλεις (Αλ-Μπάντρ, Αλ-Σουρούκ, 15ης Μαΐου και 10ης Ράμανταν) και απευθυνόταν σε άτομα με χαμηλό εισόδημα. Τα οικόπεδα είχαν μέγεθος 200τ.μ. ή 300τ.μ. Ουσιαστικά το κράτος αποφάσισε να μοιράσει κομμάτια γης στην έρημο, χωρίς να δαπανήσει μεγάλα ποσά για την κατασκευή κατοικιών. Το πρόγραμμα αυτό το Δεκέμβριο του 2012 επεκτάθηκε σε 250.000 οικόπεδα. Η κατολίσθηση, όμως, των δημόσιων οικονομικών έκανε πρακτικά δύσκολη τη χρηματοδότηση και απλά συνεχίστηκε η κατασκευή κάποιων διαμερισμάτων που είχαν αρχίσει από το προηγούμενο καθεστώς με το ΕΠΣ. Με το πραξικόπημα της 3 Ιουλίου του 2013 φάνηκε να αποκαθίσταται μια τάξη πραγμάτων που κυριαρχούσε επί Mubarak. Έτσι, δεν άργησαν να ξεκινήσουν ξανά προγράμματα στέγασης με τη μορφή του ΕΠΣ. Στις 5 Μαΐου του 2015 η κυβέρνηση της Αιγύπτου υπέγραψε συμφωνία δανεισμού 500εκ. δολαρίων με την Παγκόσμια Τράπεζα, προκειμένου να υλοποιήσει ένα μεγαλεπήβολο πρόγραμμα δημιουργίας κοινωνικής κατοικίας. Υπολογίζεται ότι θα

Κατασκευή της πόλης Νέο Κάιρο.

ΣΤΕΓΑΣΗ 121

ωφεληθούν περίπου 3,6εκ. άνθρωποι από αυτό, συμπεριλαμβανομένων 1,6εκ. που ζουν κάτω από το όριο της φτώχειας. Στο άρθρο «Opening Up Housing to Egypt’s Poorest», που δημοσιεύτηκε στις 5 Μαΐου του 2015 στην ιστοσελίδα της Παγκόσμιας Τράπεζας, διαβάζουμε τα εξής: 12εκ. με 20εκ. άνθρωποι στην Αίγυπτο - περίπου το ένα τέταρτο του πληθυσμού ζουν σε άτυπες μορφές στέγασης (informal housing). Ακόμη, μόνο στις αστικές περιοχές, περίπου 3 εκ. κατοικίες παραμένουν άδειες από τους ιδιοκτήτες τους, ή ανολοκλήρωτες. Για να αλλάξει αυτή η κατάσταση, το 2014 η Αιγυπτιακή Κυβέρνηση ξεκίνησε ένα πρόγραμμα Κοινωνικής Στέγασης το οποίο έχει ως στόχο να δημιουργήσει ένα εκατομμύριο νέες μονάδες κατοικίας, περιλαμβάνοντας καλύτερα σπίτια για οικογένειες με χαμηλά εισοδήματα.» Η Sahar Nasr, πρόεδρος του προγράμματος της Παγκόσμιας Τράπεζας στην Αίγυπτο, δήλωσε ότι «η Αραβική Άνοιξη έφερε στο προσκήνιο την ανάγκη να εστιάσουμε στις δουλείες, στη διαφάνεια και στη δημόσια ευθύνη, σε ένα ανταγωνιστικό περιβάλλον και στην ισότιμη πρόσβαση στην οικονομία, τη γη και την κατοικία, ειδικά για αυτούς που έμειναν αδικημένοι.» Η ανάπτυξη του οικοδομικού τομέα μπορεί να παίξει έναν τεράστιο ρόλο σε μια προσέγγιση της οικονομικής ανάπτυξης της Αιγύπτου χωρίς αποκλεισμούς. Οι κατασκευές συνιστούν το 5% του Αιγυπτιακού ΑΕΠ, ενώ η αγορά ακινήτων αντιπροσωπεύει ακόμα ένα 3%, συνεισφέροντας κατά 12,5% στην οικονομική ανάπτυξη και κατά 7% στη δημιουργία θέσεων εργασίας. Ο κατασκευαστικός και στεγαστικός τομέας είναι από τους μεγαλύτερους, με την πιο εντατική εργασία, τομείς στην Αίγυπτο, αποτελώντας περίπου το 12% του συνόλου των θέσεων εργασίας μέχρι το τέλος του 2012 - περίπου 2.8εκ. εργαζόμενους9. Ένα τυπικό συγκρότημα κοινωνικών κατοικιών στην Αίγυπτο αποτελείται από τέσσερις έως πέντε ορόφους και κάθε όροφος έχει από δύο μέχρι τέσσερα διαμερίσματα. Κατά τη διάρκεια των τελευταίων πενήντα χρόνων έχουν χρησιμοποιηθεί διάφορα αρχιτεκτονικά σχέδια, αλλά όλα έχουν κάποιες βασικές αρχές στο σχεδιασμό τους. Μία από αυτές είναι ότι κάθε διαμέρισμα πρέπει να φωτίζεται και να αερίζεται αποκλειστικά από ανοίγματα στις όψεις του κτιρίου και να μην υπάρχουν φωταγωγοί ή όλου είδους αγωγοί στα κτίρια. Το γεγονός αυτό, ισχυρίζεται ο D. Sims, απλοποιεί το σχεδιασμό (λιγότεροι τοίχοι και κενοί χώροι στο εσωτερικό), αλλά αυξάνει τον απαραίτητο χώρο μεταξύ των κτιρίων και παράγει έναν αστικό ιστό με πολύ χαμηλή πυκνότητα. Σε γενικές γραμμές, όμως, δεν μπορούμε να πούμε ότι ο σχεδιασμός των κτιρίων κοινωνικής κατοικίας έχει ξεφύγει από τον κανόνα του συγκροτήματος που περιβάλλεται από κενό χώρο προς άλλες μορφές αστικότητας (π.χ. κτίρια στα όρια των οικοδομικών τετραγώνων με εσωτερικό κενό). Ένα άλλο χαρακτηριστικό των προγραμμάτων αυτών είναι η γιγαντιαία κλίμακά τους. Εκτείνονται σε αχανής έρημες εκτάσεις και σχεδόν ποτέ δεν προσπαθούν να ενταχθούν

Οδός Nasr στην πόλη Σαντάτ.

Η πόλη Σαντάτ.

9. «Opening Up Housing to Egypt’s Poorest», The World Bank, 5 Μαΐου, 2014, http://www.worldbank.org/en/ news/feature/2015/05/04/opening-up-housing-to-egypts-poorest

122 Μέρος 3ο

σε μικρότερα κενά κομμάτια γης στο εσωτερικό των πόλεων. Βασικό πρόβλημα αποτελεί ο τρόπος με τον οποίο διανέμονται οι μονάδες. Ουσιαστικά, στοχεύουν σε νέες οικογένειες που έχουν πολύ χαμηλά εισοδήματα, αλλά η διαδικασία απόκτησης ενός διαμερίσματος είναι γραφειοκρατικά χρονοβόρα. Όταν οι αρχές ανακοινώνουν ένα τέτοιο πρόγραμμα, οι ενδιαφερόμενοι πρέπει να συμπληρώσουν μια αρκετά απλή αίτηση και να πληρώσουν ένα μικρό ποσό για τη συμμετοχή τους. Συνήθως, απαιτείται αυτή/ ός που κάνει την αίτηση να είναι έγγαμη/ος και να διαμένει στο γκοβερνοράτο στο οποίο θα κατασκευαστούν οι κατοικίες. Όταν μια αίτηση έχει εγκριθεί, έχει καταχωρηθεί και έχει πληρωθεί το αντίτιμο της συμμετοχής, τότε οι ενδιαφερόμενοι μπαίνουν σε λίστα αναμονής. Αυτή η διαδικασία μπορεί να κρατήσει χρόνια. Αυτό σημαίνει ότι όταν υπάρξουν διαθέσιμα διαμερίσματα, πραγματοποιείται κλήρωση και οι τυχεροί μπορούν να αποκτήσουν ένα από αυτά. Η τυχαιότητα στην κατανομή των κατοικιών δεν επιτρέπει τη μεταφορά προηγούμενων κοινωνικών σχέσεων στο νέο περιβάλλον, καθώς είναι απίθανο δύο οικογένειες που διατηρούν οποιαδήποτε μορφή σχέσης να κληρωθούν σε κοντινά διαμερίσματα. Το γεγονός αυτό, έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τις άτυπες περιοχές κατοικίας, όπου επικρατούν πολύ στενοί κοινωνικοί δεσμοί. Το ουσιαστικότερο πρόβλημα των κοινωνικών κατοικιών, όμως, κρίνουμε πως είναι η τοποθεσία τους. Ειδικά η νέα γενιά κατοικιών, που βρίσκεται τόσο μακριά από το κέντρο της πόλης και από τους τόπους εργασίας, εκτινάσσει το κόστος των μεταφορών, όσων μένουν σε αυτή. Έτσι, πολλά από τα διαμερίσματα καταλήγουν να μένουν ακατοίκητα όταν χωροθετούνται σε απομακρυσμένες και κακά συνδεδεμένες περιοχές. Το πρόβλημα αυτό εντείνεται στις νέες πόλεις της ερήμου, οι οποίες λόγω της απόστασής τους από τις πιο πυκνοκατοικημένες περιοχές, αλλά και λόγω της μεταξύ τους απόστασής δεν καταφέρνουν να συγκεντρώσουν έναν επαρκή αριθμό κατοίκων. Μένουν σε μεγάλο βαθμό κενές και έτσι δεν μπορούν να αναπτυχθούν ούτε οι συγκοινωνίες, ούτε κάποια μορφή επένδυσης, καθώς θα ήταν οικονομικά ασύμφορο. Παράλληλα, οι κανόνες δόμησης δημιουργούν έναν εξαιρετικά αραιό ιστό και τα κτίρια μοιάζουν σαν νησιά σε έναν ωκεανό άμμου. Όλα αυτά συντελούν στη δημιουργία ενός

χωρικού μοντέλου που δεν είναι πόλη. Με τον όρο πόλη, δεν αναφερόμαστε απλά στην πυκνότητα. Σε διάφορα μέρη του πλανήτη, όπως για παράδειγμα στην νοτιοανατολική Κίνα, έχουν εφαρμοστεί προγράμματα στέγασης στα οποία μπορούμε να παρατηρήσουμε πολύ μεγαλύτερη πυκνότητα από αυτήν του Καΐρου. Το βασικό πρόβλημα είναι ότι αποτελούν κλειστά συστήματα. Από το στάδιο του σχεδιασμού μέχρι και την ίδια την κατοίκηση τους, το σύνολο των διαδικασιών είναι σαφώς ορισμένο και αποτελεί τμήμα ενός ολοκληρωμένου σχεδίου. Όπως, όμως, αναφέρει η Saskia Sassen: η πόλη είναι ένα είδος πολύπλοκου, αλλά ατελούς συστήματος και σε αυτή την πολυπλοκότητα και την ατέλεια βρίσκεται η ικανότητα των πόλεων να συνεχίζουν να ανακαλύπτουν εκ νέου τον εαυτό τους σε κάθε χρονική περίοδο10. Αυτά τα χαρακτηριστικά απουσιάζουν πλήρως, αφενός από τις πόλεις της ερήμου και αφετέρου από τα προγράμματα κοινωνικής κατοικίας που σχεδιάζει το αιγυπτιακό κράτος. Θεωρούμε, ωστόσο, ότι το ουσιαστικό γεγονός, όπως υπογραμμίζει η Sassen, είναι ότι: η πόλη είναι ένας τόπος, στον οποίο αυτοί που δεν έχουν εξουσία παράγουν ιστορία, οικονομία (όπως στην περίπτωση των κοινοτήτων των μεταναστών), πολιτισμό11. Όταν τα συστατικά στοιχεία της πόλης είναι απόντα, καθίσταται πολύ πιο δύσκολο, αν όχι ακατόρθωτο, να προκύψουν σημαντικά γεγονότα από αυτούς που δε διαθέτουν εξουσία. Αυτό που παρατηρούμε, λοιπόν, είναι, ότι παρόλο που η πόλη επεκτείνεται προς την έρημο, η μορφή του χώρου που παράγεται δεν έχει τα αστικά χαρακτηριστικά που αναφέρθηκαν παραπάνω. Ένα κρίσιμο ερώτημα που προκύπτει, είναι γιατί το αιγυπτιακό κράτος συνεχίζει αυτή την πολική στέγασης, τη στιγμή που είναι προφανής η αποτυχία προσέλκυσης κατοίκων; Γιατί να ληφθούν νέα δάνεια για την κατασκευή κατοικιών με τους ίδιους όρους, σε παρόμοιες τοποθεσίες, όταν πολλά από τα προϋπάρχοντα διαμερίσματα παραμένουν κενά; Τι είναι αυτό που κάνει την επένδυση στην κατασκευή κατοικιών συμφέρουσα, εφόσον αυτές δεν καταφέρνουν να πωληθούν; Για να απαντήσουμε σε αυτά τα ερωτήματα θα υποστηρίξουμε ότι τα διαμερίσματα αυτά δεν έχουν κύριο στόχο να καλύψουν την ανάγκη στέγασης του αιγυπτιακού πληθυσμού,

ΣΤΕΓΑΣΗ 123

αλλά αποσκοπούν στην ίδια τη σύναψη δανειακών συμβάσεων για την κατασκευή τους. Τα έργα αυτά ενεργοποιούν έναν σύνολο επιχειρήσεων, κατασκευαστικών εταιριών και επενδυτών και προϋποθέτουν αφενός την παροχή δανείων από την Παγκόσμια Τράπεζα και άλλα διεθνή χρηματοπιστωτικά ταμεία στο αιγυπτιακό κράτος και αφετέρου τη λήψη στεγαστικών δανείων όσων επιθυμούν να αγοράσουν ένα από τα διαμερίσματα. Να επισημάνουμε, λοιπόν, ότι η συνέχιση της κατασκευής τους διατηρεί την κερδοφορία των εμπλεκόμενων μερών και ταυτόχρονα τη διασφαλίζει, καθώς το κράτος αναλαμβάνει τελικά το κόστος της αποτυχίας.

10,11 Saskia Sassen, «Who owns the city?» (ομιλία στο συνέδριο Urban Age Governing Urban Futures, Delhi, Νοέμβριος 14-15, 2014), https://www.youtube.com/ watch?v=00HwOeSoghs

Manuel Alvarez, Στάδια κατασκευής της πόλης του Νέου Καΐρου.

124 Μέρος 3ο

ΟΙ ΠΟΛΕΙΣ ΤΗΣ ΕΡΗΜΟΥ Αποσπάσματα από τον χάρτη των πόλεων της ερήμου στην Αίγυπτο. Καταγραφή των φάσεων της κατασκευής τους.

Υπόμνημα 1η1ηΓενιά νέων πόλεων στην έρημο Γενιά νέων πόλεων στην έρηµο 2η2ηΓενιά νέων πόλεων στην έρημο Γενιά νέων πόλεων στην έρηµο 3η3ηΓενιά νέων πόλεων στην έρημο Γενιά νέων πόλεων στην έρηµο 4η4ηΓενιά νέων πόλεων στην έρημο Γενιά νέων πόλεων στην έρηµο Οδικό δίκτυο Οδικό δίκτυο Σιδηροδρομικό δίκτυοδίκτυο Σιδηροδροµικό Δίκτυο επιφανειακών υδάτωνυδάτων ∆ίκτυο επιφανειακών Όρια Γκοβερνοράτων Όρια Γκοβερνοράτων Μεγάλα αστικά Μεγάλα αστικά κέντρακέντρα

125

126

127

128 Μέρος 3ο

Η ΠΟΛΗ ΤΗΣ 6ης ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ

Χάρτης της πόλης της 6ης Οκτωβρίου με τις φάσεις κατασκευής της, τη θέση των ακαδημαϊκών ιδρυμάτων και τις περιφραγμένες περιοχές.

October 6 University (O6U)

High Institute for Architecture Engineering

Culture & Science City Akhbar El Youm Academy Ahram Canadian University

Modern Arts (MS

Higher Techno

0

0,5

1

2

4km

n Sciences & SA) University

ΣΤΕΓΑΣΗ 129

CAIRO University Faculty of Engineering

CAIRO University (Sheikh Zayed Campus) NILE University

MISR University

ological Institute (HTI)

in

C

R airo

ad

o gR

130 Μέρος 3ο

NATIONAL YOUTH HOUSING PROJECT

Περιοχή της πόλης της 6ης Οκτωβρίου που κατασκευάστηκε στο πλαίσιο του Στεγαστικού Προγράμματος Μubarak Youth Housing Project.

ΣΤΕΓΑΣΗ 131

132 Μέρος 3ο

ΑΞΟΝΟΜΕΤΡΙΚΟ ΤΥΠΙΚΗΣ ΜΟΝΑΔΑΣ Κτίριο κατοικιών στον οικισμό Garden Hills στην πόλη της Οκτωβρίου.

ΣΤΕΓΑΣΗ 133

134 Μέρος 3ο

ΑΡΙΘΜΟΣ ΚΑΤΟΙΚΩΝ ΣΤΙΣ ΠΟΛΕΙΣ ΤΗΣ ΕΡΗΜΟΥ / ΑΝΑΜΕΝΟΜΕΝΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ΚΑΤΟΙΚΩΝ

ΣΤΕΓΑΣΗ 135

Στάδια κατασκευής της πόλης του Νέου Καΐρου.

136 Μέρος 3ο

Το Παράδειγμα της Νέα Γκούρνα Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, η Αίγυπτος έχει μεγάλη παράδοση στη δημιουργία κοινωνικής κατοικίας. Ο Hassan Fathy ήταν ένας Αιγύπτιος αρχιτέκτονας, ο οποίος ασχολήθηκε, μεταξύ άλλων, με την κατασκευή κοινωνικής κατοικίας στην Αίγυπτο. Έγινε ευρύτερα γνωστός με τη συγγραφή του βιβλίου «Architecture for the Poor», στο οποίο αναλύει την εμπειρία του από την κατασκευή του χωριού Νέα Γκούρνα. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η αρχιτεκτονική λογική που διέπει το έργο του Fathy (και την ίδια την κατασκευή αυτού του οικισμού) βασίζεται στη χρήση παραδοσιακών τεχνικών κατασκευής και φτηνών οικοδομικών υλικών (κυρίως τούβλα από λάσπη). Στο βιβλίο του γίνεται σαφές ότι οι επιλογές του δεν προέκυψαν από καθαρά αισθητικά κριτήρια, αλλά από μια εναλλακτική προσέγγιση της οικονομίας και της ίδιας της ζωής. Το χωριό αυτό δεν ήταν απλά ένα ακόμα πρόγραμμα στέγασης για αυτόν, αλλά ένα πρότυπο παράδειγμα και το βιβλίο του δεν ήταν μόνο η καταγραφή της εμπειρίας που είχε αποκομίσει από την κατασκευή του οικισμού, αλλά ένα μανιφέστο. Το μανιφέστο αυτό θέτει στο επίκεντρο του το ζήτημα της στέγασης του πληθυσμού και όπως μαρτυρά και ο τίτλος του, θέλει να προτείνει μια αρχιτεκτονική για τους φτωχούς.

Κάτοικοι στη Νέα Γκούρνα.

Το τέμενος της Νέας Γκούρνας.

Το βιβλίο Architecture for the Poor ξεκινάει με μια εκτενή αφήγηση του Fathy για το ποια γεγονότα στη ζωή του τον οδήγησαν να ασχοληθεί με μια αρχιτεκτονική για αυτή την κοινωνική τάξη. Μια αρχιτεκτονική, η οποία θα μπορούσε να απαντήσει στο πρόβλημα στέγασης των φτωχών πληθυσμών της αιγυπτιακής υπαίθρου, που διέμεναν σε απαράδεκτες για αυτόν συνθήκες και ήταν ανήμποροι να αντιδράσουν. Ο Fathy ήταν μέρος μια μικρής μειοψηφίας προνομιούχων πλούσιων Αιγυπτίων, που είχαν ένα επίπεδο διαβίωσης ασύγκριτα μεγαλύτερο από τους περισσότερους κατοίκους της χώρας. Ταυτόχρονα είχε, σε κάποιο βαθμό, πρόσβαση στο παλάτι και την κεντρική εξουσία. Μεγαλώνοντας στην Αλεξάνδρεια και αργότερα στο Κάιρο δεν είχε άμεση επαφή με την καθημερινότητα του αγροτικού τμήματος της κοιλάδας του Νείλου και για αυτό, όπως και ο ίδιος αναφέρει, η κατάσταση που αντίκρισε επισκεπτόμενος την αγροτική πόλη Τάλκα επηρέασε τόσο τον ίδιο όσο και τις ιδέες του, που αργότερα αποκρυσταλλώθηκαν στο μανιφέστο του. Τα τούβλα από λάσπη και οι τεχνικές με τις οποίες μπορεί να παραχθεί ο χώρος κατέχουν κεντρική θέση στη θεωρία που ανέπτυξε. Ένα από τα βασικά προβλήματα που εντόπισε είναι τα δυσπρόσιτα, με οικονομικούς όρους, οικοδομικά υλικά. Το ξύλο, με το οποίο κατασκευάζονταν οι στέγες των σπιτιών, ανέβαζε το κόστος και τελικά άφηνε πολλά σπίτια «άστεγα». Έτσι, μας αφηγείται, πως αναζήτησε εναλλακτικές και πως συνάντησε κάποιους τεχνίτες, οι οποίοι γνώριζαν να κατασκευάζουν θόλους από τούβλα. Η θεωρία του βρήκε ένα μονοπάτι υλοποίησης και έγινε πραγματικότητα σε ορισμένα έργα του πριν του ανατεθεί η κατασκευή του χωριού Νέα Γκούρνα.

ΣΤΕΓΑΣΗ 137

Το χωριό βρίσκεται στη δυτική όχθη του Νείλου, κοντά στην πόλη Λούξορ. Κατασκευάστηκε μεταξύ του 1946 και του 1952, αλλά δεν ολοκληρώθηκε ποτέ στο σύνολο του σχεδίου του. Παρόλα αυτά κατοικήθηκε και συνεχίζει να κατοικείται. Μόνο ελάχιστα από τα κτίρια που σχεδιάστηκαν αρχικά από τον αρχιτέκτονα υπάρχουν ακόμα, όπως το τέμενος, η αγορά και κάποιες κατοικίες. Η Νέα Γκούρνα κατασκευάστηκε για να στεγάσει 2000 ανθρώπους από ένα σύνολο 7000 κατοίκων που κατοικούσαν σε ένα χωριό που βρισκόταν πάνω σε ένα αρχαίο νεκροταφείο. Οι κάτοικοι του παλιού χωριού ζούσαν, κυρίως, από την τυμβωρυχία και το εμπόριο αρχαιοτήτων. Η κατάσταση, ωστόσο, έφτασε στα άκρα όταν κάποιοι αρχαιοκάπηλοι αποκόλλησαν ένα ολόκληρο τμήμα ενός ναού και η κυβέρνηση της Αιγύπτου αποφάσισε να διαλύσει το χωριό και να τους μεταφέρει σε μια καινούρια τοποθεσία μακριά από τους αρχαίους τάφους.

του χωρικού και του γαιοκτήμονα;»12 Γιατί πολύ απλά ο ένας έχει χρήματα και ο άλλος όχι, γιατί όσες προσπάθειες και αν καταβάλλει η αρχιτεκτονική και η πολεοδομία, το χάσμα που προκύπτει από την ταξική διαστρωμάτωση δεν μπορεί να γεφυρωθεί με ευχές και σχέδια στο χαρτί. Το να θεωρούμε ότι μπορούμε να βρούμε έξυπνες και οικονομικές λύσεις για να βελτιώσουμε τους όρους ύπαρξής των «φτωχών ανθρώπων» μέσα σε ένα σύστημα που δομείται πάνω στους διαχωρισμούς είναι ένα όνειρο θερινής νυκτός.

Ο Fathy αναλύοντας την κατάσταση τονίζει την ανάγκη για ένα σχεδιασμό που θα λαμβάνει πολύ σοβαρά υπόψη του την κοινωνική δομή και τις οικογενειακές σχέσεις, προκειμένου να επιτευχθεί μια ομαλή μετάβαση στο νέο χωριό. Ταυτόχρονα, υποστηρίζει ότι είναι απαραίτητη η τροποποίηση του περιεχομένου της εργασίας των κατοίκων, καθώς ήταν σαφές ότι δε θα μπορούσαν να συνεχίσουν να επιβιώνουν πουλώντας αρχαία ευρήματα. Έτσι, εκτός από κατοικίες, σχεδίασε ένα σύνολο δημόσιων κτιρίων, όπως το «χάνι», στο οποίο θα συνάπτονταν εμπορικές συμφωνίες και έναν εκθεσιακό χώρο, στον οποίο θα εκτείθονταν η «νέα» τέχνη του νέου χωριού. Στο όραμα του αυτό βρήκε δύο βασικές αντιστάσεις, από τη μία το κράτος της Αιγύπτου που ήθελε να αποπερατωθεί το έργο σε μικρό χρονικό διάστημα με το μικρότερο κόστος και από την άλλη οι κάτοικοι του χωριού που αρνήθηκαν να μετακινηθούν. Για να κατανοήσουμε καλύτερα την κριτική στο έργο του Fathy θα μπορούσαμε να επεκτείνουμε τον τίτλο του βιβλίου του και να τον αναδιατυπώσουμε ως «Αρχιτεκτονική για τους Φτωχούς από τους Πλούσιους». Οι καλές προθέσεις του αρχιτέκτονα δε θα μπορούσαν σε καμία περίπτωση να ξεπεράσουν τη βασική αιτία της κοινωνικής ανισότητας, η οποία πηγάζει από τον ίδιο τον τρόπο οργάνωσης της καπιταλιστικής κοινωνίας. Σε ένα σημείο του βιβλίου ο Fathy αναρωτιέται «Και γιατί όχι, όντως, να μη κάνεις τα σπίτια των χωρικών καλύτερα; Γιατί θα πρέπει να υπάρχει διαφορά μεταξύ του σπιτιού

12. Hassan Fathy, Architecture for the Poor: An Experiment in Rural Egypt. (Chicago, London: The University of Chicago Press, 1973), 5

Κάτοψη του χωριού Νέα Γκούρνα.

Η αγορά στη Νέα Γκούρνα.

Στάθμευση αυτοκινήτων στην αγορά.

138 Μέρος 3ο

Άτυπες Περιοχές (Informal Areas) Σε αυτό το κεφάλαιο θα αναλύσουμε τις άτυπες μορφές κατοικίας (informal housing / settlement) που εμφανίζονται στην ευρύτερη μητροπολιτική περιοχή του Καΐρου. Ο λόγος που ασχολούμαστε με αυτές τις περιοχές είναι τόσο γιατί αποτελούν έναν ακόμη μηχανισμό παραγωγής χώρου στην Αίγυπτο όσο διότι η παραγωγή του χώρου δεν πραγματοποιείται από έναν κεντρικό κρατικό σχεδιασμό, όπως προβλέπεται να σχεδιαστεί η Νέα Πρωτεύουσα. Θα ερευνήσουμε, λοιπόν, τη χρονική εξέλιξη των άτυπων περιοχών, τους λόγους για τους οποίους δημιουργήθηκαν, καθώς και τα χαρακτηριστικά τους. Σκοπός είναι να λειτουργήσει συμπληρωματικά με τις πόλεις της ερήμου, που αναλύθηκαν στο προηγούμενο κεφάλαιο, ώστε να κατανοήσουμε τους τρόπους παραγωγής χώρου αφενός από το κράτος και το κεφάλαιο και αφετέρου από ένα μεγάλο μέρος του αιγυπτιακού πληθυσμού, που δεν έχει εξουσία. Ακόμη, πρόθεση μας είναι να περιγράψουμε μια εικόνα για την πολιτική του αιγυπτιακού κράτους όσον αφορά τις άτυπες περιοχές, καθώς και να προσεγγίσουμε την κατάσταση που επικρατεί σε αυτές.

Άτυπη περιοχή στο ευρύτερο μητροπολιτικό Κάιρο.

1. Όπως αναφέρεται στο πρωτότυπο: «The best effort to date at classifying Cairo’s informal areas can be found in the 2000 study of informal areas produced for the ILD (Institute for Liberty and Democracy). Basically, the study showed that in Greater Cairo the vast majority, or roughly 83 percent, of informal settlements, measured by their areas, were found to be developed on what had been privately held agricultural land. Informal occupancy of state-owned desert lands was limited to about 10 percent of the total, and the remaining 7 percent of informal settlements were developed on agricultural reclamation land nominally controlled by the state». S. David, “Informal Cairo Triumphant: Types of Informal Areas in Greater Cairo,” in Understanding Cairo: the logic of a city out of control. (Cairo: The American university in Cairo Press, 2012), 97.

Μια από τις κύριες μορφές αστικοποίησης και παραγωγής χώρου στo Κάιρο ήταν και συνεχίζουν να είναι οι άτυπες μορφές κατοικίας. Σύμφωνα με μελέτη1, που πραγματοποιήθηκε το 2000 για την άτυπη οικιστική ανάπτυξη στην ευρύτερη μητροπολιτική περιοχή του Καΐρου, παρατηρούμε ότι η πλειοψηφία των άτυπων κατοικιών κατασκευάστηκε σε ιδιόκτητη γεωργική γη. Ακόμη, ένα μικρό ποσοστό των περιοχών βρίσκεται σε περιοχές της ερήμου, οι οποίες ανήκουν στο κράτος, καθώς και σε κρατική αγροτική γη. Ποια ήταν, όμως, η πορεία εξέλιξης αυτής της άτυπης οικιστικής εξάπλωσης; H παραγωγή των άτυπων μορφών κατοικίας ξεκίνησε αμέσως μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν η μετανάστευση από τη Νότια Αίγυπτο και την κοιλάδα του Νείλου στο Κάιρο δημιούργησε δυσκολίες στη στέγαση του

ΣΤΕΓΑΣΗ 139

πληθυσμού. Στα τέλη της δεκαετίας του 1950, ξεκίνησε η μαζική εκβιομηχάνιση του Καΐρου, το οποίο αναπτύχθηκε οικονομικά και προσέλκυσε μεγάλο αριθμό αγροτών μεταναστών. Η μετάβαση από μια οικονομία που βασιζόταν στη γεωργία σε μια οικονομία βιομηχανίας και υπηρεσιών, δημιούργησε περισσότερες θέσεις εργασίας μέσα και γύρω από τις μεγάλες πόλεις και περιόρισε την ανάπτυξη των αγροτικών περιοχών. Η πολιτική που εφάρμοσε ο Nasser, όμως, για την κάλυψη της στεγαστικής ανάγκης ήταν ανεπαρκής για οικογένειες με χαμηλό εισόδημα και μετανάστες που έρχονταν στο Κάιρο. Κατά συνέπεια, η δημιουργία άτυπων μορφών κατοικίας επιταχύνθηκε. Μετά το θάνατο του Nasser και την άνοδο του Sadat στην εξουσία, το1970, η αγροτική οικονομία επιδεινώθηκε με συνέπεια τη μετακίνηση ακόμα μεγαλύτερου ποσοστού του αγροτικού πληθυσμού στο Κάιρο και τη ραγδαία εξάπλωση των άτυπων μορφών κατοικίας. Στις αρχές της δεκαετίας του 1970, λοιπόν, μια νέα περίοδος ξεκίνησε για τις άτυπες περιοχές. Η εξοικονόμηση χρημάτων από την εργασία στις γειτονικές πετρελαιοπαραγωγικές χώρες2, όπως το Ιράκ, τη Λιβύη και τη Σαουδική Αραβία, οδήγησε τους κατοίκους του Καΐρου να επενδύσουν στην αγορά αγροτικής γης και στην κατασκευή κατοικίας. Η φιλελεύθερη πολιτική του Sadat για την απελευθέρωση του εμπορίου και της αγοράς κατέστησε εφικτή τη μετανάστευση στις χώρες αυτές, που ξεκίνησε το 1974. Όπως αναφέραμε στο προηγούμενο κεφάλαιο, κατά τη διάρκεια του Αραβοισραηλινού πολέμου σταμάτησαν όλες οι επενδύσεις στην κατασκευή δημόσιων κατοικιών, καθώς το κράτος διέθεσε τα περισσότερα κονδύλια στον πόλεμο. Την ίδια στιγμή και ο ιδιωτικός τομέας αδυνατούσε να καλύψει τη ζήτηση για φθηνή στέγαση, εφόσον έχτιζε κατοικίες, οι οποίες απευθύνονταν σε ανώτερα κοινωνικά στρώματα του πληθυσμού και τις διέθετε προς πώληση και όχι προς ενοικίαση. Στα τέλη της δεκαετίας του 1970, ενώ ο Sadat εισήγαγε την πολιτική των πόλεων της ερήμου, μεγάλο τμήμα του πληθυσμού συνέχισε να επενδύει στις άτυπες μορφές κατοικίας, καθώς η προσφορά από το δημόσιο τομέα δεν ήταν ούτε επαρκής ούτε προσιτή και προοριζόταν για την ανώτερη μεσαία τάξη και όχι για τις φτωχές και με χαμηλά εισοδήματα οικογένειες. Έτσι, ο αριθμός των άτυπων κατοικιών πολλαπλασιάστηκε με ταχείς ρυθμούς πάνω σε ιδιωτική αγροτική γη. Η ανάπτυξη των περιοχών αυτών, στην ευρύτερη μητροπολιτική περιοχή του Καΐρου, επιβραδύνθηκε, σε κάποιο βαθμό, στις αρχές της δεκαετίας του 1980. Σε αυτό δε συνέβαλε η δημιουργία των πόλεων της ερήμου, αλλά κυρίως η μείωση της μετανάστευσης των Αιγύπτιων εργατών στις πετρελαιοπαραγωγικές χώρες, εξαιτίας της πτώσης των τιμών του πετρελαίου κατά την περίοδο 19831984 και στον πόλεμο Ιραν-Ιρακ, το 1980-1988. Τη δεκαετία του 1990, η κυβέρνηση έλαβε ορισμένα μέτρα ενάντια στην παράνομη αστικοποίηση, ωστόσο η ανάπτυξη των

2. Κατά τη διάρκεια της ραγδαίας ανάπτυξη της οικονομίας στις χώρες αυτές από την εξαγωγή πετρελαίου τη δεκαετία του 1970.

140 Μέρος 3ο

άτυπων περιοχών δε σταμάτησε. Αντιθέτως, συνέχισαν να αυξάνονται, εφόσον η πολιτική που ακολουθούνταν για τη δημόσια προσφορά κατοικίας ήταν ελλιπής και τα περισσότερα από τα διαμερίσματα που κατασκευάζονταν εξακολουθούσαν να είναι οικονομικά ασύμφορα για πολλές οικογένειες.

Άτυπη περιοχή σε καλλιεργήσιμη γη.

Άτυπη περιοχή Garbage City.

Κατά τη διάρκεια όλων αυτών των χρόνων, νέοι άνδρες εγκαταστάθηκαν σε κεντρικές περιοχές του Καΐρου, όπου ενοικίαζαν από κοινού ένα διαμερίσματα ή κάποιο δωμάτιο. Αργότερα, εφόσον είχαν αποταμιεύσει κάποια χρήματα, ορισμένοι από αυτούς, κατάφεραν να αγοράσουν ένα κομμάτι αγροτικής γης στα περίχωρα και να χτίσουν, καθώς η αγορά γης ήταν φθηνότερη από τις κεντρικές περιοχές. Παράλληλα, ξεκίνησε η κατάληψη κρατικής αγροτικής γης, κυρίως στο ανατολικό τμήμα της πρωτεύουσας, σε μέρη όπως, το Μάνσιετ Νάσερ και το Κουμ Γκουράμπ, στο γκοβερνοράτο του Καΐρου. Από την άλλη, οικογένειες που δεν είχαν την οικονομική δυνατότητα να αγοράσουν ένα αγροτεμάχιο έχτισαν σε γη που ανήκε στο κράτος ή αγόρασαν παράνομα κομμάτι γης από τοπικούς μεσίτες. Ταυτόχρονα, νέοι που επιθυμούσαν να ανεξαρτητοποιηθούν και να κάνουν οικογένεια, έψαχναν για το δικό τους σπίτι. Όταν ο νόμος για την ενοικίαση ακινήτων άλλαξε και η αξία της γης στην επίσημη αγορά αυξήθηκε, δεν υπήρχε άλλη επιλογή για τα κατώτερα οικονομικά στρώματα, παρά μόνο να αναζητήσουν στέγαση στην άτυπη αγορά. Πρέπει να επισημάνουμε ότι, η πώληση της αγροτικής γης για οικοδόμηση ήταν περισσότερο επικερδής από τα έσοδα που προσέφερε η γεωργία, γεγονός που ενθάρρυνε τους αγρότες να πουλήσουν τα αγροτεμάχια τους. Για το λόγο αυτό, η αστικοποίηση της γεωργικής γης ήταν αποτέλεσμα της οριζόντιας επέκτασης των άτυπων περιοχών γύρω από την πρωτεύουσα, σε συνδυασμό με την επίσημη επέκταση του Καΐρου. Η δυναμική της αστικοποίησης μετέβαλε ριζικά το Κάιρο και αύξησε τον πληθυσμό της πόλης περισσότερο από έξι φορές τα τελευταία 60 χρόνια.

Η ετεροδικία (extraterritoriality) υποδεικνύει ένα είδος σχέσης μεταξύ του νόμου, της εκπροσώπευσης και μιας ορισμένης περιοχής. Το υποκείμενο της ετεροδικίας μπορεί να είναι είτε ο άνθρωπος είτε η περιοχή. Στην πρώτη περίπτωση, και ανάλογα με τις συνθήκες, εξωεδαφικές (extraterritorial) συμφωνίες εξαιρούν ή αποκλείουν ένα άτομο ή μια ομάδα από την δικαιοδοσία του κράτους, στην επικράτεια του οποίου βρίσκεται. Στη δεύτερη, εξαιρούν ή αποκλείουν μια ορισμένη περιοχή από την κρατική δικαιοδοσία, από την οποία περιβάλλεται. Κατά συνέπεια, το ειδικό αυτό καθεστώς που παρέχεται στα άτομα ή στις περιοχές έχει πολιτικές, οικονομικές και νομικές συνέπειες, από ασυλία και προνόμια μέχρι ακραία δυσμενείς θέσεις. Και στις δύο περιπτώσεις, το άτομο ή η περιοχή που εμπεριέχονται φυσικά σε μια ορισμένη επικράτεια εξαιρούνται από το καθιερωμένο σύστημα των νόμων της και υποβάλλονται σε ένα άλλο. Συνεπώς, μπορεί να ειπωθεί πως το/η εξωεδαφικό/ή άτομο/περιοχή είναι παρόντα, αλλά σε μία (νόμιμη) απόσταση.

Υπάρχουν επίσης και άλλες, πολύ διαφορετικές περιστάσεις, στις οποίες εφαρμόζεται ο όρος ετεροδικία. Όταν, δηλαδή, ένα κράτος αδυνατεί να ασκήσει την κυριαρχία του σε ολόκληρη την επικράτειά του, τότε στην περίπτωση αυτή εμφανίζονται ρωγμές και κενά εντός της προηγούμενης συνεκτικής γεωγραφικής του τάξης, δίνοντας μορφή σε εδαφικές μονάδες πέρα από την προσιτότητα των μηχανισμών της κρατικής εξουσίας. Ο όρος extraterritoriality, που σε ελληνική μετάφραση σημαίνει ετεροδικία, χρησιμοποιήθηκε στην έκθεση των Forensic Architecture με τίτλο: Islands, The Geography of Extraterritoriality. Στην έκθεση αυτή, συλλέγονται και αναλύονται ασυνεχή εδαφικά θραύσματα που εξαιρούνται από την επικράτεια της περιοχής στην οποία ανήκουν και προστατεύονται υπό το ιδιαίτερο αυτό καθεστώς της ετεροδικίας. Κύριος σκοπός της έκθεσης, ήταν η ανάδειξη της παγκόσμιας σημασίας αυτών των περιοχών, οι οποίες σύμφωνα με τους Forensic Architecture τείνουν να εγκαταστήσουν μια νέα παγκόσμια κοινωνική τάξη.

ΣΤΕΓΑΣΗ 143

«Άτυπη» παραγωγή χώρου Οι άτυπες μορφές κατοικίας αναπτύχθηκαν, κυρίως, γύρω από μια μη-επίσημη αγορά γης. Η παρανομία τους απορρέει, κυρίως, από τη μη-νόμιμη μετατροπή της γεωργικής γης σε οικόπεδα, καθώς και από τη μη-τήρηση των υφιστάμενων κανονισμών που αφορούν τα μεγέθη των μεριδίων και τα πρότυπα της κατασκευής. Σε πρώτο στάδιο, οι αγρότες, οι μεσάζοντες ή οι εταιρείες, υποδιαιρούν μεγάλες γεωργικές εκτάσεις σε μικρότερα οικόπεδα, από 60τ.μ. ως 100τ.μ., και τις πουλάνε σε ιδιώτες. Όπως αναφέρει ο David Sims, η τιμή ενός οικοπέδου κυμαίνεται γύρω στις 500 αιγυπτιακές λίρες/τ.μ.3 και το τελικό ποσό μπορεί να φτάσει μέχρι και 50.000 αιγυπτιακές λίρες, ένα ποσό αρκετά μεγάλο, που η συγκέντρωση του απαιτεί πολλά χρόνια. Πολλοί ερευνητές παρατηρούν ότι η πιο σημαντική πηγή αποταμίευσης προέρχεται από Αιγύπτιους/Αιγύπτιες που δουλεύαν στο εξωτερικό. Άλλες σημαντικές πηγές αποτελούν τα δάνεια. Η μετατροπή της οικογενειακής κληρονομιάς, όπως η πώληση αγροτικής γης, ζώων, κοσμημάτων κλπ. είναι επίσης συνήθης. Μια άλλη μέθοδος, που ίσως γίνεται όλο και πιο σημαντική, είναι η πώληση ή η ενοικίαση ενός μέρους του κτίσματος, η οποία θα χρηματοδοτήσει την περαιτέρω κάθετη επέκταση του4. Το επόμενο στάδιο είναι η κατασκευή των σπιτιών, η οποία πραγματοποιείται τόσο από τους μελλοντικούς κατοίκους όσο και από τοπικούς εργολάβους. Τα υλικά που χρησιμοποιούν είναι τα τυπικά κόκκινα τούβλα στους τοίχους πλήρωσης και το οπλισμένο σκυρόδεμα στο φέροντα οργανισμό. Τα κτίρια, συνήθως, είναι πέντε ή έξι ορόφων, αλλά στο σχεδιασμό τους προβλέπεται η μελλοντική κάθετη επέκτασή τους. Μερικές φορές οι ιδιοκτήτες ίσως αποφασίσουν να κρατήσουν μία από τις μονάδες κατοικίας για τους ίδιους ή τις οικογένειες τους, ενώ τα υπόλοιπα συνήθως τα πουλούν ή τα ενοικιάζουν. Ο πιο διαδεδομένος τύπος αποτελείται από κτίρια ύψους έξι έως οκτώ ορόφων, ενώ σε κάποιες δομές το ύψος μπορεί να αυξηθεί και να φτάσει τους δώδεκα ορόφους. Οι άτυπες περιοχές διαφέρουν η μία από την άλλη. Αξίζει να σημειωθεί ότι, η απουσία τυπικών κανονισμών δόμησης και η μεγάλη πυκνότητα (1 κάτοικος / 10τ.μ.), παράγουν στενούς δρόμους (2μ.-4μ.) και σοκάκια, με κακής ποιότητας οδόστρωμα, καθώς και συμπαγή κτίρια. Οι στενοί δρόμοι δυσχεραίνουν τη διέλευση αυτοκινήτων ή οχημάτων άμεσης ανάγκης και σε ορισμένες περιπτώσεις την καθιστούν αδύνατη. Δεν υπάρχουν υποδομές για στάθμευση και απουσιάζουν οι χώροι πρασίνου. Επιπλέον, τα κτίρια θεωρούνται ψηλά για την μεταξύ τους απόσταση και καλύπτουν ολόκληρο το οικόπεδο, με αποτέλεσμα να μη διαθέτουν επαρκή φωτισμό και αερισμό.

3. 1 αιγυπτιακή λίρα = 0.11 ευρώ. Σύμφωνα με άρθρο στην ιστοσελίδα της παγκόσμιας τράπεζας ο κατώτατος μισθός είναι 1200 αιγ.λιρ = 134 ευρώ

4. S. David, “Informal Cairo Triumphant: Types of Informal Areas in Greater Cairo,” in Understanding Cairo: the logic of a city out of control. (Cairo: The American university in Cairo Press, 2012), 119

Εσωτερικού σπιτιού στη Manshiet Nasser.

144 Μέρος 3ο

Στις άτυπες περιοχές οι κάτοικοι έχουν τη δυνατότητα μετακίνησης με τα πόδια, διότι παρατηρείται εγγύτητα όσον αφορά την απόσταση εργασίας-κατοικίας (το 60% των κατοίκων πηγαίνει στη δουλειά με τα πόδια). Το πιο συνηθισμένο μέσο μεταφοράς είναι το μικρό λεωφορείο (microbus), ωστόσο ελάχιστοι το χρησιμοποιούν και πολλές φορές οι κάτοικοι παραπονιούνται σχετικά με την ποιότητα του. Αξίζει ακόμη να σημειωθεί ότι, οι άτυπες περιοχές είναι 100% αυτοχρηματοδοτούμενες. Kαταστήματα και αγορές ικανοποιούν τις ανάγκες των κατοίκων και είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι οι κάτοικοι είναι αυτάρκεις σε σχέση με τις ημερήσιες και εποχιακές τους ανάγκες. Στις άτυπες περιοχές λειτουργούν μικροεπιχειρήσεις, που απασχολούν κυρίως τους κατοίκους των περιοχών αυτών, για παράδειγμα καταστήματα, ξυλουργεία, μεταλλουργεία, εργαστήρια επισκευών, μέσα μεταφοράς, κατασκευαστικά έργα. Τα εργαστήρια βρίσκονται συνήθως σε εμπορικούς δρόμους, όπου επιτρέπεται η κυκλοφορία τόσο των αυτοκινήτων όσο και των πεζών. Αντιθέτως, κανείς δε θα μπορούσε να τα συναντήσει στα ισόγεια των σπιτιών που βρίσκονται σε στενούς, μικρούς δρόμους, διότι αυτοί λειτουργούν ως προέκταση του σπιτιού, λόγω του περιορισμένου ιδιωτικού χώρου στο εσωτερικό των διαμερισμάτων. Τα παιδιά χρησιμοποιούν τους χώρους αυτούς για το παιχνίδι και οι γυναίκες ως ένα μέρος κοινωνικοποίησης. Η προέκταση του σπιτιού στο δρόμο βοηθά στη δημιουργία κοινωνικών δεσμών. Οι γείτονες γνωρίζουν ο ένας τον άλλο, αυξάνεται η αλληλεγγύη και οι κάτοικοι ελέγχουν μόνοι τους το χώρο. Ισχυροί κοινωνικοί δεσμοί αναπτύσσονται μεταξύ των ατόμων και έτσι δημιουργείται ένα αίσθημα ασφάλειας. Μια άτυπη περιοχή στην αρχή της ανάπτυξής της είναι λιγότερο ασφαλής, με το χρόνο, όμως, όταν αυξηθεί ο αριθμός των εργαστηρίων και οι κάτοικοι δημιουργήσουν τους κατάλληλους δρόμους έξω από τα σπίτια τους, μπορεί δυνητικά να γίνει ασφαλέστερη. Επιπλέον, οι κάτοικοι αναλαμβάνουν διάφορες πρωτοβουλίες για τη βελτίωση των συνθηκών έξω από τα σπίτια τους, όπως ο φωτισμός και ο καθαρισμός των δρόμων. Ωστόσο, στους κεντρικούς δρόμους, η συμβολή των κατοίκων σταματά, καθώς αποτελεί αρμοδιότητα του κράτους. Οι δρόμοι είναι κοινόχρηστοι, μοιράζονται με πολλούς και είναι ανοιχτοί προς όλους. Το αιγυπτιακό κράτος, όμως, δεν παρέχει κανενός είδος βοήθεια στις άτυπες περιοχές. Αυτό συνεπάγεται, σωρούς από σκουπίδια, ανεπαρκή φωτισμό και κακές συνθήκες οδοστρώματος. Μέσα από αυτήν την αντιμετώπιση, φαίνεται ότι η κυβέρνηση δεν έχει ούτε τη διάθεση, αλλά ούτε και την πρόθεση να συμβάλλει στη βελτίωση των άτυπων περιοχών. Αρνείται να προσφέρει υποδομές, που λείπουν από τους κατοίκους, όπως ρεύμα, νερό, δίκτυο αποχέτευσης και δημόσιες υπηρεσίες, όπως σχολεία ή ιατρική περίθαλψη. Θεωρεί τις άτυπες περιοχές προβληματικές και συνεχώς εφευρίσκει τρόπους, ώστε να τις περιθωριοποιεί. Στάδια κατασκευής κατοικίας σε άτυπη περιοχή.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η κατασκευή του

ΣΤΕΓΑΣΗ 145

περιφερειακού δρόμου (ring road). Ο περιφερειακός δρόμος κατασκευάστηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1990, με σκοπό να αποσυμφοριστεί το κέντρο του Καΐρου από την κίνηση των αυτοκινήτων. Κρίνουμε ότι, ένας ακόμη λόγος για την κατασκευή του ήταν η συγκράτηση της επέκτασης των άτυπων περιοχών στην αγροτική γη και η δημιουργία ενός νέου ορίου στην πόλη. Αυτό που περιγράφουμε δεν είναι τίποτα άλλο από ένα εμπόδιο, όπου τα κτίρια γειτνιάζουν με το δρόμο, αλλά κανείς δε μπορεί να έχει πρόσβαση σε αυτόν. Παρατηρούμε, λοιπόν, ότι ο διαχωρισμός αυτός αντανακλά μια ευρύτερη πολιτική και οικονομική συνθήκη αποκλεισμού που υφίστανται οι άτυπες περιοχές. Η σύνδεση τους με το κέντρο του Καΐρου και την πολιτική, οικονομική και κοινωνική ζωή, που λαμβάνει χώρα σε αυτό, είναι σχεδόν ανέφικτη. Οι κάτοικοι των άτυπων περιοχών, κατασκευάζοντας μικρά κλιμακοστάσια και δημιουργώντας σημεία πρόσβασης στο δρόμο κατάφεραν να κατασκευάσουν εκατέρωθεν του δρόμου σταθμούς λεωφορείων, καθώς και περίπτερα που παρέχουν τσάι και καφέ. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα ο δρόμος να «αγκιστρωθεί» στις γειτονίες και σταδιακά οι παρεμβάσεις των κατοίκων σε αυτόν να αυξηθούν. Όπως αναφέραμε, η μέριμνα του αιγυπτιακού κράτους στις περιοχές αυτές απουσιάζει τόσο σε οικονομικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο. Η κυβέρνηση δεν παρεμβαίνει στην οργάνωσή τους, ώστε να καλύψει τις βασικές ανάγκες των κατοίκων στην υγεία και στην εκπαίδευση και δεν παρέχει κανενός είδους κοινωνικής υπηρεσίας. Πρέπει να επισημάνουμε ότι, το κράτος της Αιγύπτου ουδέποτε υπήρξε κράτος πρόνοιας, όπως τα μοντέλα που εφαρμόστηκαν στις χώρες των κρατών της Ευρώπης. Για το λόγο αυτό, το κράτος δεν παρεμβαίνει βοηθητικά στην επίλυση των προβλημάτων που παρουσιάζουν οι άτυπες περιοχές, αλλά συνήθως αποφασίζει να τις περιθωριοποιήσει ή να τις καταστρέψει. Οι συνθήκες διαβίωσης στις άτυπες περιοχές μας προβληματίζουν, καθώς η πυκνότητα τους συνεχώς αυξάνεται και ταυτόχρονα, στερούνται των απαραίτητων υποδομών. Παρόλα αυτά, οι κάτοικοι παράγουν δικοί τους ιστορία, οικονομία και πολιτισμό5. Τη συνθήκη αυτή δε θα μπορέσει να τη συναντήσει κανείς ούτε στις πόλεις της ερήμου ούτε στη Νέα Πρωτεύουσα, εφόσον αυτή κατασκευαστεί. Οι άτυπες περιοχές, παρόλα τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν, έχουν αναπτύξει μια ζωτικότητα που δύσκολα θα δημιουργηθεί σε «πόλεις» που φτιάχνονται από το μηδέν. Καταληκτικά και παρατηρώντας τη σύγχρονη συνθήκη, υποστηρίζουμε ότι η κατάσταση των άτυπων περιοχών δεν απασχολεί κανέναν μέχρι τη στιγμή που θα βρεθεί το κεφάλαιο, ιδιωτικό ή κρατικό, που θα επενδύσει σε αυτές. Τότε, η έξωση από την κατοικία και η εξαγορά γης θα αποτελέσουν τη μοναδική λύση. Θεωρούμε, όμως, πως πολλοί κάτοικοι δε θα εγκαταλείψουν τα σπίτια τους και θα υπερασπιστούν την περιοχή τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, αποτελεί η περιοχή Ράμλετ

5. βλ. παραπομπές 10,11 / κεφ. 3.

146 Μέρος 3ο

Μπούλακ, μια γειτονία στο κέντρο του Καΐρου, δίπλα στο Νείλο. Εκεί, μένουν περίπου 2000 άτομα για περισσότερα από 90 χρόνια. Η ιστορία ξεκίνησε το 1995, όταν επενδυτές προσέλκυσαν την περιοχή και έχτισαν δύο από τους μεγαλύτερους ουρανοξύστες του Καΐρου και ένα πολυτελές ξενοδοχείο. Συνέπεια αυτής της επενδυτικής κίνησης ήταν να ξεκινήσει σταδιακά μια διαμάχη μεταξύ των κατοίκων και των επενδυτών με τους τελευταίους να επιθυμούν τον εκτοπισμό των κατοίκων από την περιοχή, για να κατασκευάσουν πολυτελείς εγκαταστάσεις. Έτσι, άρχισε μια προσωπική διαπραγμάτευση μεταξύ των κατοίκων και των εταιρειών. Κάποιοι από τους κατοίκους πούλησαν τη γη τους έναντι ενός ελάχιστου ποσού σε σχέση με την αξία της γης, άλλοι εγκατέλειψαν τα σπίτια τους για να απαλλαχθούν από την πίεση που τους ασκούσαν οι επενδυτές, ενώ ορισμένοι κατέφυγαν στα δικαστήρια, για να διεκδικήσουν τη γη τους. Οι τελευταίοι κατάφεραν να νομιμοποιήσουν τη γη που τους ανήκει, αλλά στην πραγματικότητα δεν άλλαξε τίποτα και ο φόβος της έξωσης εξακολουθεί να υπάρχει ακόμη και σήμερα.

Άτυπη περιοχή Ράμλετ Μπούλακ.

ΣΤΕΓΑΣΗ 147

Τυπικό δείγμα κτιρίου κατοικιών στις άτυπες περιοχές.

148 Μέρος 3ο

ΤΥΠΟΛΟΓΙΕΣ ΑΣΤΙΚΟΥ ΙΣΤΟΥ ΣΤΙΣ ΑΤΥΠΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ

ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ 1: Επέκταση των Άτυπων Περιοχών σε αγροτική περιοχή.

ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ 2: Χωριό «Πυρήνας» (Core Village).

ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ 3: Επέκταση των Άτυπων Περιοχών στην έρημο.

ΣΤΕΓΑΣΗ 149

INFORMAL HOUSING Άτυπες µορφές κατοικίας

88%

12%

σε αγροτική γη

γη υπό τοπική διοίκηση

ιδιόκτητο οικόπεδο

(ελεγχόταν από τα γκοβερνοράτα και καταλήφθηκε από τους κατοίκους)

(υποδιαιρείται άτυπα και πωλείται σε ιδιώτες)

5.839.362 κατ.*

81.6% σ.ε.α.π.*

3.3% σ.ε.α.π.

αγροτική γη, υπό κρατικό έλεγχο

(είτε πουλήθηκε σε επενδυτές για ανάπτυξη, είτε διεκδικήθηκε από τους αγρότες και άτυπα διαχωρίστηκε και χτίστηκε)

3.3% σ.ε.α.π.

3% σ.ε.α.π.

εξάπλωση, από πυρήνα χωριού

212.284 κατ.

παραχώρηση γης µέσω κυβερνητικού διατάγµατος

(χωριά που κτίστηκα πριν το 1950)

164.824 κατ.

216.793 κατ.

ανάκτηση γης

(δόθηκε στους αγρότες είτε µε αναδασµό, είτε µε ένα συµβολικό ποσό, είτε ενοικιάστηκε και πουλήθηκε από αυτούς σε ιδιώτες)

431.240 κατ.

στην έρηµο

3% σ.ε.α.π.

(παραχωρήθηκε σε επενδυτικές εταιρείες, επιχειρήσεις δηµόσιου τοµέα, στεγαστικούς συνεταιρισµούς, αλλά καταλήφθηκε από τους κατοίκους)

6% σ.ε.α.π.

205.572 κατ.

κατακτηµένη / ελεγχόµενη γη από τις ένοπλες δυνάµεις

κρατική γη (ανήκει στο κράτος, όπως σιδηροδροµικές γραµµές, κανάλια, δρόµοι και καταλήφθηκε από τους κατοίκους) κατ.: κάτοικοι σ.ε.α.π.: του σύνολου της έκτασης που καταλαµβάνουν οι άτυπες περιοχές

150 Μέρος 3ο

ΑΤΥΠΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ

Αποσπάσματα από τον χάρτη των Άτυπων Περιοχών του Καΐρου.

Υπόμνημα Χωριό-πυρήνας 1950 Κατάσταση 1977 Κατάσταση 1991 Κατάσταση 2000 Κατάσταση 2015 Οδικό δίκτυο Περιφεριακή οδός Σιδηροδρομικό δίκτυο Δίκτυο επιφανειακών υδάτων Μετρό Καλλιεργήσιμες εκτάσεις

153

154 Μέρος 3ο

ΑΞΟΝΟΜΕΤΡΙΚΟ ΤΥΠΙΚΗΣ ΚΤΙΡΙΑΚΗΣ ΜΟΝΑΔΑΣ ΣΤΙΣ ΑΤΥΠΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ

ΣΤΕΓΑΣΗ 155

156 Μέρος 3ο

Τυπική εικόνα από τους περιστερώνες

AΛΛΑΓΗ ΣΤΗ ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΜΕΤΑΦΟΡΙΚΩΝ ΜΕΣΩΝ ΣΤΟ ΕΥΡΥΤΕΡΟ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΟ ΚΑΪΡΟ

ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΗ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΣΤΙΣ ΑΤΥΠΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ

ΣΤΕΓΑΣΗ 157

Το εσωτερικό ενός περιστερώνα.

ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΣΤΟ ΕΥΡΥΤΕΡΟ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΟ ΚΑΪΡΟ

158 Μέρος 3ο

ΚΡΑΤΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Στο κεφάλαιο αυτό, έπειτα από την εκτενή αναφορά στα γεγονότα της Αραβικής Άνοιξης, θα κάνουμε μία προσπάθεια χαρτογράφησης του χώρου, στον οποίο έλαβαν χώρα. Θα αναφερθούμε στο κεντρικό τμήμα του αστικού ιστού του Καΐρου (Downtown Cairo) και πιο συγκεκριμένα, στην πλατεία Tahrir και στην περιοχή που εκτείνεται γύρω της, ώστε να κατανοήσουμε το πολιτικό και ιδεολογικό πλαίσιο που τις διαμόρφωσε μέχρι σήμερα. Μία σειρά διοικητικών κτιρίων, ένα ξενοδοχείο και ένα μουσείο συνθέτουν την περιοχή αυτή και παράλληλα αποτελούν μεγαλειώδη δείγματα της κρατικής αρχιτεκτονικής της χώρας. Η ανάλυση αυτών των κρατικών υποδομών τόσο των δημόσιων όσο και των ιδιωτικών θα έχει στην έρευνά μας διττό χαρακτήρα. Από τη μια πλευρά, θα μας επιτρέψει να συνάγουμε συμπεράσματα σχετικά με την ακραία πολιτική που εφαρμόζει καθημερινά η αιγυπτιακή κυβέρνηση στο χώρο και από την άλλη θα μας βοηθήσει να εφαρμόσουμε τα συμπεράσματα αυτά στην κριτική μας για τη Νέα Πρωτεύουσα.

Πλατεία Tahrir, 2014.

ΚΡΑΤΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ 159

Η αρχή της δημιουργίας του ιστορικού κέντρου ξεκίνησε παράλληλα με την αρχή της εκκοσμίκευσης του Καΐρου. Κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, ο ρόλος των μουσουλμανικών τεμενών αντιμετώπιζε σταδιακή παρακμή. Το γεγονός αυτό, μπορούσε να αποδοθεί στη στροφή προς τον εκσυγχρονισμό, της οποίας ηγήθηκε ο Muhammad Ali, κυβερνήτης της χώρας από το 1805 μέχρι και το 1848.1 Σ’ αυτήν τη στροφή της χώρας προς την ανάπτυξη, η θρησκεία πέρασε σε δεύτερη μοίρα. Τα τεμένη που μέχρι τότε αποτελούσαν τον κυριότερο δημόσιο χώρο της Αιγύπτου άλλαξαν χαρακτήρα και ορίζονταν αποκλειστικά ως χώροι λατρείας. Στο τέλος του 19ου αιώνα, ο αντιπρόσωπος του Βασιλιά Khedive Ismail επέστρεψε από το Παρίσι και «μεθυσμένος» από τα παρισινά βουλεβάρτα και την κατασκευαστική άνθηση εν γένει, πρότεινε νέες τυπολογίες κτιρίων και δημόσιων χώρων. Ο Ismail ονειρεύτηκε μια Αίγυπτο πέρα από τα αφρικανικά σύνορα, ένα Κάιρο ευρωπαϊκών προδιαγραφών ή όπως λέγεται «ένα Παρίσι δίπλα στο Νείλο». Παρόλα αυτά, ο Αιγύπτιος αρχιτέκτονας και ερευνητής M. Elshahed σε ένα άρθρο του στο διαδικτυακό περιοδικό Cairobserver μας διαβεβαιώνει πως το Παρίσι δεν υπήρξε ποτέ πλάι στο Νείλο, ούτε υπήρξαν οι προθέσεις, τα σχέδια ή το κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο που να παρουσιάζουν ομοιότητες μεταξύ των δύο αυτών πόλεων. Στην πραγματικότητα, μάλιστα, τα δύο παραδείγματα διέφεραν ριζικά. Σύμφωνα με τον Elshahed, αν και στα τέλη του 19ου αιώνα δημιουργήθηκαν σημαντικοί δρόμοι, οι οποίοι έσπασαν την πυκνότητα του αστικού ιστού και δημιούργησαν προσωρινά βουλεβάρτα, ωστόσο ακόμα και αυτοί κατασκευάστηκαν σε διάστημα σαράντα ετών και στηρίχθηκαν κυρίως στα μεταγενέστερα πολεοδομικά σχέδια του Ali Pasha Mubarak. Ακόμα, τονίζει, πως σε αντίθεση με τον Baron Haussmann, που είχε θεσπίσει ένα πολύ συγκεκριμένο Γενικό Οικοδομικό Κανονισμό (Γ.Ο.Κ) στο Παρίσι, ο Ali Pasha Mubarak δεν δημιούργησε ποτέ έναν ξεκάθαρο Γ.Ο.Κ στο Κάιρο. Αντιθέτως, θέσπισε ορισμένους γενικούς κανόνες, που αφορούσαν σε βασικές κτιριακές απαιτήσεις και στο μέσο όρο του κόστους της κατασκευής. Αυτοί οι κανόνες, φυσικά, λόγω της μεγάλης αφαιρετικότητάς τους, μπορούσαν να εγγυηθούν σε πολύ μικρό βαθμό την ποιότητα και την τεχνολογική ανάπτυξη των νέων κτιρίων. Η απουσία ενός Γ.Ο.Κ διευκόλυνε κερδοσκόπους εργολάβους, οι οποίοι άδραξαν την ευκαιρία και κατασκεύασαν μεγάλης κλίμακας δημόσια και ιδιωτικά έργα. Στην κατασκευή των κτιρίων αυτών συνέβαλαν και Αιγύπτιοι αρχιτέκτονες, που είχαν ολοκληρώσει προηγουμένως τις σπουδές τους στην Ευρώπη, χωρίς αυτό φυσικά να σημαίνει, πως τα κτίρια που σχεδιάστηκαν ήταν απομιμήσεις των ευρωπαϊκών. Απεναντίας, οι περισσότεροι εξ’ αυτών προσπάθησαν να ενσωματώσουν στοιχεία της αιγυπτιακής παράδοσης καταλήγοντας σε ένα αποτέλεσμα, που αν και σαφώς εκμοντερνισμένο, δε θύμιζε σε τίποτα τις παρισινές κατοικίες του 19ου αιώνα. Οι δυτικές επιρροές εί-

1.Hussam Hussein Salama, «TAHRIR SQUARE: A Narrative of a Public Space», International Journal of Architectural Research 7, τεύχ. 1 (2013): 129.

160 Μέρος 3ο

Nubian Museum.

χαν ήδη αρχίσει να φαίνονται σε τμήματα του Καΐρου, όμως, εκείνοι που διεκδικούσαν τον τίτλο του «μοντέρνου», ανήκαν αποκλειστικά στα υψηλότερα κοινωνικά στρώματα. Από το 1930 ξεκίνησε η κατασκευή μιας σειράς πλούσιων κατοικιών, ενώ παράλληλα σε κρατικό επίπεδο χτίζονταν διοικητικά κτίρια, γραφεία εταιρειών και τράπεζες, στο πλαίσιο ενός μοντέρνου και απαλλαγμένου από το Ισλάμ κράτους. Αν, όμως επιθυμούμε να παραμείνουμε πιστοί στον τίτλο του κειμένου αυτού και άρα να μιλήσουμε για την κρατική αρχιτεκτονική της Αιγύπτου, τότε πρέπει να προσπεράσουμε μια εικοσαετία αρχιτεκτονικής παραγωγής και να φτάσουμε στο πραξικόπημα του Nasser το 1952. Η πολιτική στροφή που πραγματοποίησε η κυβέρνηση της χώρας την περίοδο εκείνη, σήμανε ταυτόχρονα την μεγαλύτερη μεταστροφή των αρχιτεκτονικών στυλ και της αισθητικής γενικότερα. Ένας από τους πιο σημαντικούς εκπροσώπους της μεταβολής των αρχιτεκτονικών μορφών ήταν ο αρχιτέκτονας Sayed Karim, ο οποίος ήδη από το 1945 οραματιζόταν την πόλη ως μια tabula rasa, έναν λευκό καμβά, πάνω στον οποίο θα έπαιρνε μορφή η νέα. Ο Karim στην προσπάθειά του να αντιμετωπίσει την προγενέστερη ελλειμματική παραγωγή του χώρου, που είχε προκύψει από την απουσία του ενιαίου σχεδίου πόλης, στράφηκε στο κυρίαρχο αρχιτεκτονικό στυλ της εποχής, τον μοντερνισμό. Όμως σε καμία περίπτωση δε θα τολμούσαμε να πούμε, πως ο μοντερνισμός υπήρξε για την Αίγυπτο, ότι και για την Ευρώπη, ένα μανιφέστο, δηλαδή ή ένα κίνημα. Παρόλα αυτά πολλαπλές αισθητικές πρακτικές διαμορφώθηκαν κυρίως μεταξύ των δεκαετιών 1950- 1960, οι περισσότερες από τις οποίες θα μπορούσαν να ανήκουν σε αυτό που καλούμε σήμερα Διεθνές Στυλ (International Style). Στο πλαίσιο αυτό της παραγωγής χώρου κατασκευάστηκαν πολύ σημαντικά κτίρια με κυριότερα το Ouzonian Building, το Zamalek Tower (και τα δύο έργα του Karim),

ΚΡΑΤΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ 161

καθώς και οι διάσημοι Cairo Tower, του Naoum Chebib. Από το 1950 και μετά το κράτος χρηματοδότησε την κατασκευή πολλών κρατικών κτιρίων, τα οποία σχεδιάστηκαν ως τμήματα ενός ενιαίου προγράμματος ανάπτυξης (βλ. Κεφάλαιο 7, Μέρο 3ο, ο Νέιλος) με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα αυτό των Κεντρικών Γραφείων της Αραβικής Ένωσης (Arab League Headquarters). Το κτίριο αυτό αποτελεί έργο του Mahmoud Riad, ακόμα μιας σημαντικής φιγούρας στην αναδιαμόρφωση του αστικού τοπίου της Αιγύπτου. Παρόλα αυτά, μετά την ήττα της Αιγύπτου στον Πόλεμο με το Ισραήλ το 1967, η αναπτυξιακή περίοδος βίωσε μια βαθιά κρίση. Η κρατική παραγωγή χώρου πέρασε τότε αποκλειστικά στα χέρια του στρατού, ο οποίος μέσω των δομών οργάνωσής του (συνδικάτα, συνεδριάσεις, κ.τ.λ.) έλεγχε την αρχιτεκτονική παραγωγή. Ήταν, τότε, που οι άτυπες γειτονιές στις παρυφές του Καΐρου άρχισαν να «φυτρώνουν» σαν τα λουλούδια της ερήμου και τότε που οι έρημες πόλεις κατασκευάζονταν η μια μετά την άλλη. Στο πλαίσιο αυτό, η αξία της μοντέρνας αρχιτεκτονικής αμφισβητήθηκε και ολόκληρη η εποχή σηματοδοτήθηκε από μια σταδιακή παρακμή του κτιστού περιβάλλοντος. Κατά την περίοδο αυτή, η Αίγυπτος έχασε ένα μεγάλο τμήμα της πολιτιστικής της κληρονομιάς, με πολλούς να υποστηρίζουν πως τα κτίρια που είχαν κατασκευαστεί τις προηγούμενες δεκαετίες, δεν ήταν ικανά να αποτελέσουν δείγμα της αιγυπτιακής παράδοσης και πως ήταν μία κακή απομίμηση του μοντερνισμού της Ευρώπης. Μια τέτοια δήλωση, φυσικά, είναι βαθιά προβληματική από πολλές απόψεις και μπορούμε να την μεταφράσουμε μόνο ως την προσπάθεια της νέας κυβέρνησης να αποτινάξει την κληρονομιά της προηγούμενης. Φαίνεται πως κάθε φορά που στην Αίγυπτο άλλαζε το καθεστώς, έπρεπε μάλλον να αλλάξει και όλη η αρχιτεκτονική κληρονομιά. Το γεγονός αυτό είναι, φυσικά, κάτι περισσότερο από μια προσπάθεια επανανοηματοδότησης του παλιού. Μοιάζει με τακτική μάταιης αυτοπροβολής των εκάστοτε Προέδρων, με θύματα τα κτίρια και την ίδια την πόλη. Από το 1980 και έπειτα παρατηρήθηκε μια προσπάθεια των αρχιτεκτόνων να βρουν ξανά την ταυτότητά τους. Το 1988 κατασκευάστηκε η όπερα του Καίρου, το 1997 το Nubian Museum από τον Mahmoud El- Hakim, ενώ στο πλαίσιο της αναζήτησης μιας αιγυπτιακής ταυτότητας, σχεδιάστηκαν κτίρια που έφεραν στις προσόψεις τους ψευδο-ιστορικά μοτίβα. Το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα ενός τέτοιου τύπου κτιρίου είναι η Ισλαμική Τράπεζα (Faisal Islamic Bank) του Abehalim Ibrahim. Παρακάτω θα γίνει αναφορά σε πέντε κτίρια που περιστοιχίζουν την πλατεία Tahrir, όπως και στην ίδια την πλατεία. Ο δημόσιος χαρακτήρας των κτιρίων αυτών, τα καθιστά θραύσματα της κρατικής αρχιτεκτονικής της Αιγύπτου. Τρία από τα παρακάτω (Arab League Headquarters, Nile Hilton, National Democratic Party Building) σχεδιάστηκαν από τον Mahmoud Riad, έναν από τους κύριους εκφραστές του

Ο Πύργος του Καΐρου (Cairo Tower).

162 Μέρος 3ο

μοντέρνου κινήματος στην Αίγυπτο. Ο Riad, σχεδίασε κυρίως διοικητικά κτίρια, ξενοδοχεία, εργοστάσια και τράπεζες, ενώ μετά το 1950 και αφού είχε εργαστεί πολλά χρόνια στο Υπουργείο Δημόσιων Έργων, χρίστηκε Γενικός Διευθυντής στην Περιφέρεια του Καΐρου. Από αυτή τη θέση επέβλεψε δύο δημόσια έργα μεγαλύτερης κλίμακας, την πόλη Νάσρ και το Στάδιο του Καΐρου. Τα άλλα δύο (Αιγυπτιακό Μουσείο, Mogamma) αν και δεν ανήκουν στην κατηγορία του μοντέρνου, αποτελούν σημαντικά κτίρια του ιστορικού κέντρου.

Τα Κεντρικά Γραφεία της Αραβικής Ένωσης

Τα κεντρικά γραφεία της Αραβικής Ένωσης.

Το 1955, ο Γενικός Γραμματέας της Αραβικής Ένωσης ανέθεσε στον Mahmoud Riad το σχεδιασμό των κεντρικών γραφείων της. Το κτίριο βρίσκεται δυτικά της πλατείας Tahrir, σε ένα από τα κεντρικότερα σημεία της πόλης και ενσωματώνει τις φιλοδοξίες του Καΐρου να γίνει η πολιτική καρδιά ολόκληρου του αραβικού κόσμου. Η κατασκευή του ολοκληρώθηκε πριν το 1959, επιτρέποντας στην κυβέρνηση του Nasser, να το μετατρέψει σε βασικό συνεδριακό χώρο.

Το Hilton στο Νείλο

Το ξενοδοχείο Hilton.

Μετά τα εγκαίνια των κεντρικών γραφείων της Αραβικής Ένωσης, η περιφέρεια του Καΐρου αποφάσισε να χτίσει ένα ξενοδοχείο για τη στέγαση κυρίως των διπλωματών που θα επισκέπτονταν το Κάιρο, για τα συνέδρια της Ένωσης. Το έργο ξεκίνησε το 1957 και το γραφείο του Riad σε συνεργασία με τον Αμερικάνο αρχιτέκτονα Welton Becket, ανέλαβε το κεντρικό σχεδιασμό και την επίβλεψη του έργου. Το Hilton ανήκει σ’ αυτή την κατηγορία των μοντέρνων κτιρίων, που κρίθηκαν ακατάλληλα να θεωρηθούν πολιτιστική κληρονομιά του Καΐρου. Έτσι, πριν ακόμα από τα γεγονότα της Αραβικής Άνοιξης, πέρασε στα χέρια της ξενοδοχειακής αλυσίδας Ritz Carlton. Η όψη του κτιρίου τροποποιήθηκε και στη θέση των οριζόντιων ανοιγμάτων της τοποθετήθηκε ένα σύστημα υαλοπετασμάτων. Στο σημείο αυτό, δε θα κρίνουμε το αισθητικό αποτέλεσμα της νέας πρόσοψης του Hilton. Αυτό, όμως, που μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα είναι πως το ίχνος της προηγούμενης εποχής χάθηκε. Ο τρόπος, που οι νέοι σχεδιαστές διαχειρίστηκαν το κτίριο έσβησε κάθε σημάδι του παλιού του εαυτού. Τίποτα που να αφορά μνήμες και πολιτιστικές κληρονομιές δε θα στεκόταν εμπόδιο σε αυτή τη νέα εποχή που ερχόταν - το κτίριο μεταμορφώθηκε υπό το καθεστώς του Mubarak.

Mogamma

Διοικητικό κτίριο Mogamma.

Το Mogamma είναι το μεγαλύτερο διοικητικό κτίριο στο Κάιρο. Τοποθετημένο στο νότιο τμήμα της πλατείας Tahrir, πήρε τη θέση των βρετανικών στρατευμάτων, που είχαν

εγκατασταθεί στην περιοχή κατά τη βρετανική κυριαρχία. Το 1945, μετά την αποχώρηση των Βρετανών, ο Βασιλιάς Farouk διέταξε την ανάπλαση της ευρύτερης περιοχής. Κατά το σχεδιασμό προέκυψε η ανάγκη στέγασης όλων των διοικητικών υπηρεσιών σε ένα κτίριο και έτσι το 1946 ανατέθηκε στον Kamal Ismail να σχεδιάσει το Mogamma. Η κατασκευή του κτιρίου ολοκληρώθηκε το 1949, φέροντας εξωτερικές ομοιότητες με ορισμένα διοικητικά κτίρια που βρίσκονταν στη Νέα Υόρκη και στο Παρίσι. Σε αντίθεση με τη γενική άποψη που επικρατούσε, το κτίριο δε σχετίζεται με τη Σοβιετική Ένωση και κατ’ επέκταση με το Nasser, καθώς ο τελευταίος ήρθε στην εξουσία μερικά χρόνια αργότερα. Η ιστορική εξέλιξη του Mogamma ακολουθεί σε ένα βαθμό το παράλογο της πολιτικής που ακολουθήθηκε και στο Hilton. Μετά την επανάσταση της 25ης Ιανουαρίου 2011, το κτίριο τέθηκε σε καθεστώς «έκτακτης ανάγκης» και κρίθηκε απαραίτητη η μετακίνησή του. Στο βαθμό που μπορεί να μεταφερθεί μια ολόκληρη πρωτεύουσα, γιατί να μη τεμαχισθεί και να μεταφερθεί και ένα κτίριο; Στο αστικό κενό που θα δημιουργηθεί, μπορούμε να φυτέψουμε ένα πάρκο φοίνικες! Άλλωστε, πάντοτε ο φοίνικας αποτελούσε σύμβολο ανάπτυξης και πλούτου2!

Το Μουσείο των Αιγυπτιακών Αρχαιοτήτων Το Αιγυπτιακό Μουσείο βρίσκεται στο βόρειο τμήμα της πλατείας Tahrir. Μετά από μία πολύχρονη ιστορία μεταφοράς αρχαιοτήτων από διάφορα μουσεία σε παλάτια κτλ., το 1894 ο Khedive Ismail ανακοίνωσε ένα διαγωνισμό για την κατασκευή ενός μεγάλου μουσείου στο κέντρο του Καΐρου. Μετά από μια σειρά προτάσεων, ο Γάλλος αρχιτέκτονας Marcel Dourgnon κέρδισε το διαγωνισμό το 1895 και λίγα χρόνια αργότερα, το 1902 κατασκευάστηκε στην πλατεία το Μουσείο των Αιγυπτιακών Αρχαιοτήτων. Όπως αναφέραμε και στην αρχή του κεφαλαίου αυτού, δε θα επεκταθούμε στην ανάλυση της κατασκευής του, αλλά αυτό που μας ενδιαφέρει εδώ, είναι αρχικά να τονίσουμε τη σημασία του σε σχέση με το σύνολο των υπόλοιπων κτιρίων, και κατά δεύτερον να παρατηρήσουμε τη διαχειριστική διάθεση του κράτους απέναντί του, μετά την επανάσταση του 2011. Το Μουσείο των Αιγυπτιακών Αρχαιοτήτων, λοιπόν, αν και μαζί με όλα τα υπόλοιπα αποτελεί σημαντικό τμήμα της πλατείας, δεν απειλήθηκε ποτέ, καθώς θεωρείται εθνική κληρονομιά και προστατεύεται. Είτε λόγω του νεοκλασικού του χαρακτήρα - καθώς, το νεοκλασικό αποτελεί ένδειξη αιγυπτιακής κληρονομιάς, σε αντίθεση με το μοντέρνο - είτε λόγω της σημασίας του, ως φορέας μεγάλου τμήματος της αιγυπτιακής κληρονομιάς, δεν έγινε ποτέ λόγος ούτε για την κατεδάφισή του, ούτε για τον τεμαχισμό και τη μεταφορά του. Σήμερα, έχουν ξεκινήσει οι διαδικασίες κατασκευής του Μεγάλου Αιγυπτιακού Μουσείου (Grand Egyptian Museum),

ΚΡΑΤΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ 163

2. Ο φοίνικας ως σύμβολο πλούτου αναλύεται στο βιβλίο The Infrastructural City, Networked Ecologies in Los Angeles, στο κεφάλαιο Landscape as image, στο οποίο περιγράφεται ότι για την αναβάθμιση της εικόνας της πόλης του Λος Άντζελες φυτεύονταν σε όλες τις αυλές των σπιτιών φοίνικες.

164 Μέρος 3ο

το οποίο θα βρίσκεται στα περίχωρα του Καΐρου και πιο συγκεκριμένα στην περιοχή της Γκίζας. Η ανακοίνωση της κατασκευής αυτής έχει προκαλέσει παγκόσμιο ενδιαφέρον, καθώς πρόκειται να στεγάσει περισσότερα από εκατό χιλ. έργα τέχνης και μνημεία από τη φαραωνική εποχή. Το Μουσείο θα στοιχίσει συνολικά 828 εκατ. δολάρια και φημολογείται πως θα προσφέρει είκοσι χιλ. θέσεις εργασίας. Παρόλα αυτά, η κατασκευή αυτή δεν καλείται σε καμία περίπτωση να αντικαταστήσει το Αιγυπτιακό Μουσείο Αρχαιοτήτων. Απεναντίας, αποτελεί μία από τις κινήσεις της προηγούμενης κυβέρνησης Mubarak, στο πλαίσιο της αναβάθμισης μιας τεράστιας περιοχής από το Κάιρο μέχρι την Γκίζα.

Η Πλατεία Tahrir Η Tahrir είναι σήμερα ένας από τους πιο φορτισμένους πολιτικά χώρους σε όλη την Αίγυπτο. Είναι ο τόπος, που έλαβε χώρα η πιο σημαντική εξέγερση των τελευταίων χρόνων παγκοσμίως και ως εκ τούτου, μπορεί να φανταστεί κανείς το γραπτό και προφορικό λόγο που έχει παραχθεί γι’ αυτή. Εμείς θα πραγματοποιήσουμε μία μικρή ιστορική αναφορά και στη συνέχεια θα επικεντρωθούμε σε δύο στοιχεία της. Αρχικά, στη σημασία της ως τεχνοτοπίο, επικοινωνιακό τοπίο και ιδεοτοπίο, όπως το θέτει ο Arjun Appadurai, στο βιβλίο του Νεωτερικότητα χωρίς σύνορα, και έπειτα στη σημερινή προσπάθεια αφαίρεσης της μνήμης που φέρει. Πριν τον εκμοντερνισμό του Καΐρου, ο βασικότερος χώρος κοινωνικοποίησης των Αιγυπτίων ήταν το τέμενος. Το σημαντικότερο όλων ήταν το Al Azhar, που στο τέλος του 18ου αιώνα έγινε ο τόπος της πρώτης εξέγερσης στην Αίγυπτο. Ήταν το 1795, έξι περίπου χρόνια μετά τη Γαλλική Επανάσταση, όταν το αιγυπτιακό πλήθος ξεσηκώθηκε για να διεκδικήσει κοινωνική δικαιοσύνη και καλύτερους μισθούς. Όπως, αναφέραμε στην παράγραφο που άνοιξε το κεφάλαιο αυτό, οι δημόσιοι χώροι τροποποιήθηκαν σημαντικά κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα. Σε αυτά τα πλαίσια παραγωγής δημόσιου χώρου, δημιουργήθηκε και η πλατεία Tahrir. Αρχικά, αναδύθηκε ο κεντρικός δρόμος της Ισμαηλίας, που διαπέρασε το Κάιρο για να το ενώσει με την πόλη Ισμαηλία και στη συνέχεια ο δρόμος αυτός ενώθηκε με τη στρόγγυλη πλατεία. Σε αντίθεση με τη λειτουργία των υπόλοιπων δημόσιων χώρων που δημιουργούνταν παγκόσμια την ίδια εποχή, η Tahrir δε φιλοξένησε ποτέ εμπορικές χρήσεις, με αποτέλεσμα να παραμείνει μονάχα ένα σημείο περάσματος. Συνεπώς, καμία λειτουργία συγκεντρωτικού χαρακτήρα δε μπορούσε να λάβει χώρα σ’ αυτή. Παρόλα αυτά, το 1919 το αιγυπτιακό πλήθος επαναστάτησε στη στρόγγυλη πλατεία, ενάντια στη βρετανική κυριαρχία. Εκείνη τη μέρα και παρά τις σκόπιμες λειτουργικές της ανεπάρκειες, η πλατεία Tahrir χρίστηκε «ο χώρος των εξεγέρσεων». Ο χώρος συνέχισε σταδιακά να διαμορφώνεται, αλλά η κύρια μορφή του πάρθηκε κάπου ενδιάμεσα μετά τη πτώση του Farouk και την άνοδο

ΚΡΑΤΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ 165

Πλατεία Tahrir, 1960.

Πλατεία Tahrir, 1975.

166

167

Tο Μουσείο των Αιγυπτιακών Αρχαιοτήτων.

168 Μέρος 3ο

Η Ισλαμική Τράπεζα Faisal.

Το κτίριο Ouzonian.

ΚΡΑΤΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ 169

του Nasser. Μετά το 1952, οι μέχρι τότε μερικώς προσβάσιμοι δημόσιοι χώροι άνοιξαν για το πλήθος. Ωστόσο, στο σημείο αυτό θα πρέπει να επισημάνουμε, πως παρόλη τη φαινομενική αλλαγή εκείνοι συνέχισαν να επιτηρούνται κρυφά από την αστυνομία. Το διάστημα εκείνο, άρχισαν να κατασκευάζονται το Mogamma, το NDP και το Hilton και η πλατεία άρχισε να αποκτά την τελική της μορφή. Παρόλα αυτά μετά τον θάνατο του Nasser, τα καπιταλιστικά σχέδια που επέβαλε ο Sadat, τροποποίησαν ξανά τους δημόσιους χώρους. Τα «προνομιούχα» τμήματα της πόλης διαχωρίστηκαν από τα υπόλοιπα, ενώ παράλληλα αρκετά δημόσια κτίρια ιδιωτικοποιήθηκαν. Τα γεγονότα αυτά οδήγησαν σε μία σειρά διαδηλώσεων (Bread Riots), που έλαβαν χώρα το 1977 και πάλι στην πλατεία Tahrir. Μερικά χρόνια αργότερα, το 2011, όταν οι πολιτικές που εφάρμοσε ο Mubarak πυροδότησαν τη μεγαλύτερη εξέγερση που έγινε ποτέ στην Αίγυπτο, η πλατεία διαδραμάτισε για μια τελευταία φορά καθοριστικό ρόλο. Η πλατεία σταδιακά διαμορφώθηκε σε πόλη μέσα στη πόλη. Μέσα σε τρεις μέρες εγκαταστάθηκαν εκεί χώροι κάμπινγκ, δωμάτια για τη μετάδοση πληροφοριών στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, ιατρικές εγκαταστάσεις, είσοδοι - πύλες για την πλατεία, σκηνές, δωμάτια ξεκούρασης, πάγκοι με φαγητό και αναψυκτικά, πάγκοι εφημερίδων και εκθέσεις καλλιτεχνών. Για τους διαδηλωτές, η πλατεία Tahrir μετατράπηκε σε μία αστική ουτοπία, έγινε ο χώρος της κοινωνικής δέσμευσης, των συλλογικών πρακτικών, του κοινωνικού λόγου και περισσότερο απ’ όλα, ο χώρος της ελευθερίας του λόγου και της έκφρασης.3 Η πλατεία γέμισε πλήθος Αιγυπτίων. Στο ντοκιμαντέρ με τίτλο: Al Midan (πλατεία) και υπότιτλο: Οι άνθρωποι απαιτούν την πτώση του καθεστώτος, η πλατεία κατακλύζεται από κόσμο. Όλοι βρίσκονται εκεί με ένα σκοπό. Να ρίξουν το καθεστώς του Mubarak. Εκεί κοιμόντουσαν, εκεί έτρωγαν, εκεί έστηναν τα οδοφράγματα, εκεί έκαναν συζητήσεις για το μέλλον της Αιγύπτου και από εκεί μετέδιδαν τις πληροφορίες σε ολόκληρο τον κόσμο. Τις πρώτες μέρες δημοσιογράφοι και ανταποκριτές μετέδιδαν στα κανάλια τις εξελίξεις, υποστηρίζοντας σε μεγάλο βαθμό το Mubarak. Έτσι, ένα τμήμα του πλήθους της Tahrir αποφάσισε την κατασκευή βίντεο και την άμεση δημοσίευσή τους στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Βίντεο ανέβαιναν στο Facebook, στο YouTube, στο Vimeo και επέτρεπαν σε πλήθος ανθρώπων παγκόσμια να έχουν εικόνα για τα γεγονότα. Ροές πληροφορίας και ιδεών έρρεαν σε τοπικό και παγκόσμιο επίπεδο, φωτογραφίες, βίντεο, δημοσιεύσεις ανέβαιναν σε όλα τα μέσα και συνέδεαν αυτό που συνέβαινε στον εσωτερικό μικρόκοσμο της πλατεία με τον «έξω» κόσμο. Ο Hussam Hussein Salama, στο άρθρο του για τους δημόσιους χώρους στην Αίγυπτο, παρατηρεί πως κατά τη διάρκεια

3. Hussam Hussein Salama, «TAHRIR SQUARE: A Narrative of a Public Space», International Journal of Architectural Research 7, τεύχ. 1 (2013): 137.

170 Μέρος 3ο

της Αραβικής Άνοιξης, η πλατεία είχε μετατραπεί σε αυτό που ο Arjun Appadurai ονομάζει τεχνοτοπία, επικοινωνικά τοπία και ιδεοτοπία. Με τον όρο τεχνοτοπίο, o Appadurai αναφέρεται στον παγκόσμιο και πιο ρευστό από ποτέ σχηματισμό της τεχνολογίας, καθώς και στις ταχύτητες με τις οποίες αυτή κινείται μέσω συνόρων που προηγουμένως ήταν αδιαπέραστα. Με τους όρους επικοινωνιακά τοπία και ιδεοτοπία, αναφέρεται σε στενά αλληλοσυνδεόμενα τοπία εικόνων.

4. Arjun Appadurai, Νεωτερικότητα Χωρίς Σύνορα, Πολιτισμικές διαστάσεις της παγκοσμιοποίησης (Αθήνα: Αλεξάνδρεια, 2014), σελ. 60.

Tα επικοινωνιακά τοπία παρέχουν (ειδικά στις εκδοχές της τηλεόρασης, του κινηματογράφου και του βίντεο) σε θεατές σε ολόκληρο τον κόσμο ευρύτατα και περίπλοκα ρεπερτόρια εικόνων, αφηγήσεων και εθνοτοπιών, στα οποία ο κόσμος των εμπορευμάτων αναμειγνύεται βαθιά με τον κόσμο των ειδήσεων και της πολιτικής.4 Τα ιδεοτοπία, από την άλλη, παρόλο που σχετίζονται και αυτά άμεσα με την παραγωγή εικόνας, συνδέονται κατά τον Appadurai περισσότερο με τις διάφορες ιδεολογίες των κρατών και τις αντι-ιδεολογίες των κινημάτων. Οι τόποι ως τοπία ροών πληροφορίας, ιδεών, εικόνων, είναι κάτι που θα μας απασχολήσει και αργότερα, στα πλαίσια που αυτοί μπορεί να αποτελέσουν ταυτόχρονα τόποι των εξεγέρσεων, αλλά και τόποι που κατασκευάζονται από το ίδιο το σύστημα, προκειμένου να αφομοιωθούν και να καταναλωθούν. Σήμερα, σε ένα στρατιωκοπημένο Κάιρο, όπου όλα ελέγχονται και σε ορισμένα σημεία η πρόσβαση είναι περιορισμένη, η πλατεία Tahrir, επηρεασμένη και από από τα γεγονότα της επανάστασης, έχει αλλάξει χαρακτήρα. Στο άμεσο μέλλον, η κυβέρνηση έχει σκοπό να απομακρύνει οποιαδήποτε επαναστατική μνήμη φέρει. Τα σενάρια μιλούν για μετατροπή της σε πάρκο διασκέδασης και εργασίας, ενώ τα κτίρια που κατεδαφίζονται δίπλα της, μεταβάλλουν την εικόνα της εξέγερσης. Τίποτα πια δε θα θυμίζει τις σκηνές στο κέντρο της στρόγγυλης πλατείας και στην περίπτωση που γίνει μία δεύτερη Αραβική Άνοιξη, η πλατεία που θα καεί θα έχει ήδη πάρει άλλη μορφή.

Κτίριο του Εθνικού Δημοκρατικού Κόμματος.

Το Κτίριο του Εθνικού Δημοκρατικού Κόμματος Το NDP αποτελεί, ίσως, το πιο σημαντικό κτίριο της περιοχής, κοντά στην πλατεία Tahrir. Βρίσκεται δίπλα από το Μουσείο των Αιγυπτιακών Αρχαιοτήτων και είναι το πρώτο από τα σύγχρονα μνημεία της περιοχής που σήμερα κατεδαφίζεται. Η ιστορία του ξεκινά το 1959, όταν αποφασίστηκε η δημιουργία ενός κτιρίου, που θα στέγαζε τα γραφεία της περιφέρειας. Ο σχεδιασμός του ανατέθηκε και πάλι στον Mahmoud Riad, ο οποίος ακολούθησε τις στρατηγικές μορφές που είχε ήδη εφαρμόσει στα Κεντρικά Γραφεία της Αραβικής Ένωσης και στο Hilton. Ενώ, λοιπόν, ετοιμαζόταν η μετακόμιση από το παλάτι Abdeen, όπου και στεγάζονταν τα γραφεία της περιφέρειας, ο Nasser αποφάσισε να χρησιμοποιήσει το κτίριο, προκειμένου να στεγάσει τα γραφεία του

Η περιπλοκότητα της τρέχουσας παγκόσμιας οικονομίας έχει σχέση με ορισμένες θεμελιώδεις αποδιαρθρώσεις μεταξύ οικονομίας, πολιτισμού και πολιτικής [...] Προτείνω ένα στοιχειώδες πλαίσιο για τη διεύρυνση αυτών των αποδιαρθρώσεων, με βάση το οποίο θα μπορούσε να εξεταστεί η σχέση ανάμεσα σε πέντε διαστάσεις των παγκόσμιων πολιτισμικών ροών, που μπορούμε να τις αποκαλέσουμε (α) εθνοτοπία [ethnoscapes], (β) επικοινωνιακά τοπία [mediascapes], (γ) τεχνοτοπία [technoscapes], (δ) χρηματοοικονομοτοπία [financescapes] και (ε) ιδεοτοπία [ideoscapes]. Το δεύτερο συνθετικό των όρων (-τοπία) μας επιτρέπει να επισημαίνουμε τα ρευστά, ακανόνιστα σχήματα αυτών των κοινωνικών τοπίων, σχήματα που χαρακτηρίζουν το διεθνές κεφάλαιο εξίσου βαθιά με τα διεθνή στυλ ένδυσης.

Arjun Appadurai, Νεωτερικότητα Χωρίς Σύνορα, Πολιτισμικές διαστάσεις της παγκοσμιοποίης,σελ.56-57

Ακριβώς στο γόνιμο έδαφος της απεδαφικοποίησης, στο οποίο χρήμα, εμπόρευματα και άνθρωποι εμπλέκονται σε ένα αδιάκοπο κυνηγητό μεταξύ τους σε ολόκληρο τον κόσμο, τα επικοινωνιακά τοπία και τα ιδεοτοπία του νεωτερικού κόσμου βρίσκουν το θραυσματικό και κατακερματισμένο ομόλογό τους. Διότι οι ιδέες και οι εικόνες που παράγονται από τα μαζικά μέσα συχνά δεν είναι παρά μερικοί οδηγοί στα αγαθά και τις εμπειρίες που απεδαφικοποιημένοι πληθυσμοί μεταβιβάζουν ο ένας στον άλλο.

Arjun Appadurai, Νεωτερικότητα Χωρίς Σύνορα, Πολιτισμικές διαστάσεις της παγκοσμιοποίησης, σελ.64

ΚΡΑΤΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ 173

Σοσιαλιστικού Κόμματος. Οι διαδικασίες σταμάτησαν και τα κεντρικά γραφεία της περιφέρειας παρέμειναν στο χώρο που ήταν. Μετά το θάνατο του Nasser, ο Sadat και τα γραφεία του Εθνικού Δημοκρατικού Κόμματος εγκαταστάθηκαν στο κτίριο, στο οποίο τελικά παρέμεινε το Εθνικό Κόμμα, μέχρι τον Mubarak και την επανάσταση του 2011. Κατά τη διάρκεια της 18 ημερών εγκατάστασης του κόσμου στην πλατεία Tahrir, το NDP, ως σύμβολο του δικτατορικού καθεστώτος του Mubarak, πυρπολήθηκε και μετατράπηκε σε σύμβολο πτώσης - του παλιού καθεστώτος - και εξέγερσης. Από τότε βρισκόταν στην ίδια τοποθεσία, με τις μαύρες από τη φωτιά όψεις του, να θυμίζει σε όποιον τυχαίνει να περάσει από την πλατεία τις μέρες της επανάστασης. Σύμφωνα με όλα τα παραπάνω, δεν είναι δύσκολο να υποθέσει κανείς τους λόγους, που ο El-Sisi επέλεξε την κατεδάφισή του. Μετά την ανακοίνωση της κατεδάφισης, διάφοροι αιγυπτιακοί χώροι διαμαρτυρήθηκαν έντονα και προσπάθησαν να υπερασπιστούν το κτίριο, χρησιμοποιώντας ως κύριο όπλο τους την αρχιτεκτονική του σημασία. Συγκεκριμένα, υποστήριζαν πως θα έπρεπε να μετατραπεί σε Μουσείο της Μοντέρνας Αιγυπτιακής Αρχιτεκτονικής και ως τέτοιο να προστατευτεί. Ανεξάρτητα όμως από όλες τις προτάσεις, ο χαρακτήρας του κτιρίου μεταβλήθηκε ριζικά. Το NDP δεν ήταν πια το κτίριο του καταστροφικού καθεστώτος, ήταν η απόδειξη της πτώσης του. Η νέα του μορφή το κατέστησε μη- λειτουργικό και το κτίριο πέρασε σε μία διαφορετική κατάσταση. Το μαύρο του κέλυφος μετατράπηκε σε σύγχρονο μνημείο, φέροντας τις μνήμες της εξέγερσης και της καταστροφής. Έτσι, λοιπόν, ο El-Sisi αποφάσισε να ξεφορτωθεί αυτές τις μνήμες. Η πλατεία δε μπορούσε να ξηλωθεί, εφόσον η γεωγραφική της θέση είναι πολύ σημαντική για κοινωνικούς, πολιτικούς και ιστορικούς λόγους. Επίσης, μια κίνηση αντικατάστασης ενός τέτοιου δημόσιου χώρου, θα ήταν καταστροφική για τη νέα κυβέρνηση. Έπρεπε, λοιπόν, να βρεθεί ένας άλλος τρόπος να αποφορτιστεί η πλατεία από τις μνήμες αυτές. Και τι πιο άμεσο, από το να κατεδαφιστεί ένα καμένο, μη-λειτουργικό κτίριο, που στέγαζε το παλιό καθεστώς; Αφού δε ήταν εφικτό να ξεριζωθεί ο δημόσιος χώρος, κρίθηκε μάλλον σκόπιμο να κατεδαφιστεί ό,τι τον περιστοιχίζει. Θεωρούμε, επομένως, πως η κατεδάφιση του NDP αφορά στην αλλοτρίωση της συνολικής ταυτότητας της περιοχής. Αν το κτίριο δε βρισκόταν εκεί, ίσως οι προφάσεις περί μοντέρνας μη-αυθεντικής αρχιτεκτονικής, να μην είχαν χρησιμοποιηθεί. Το κτίριο είχε καλυφθεί με μια γιγαντιαία διαφήμιση, που προπαγάνδιζε τη δημιουργία της Νέας Πρωτεύουσας, μέχρι την οριστική του κατεδάφιση το χειμώνα του 2015.

Δ

174

175

Λίγες εβδομάδες μετά την κατεδάφιση του NDP, το χειμώνα του 2015.

176 Μέρος 3ο

ΠΛΑΤΕΙΑ TAHRIR Αποσπάσματα από τον χάρτη της πλατείας Tahrir στο μητροπολιτικό κέντρο του Καΐρου.

Υπόμνημα Κτίριο NDP (National Democratic Party) Αρχαιολογικό Αιγυπτιακό μουσείο Ξενοδοχείο Ritz-Carlton του Νείλου (πρώην Hilton) Κτίριο της Αραβικής Ένωσης Πλατεία Ταχρίρ Κτίριο Mogamma Αμερικανικό Πανεπιστήμιο Καΐρου Αιγυπτιακό Κοινοβούλιο Υπουργείο Υγείας Αμερικανική Πρεσβεία Ξενοδοχείο Semiramis Intercontinental Υπουργείο Βιομηχανίας και Εξαγωγών Πρεσβεία του Ηνωμένου Βασιλείου Καφέ Riche *Δρόμος που μετατράπηκε σε πεζόδρομο *Περιοχή που κατέλαβαν οι διαδηλωτές Υπόγειο Πάρκινγκ Είσοδος Μετρό KFC

*Κατάστημα KFC που μετατράπηκε σε αυτοσχέδιο ιατρείο *Οδοφράγματα διαδηλωτών *Όρια του στρατού *Περιοχή υπό την επιτήρηση του στρατού *κατά τη διάρκεια της επανάστασης της 25ης Ιανουαρίου 2011

180 Μέρος 3ο

H πλατεία Tahrir κατά τη διάρκεια της Επανάστασης, Φεβρουάριος, 2011.

ΚΡΑΤΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ 181

ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΩΝ ΠΟΛΕΩΝ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

ΑΥΞΗΣΗ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΠΟ ΤΟ 1947 ΜΕΧΡΙ ΤΟ 2015 100.000.000

92.617.963

90.000.000

82.056.378

80.000.000

72.579.030

70.000.000 60.000.000

59.276.672 50.400.000

50.000.000 40.000.000

36.600.000

30.000.000 20.000.000

19.090.447

10.000.000

1947

1976

1986

1996

2006

2013

2015

182 Μέρος 3ο

ΔΙΩΡΥΓΑ ΤΟΥ ΣΟΥΕΖ

Η Διώρυγα του Σουέζ είναι η μεγαλύτερη στον κόσμο με συνολικό μήκος 193,3χλμ., πλάτος έως και 200μ. και βάθος 11,6μ. Κατασκευάστηκε το 1869 από το Γάλλο μηχανικό Ferdinand de Lesseps και αποτελεί ένα ζωτικό σύνδεσμο μεταξύ Ευρώπης και Ασίας, καθώς ενώνει τη Μεσόγειο με την Ερυθρά θάλασσα. Η ιστορία του καναλιού έχει ταυτιστεί με εκείνη της Αιγύπτου. Μετά το πραξικόπημα του 1952, η προσοχή στράφηκε στη βρετανική κατοχή της διώρυγας μέχρι τις 26 Ιουλίου του 1956, όταν ο Nasser την κρατικοποίησε, γεγονός που προκάλεσε μεγάλες αναταραχές, με αποτέλεσμα το κλείσιμο της για έναν ολόκληρο χρόνο. Η Αγγλία και η Γαλλία με τη συνδρομή του Ισραήλ κήρυξαν πόλεμο στην Αίγυπτο (Κρίση του Σουέζ) και μετά το τέλος του η Διώρυγα επαναλειτούργησε υπό αιγυπτιακή διοίκηση. Αργότερα, κατά τον Αραβοϊσραηλινό πόλεμο το 1967 (Πόλεμος των έξι Ημερών) και κατά την ισραηλινο-αιγυπτιακή σύγκρουση το 1973 η διώρυγα έπαθε σοβαρές ζημιές και παρέμεινε κλειστή επί επτά χρόνια. Ωστόσο, από το 1975 λειτουργεί χωρίς διακοπή. Όπως είχε δηλώσει ο Nasser, αναφερόμενος στη δημιουργία της Λίμνης Nasser και την κατασκευή του φράγματος του Ασουάν, τα έσοδα που θα προέρχονταν από την εθνικοποίηση του καναλιού θα χρησιμοποιούνταν για την ανάπτυξη της Αιγύπτου. Η κίνηση αυτή στόχευε στην ενίσχυση της εθνικής υπερηφάνειας των Αιγυπτίων.

Πλοίο στο κανάλι του Σουέζ.

Εκατόν σαρανταπέντε χρόνια μετά τα εγκαίνια της πρώτης Διώρυγας, το καλοκαίρι του 2014, ο el-Sisi ανακοίνωσε την κατασκευή μιας νέας διώρυγας, 72χλμ, και στις 6 Αυγούστου του 2015 πραγματοποιήθηκαν τα εγκαίνια. Το νέο κανάλι βρίσκεται δίπλα στο υφιστάμενο και αποτελεί μόνο ένα μέρος ενός μεγαλεπήβολου σχεδίου που αφορά το κανά-

λι και αποσκοπεί στην ενίσχυση του ρόλου του στο διεθνές εμπόριο και στην ανάπτυξη των τριών πόλεων κατά μήκος του καναλιού. Στα μελλοντικά σχέδια περιλαμβάνεται και η δημιουργία νέων λιμένων στις πόλεις Σουέζ, Ισμαϊλίας και Πόρτ Σαΐντ, καθώς και ο εκσυγχρονισμός του διεθνούς αεροδρομίου Sharm el-Sheikh. Ακόμη, μέρος του σχεδίου είναι η δημιουργία ιχθυοκαλλιεργειών, μιας Tεχνολογικής Kοιλάδας, όπου θα αναπτυχθούν διάφορα προγράμματα υψηλής τεχνολογίας μαζί με μια νέα βιομηχανική ζώνη και εφτά νέα τούνελ μεταξύ του Σινά, της Ισμαϊλία και του Πόρτ Σαΐντ. Η υλοποίηση όλων αυτών έχει ως κύριο στόχο τη δημιουργία μιας νέας βιομηχανικής ζώνης στην περιοχή, η οποία θα είναι γνωστή ως η «Ζώνη της Διώρυγας του Σουέζ». Αυτή αποβλέπει στη μετατρoπή της περιοχής, που παίζει πολύ σημαντικό ρόλο, σε ακόμη μεγαλύτερο διαμετακομιστικό κόμβο (transit) στο απώτερο μέλλον. Αρκεί να παρατηρήσει κανείς την ετήσια διέλευση των πλοίων για να κατανοήσει τη σημασία της και για το παγκόσμιο εμπόριο. Για παράδειγμα, το 2008 διήλθαν από το κανάλι 21.415 πλοία και ενώ αργότερα μειώθηκαν σε λίγο περισσότερα από 17.000 πλοία το χρόνο το κανάλι διαχειρίζεται μέχρι και σήμερα το 8% του παγκόσμιου θαλάσσιου εμπορίου. Επιπλέον, το 2012 τα έσοδα του αιγυπτιακού κράτους από τη διώρυγα ήταν 5,12δις δολάρια.1 Σε αυτό το σημείο να επισημάνουμε ότι, για την κατασκευή της νέας διώρυγας ο πρόεδρος el-Sisi, αρχικά, δήλωσε ότι τα χρήματα «θα προέλθουν μόνο από ενδιαφερόμενες αιγυπτιακές κοινοπραξίες, εταιρίες ή ιδιώτες. Θέλουμε όλοι οι Αιγύπτιοι να συμβάλλουν στο πρόγραμμα αυτό». Το συνολικό κόστος της κατασκευής ήταν 8δις δολάρια και συγκεντρώθηκε από την πώληση ομολόγων κυρίως σε Αιγύπτιους επενδυτές, αλλά ορισμένα αγοράστηκαν ατομικά από Αιγύπτιους, με μερίδια που ξεκινούσαν από 10 αιγυπτιακές λίρες. Για να ολοκληρωθεί, όμως, το έργο σε ένα χρόνο η αιγυπτιακή κυβέρνηση ανέθεσε το έργο σε έξι διεθνείς επιχειρήσεις με έδρα τις ΗΠΑ, το Βέλγιο και την Ολλανδία, αλλά η κατασκευή έγινε υπό την επιτήρηση του στρατού, ο οποίος μπορούσε να εγγυηθεί υπό τις παρούσες συνθήκες την υλοποίηση του έργου.

Η ΔΙΩΡΥΓΑ ΤΟΥ ΣΟΥΕΖ 183

1. Steven A. Cook, «Why Suez Still Matters, The Canal that Holds the United States and Egypt Together», Foreign Affairs, 3 Δεκεμβρίου, 2013, https://www.foreignaffairs. com/articles/middle-east/2013-12-03/why-suez-stillmatters

Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι η Διώρυγα διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην οικονομία και θεωρείται από τα βασικά κλειδιά για να εξέλθει η Αίγυπτος από την κρίση, ειδικά εάν αναλογιστεί κανείς πως η 145 ετών διώρυγα με τις υπάρχουσες υποδομές συνεχίζει να αποφέρει μεγάλα έσοδα στην αιγυπτιακή οικονομία.

Ζώνες Ελεύθερου Εμπορίου H Keller Easterling στο βιβλίο της Extrastatecraft: The power of infrastructure space σημειώνει ότι: τα ελεύθερα λιμάνια διαχειρίζονταν το παγκόσμιο εμπό-

Σταθμοί κοντέινερ στο Σουέζ.

184 Μέρος 3ο

2. Keller Easterling, Extrastatecraft: The Power of Infrastructure Space (London, New York: Verso, 2014), 25

ριο για αιώνες, αλλά στα μέσα του 20ου αι. η ανάπτυξη της Παραγωγικής Ζώνης Εξαγωγών (Export Producing Zone - EPZ), ως ένα πιο επίσημο, οικονομικό και διοικητικό, εργαλείο, σημείωσε την αρχή μιας σύγχρονης ζώνης. Με πειστικά επιχειρήματα για την κατασκευή έθνους και το ελεύθερο εμπόριο, τα Ηνωμένα έθνη και η Παγκόσμια Τράπεζα προώθησαν την ΠΖΕ σαν ένα εργαλείο, το οποίο οι αναπτυσσόμενες χώρες θα έπρεπε να χρησιμοποιήσουν για να εισέλθουν στην παγκόσμια αγορά και να προσελκύσουν ξένους επενδυτές, παρέχοντας τους διάφορα προνόμια, όπως φοροαπαλλαγές και φθηνή εργασία.2 Από το 1970, η ΠΖΕ διευρύνθηκε από το θαλάσσιο χώρο που είχε διαμορφωθεί το εμπόριο και έτσι:

3. στο ίδιο, 31

καθώς η μεταφορά εμπορευμάτων σε container έγινε παγκόσμιο πρότυπο, οπουδήποτε ένα αεροπλάνο μπορεί να προσγειωθεί ή ένα φορτηγό να ταξιδέψει, νέα διασπορικά κέντρα παγκόσμιου εμπορίου μπορούσαν να αναπτυχθούν. Ακόμη και η ενδοχώρα, οι παραμεθόριες περιοχές και τα απομονωμένα μέρη που δε θα μπορούσαν ποτέ να έχουν χρηματοδοτηθεί, συνδέονται με το παγκόσμιο εμπόριο. Ωστόσο, δεδομένου ότι η ΠΖΕ δημιούργησε ευκαιρίες για κατασκευή και θέσεις εργασίας, η ζώνη άρχισε να αναπτύσσει τη δική της μορφή αστικότητας.3 Πώς λειτουργεί όμως μια ζώνη ελεύθερου εμπορίου και που αποσκοπεί η δημιουργία της;

4. στο ίδιο, 18-19

Η ζώνη ελεύθερου εμπορίου (free trade zone) είναι μια ειδική οικονομική ζώνη σε μια περιοχή, όπου τα αγαθά μπορούν να ξεφορτωθούν, να συσκευαστούν, να διαμορφωθούν και να επανεξαχθούν χωρίς την παρέμβαση φόρων. Πρόκειται για ένα μέρος, όπου η σύναψη διακρατικών συμφωνιών περιορίζει τα «εμπόδια» για τη διακίνηση των εμπορευμάτων, τα οποία δεν αφορούν μόνο σε φορολογικές και τελωνειακές ελαφρύνσεις, αλλά και στα πρότυπα πιστοποίησης προϊόντων (ISO)4. Μόνο όταν τα αγαθά καταλήξουν στους καταναλωτές, μέσα στη χώρα, επιβάλλονται φόροι. H δημιουργία ζωνών ελεύθερου εμπορίου αποτελεί ένα σημαντικό παράγοντα ανάπτυξης σε παγκόσμιο επίπεδο, εξαιτίας της συμβολής τους στην προσέλκυση διεθνών κεφαλαίων. Παρατηρούνται 3000 ζώνες ελεύθερου εμπορίου σε όλο τον κόσμο, οι οποίες εγκαθίσταται σε κομβικές περιοχές για το εμπόριο, και αποτελούν ένα οικονομικό εργαλείο που συμβάλλει στην ανάπτυξη της εθνικής οικονομίας του κράτους, στο οποίο εδράζονται. Στις περιοχές αυτές εγκαθίστανται βιομηχανίες προσελκύοντας σύγχρονη τεχνολογία με κύριο προσανατολισμό τις εξαγωγές, και με στόχο να μεγιστοποιήσουν τις εισόδους ξένου νομίσματος. Ταυτόχρονα, όμως, οι ζώνες αυτές αποτελούν και κέντρα εντατικής εργασίας, που δίνουν τη δυνατότητα στην είσοδο πρώτων υλών και την εξαγωγή βιομηχανικών προϊόντων. Μπορούμε να ισχυριστούμε ότι σύμφωνα με τον ορισμό του

[…] Συγχωνεύοντας τη βιομηχανία και τις γνώσεις των οικονομικών, η ζώνη έχει ξεκινήσει να ενσωματώνει ένα πλήρες συμπλήρωμα από κατοικίες, θέρετρα, εκπαιδευτικά, εμπορικά και διοικητικά προγράμματα -ένα εύφορο έδαφος για τα χωρικά προιόντα που εύκολα μετακινούνται σε όλο τον κόσμο, ευδοκιμώντας σε μια αστικοποίηση που βασίζεται σε κίνητρα ανταποδοτικότητας.

Keller Easterling, Extrastatecraft: The Power of Infrastructure Space, σελ.26

Η ιστορία ότι η ζώνη είναι μια τέλεια α-πολίτικη πόλη είναι επίσης αποσυνδεδεμένη από την υπάρχουσα πραγματικότητα. Όχι ακόμη ένας τόπος εντατικής αστικότητας, η ζώνη είναι συχνά ένας τόπος μυστικών, υπερ-ελέγχου και διαχωρισμού. Συνεχώς ταλαντεύεται μεταξύ της κλειστότητας και της ανταλλαγής ως ένα φρούριο ειδών που ενορχηστρώνει μια ελεγχόμενη μορφή εξαπάτησης.

Keller Easterling, Extrastatecraft: The Power of Infrastructure Space, σελ.67

Η εθνική πρωτεύουσα και η ζώνη έχουν γίνει η ίδια οντότητα, καθιστώντας την ίδια τη ζώνη ως την έδρα της διακυβέρνησης από την οποία αυτή επιλεκτικά εξαιρείται.

Keller Easterling, Extrastatecraft: The Power of Infrastructure Space, σελ.51

[…] Μεγάλης κλίμακας χωρικές οργάνωσεις, όπως έργα υποδομών (π.χ. σιδηροδρομικό δίκτυο στις Ηνωμένες Πολιτείες το 19οαι. ή τα παγκόσμια καλώδια διανομής διαδικτύου) έχουν από καιρό δημιουργήσει την ανάγκη για μια διοικητική αρχή που μπορεί να συγκριθεί με εκείνη του κράτους και συνεχίζουν να χρειάζονται την καθοδήγηση από νέους αστερισμούς διεθνών, διακυβερνητικών και μη- κυβερνητικών παραγόντων. Ως ένας τόπος από πολλαπλές, επικαλυπτόμενες ή ενθετες μορφές κυριαρχίας, όπου οι εγχώριες και διεθνείς διακαιοδοσίες συγκρούονται, ο χώρος των υποδομών γίνεται ένα μέσο για το τι θα μπορούσε να ονομαστεί extrastatecraft - μια σύνθεση που περιγράφει τις συχνά απόρρητες δραστηριότητες έξω και, επιπλέον, μερικές φορές ακόμη και σε συνεργασία με την πολιτική δεινότητα. […]

Keller Easterling, Extrastatecraft: The Power of Infrastructure Space, σελ.15

Η ΔΙΩΡΥΓΑ ΤΟΥ ΣΟΥΕΖ 187

Weisman για την ετεροδικία (extraterritoriality), οι ζώνες ελεύθερου εμπορίου αποτελούν κατά μία έννοια τέτοιου είδους χώρους, καθώς σε αυτές επικρατεί μια έννομη τάξη διαφορετική από την υπόλοιπη επικράτεια της κάθε χώρας. Πολλές νομοθεσίες σχετικά με την εργασία και τα εργασιακά δικαιώματα, την προστασία του περιβάλλοντος, τις συναλλαγές κ.α. καταργούνται και αντικαθίστανται από ένα είδος εσωτερικού κανονισμού. Ποιοι όμως επιβάλλουν αυτόν τον κανονισμό και πώς μπορεί να ασκηθεί έλεγχος; Στις ζώνες αυτές επικρατεί ένα ξεχωριστό καθεστώς και δημιουργούνται οι συνθήκες για μια άνευ όρων συσσώρευση κεφαλαίου. Επιπλέον, οι ζώνες αυτές ελέγχουν τόσο τους τρόπους προσέλκυσης επενδυτών, όσο και τις νόμιμες εξαιρέσεις, οι οποίες, άλλοτε αναμειγνύονται με τους δημόσιους - κρατικούς νόμους και άλλοτε τις διαχειρίζονται οι επιχειρήσεις για να δημιουργήσουν ένα διεθνές νομικό πλαίσιο.

Πλοία στη διώρυγα.

Η Easterling στο ίδιο βιβλίο υποστηρίζει ότι τα κίνητρα που παρέχουν οι ζώνες, ποικίλουν σε κάθε τοποθεσία και μπορεί να περιλαμβάνουν: φοροαπαλλαγές, διάφορες ωφέλειες ως προς τις επιχειρήσεις, όπως ρεύμα ή ευρυζωνικότητα, έλλειψη ελέγχου για τους εργατικούς και περιβαλλοντικούς νόμους, απαγόρευση συνδικάτων και απεργιών, βελτιστοποιημένους φόρους και πρόσβαση σε φθηνή εργασία, φθηνή γη και ξένη ιδιοκτησία, απαλλαγή από φόρους εισαγωγής και εξαγωγής, υπηρεσίες για ξένες γλώσσες ή χαλαρές απαιτήσεις σχετικά με τις άδειες. Με αυτόν τον τρόπο δημιουργείται μια ζώνη εξουσίας, που έχει τη δύναμη να διαπραγματεύεται με επιχειρήσεις και ξένες κυβερνήσεις. Όσον αφορά στην Αίγυπτο, και συγκεκριμένα στo Σουέζ, να αναφέρουμε ότι εκτός των άλλων, αποτελεί και ζώνη ελεύθερου εμπόριου παγκόσμιου ενδιαφέροντος τόσο σε τοπικό, όσο και υπερτοπικό επίπεδο. Πιο συγκεκριμένα, νότια του Σουέζ (45χλμ.) βρίσκεται το λιμάνι Αΐν Σόκχνα, όπου το 2002 δημιουργήθηκε η πρώτη ειδική οικονομική ζώνη, North West Suez Special Economic Zone (SSEZ). Από το 2013, η Αίγυπτος έχει απόκτήσει 9 ζώνες ελεύθερου εμπορίου, οι οποίες είναι: Alexandria Public free Zone, Damietta Public Free Zone, Ismailia Public Free Zone, Keft Public Free Zone, Media Production City Free Zone, Nasr City Public Free Zone, Port Said Public Free Zone, Shebin El Kom Public Free Zone, Suez Public Free Zone. Μελετώντας χαρακτηριστικά διεθνή παραδείγματα παρατηρούμε ότι μια τέτοιου είδους ζώνη μπορεί εύκολα να εξελιχθεί σε «πόλη». Υπάρχουν ζώνες που έχουν χαρακτηριστεί ως «cyber cities», «techno cities», «logistics cities», «city clusters»5, οι οποίες μεταμορφώνονται σε ένα μοντέλο μητρόπολης που δέχεται κάθε πιθανό πρόγραμμα κατοικίας, επιχειρήσεων και πολιτισμού. Όχι μόνο η ζώνη γίνεται πόλη, αλλά σημαντικές πόλεις και ακόμη εθνικές πρωτεύουσες σχεδιάζουν τώρα τις δικές τους ζώνες - τις δικές τους μη-εθνικές επικράτειες, στις οποίες δημιουργούν νέα, πιο καθαρά alter-egos, ελεύθερα από κάθε επιβεβλημένη γραφει-

5. στο ίδιο, 42

188 Μέρος 3ο

οκρατία. Παραδείγματα τέτοιων πόλεων, είναι το Ντουμπάι (Ενωμένα Αραβικά Εμιράτα) και η Σεντζέν (Κίνα). Ενώνοντας τη βιομηχανία και τις γνώσεις της οικονομίας, η ζώνη ενσωματώνει μια πληρότητα από προγράμματα με κατοικίες, θέρετρα, εκπαίδευση, εμπόριο και διοίκηση. Με βάση όλα τα παραπάνω και σύμφωνα με την Easterling, οι ζώνες ελεύθερου εμπορίου μπορούν να θεωρηθούν ο απόλυτος μηχανισμός ενός νεοφιλελεύθερου κράτους. Επιπλέον, οι ζώνες εγείρουν ερωτήματα σχετικά με τη δημιουργία πόλεων. Μπορεί να θεωρηθεί ότι αυτός ο μηχανισμός αποτελεί τη σύγχρονη διαδικασία παραγωγής πόλεων και ποιες μορφές αστικότητας αυτός παράγει;

Κτίριο Caix, ο σημαντικότερος κόμβος διαδικτύου στην Αίγυπτο και σε όλη την περιοχή της Βόρειας Αφρικής.

Υπόγεια καλώδια διανομής διαδικτύου Το διαδίκτυο αν και φαίνεται να μην έχει υλικότητα, στην πραγματικότητα υποστηρίζεται από ένα παγκόσμιο σύστημα καλωδίων, πέρα για πέρα υλικό, που συγκεντρώνει ένα μεγάλο σύνολο υποδομών. Τα υποβρύχια δίκτυα ψηφιακών υποδομών (submarine cables) τείνουν να χρησιμοποιούν την υπάρχουσα εδαφική οργάνωση των θαλάσσιων λιμένων και όχι να δημιουργούν νέα δίκτυα. Παράλληλα, μεταβάλλουν και ενισχύουν τα μέρη από τα οποία διέρχονται καθώς προσφέρουν πρόσβαση σε υψηλές ταχύτητες και δημιουργούν τις προϋποθέσεις για την εγκατάσταση υποδομών παγκόσμιας εμβέλειας. Τέτοιες υποδομές μπορεί να είναι οι διακομιστές (servers) μιας μεγάλης εταιρείας ή ακαδημαϊκών ιδρυμάτων. To Σουέζ δεν αποτελεί μόνο μια ζώνη ελεύθερου εμπορίου σε ένα πολύ καίριο σημείο, αλλά και ένα σημαντικό κόμβο όσον αφορά στα υπόγεια καλώδια διανομής διαδικτύου. Το κανάλι του Σουέζ είναι εξαιρετικά χρήσιμο για την επίτευξη της ψηφιακής επικοινωνίας της Ευρώπης με την Ανατολική Αφρική, τη Μέση Ανατολή, την Ινδία και παραπέρα, καθώς από το σημείο αυτό διέρχεται ένας μεγάλος αριθμός καλωδίων. Καθώς το σύνολο σχεδόν των ανθρώπινων δραστηριoτήτων εξαρτάται από την πρόσβαση στο διαδίκτυο, γίνεται σαφές ότι η πρόσβαση και ο έλεγχος των σημείων διανομής παρέχει ένα μεγάλο πλεονέκτημα στη διαχείριση εσωτερικών κρίσεων και διακρατικών σχέσεων. Να αναφέρουμε στο σημείο αυτό ότι, στις 27 Ιανουαρίου του 2011, την περίοδο που λαμβάνει χώρα η Αραβική Άνοιξη, η κυβέρνηση του Μubarak διέταξε να κλείσουν οι παροχές διαδικτύου στο σύνολο της αιγυπτιακή επικράτειας. Αυτό συνέβη μετά από τρεις ημέρες μαζικών διαδηλώσεων σε όλη τη χώρα. Παρόλα αυτά, η διακοπή δεν επηρέασε τις χώρες για τις οποίες το Σουέζ λειτουργεί ως διακόπτης. Ωστόσο, αυτές οι χώρες έχουν επηρεαστεί έντονα δύο φορές το 2008 και το 2011, όταν ζημιές σε υποβρύχια καλώδια κοντά στην Αλεξάνδρεια και στη διώρυγα του Σουέζ, μείωσαν σημαντικά την αποτελεσματικότητα του διαδίκτυου σε περίπου 100εκ. ανθρώπους στη Μέση Ανατολή και την Ασία.

Δεξαμενές και αντλιοστάσια φορτοεκφόρτωσης πετρελαίου.

Η ΔΙΩΡΥΓΑ ΤΟΥ ΣΟΥΕΖ 189

Δίοδος πετρελαίου και φυσικού αερίου Παράλληλα με τα υπόγεια δίκτυα των ψηφιακών υποδομών, το Σουέζ αποτελεί και σημείο διέλευσης μεγάλου ποσοστού πετρελαίου που διανέμεται στην Ευρώπη, την Ασία και την Αμερική. Η διώρυγα είναι μια σημαντική διαδρομή για τη διέλευση πετρελαίου, καθώς πλοία ταξιδεύουν από τον Περσικό Κόλπο στην Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική και αντίστροφα από τη Βόρεια Αμερική σε χώρες κατά μήκος της Μεσογείου και της Ασίας. Κάθε μέρα ταξιδεύουν περίπου 2.4εκ. βαρέλια πετρελαίου, το οποίο αντιστοιχεί στο 5.5% της παγκόσμιας παραγωγής. Το κανάλι αποτελεί μια πολύ σημαντική οδό για τη διακίνηση όλων των ειδών των εμπορευμάτων, αν σκεφτεί κανείς ότι σε περίπτωση που κλείσει, το ταξίδι γύρω από την Αφρική προσθέτει δύο εβδομάδες στο χρόνο του ταξιδιού. Το γεγονός αυτό, θα μπορούσε να οδηγήσει σε βραχυπρόθεσμα προβλήματα εφοδιασμού και δυνητικά να προκαλέσει αύξηση των τιμών. Μέσα από την επισήμανση των παραπάνω χαρακτηριστικών της διώρυγας, καθίσταται σαφές πως διανοίγεται ένα νέο πεδίο για τη δημιουργία νέων μορφών αστικότητας. Το κανάλι και η σημασία του, όπως αυτή αναλύθηκε στα παραπάνω κείμενα θέτουν κάποιες από τις βασικές προϋποθέσεις για τη δημιουργία ενός πόλου έλξης επενδύσεων. Οι επενδύσεις αυτές σταδιακά θα συντελέσουν στην αστικοποίηση της περιοχής, με ότι αυτό συνεπάγεται. Στο σημείο αυτό, αξίζει να διερωτηθούμε σε ποιο βαθμό η αστικοποίηση αυτή μπορεί να αποτελέσει «πόλη»;

Πλωτή δεξαμενή αποθήκευσης πετρελαίου.

Νέα Διώρυγα στο Σουέζ.

190

Κεραία κινητής τηλεφωνίας μεταμφιεσμένη σε φοίνικα στο Κάιρο.

191

Τμήμα κτιρίου στην Αλεξάνδρεια που λειτουργεί ως κόμβος των υποθαλάσσιων καλωδίων μεταφοράς διαδικτύου και ως τοπικός παροχέας διαδικτύου.

192

193

Εργασίες για την διάνοιξη της Νέα Διώρυγας του Σουέζ.

194 Μέρος 3ο

ΛΙΜΑΝΙΑ // ΔΙΚΤΥΑ ΚΑΛΩΔΙΩΝ

Η ΔΙΩΡΥΓΑ ΤΟΥ ΣΟΥΕΖ 195

196 Μέρος 3ο

ΑΓΩΓΟΙ // ΖΩΝΕΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ

Αποσπάσματα από τον χάρτη των αγωγών φυσικού αερίου, πετρελαίου και υποθαλάσσιων- υπόγειων καλωδίων διαδικτύου.

Υπόμνημα Αμπού Ταλάτ Τερματικός σταθμός αγωγών πετρελαίου Σιντί Κερίρ Σταθμός αγωγών πετρελαίου Νταχσχούρ Τερματικός σταθμός αγωγών πετρελαίου Αΐν Σόκχνα Ζαφάρανα Αγωγοί πετρελαίου Αγωγοί φυσικού αερίου Υποθαλάσσια/Υπόγεια καλώδια διαδικτύου Ζώνες Ελεύθερου Εμπορίου (FTZ) Κεντρικά αεροδρόμια Κεντρικά λιμάνια Οδικό δίκτυο Σιδηροδρομικό δίκτυο Δίκτυο επιφανειακών υδάτων Όρια Γκοβερνοράτων Δίκτυο μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας

199

200 Μέρος 3ο

Μεταφορά κοντέινερ πάνω σε πλοίο στη Διώρυγα του Σουέζ.

ΕΞΑΓΩΓΕΣ ΑΙΓΥΠΤΟΥ ΠΡΟΣ ΑΛΛΕΣ ΧΩΡΕΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΕΣ ΑΙΓΥΠΤΟΥ ΑΠΟ ΑΛΛΕΣ ΧΩΡΕΣ

Η ΔΙΩΡΥΓΑ ΤΟΥ ΣΟΥΕΖ 201

Υπόγειος Αγωγός Πετρελαίου στη Διώρυγα του Σουέζ.

ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ

ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΦΥΣΙΚΟΥ ΑΕΡΙΟΥ

ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΠΡΩΤΟΓΕΝΟΥΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ

202 Μέρος 3ο

Η ΔΙΩΡΥΓΑ ΤΟΥ ΣΟΥΕΖ

Αποσπάσματα από τον χάρτη της Διώρυγας του Σουέζ, που περιλαμβάνει το αναπτυξιακό σχέδιο της Ζώνης του Σουέζ, τις Ζώνες Ελεύθερου Εμπορίου και άλλες μεγάλες Βιομηχανικές Ζώνες.

Υπόμνημα *Ανατολική επέκταση του λιμανιού Πόρτ Σαΐντ/ Κέντρο Logistic *Νέας βιομηχανική ζώνη Τμήμα του Αγροτικού Αναπτυξιακού Προγράμματος στο Βόρειο Σινά *Τεχνολογικό πάρκο *Επέκταση βιομηχανικής ζώνης Αΐν Σόκχνα Τερματικός σταθμός αγωγών πετρελαίου SUMED Οδικό δίκτυο Σιδηροδρομικό δίκτυο Δίκτυο επιφανειακών υδάτων Όρια Γκοβερνοράτων Δίκτυο μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας Βιομηχανική περιοχή Ζώνη Ελεύθερου Εμπορίου (FTZ) Λιμάνι Καλλιέργειες *Υπόγειο τούνελ *Φωτοβολτακό πάρκο *Μονάδα παραγωγής ενέργειας από απορρίματα *Συμβατική μονάδα παραγωγής ενέργειας *Αιολικό πάρκο Υπάρχουσα μονάδα επεξεργασίας υδάτων *Νέα μονάδα επεξεργασίας υδάτων *Μονάδα αφαλάτωσης Υπάρχουσα μονάδα επεξεργασίας λυμάτων *Νέα μονάδα επεξεργασίας λυμάτων *Επέκταση του νέου καναλιού του Σουέζ *Νέο αστικό κέντρο *Προτάσεις στο πλαίσιο του αναπτυξιακού σχεδίου του καναλιού του Σουέζ.

204

205

206 Μέρος 3ο

Το Κανάλι του Σουέζ, 1956.

Η ΔΙΩΡΥΓΑ ΤΟΥ ΣΟΥΕΖ 207

ΕΣΟΔΑ ΑΠΟ ΤΗ ΔΙΩΡΥΓΑ (εκ.δολ/χρόνο)

ΑΡΙΘΜΟΣ ΠΛΟΙΩΝ / ΧΡΟΝΟ ΑΠΟ ΤΗ ΔΙΩΡΥΓΑ

ΜΕΡΟΣ 4ο THE NEW CAPITAL

210 Μέρος 4ο

Στα κεφάλαια που προηγήθηκαν προσπαθήσαμε να ερμηνεύσουμε και να κατανοήσουμε το πλαίσιο μέσα στο οποίο έγινε πραγματικότητα η πρόταση για τη δημιουργία της Νέας Πρωτεύουσας. Σε μια χώρα όπου το νερό του Νείλου διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στα διάφορα αναπτυξιακά προγράμματα, ο ρυθμός αστικοποίησης επηρεάζεται από τα προγράμματα στέγασης και η Διώρυγα του Σουέζ αποτελεί ένα σημαντικό κόμβο για το παγκόσμιο εμπόριο, έρχεται να προστεθεί και η κατασκευή της μεγαλύτερης πόλης από το μηδέν. Η πρόθεση του Αιγυπτιακού καθεστώτος να κατασκευάσει τη νέα αυτή Πρωτεύουσα εγείρει πολλούς προβληματισμούς και ερωτήσεις, παρόλο που δεν είναι ούτε άμεσες ούτε προφανείς οι απαντήσεις. Ένα χρόνο σχεδόν από την ανακοίνωση για τη δημιουργία της Νέας Πρωτεύουσας θα προσπαθήσουμε να οριοθετήσουμε, να ταξινομήσουμε και να θέσουμε εκ νέου αυτά τα ερωτήματα και τους προβληματισμούς, προκειμένου να μετατραπούν σε χρήσιμα εργαλεία κριτικής, και να διατυπώσουμε τα συμπεράσματα μας από τη μελέτη που παρουσιάστηκε προηγουμένως.

211

213

214 Μέρος 4ο

215

Παρουσίαση της Νέας Πρωτεύουσας από την επίσημη ιστοσελίδα: The New Capital.

216 Μέρος 4ο

THE NEW CAPITAL

Μιλώντας για την κατασκευή μιας πόλης αναγνωρίζουμε ότι το αρχικό στάδιο που απαιτείται για τη δημιουργία της είναι η παραγωγή δικτύων υποδομών (δίκτυα δρόμων, ύδρευσης, διαδικτύου κ.α). Στην περίπτωση της Νέας Πρωτεύουσας, αυτές οι υποδομές θα πρέπει να έχουν μία γιγαντιαία κλίμακα αφενός γιατί αφορούν τη στέγαση 5 εκ. κατοίκων, κεντρικές κρατικές λειτουργίες και ένα τεράστιο σύνολο άλλων προγραμμάτων και αφετέρου γιατί η πόλη αυτή βρίσκεται κυριολεκτικά στη μέση της ερήμου και συνεπώς όλα πρέπει να κατασκευαστούν από το μηδέν. Έχοντας λάβει υπόψη την υλοποίηση των Λιμνών Toskha, είναι κρίσιμο να σημειώσουμε ότι τα δίκτυα αυτά είναι τεχνικά υλοποιήσιμα. Το ζήτημα, όμως, δεν είναι κατασκευαστικό. Τα δίκτυα αυτά θα υλοποιηθούν εφόσον βρεθούν τα χρήματα. Αν οι επενδυτές πιστέψουν ότι μια τέτοια κίνηση θα τους επιφέρει κέρδη, πολύ εύκολα θα επενδύσουν σε αυτή. Τι σημαίνει, όμως, μια τέτοια εξάρτηση της πόλης από το διεθνές κεφάλαιο στη σύγχρονη εποχή, όπως αυτή αναλύθηκε προηγουμένως; Ένα άλλο ερώτημα που προκύπτει εδώ, σκεπτόμενοι τις λίμνες, είναι αν χρειάζεται να κατασκευαστεί ένα έργο τέτοιας κλίμακας, γνωρίζοντας ότι η δημιουργία δικτύων, όπως αυτά, είναι τρομερά σπάταλη και είναι αμφίβολο το αν θα πετύχει τους στόχους που θέτουν οι οραματιστές του. Όπως έγινε σαφές στην περίπτωση του δικτάτορα Mubarak, αυτά τα φαραωνικά έργα είναι άμεσα συνδεδεμένα με προσωπικές φιλοδοξίες και δεν λαμβάνουν υπόψη τους το μεγάλο ενδεχόμενο αποτυχίας τους. Επεμβαίνουν πάνω σε μία εγκατεστημένη οικολογία ανατρέποντάς την, προκειμένου να δημιουργήσουν μια ευτοπία, η οποία πολύ γρήγορα θα καταλήξει σε δυστοπία. Πέρα από τις λίμνες, στο πλαίσιο της στρατηγικής κατάκτησης της ερήμου, το Αιγυπτιακό κράτος έχει χρησιμοποιήσει και τα προγράμματα για τη δημιουργία νέων πόλεων. Από το

Η γεωγραφική διασπορά της παραγωγής, η οποία συνέβαλε στην παρακμή των παλιών βιομηχανικών κέντρων, δημιούργησε την ανάγκη για εκτεταμένη κεντρική διοίκηση και σχεδιασμό, καθώς και εξειδικευμένες υπηρεσίες, που αποτελούν βασικά συστατικά της ανάπτυξης των παγκόσμιων πόλεων. Σήμερα παρατηρούμε μία αυξανόμενη ασυμμετρία: οι συνθήκες που προωθούν την ανάπτυξη στις παγκόσμιες πόλεις περιέχουν ως συστατικό στοιχείο την υποβάθμιση άλλων περιοχών (στο εσωτερικό της χώρας) και τη συσσώρευση κρατικού και εταιρικού χρέους.

Saskia Sassen, The Global City: New York, London, Tokyo, σελ.12

Η απεδαφικοποίηση, γενικά, αποτελεί μία από τις κεντρικές δυνάμεις στον νεωτερικό κόσμο, καθώς εισάγει εργατικούς πληθυσμούς σε τομείς και χώρους της χαμηλότερης τάξης σχετικά πλούσιων κοινωνιών, ενώ μερικές φορές δημιουργεί μια υπερβολική και εντατική αίσθηση κριτικής ή, αντίθετα, προσκόλλησης στην πολιτική του κράτους εισαγωγής.

Arjun Appadurai, Νεωτερικότητα Χωρίς Σύνορα, Πολιτισμικές διαστάσεις της παγκοσμιοποίησης,σελ.63

Η Σεντζέν είναι μια πόλη ως ζώνη, αλλά το Ντουμπάι είναι μια πόλη-κράτος ως ζώνη.

Keller Easterling, Extrastatecraft: The Power of Infrastructure Space, σελ.45

Αλλά, οι πόλεις που αποτελούν στρατηγικά σημεία της παγκόσμιας οικονομίας τείνουν, εν μέρει, να αποσυνδέονται από την ευρύτερη περιοχή.

Saskia Sassen, Global Networks, Linked Cities,σελ.15

THE NEW CAPITAL 219

1970 η Αίγυπτος έχει διαμορφώσει μια πολιτική κατάκτησης της ερήμου, την οποία συνεχίζει μέχρι σήμερα, παρόλο που το παρελθόν έχει αποδείξει ότι πολλές νέες πόλεις έχουν αποτύχει. Από το 1997 και μετά, όλη η έρημος (η υπανάπτυκτη γη) έχει μεταφερθεί στην δικαιοδοσία του στρατού, ο οποίος έχει παραχωρήσει τμήματά της στο ιδιωτικό κεφάλαιο προκειμένου να κατασκευάσει πολυτελείς «κοινότητες». Με τον τρόπο αυτό έχουν δημιουργηθεί δυστοπίες από κενά συγκροτήματα πολυτελών κατοικιών τα οποία είτε περιτριγυρίζονται από έρημο είτε από πόλη, στέκονται περιφραγμένα και απομονωμένα από το περιβάλλον τους. Συχνά, χρησιμεύουν ως αποθήκες κεφαλαίων, δηλαδή κατασκευάζονται προκειμένου να επενδυθούν κεφάλαια που αλλιώς θα παρέμεναν στάσιμα και να υπογραφούν δάνεια για την κατασκευή τους. Παράλληλα, αυτές οι περιοχές περνάνε σε ένα νέο ιδιοκτησιακό καθεστώς και δημιουργούν ένα είδος επικράτειας που θέτει παράλληλα με τους ισχύοντες νόμους ένα δικό τους πλαίσιο κανονισμών. Εκτιμούμε ότι κάτι τέτοιο πρόκειται να συμβεί και στη Νέα Πρωτεύουσα. Κεφάλαια θα αγοράσουν οποιοδήποτε κομμάτι γης θεωρούν ότι έχει αξία, θα επενδύσουν σε αυτό και θα εγκαταστήσουν το δικό τους σύστημα κανόνων. Οι «δημόσιοι χώροι» θα λειτουργούν μέσα σε ένα επιπρόσθετο σύνολο απαγορεύσεων, το οποίο θα επιβάλλεται, όχι από το κράτος, αλλά από το κεφάλαιο, το οποίο θα επενδύσει. Και έτσι προκύπτει το ερώτημα: σε ποιον θα ανήκει αυτή η πόλη; Η δημιουργία νέων πόλεων από το μηδέν αποτελεί μια τακτική της αιγυπτιακής πολιτικής όσον αφορά στην αστικοποίηση της χώρας. Με την προσέγγιση αυτή παρατηρούμε την τάση της εκάστοτε κυβέρνησης να συντάξει ένα νέο χάρτη, να δημιουργήσει εκ νέου μια χωρική, κοινωνική και δημογραφική πραγματικότητα μέσα στο σχήμα ενός «νέου κόσμου». Πρόκειται για μια επενδυτική τακτική της Αιγύπτου, η οποία μέχρι σήμερα απέτυχε να προκαλέσει οποιαδήποτε θετική κοινωνική αλλαγή. Όπως αναφέρεται στο άρθρο του Adham Selim «Capital Cairo: A Regime of Graphics»: η αιγυπτιακή κυβέρνηση είναι τόσο περίπλοκη και τόσο αναποτελεσματική, που δεν επιλέγει να προσπαθήσει για κάτι καινούργιο και να ρισκάρει σε νέες δυσκολίες, αλλά αντίθετα προτιμά να επαναλαμβάνει συνεχώς τα ίδια λάθη και να συναντά τα αναμενόμενα προβλήματα. Για το λόγο αυτό, προτείνει συνεχώς μεγάλα αναπτυξιακά προγράμματα, τα οποία ποτέ δε λειτουργούν. [...] Μπορούμε, επομένως, να μιλήσουμε για ένα μεταφυσικό πλαίσιο που διέπει το σχεδιασμό του χώρου στην Αίγυπτο. [...] Εξάλλου, η New Urban Communities Authority έχει δηλώσει: «Εμείς πρέπει να ολοκληρώσουμε τα σχέδια μας. Δε μπορούμε να κοιτάξουμε αν οι άνθρωποι θα έρθουν ή όχι. Θα έρθουν.» [...] Πρόκειται για μια κυρίαρχη πρακτική της κυβέρνησης που επιβάλλεται μέσω του σχεδιασμού. Ο συνεχής σχεδιασμός για έναν κόσμο-που-θα-γίνει είναι ο τρόπος με τον οποίο η

Στιγμιότυπα από το βίντεο Egypt - The New Capital Cairo.

220 Μέρος 4ο

Εικόνα από τη μακέτα της Νέας Πρωτεύουσας.

κυριαρχία διατηρεί μια αρχή για το πως πρέπει να είναι ο κόσμος και τοποθετεί (η εξουσία) τον εαυτό της ως εξωτερικό παρατηρητή, ο οποίος τείνει να αλλάζει και να ελέγχει τα πράγματα. [...] Από την άλλη πλευρά, όμως, η πόλη είναι ένα σύστημα που συνεχώς μεταβάλλεται και ανανεώνεται και παρατηρώντας τι συμβαίνει μέχρι στιγμής σχετικά με τις νέες πόλεις διαπιστώνουμε ότι μόνο ενθαρρυντικά δε μπορεί να είναι όλα αυτά για τη Νέα Πρωτεύουσα. Είναι, λοιπόν, αυτή η βέλτιστη λύση για να λυθούν τα προβλήματα (ο υπερπληθυσμός του Καΐρου) που το καθεστώς της Αιγύπτου επικαλείται ότι επιλύει με την κατασκευή της Νέας Πρωτεύουσας; Το παράδειγμα του Ντουμπάι κάνει σαφές ότι, οι πόλεις αυτές δημιουργούν ένα κλειστό εσωτερικό σύστημα το οποίο εξαρτάται πλήρως από το διεθνές κεφάλαιο για να λειτουργήσει. Δεν είναι μόνο το κόστος της κατασκευής, αλλά και της λειτουργίας τους, που τις κάνουν τόσο εξαρτημένες από την παγκόσμια οικονομία και άρα ευάλωτες στις κρίσεις που ξεσπούν ανά διαστήματα. Όπως οι περισσότερες νέες πόλεις, έτσι και η Νέα Πρωτεύουσα βρίσκεται κυριολεκτικά στη μέση της ερήμου. Σε συνδυασμό με τα ακριβά μέσα μεταφοράς, η πρόσβαση στη νέα πρωτεύουσα μπορεί να γίνει ελεγχόμενη και να αποκλείονται τμήματα του πληθυσμού που διαθέτουν χαμηλό εισόδημα. Άλλωστε, στις νέες πόλεις στην έρημο διαμένουν μόνο άτομα που έχουν την οικονομική δυνατότητα μετακίνησης από και προς το χώρο εργασίας τους, οδηγώντας έτσι στον αποκλεισμό συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων από αυτές. Θεωρούμε ότι το ίδιο θα συμβεί και στη Νέα Πρωτεύουσα.

Η κρατική γραφειοκρατία μπορεί να αντικατασταθεί μόνο με μια πιο σύνθετη υπερκρατική διοίκηση. Η ζώνη προσφέρει μια καθαρή, χαλαρή, κλιματιζόμενη, πλούσια σε υποδομες πολεοδομία που είναι πιο οικεία στον κόσμο από ότι το πλαίσιο της χώρας που τη φιλοξενεί. Ωστόσο, η μεταμφίεση της ελευθερίας και της ανοιχτότητας μετατρέπεται πολύ εύκολα σε φοροδιαφυγή, κλειστό σύστημα και καραντίνα.

Keller Easterling, Extrastatecraft: The Power of Infrastructure Space, σελ.67

Οι νέες συνθήκες ανάπτυξης συμβάλουν στη δημιουργία μίας νέας ταξικής διάρθρωσης στις παγκόσμιες πόλεις. Η πολωμένη δομή της εργασίας στις μεγαλύτερα αναπτυσσόμενες εταιρείες (οι οποίες χαρακτηρίζονται από τη χωρική συγκέντρωση βασικών λειτουργιών τους στις παγκόσμιες πόλεις) [...] έχουν συνεισφέρει στην ανάπτυξη ενός στρώματος υψηλόμισθων και ενός χαμηλόμισθων εργατών. Αυτό επιτυγχάνεται άμεσα μέσω της οργάνωσης της εργασίας και της δομής των επαγγελμάτων των κεντρικών λειτουργιών και έμμεσα μέσω επαγγελμάτων που είναι απαραίτητα για την εξυπηρέτηση των νέων υψηλόμισθων εργατών, τόσο στο χώρο εργασίας όσο και στο σπίτι, καθώς και μέσω επαγγελμάτων που καλύπτουν τις ανάγκες της διευρυμένης χαμηλόμισθης εργατικής δύναμης.

Saskia Sassen, The Global City: New York, London, Tokyo, σελ.13

Με τον όρο κεντρικές λειτουργίες δεν εννοώ μόνο τα κεντρικά γραφεία εταιρειών. Αναφέρομαι σε όλες τις υψηλού επιπέδου οικονομικές, νομικές, λογιστικές, διοικητικές, λειτουργίες, καθώς και λειτουργίες διοίκησης, εκτέλεσης και προγραμματισμού που είναι απαραίτητες για την οργάνωση εταιριών που δραστηριοποιούνται σε πολλαπλές χώρες. Οι κεντρικές αυτές λειτουργίες είναι εν μέρει ενσωματωμένες στα κεντρικά γραφεία των εταιρειών, αλλά και σε αυτό που έχει ονομαστεί συγκρότημα εταιρικών υπηρεσιών (corporate service complex), το οποίο είναι το δίκτυο των οικονομικών, νομικών, λογιστικών και διαφημιστικών εταιρειών που χειρίζεται την πολυπλοκότητα της δραστηριοποίησης σε πάνω από ένα εθνικό νομικό σύστημα, εθνικό λογιστικό σύστημα, διαφημιστική κουλτούρα και ούτω καθεξής, μέσα σε συνθήκες ραγδαίων καινοτομιών σε όλους αυτούς τους τομείς. Αυτές οι υπηρεσίες έχουν γίνει τόσο εξειδικευμένες και σύνθετες ώστε τα κεντρικά γραφεία όλο και περισσότερο προτιμούν να τις αγοράζουν από εξειδικευμένες εταιρίες από το να τις παράγουν εσωτερικά. Αυτές οι συσσωρεύσεις εταιρειών, που παράγουν κεντρικές λειτουργίες για τη διοίκηση και το συντονισμό των παγκόσμιων οικονομικών συστημάτων, είναι δυσανάλογα συγκεντρωμένες σε ένα αναπτυσσόμενο δίκτυο παγκόσμιων πόλεων. Αυτό το δίκτυο αντιπροσωπεύει ένα στρατηγικό παράγοντα στην οργάνωση της παγκόσμιας οικονομίας.

Saskia Sassen, Global Networks, Linked Cities,σελ.8

THE NEW CAPITAL 223

Η πόλη θα κατοικηθεί από την ανώτερη κοινωνική τάξη και τους υψηλόμισθους εργάτες των εταιρειών που θα εγκαταστήσουν τα γραφεία τους σε αυτήν. Αν το πρότυπο αυτής της πόλης είναι οι σύγχρονες παγκόσμιες πόλεις (βλ. Saskia Sassen), τότε προβλέπουμε ότι θα εγκατασταθούν σε αυτή γραφεία πολυεθνικών εταιρειών, επιχειρήσεις υποστήριξης αυτών των εταιρειών και δημόσιες υπηρεσίες που θα δημιουργήσουν έναν έντονο διαχωρισμό πλουσιότερων και φτωχότερων εργαζομένων. Στις περιπτώσεις των νέων πρωτευουσών που μελετήθηκαν στο πρώτο μέρος είδαμε ότι οι δεύτεροι στεγάζονταν σε παρακείμενες πόλεις στις οποίες τα ενοίκια είναι χαμηλότερα και δημιουργούν μορφές αστικότητας διαφορετικές από αυτές που προέβλεπαν τα σχέδια. Έτσι και στην περίπτωση της Αιγύπτου, εκτιμούμε ότι το κόστος των κατοικιών θα είναι δυσβάσταχτο για ένα μέρος των ανθρώπων που θα κληθούν να εργαστούν στη Νέα Πρωτεύουσα και συνεπώς θα δημιουργήσουν τους δικούς του πυρήνες αστικότητας και θα αναπτύξουν τις δικές τους μορφές κατοίκησης. Στο σημείο αυτό είναι σημαντικό να τονιστεί ότι, ένα χρόνο από την ανακοίνωση για τη Νέα Πρωτεύουσα έχουν κυκλοφορήσει ελάχιστες φωτορεαλιστικές εικόνες και φωτογραφίες μιας γιγαντιαίας μακέτας, οι οποίες απεικονίζουν έναν φανταστικό κόσμο, που καταλήγει να γίνεται πιο κατανοητός από τον πραγματικό. Έτσι, η συζήτηση μεταφέρεται από την πραγματικότητα στον φανταστικό αυτό κόσμο, ο οποίος είναι εξαιρετικά οργανωμένος και όλα (από την μικρότερη μέχρι τη μεγαλύτερη κλίμακα τους) είναι σχεδιασμένα μέχρι και την τελευταία λεπτομέρεια. Οι εικόνες αυτές δίνουν μία υπόσχεση ευτυχίας! Μήπως, όμως, πρόκειται για έναν μελλοντικό εφιαλτικό παράδεισο; Παρασυρόμενοι από τις αναπαραστάσεις, οδηγούμαστε να συζητάμε για αυτές και όχι για τον πραγματικό κόσμο και για το τι πρόκειται να συμβεί εκεί. Από την άλλη πλευρά, η εικόνα επιδέχεται συνολική αναδιοργάνωση και αμφισβήτηση. Παρατηρώντας το πολεοδομικό σχέδιο που δημιούργησε το αρχιτεκτονικό γραφείο SOM για τον κεντρικό πυρήνα της Νέας Πρωτεύουσας εξάγουμε ορισμένα χρήσιμα συμπεράσματα. Η πόλη αυτή, σχεδιασμένη για να αποτελέσει το νέο διοικητικό κέντρο του κράτους της Αιγύπτου, αποτελεί ένα κλειστό σύστημα που θα λειτουργεί ως κέντρο εξουσίας. Σε αυτή θα μεταφερθούν όλες οι λειτουργίες του κεντρικού κράτους και θα αναπτυχθούν διαφορετικά συστήματα πρόληψης αναταραχών μέσω της πολεοδομίας. Η επανάσταση του 2011 έκανε σαφές ότι το Κάιρο και πιο συγκεκριμένα η πλατεία Ταχρίρ ήταν οι τοποθεσίες στις οποίες έλαβαν χώρα οι διαδηλώσεις που ήταν ικανές να κλονίσουν μία τάξη πραγμάτων που είχε εδραιωθεί ήδη από το πραξικόπημα του 1952. Η μεταφορά της κεντρικής διοίκησης σε μία απομονωμένη τοποθεσία, αρκετά χιλιόμετρα μακριά από το Κάιρο, μπορεί να ερμηνευτεί ως μία προσπάθεια προφύλαξης του καθεστώτος. Άλλωστε αυτό συνέβη και στις νέες πρωτεύου-

Στιγμιότυπα από το βίντεο Egypt - The New Capital Cairo

224 Μέρος 4ο

σες της Βραζιλίας, της Νιγηρίας και της Μιανμάρ. Αλλά και ο ίδιος ο σχεδιασμός υπονοεί τον έλεγχο και την καταστολή οποιουδήποτε περιστατικού απειλήσει την τάξη. Αν το Κάιρο απαίτησε τσιμεντένια οδοφράγματα για να μπορεί να προστατέψει τα διοικητικά κτίρια που βρίσκονται σε αυτό, η Νέα Πρωτεύουσα έχει ενσωματώσει στο σχεδιασμό της την λειτουργία αυτών των οδοφραγμάτων και τα έχει υπονοήσει μέσα από διαφορετικές πολεοδομικές χειρονομίες. Για παράδειγμα, η κεντρική περιφέρεια τοποθετείται σε ένα «νησί» που περιτριγυρίζετε από γέφυρες (που λειτουργούν ως σημεία ελέγχου) και από μία ζώνη πρασίνου, που σε περίπτωση κινδύνου θα δημιουργήσουν μια γκρίζα ζώνη προστασίας. Έχει, επίσης, μεγάλη σημασία να αναφερθεί η σχέση της Νέας Πρωτεύουσας με την αναπτυξιακή ζώνη του Σουέζ. Στο κεφάλαιο 8 αναλύθηκε η γεωπολιτική σημασία της διώρυγας, η συνεισφορά της στην εθνική οικονομία της Αιγύπτου και τα αναπτυξιακά σχέδια μέσα από τη δημιουργία Ζωνών Ελεύθερου Εμπορίου. Η Νέα Πρωτεύουσα θα αποτελέσει ένα είδος εγγύησης για την περιοχή, καθώς θα διασφαλίσει τις επενδύσεις σε αυτό το τμήμα της χώρας. Για να υπάρξουν επενδύσεις είναι απαραίτητη η ομαλή λειτουργία και ασφάλεια της περιοχής, καθώς και η δημιουργία μηχανισμών που θα την ελέγχουν. Η Νέα Πρωτεύουσα μπορεί να το εγγυηθεί και να καταστήσει τον αιγυπτιακό χώρο έναν κόμβο στην παγκόσμια συγκρότηση του δικτύου εμπορευμάτων. Στην προσπάθεια της σύντομης αυτής παράθεσης των προβληματικών που εμείς εντοπίσαμε σχετικά με τη Νέα Πρωτεύουσα χρειάστηκε να κατανοήσουμε τους μηχανισμούς της αιγυπτιακής πολιτικής και τη σημασία τους για την εξέλιξη της χώρας. Χρειάστηκε να μελετήσουμε άλλα διεθνή παράδειγμα και σύγχρονες θεωρίες για τον χώρο και τη σχέση του με την κυριαρχία και την οικονομία. Ωστόσο, η πραγματική σημασία της πρότασης αυτής ίσως να φανεί μόνο στο τέλος, μέχρι τότε θα παραμείνει ένα αίνιγμα. Κλείνοντας καταλήγουμε ότι βρισκόμαστε ήδη σε μία νέα εποχή στην οποία υπάρχει μία ριζική μετατροπή στην παραγωγή του χώρου της πόλης και η Νέα Πρωτεύουσα είναι μόνο ένα μικρό τμήμα αυτής της αλλαγής. Ίσως αυτή η χαρτογράφηση της έρημης χώρας να μας αποκάλυψε μια εικόνα από το μέλλον.

Στιγμιότυπα από το βίντεο Egypt - The New Capital Cairo.

Φωτορεαλιστικά από τη Νέα Πρωτεύουσα.

THE NEW CAPITAL 225

Φωτογραφίες από τη μακέτα της Νέας Πρωτεύουσας.

226

227

Φωτορεαλιστικά από την Κεντρική Επιχειρηματική Περιοχή.

228

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΟΝΟΜΑΤΩΝ

Abdel Fattah el-Sisi (1954-): Αιγύπτιος στρατιωτικός και πρόεδρος της χώρας από τις 8 Ιουνίου 2014. Υπηρέτησε και ως αρχηγός των αιγυπτιακών ενόπλων δυνάμεων, καθώς και ως Yπουργός Άμυνας και Στρατιωτικής Παραγωγής, από το 2012 έως το 2014.

Abdel-Meguid Mahmoud (1946-): Γενικός Εισαγγελέας της Αιγύπτου από το 2006 μέχρι στις 5 Ιουλίου 2013. Απομακρύνθηκε από τα καθήκοντα του, μέτα από συνταγματική δήλωση του Morsi, στις 22 Νοεμβρίου 2012. Στις 2 Ιουλίου 2013 το Ανώτατο Αιγυπτιακό Ακυρωτικό Δικαστήριο έκρινε ως παράνομη την απομάκρυνσή του και τον επανέφερε στη θέση του Γενικού Εισαγγελέα. Στις 3 Ιουλίου 2013, ο Morsi καθαιρέθηκε με πραξικόπημα από το στρατό και ο Mahmoud παραιτήθηκε στις 5 Ιουλίου 2013 για να αποφύγει την αμηχανία λήψης δικαστικών αποφάσεων εναντίον αυτών που τον απομάκρυναν από το αξίωμα του.

Αιγύπτιος πολιτικός και πρώην υποψήφιος για την προεδρία της Αιγύπτου. Ήταν ανώτερος διοικητής της Αιγυπτιακής Πολεμικής Αεροπορίας από το 1996 μέχρι το 2002 και στη συνέχεια υπηρέτησε ως Υπουργός της Πολιτικής Αεροπορίας απο το 2002 μέχρι το 2011. Αργότερα από τις 29 Ιανουρίου 2011 ως τις 3 Μαρτίου 2011 διαδέχτηκε το Mubarak ως πρωθυπουργός της Αιγύπτου.

Albert Speer, Jr (1934-): Γερμανός αρχιτέκτονας και πολεοδόμος. Είναι ο γίος του Albert Speer (1905-1981), ο οποίος ήταν επικεφαλής αρχιτέκτονας του Χίτλερ, πριν αναλάβει τα καθήκοντα του Υπουργού Εξοπλισμών, και υψηλότερος βιομηχανικός ηγέτης του Τρίτου Ράιχ. Ο γιος Speer κέρδισε το πρώτο διεθνές βραβείο του το 1964 και άνοιξε το δικό του ερχιτεκτονικό γραφείο. Έχει μεγάλη διeθνή επιτυχία και έχει αναλάβει ένα μεγάλο αριθμό έργων στη Σαουδική Αραβία.

Ali Pasha Mubarak (1823-1893) : A dly Mansour (1945-): Αιγύπτιος δικαστικός και επικεφαλής του Συνταγματικού Δικαστηρίου. Ήταν υπηρεσιακός πρόεδρος της Αιγύπτου από τις 3 Ιουλιου 2013, έπειτα από το στρατιωτικό πραξικόπημα που ανέτρεψε το Morsi, ως τις 8 Ιουνίου 2014.

Ahmed Mohamed Shafik Zaki (1941-):

Αιγύπτιος Υπουργός Δημοσίων Έργων και Υπουργός Παιδείας κατά τη διάρκεια του δεύτερου μισού του 19ου αι. Θεωρείται ένας από τους πιο ταλαντούχους και με μεγάλη επιρροή μεταρρυθμιστές της χώρας. Σπούδασε στο Παρίσι για δύο χρόνια και αμέσως μετά στο Μετς, ένα σχολείο για τους αξιωματικούς του πυροβολικού και για τους

μηχανικούς του στρατού. Είναι, επίσης, γνωστός για τη συνεισφορά του στην ανακατασκευή του Καΐρου και στην ίδρυση σύγχρονων εκπαιδευτικών συστημάτων. Το πιο γνωστό του έργο έχει τίτλο al-Khitat alTawfiqiyya al-Jadida, το οποίο παρέχει μια λεπτομερή περιγραφή των κυριότερων πόλεων και χωριών της Αιγύπτου.

Alaa & Gamal Mubarak (1961&1963-) : Γίοι του πρώην προέδρου της Αιγύπτου Hosni Mubarak. Ο Gamal σε αντίθεση με το μεγαλύτερο αδερφό του Alaa, είχε ακολουθήσει ενεργό πολιτικό προφίλ και άρχισε να ασκεί επιρροή στην πολιτική ζωή της χώρας πριν από την επανάσταση του 2011. Ο Gamal ήταν , επίσης, αναπληρωτής γενικός γραμματέας του τότε κυβερνώντος Εθνικού Δημοκρατού Kόμματος και επικεφαλής της πολιτικής επιτροπής.

Georges-Eugene Haussmann (1809-1891): Νομάρχης του τμήματος του Σηκουάνα στο Παρίσι. Επιλέχθηκε από τον αυτοκράτορα Ναπολέοντα ΙΙΙ για να πραγματοποιήσει ένα τεράστιο πρόγραμμα νέων λεωφόρων, πάρκων και δημόσιων έργων στο Παρίσι. Το όραμα του για την πόλη εξακολουθεί να είναι γνωστό μέχρι και σήμερα.

Zine El Abidine Ben Ali (1936-):

Δεύτερος πρόεδρος της Τυνησίας από το 1987 μέχρι το 2011. Ορίστηκε πρωθυπουργός τον Οκτώβριο του 1987 και ανέλαβε την προεδρία στις 7 Νοεμβρίου του 1987, με πραξικόπημα που ανέτρεψε τον Πρόεδρο Habib Bourguiba. Στη συνέχεια, επανεξελέγει με μεγάλη πλειοψηφία, υπερβαίνοντας το 90% των ψήφων. Η τελική επανεκλογή του ήταν στις 25 Οκτωβρίου 2009. Στις 14 Ιανουαρίου 2011, μετά από ένα μήνα διαδηλώσεων έναντίον της εξουσίας του, αναγκάστηκε να καταφύγει στη Σαουδική Αραβία με την οικογένεια του. Τον Ιούνιο του 2012, καταδικάστηκε ερήμην του σε ισόβια κάθειρξη για υποκίνηση βίας και δολοφονιών, αλλά και για βίαιη καταστολή διαδηλώσεων στη Σφαξ.

διο που διέβλεπε τη ματαίωση ή επιβράδυνση του έργου. Το πρώτο χτύπημα της σκαπάνης έγινε σε επίσημη τελετή από τον Lesseps στις 25 Απριλίου 1859 στο Πορτ Σάιντ. Δέκα χρόνια μετά, στις 17 Νοεμβρίου 1869, η διώρυγα άνοιξε για τους ναυτιλλομένους, εν ονόματι του Ισμαήλ Πασά, που ο ίδιος εγκαινίασε την έναρξη λειτουργίας.

King Farouk (1920-1965) : Τελευταίος βασιλιάς της Αιγύπτου και του Σουδάν, διαδεχόμενος τον πατέρα του, Fouat Α’ της Αιγύπτου, το 1936. Στις 26 Ιουλίου του 1952, ο βασιλιάς Farouk παραιτήθηκε από το θρόνο της χώρας του, με το πραξικόπημα των Αιγυπτίων αξιωματικών.

Gamal Abdel Nasser (1918-1970) : Essam Abdel-Aziz Sharaf (1952-) : Αιγύπτιος ακαδημαΐκός ο οποίος διατέλεσε Πρωθυπουργός της Αιγύπτου από τις 3 Μαρτίου 2011 μέχρι στις 7 Δεκεμβρίου 2011. Επίσης, υπηρέτησε ως Υπουργός Μεταφορών από το 2004 μέχρι το 2005.

Ferdinand de Lesseps (1805-1894) : Γάλλος διπλωμάτης που το όνομά του συνδέθηκε περισσότερο με μεγάλα τεχνικά έργα. Εισήλθε στο διπλωματικό χώρο υπηρετώντας αρχικά στη Λισσαβόνα, μετά στην Τύνιδα και από εκεί κατέληξε στην Αλεξάνδρεια. Η ανάγνωση του υπομνήματος του σχετικά με την διάνοιξη της Διώρυγας του Σουέζ και η εκτίμηση του Muhammad Ali ενέπνευσαν την ιδέα να αναλάβει αυτός το έργο. Το αρχικό σχέδιο προέβλεπε την απευθείας ένωση της Μεσογείου με την Ερυθρά θάλασσα, που κατόπιν μερικών τροποποιήσεων εγκρίθηκε από τη διεθνή επιτροπή μηχανικών το 1856. Ενθαρρυμένος ο Lesseps από εκείνη την έγκριση παραμέρισε κάθε εμπό-

Δεύτερος πρόεδρος της Αιγύπτου από το 1956 μέχρι το θάνατο του το 1970. Συμμετείχε στο πραξικόπημα που ανέτρεψε τη δυναστεία του Βασιλιά Φαρούκ Α’ στις 23 Ιουλίου του 1952 και στη συνέχεια το 1954 ο Nasser ανέτρεψε και τον πρώτο Πρόεδρο Mohammad Naguib και ανέλαβε την προεδρία με ανελεύθερες εκλογές το 1956.

Ηosni Mubarak (1928-) : Πολιτικός της Αιγύπτου και ο 4ος Πρόεδρος της χώρας από το 1981 ως το 2011. Κυβέρνησε τη χώρα του επί 30 συναπτά έτη. Το 2008 τιμήθηκε με το Βραβείο Νεχρού για τη Διεθνή Κατανόηση, από την πρόεδρο της Ινδίας. Από τις 25 Ιανουαρίου 2011 ως τις 11 Φεβρουαρίου του ίδιου χρόνου, ο Mubarak αντιμετώπισε μια λαϊκή εξέγερση εναντίον του, που είχε ως αποτέλεσμα την παραίτηση του και την παράδοση της εξουσίας στο στρατό.

Juscelino Kubitschek (1902-1976) : Πρόεδρος της Βραζιλίας από το

229

1956 μέχρι το 1961. Η περίοδος αυτή σημαδεύτηκε από την οικονομική ευημερία και την πολιτική σταθερότητα, και είναι γνωστή για την κατασκευή της πόλης Μπραζίλια.

Khedive Ismail (1830-1895) : Χεδίφης (αντιβασιλιάς) της Αιγύπτου και του Σουδάν από το 1863 μέχρι το 1879, όταν αφαιρέθηκε από το αξίωμα με εντολή του Ηνωμένου Βασιλείου. Ακολούθησε τις φιλόδοξες προοπτικές του παππού του Μωχάμετ Αλή Πασά, ο οποίος εκσυχρόνισε σε μεγάλο βαθμό την Αίγυπτο και το Σουδάν, επενδύοντας στη βιομηχανική και οικονομική ανάπτυξη, την αστικοποίηση και την επέκταση των συνόρων της χώρας στην Αφρική. Η φιλοσοφία του συνοψήζεται σε μια δήλωση που έκανε το 1879: «Η χώρα μου δεν είναι πλέον στην Αφρική. Τώρα είμαστε μέρος της Ευρώπης. Επομένως, είναι φυσικό να εγκαταλείψουμε τους προηγούμενους τρόπους και να υιοθετήσουμε ένα νέο σύστημα προσαρμοσμένο στις δικές μας κοινωνικές συνθήκες.»

Muhammad Ali of Egypt (1769-1849) : Χεδίφης (αντιβασιλιάς) της Αιγύπτου το διάστημα 17 Μαΐου 1805 - 2 Μαρτίου 1848.

Muhammad Anwar El Sadat (1918-1981) : Τρίτος Πρόεδρος της Αραβικής Δημοκρατίας της Αιγύπτου, από τις 15 Οκτωβρίου 1970 μέχρι τη δολοφονία του από φονταμενταλιστές συνωμότες αξιωματικούς στις 6 Οκτωβρίου 1981. Υπήρξε κύριο μέλος της Ομάδας Ελεύθερων Αξιωματικών. Στα 11 έτη της προεδρίας του, άλλαξε την κατεύθυνση της Αιγύπτου, απομακρυσμένος από κάποιες οικονομικές και πολιτικές αρχές του Νασερισμού, επιτρέποντας, αν και με δειλά βήματα, τον πο-

230

λυκομματισμό, τη στιγμή που μέχρι τότε μοναδικό και κυρίαρχο κόμμα ήταν η Αραβική Σοσιαλιστική Ένωση του Nasser και ακολουθώντας μια άλλη οικονομική πολιτική, όχι τόσο ασφυκτικά παρεμβατική. Τον Οκτώβριο του 1973, με τον Πόλεμο του Γιομ Κιπούρ, οδήγησε την Αίγυπτο στην απελευθέρωση των αιγυπτιακών περιοχών που είχε καταλάβει το Ισραήλ στον Πόλεμο των Έξι Ημερών του 1967 (Χερσόνησο του Σινά και Λωρίδα της Γάζας). Υπέγραψε την Ισραηλινο-αιγυπτιακή Συνθήκη Ειρήνης, η οποία ενώ του χάρισε το Νόμπελ Ειρήνης, τον κατέστησε εξαιρετικά μισητό μεταξύ των Αράβων, γεγονός που οδήγησε στην αποβολή της Αιγύπτου από την Αραβική Ένωση (νυν Αραβικό Σύνδεσμο) και στη δολοφονία του κάποια χρόνια αργότερα.

επικεφαλή του στρατού el-Sisi, μετά τις αιγυπτιακές διαδηλώσεις τον Ιούνιο 2013 και το πραξικόπημα. Ήταν ο πρώτος δημοκρατικά εκλεγμένος αρχηγός κράτους στην αιγυπτιακή ιστορία. Ήταν ηγετικό στέλεχος της Μουσουλμανικής Αδελφότητας.

Obasanjo Olusegun (1937-) :

Αιγύπτιος αρχιστράτηγος και πρώην πολιτικός. Ήταν διοικητής των αιγυπτιακών ενόπλων δυνάμεων και ως πρόεδρος του Ανώτατου Συμβουλίου των Ενόπλων Δυνάμεων, ήταν ο αρχηγός του κράτους από την πτώση του Mubarak στις 11 Φεβρουαρίου 2011 μέχρι την προεδρεία του Morsi στις 30 Ιουνίου 2012. Υπηρέτησε επίσης ως υπουργός Άμυνας και Στρατιωτικής Παραγωγής μέχρι στις 12 Αυγούστου 2012.

Νιγηριανός στρατιωτικός, πολιτικός και διπλωμάτης, δικτάτορας (1976-1979) και πρόεδρος της Νιγηρίας (1999-2007). Το 1958 κατατάχτηκε στο στρατό και στη συνέχεια φοίτησε σε στρατιωτική σχολή στην Αγγλία. Ο Olusegun εργάστηκε ως διπλωμάτης, κυρίως στον ΟΗΕ, αλλά και σε άλλους διεθνείς οργανισμούς. Το 1995 συνελήφθη από το καθεστώς του δικτάτορα Σάνι Αμπάτσα, με την κατηγορία ότι προετοίμαζε πραξικόπημα, και παρέμεινε στη φυλακή έως τον θάνατο του δικτάτορα, το 1998. Μετά την απελευθέρωσή του, προσχώρησε στο Λαϊκό Δημοκρατικό Κόμμα και, όταν το καθεστώς προχώρησε σε εκλογές, έθεσε υποψηφιότητα για την προεδρία της χώρας, λαμβάνοντας το 63% των ψήφων. Σύμφωνα με τις διακηρύξεις του, η πολιτική του έθεσε στόχο τον περιορισμό της φτώχειας, την πάταξη της διαφθοράς και την εξασφάλιση δημοκρατικών θεσμών. Στα σχέδιά του περιλαμβανόταν και η στρατιωτική μεταρρύθμιση.

Muhammad Naguib (1901-1984) :

Sami Hefen Anan (1948 -) :

Πρώτος Πρόεδρος της Αιγύπτου, από την Ανακήρυξη της Δημοκρατίας στις 18 Ιουνίου 1953 μέχρι στις 14 Νοεμβρίου 1954.

Αιγύπτιος αξιωματικός του στρατού. Ήταν αρχηγός του επιτελείου των αιγυπτιακών Ενόπλων Δυνάμεων. Από το 1990 έως το 1993 ήταν Αιγύπτιος Ακόλουθος Άμυνας στο Μαρόκο. Πιο πρόσφατα υπηρέτησε Διοικητής των Αιγυπτιακών Ενόπλων Δυνάμεων από το 2001 μέχρι το 2005. Επίσης, διετέλεσε Αναπληρωτής πρόεδρος

Mohammad (1935-) :

Hussein

Tantawi

Mohamed Morsi (1951-) : Αιγύπτιος πολιτικός και ο πέμπτος κατά σειρά πρόεδρος της Αιγύπτου από τις 30 Ιουνίου 2012 μέχρι στις 3 Ιουλίου 2013, όταν απομακρύνθηκε από τον

του Ανώτατου Συμβουλίου των Ενόπλων Δυνάμεων.

Khalifa bin Zayed bin Sultan Al Nahyan (1948-) : Πρόεδρος των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων από το 2004. Έγινε αρχηγός κράτους στις 3 Νοεμβρίου 2004, αντικαθιστώντας τον πατέρα του. Είναι επίσης κληρονομικός Εμίρης και κυβερνήτης του Άμπου Ντάμπι. Έγινε αντιπρόεδρος της κυβέρνησης το 1971.

Sultan bin Zayed bin Sultan Al Nahyan (1955-) : Πολιτικός από τα Εμιράτα και μέλος της Al Nahyan, μια από τις έξι οικογένειες που ελέγχουν τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, στο Άμπου Ντάμπι.

Welton Becket (1902-1969) : Αμερικάνος αρχιτέκτονας, ο οποίος σχεδίασε πολλά κτίρια στο Λος Άντζελες, στην Καλιφόρνια.

231

232

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Βιβλία: 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

Amira Howeidy, Dina K. Shehayeb, Edgar Göll, Khaled Mahmoud Abdel Halim, Marion Séjourné, Mona Gado, Elena Piffero, Gerhard, Haase-Hindenberg, Gundula Löffler, Jürgen Stryjak, Julia Gerlach, Manal el-Jesri, Martin Fink, Nahla M. el-Sebai, Regina Kipper, Sarah Sabry, Verena Liebel, William Cobbett, Cairo’s Informal Areas: Between Urban Challenges and Hidden Potentials (Cairo: Egyptian-German Participatory Development Programme in Urban Areas, 2009).

Arjun Appadurai, Νεωτερικότητα Χωρίς Σύνορα, Πολιτισμικές διαστάσεις της παγκοσμιοποίησης (Αθήνα: Αλεξάνδρεια, 2014) Beth Stryker και Omar Nagati, Archiving the City in Flux: Cairo’s Shifting Urban Landscape since the January 25th Revolution (Cairo, 2013) Beth Stryker, Omar Nagati και Magda Mostafa, Learning from Cairo, Global Perspectives and Future Visions (Cairo: The American University of Cairo, 2013) David Sims, Understanding Cairo: The Logic of a City Out of Control (Cairo: The American University in Cairo Press, 2012).

Eric Hobsbawm, Η εποχή των άκρων, Ο σύντομος Εικοστός Αιώνας 1914- 1991 (Αθήνα: Θεμέλιο, 2010) Georg Arbid, επιμ., Architecture from the Arab World, 1914-2014 (a Selection) (επίσημη συμμετοχή του Μπαχρέιν στην 14η Διεθνή Αρχιτεκτονική Έκθεση- La Biennale di Venezia, Manama- Kingdom of Bahrain: The Ministry of Culture Press, 2014) Hassan Fathy, Architecture for the Poor: An Experiment in Rural Egypt (Chicago, London: The University of Chicago Press, 1973) Immanuel Wallerstein, Μετά τον φιλελευθερισμό, μετ. Γ. Δοδόπουλος (Αθήνα: Ηλέκτρα, 2004) Kazys Varnelis, επιμ., The infrastructural City, Networked Ecologies in Los Angeles (New York: Actar, Los Angeles: The Los Angeles Forum for Architecture and Urban Design, New York: Columbia University Press, 2009) Keller Easterling, Extrastatecraft: The Power of Infrastructure Space (London, New York: Verso, 2014) Lawrence J. Vale, Architecture, Power and National Identity (New York: Routledge, 2008) Michel Foucault, Ετεροτοπίες και άλλα κείμενα, μετ. Τ. Μπετζέλος (Αθήνα: Πλέθρον, 2012) R. Diener, M. Meili, M. Gunz, R. Jenni, M. Topalovic, C. Mueller Inderbitzin, M. Radwan, A. Hashem, N. AbdelKarim, A. Hasem, I. Nofal, M. Tarshan, Nile Valley, Urbanization of Limited Resources (Weber GmbH & Co., 2009) Saskia Sassen, Global Networks, Linked Cities (New York, London: Routledge, 2002) Saskia Sassen, Territory, Authority, Rights: From Medieval to Global Assemblages (New Jersey, Oxford: Princeton University Press, 2008) Saskia Sassen, The Global City: New York, London, Tokyo (New Jersey, Oxford: Princeton University Press, 1991)

Περιοδικά: «Cities Unbuilt» Volume 11 (2007): 160.

2. «City in a Box», Volume 34 (2012): 144.

3. «Design Or Extinction», Domus 961 (2012): 144.

4. «How to Build a Nation — The Venice issue», Volume 41 (2014): 144.

1.

Άρθρα σε Βιβλία και Περιοδικά (έντυπα και ηλεκτρονικά): 1.

Adham Selim, «Capital Cairo: A Regime of Graphics», Failed Architecture, Researching urban failure, 29 Οκτωβρίου,

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

23.

24.

25.

233

2015, http://www.failedarchitecture.com/capital-cairo-a-regime-of-graphics/ Adeponle B.J, «The Integrated City as a Tool for Sustainable Development: Abuja Master Plan», Journal of Educational and Social Research 3 (2013): 145-153, doi:10.5901/jesr.2013.v3n5p145 Al- Masry Al- Youm, «Government committee tasked with Nubians’ relocation», Egypt Independent, 29 Οκτωβρίου, 2014, http://www.egyptindependent.com/news/government-committee-tasked-nubians-relocation «Albert Speer and the Future of Cairo», Cairobserver, 29 Μαΐου, 2011, http://cairobserver.com/post/5962338317/albertspeer-and-the-future-of-cairo#.VqjZ7pqLTIU Alia Mortada, «The City of the High Dam», Cairobserver, 14 Ιουνίου, 2015, http://cairobserver.com/post/121512934459/ the-city-of-the-high-dam#.Vqib2pqLTIV «Countries and regions, Egypt», European Comission, τελ. τροποποίηση 27 Οκτωβρίου, 2015, http://ec.europa.eu/trade/ policy/countries-and-regions/countries/egypt/ David Harvey, «Revolutionary and Counter Revolutionary Theory in Geography and the Problem of Ghetto Formation.», Antipode 4 τευχ. 2 (1972): 110-125.

David Sims, «Residential Informality in Greater Cairo: Typologies, Representative Areas, Quantification, Valuation, and Causal Factors», Institute for Liberty and Democracy, Lima, and the Egyptian Center for Economic Studies, Cairo: αδημοσίευτο, 2000, http://www.landpedia.org/landdoc/Analytical_materials/Sims_Residential_Informality_in_Greater_ Cairo.pdf Doug Saunders, «Neighborhood Power: Hopes for the World’s Arrival Cities», The Wall Street Journal, 18 Μαρτίου, 2011, http://blogs.wsj.com/ideas-market/2011/03/18/neighborhood-power-hopes-for-the-worlds-arrival-cities/ «Egypt unveils plans to build new capital east of Cairo», BBC, 13 Μαρτίο, 2015, http://www.bbc.com/news/ business-31874886 Fadi Shayya, «How will Egyptians Dream after 2011?», κριτική στο Egypt’s Desert Dreams, του David Sims, Cairo from Below, Information and debate on the urban future of Cairo, 1 Οκτωβρίου, 2015, http://cairofrombelow.org Graeme Wearden, «Q&A: Suez Canal», The Guardian, 1 Φεβρουαρίου, 2011, http://www.theguardian.com/business/2011/ feb/01/suez-canal-egypy-q-and-a Hussam Hussein Salama, «TAHRIR SQUARE: A Narrative of a Public Space», International Journal of Architectural Research 7, τεύχ. 1 (2013): 128-138.

Hugo Massa, «Cairo’s rural islands: An endangered getaway in the heart of the metropolis», Egypt Independent, 23 Ιουλίου, 2011, http://www.egyptindependent.com/news/cairo%E2%80%99s-rural-islands-endangered-getaway-heartmetropolis Iman Salama, «Cairo: User- Driven Housing Construction», Cairobserver, 26 Ιουνίου, 2015, http://cairobserver.com/ post/122456125729/cairo-user-driven-housing-construction#.Vqi0T5qLTIV Jan Nijman, «Comparative Urbanism», Urban Geography 28, τευχ. 1 (2007): 1-6, 16 Μαΐου, 2013, doi: 10.2747/02723638.28.1.1 Jared Malsin, «Egypt to open Suez canal expansion two years early», The Guardian, 2 Αυγούστου, 2015, http://www. theguardian.com/world/2015/aug/02/egypt-to-open-suez-canal-expansion-finished-in-a-third-of-projected-time Khaled Diab, «Hope for the Egyptian Nubians damned by the dam», The Guardian, 21 Απριλίου, 2012, http://www. theguardian.com/commentisfree/2012/apr/21/egypt-nubians-dam Léopold Lambert, «New Egyptian Capital: Architects’ Intrinsic Aspiration to Work with the Military», The Funambulist, 24 Απριλίου, 2015, http://thefunambulist.net Lina El Wardani, «Old Nubia, paradise lost», Egypt Independent, 5 Φεβρουαρίου, 2010, http://www.egyptindependent. com/news/old-nubia-paradise-lost Maria Golia, «Unseen City», στο Cities: people, society, architecture: 10th International Architecture Exhibition - Venice Biennale, επιμ. R. Burdett και S. Ichioka (New York: Rizzoli, 2006) ΜΕΝΑ, «PM reviews plan for developing Maspero Triangle», Egypt Independent, 19 Δεκεμβρίου, 2014, http://www. egyptindependent.com/news/pm-reviews-plan-developing-maspero-triangle Mohamed Elshahed, «Bread and Urbanism», Cairobserver, 2 Ιανουαρίου, 2012, http://cairobserver.com/ post/15197946860/bread-and-urbanism Nada Tarbush, «Cairo 2050: Urban Dream or Modernist Delusion?», Journal of International Affairs 65, τεύχ. 2 (2012): 171-186.

Nicholas Simcik Arese Listen, «A Compound in Common: The Case of Little Duweiqa, Haram City», Jadaliyya, 19 Φεβρουαρίου, 2015, http://www.jadaliyya.com/pages/index/20895/a-compound-in-common_the-case-of-%E2%80%9Clittleduweiqa%E2%80%9D-

234

26.

27.

28.

29.

30.

31.

32.

33.

34.

35.

36.

Petra Kuppinger, «Globalization and Exterritoriality in Metropolitan Cairo», Geographical Review 95, τεύχ. 3 (2005): 348372.

Randa Ali, «Residents of Maspero Triangle: We will not leave our land», ahramonline, 26 Φεβρουαρίου, 2014, http:// english.ahram.org.eg/News/94488.aspx Samir Amin, «The Trajectory of Historical Capitalism and Marxism’s Tricontinental Vocation», Monthly Review 62, τευχ. 9 (2011), Φεβρουάριος, http://monthlyreview.org/2011/02/01/the-trajectory-of-historical-capitalism-and-marxismstricontinental-vocation/ Samir Amin, «An Arab Springtime?», Monthly Review, 2 Ιουνίου, 2011, http://monthlyreview.org/commentary/2011-anarab-springtime/ Sarah Elbery, «A “New” Capital», Cairo from Below, Information and debate on the urban future of Cairo, 17 Δεκεμβρίου, 2015, http://cairofrombelow.org/2015/12/17/a-new-capital-2/ Stephen Farrell, Scott Nelson, Sergio Pecanha, Graham Roberts, Liam Stack, Alan McLean και Archie Tse, «The Battle for Tahrir Square», The New York Times, 6 Φεβρουαρίου, 2011, http://www.nytimes.com/interactive/2011/02/03/world/ middleeast/20110203-tahrir-square-protest-diagram.html?_r=0#panel/0 Steven A. Cook, «Why Suez Still Matters, The Canal that Holds the United States and Egypt Together», Foreign Affairs, 3 Δεκεμβρίου, 2013, https://www.foreignaffairs.com/articles/middle-east/2013-12-03/why-suez-still-matters Studio Meem και Japan Foundation Office in Cairo, «Mapping Cairo», Cairobserver, 23 Δεκεμβρίου, 2015, http:// cairobserver.com/post/135740063094/mapping-cairo «Urban encroachment on Egypt’s agricultural land», Cairobserver, 9 Ιουλίου, 2015, http://cairobserver.com/ post/123585440769/urban-encroachment-on-egypts-agricultural-land#.VqjXaJqLTIW «Αίγυπτος: Το νέο παράλληλο κανάλι στο Σουέζ θα κατασκευάσει ο Σίσι», Το Βήμα, 5 Σεπτεμβρίου, 2014, http://www. tovima.gr/world/article/?aid=628429 «Επεκτείνεται η Διώρυγα του Σουέζ», Η Καθημερινή, 24 Μαρτίου, 2015, http://www.kathimerini.gr/808640/article/ epikairothta/kosmos/epekteinetai-h-diwryga-toy-soyez

Διαδικτυακές και άλλες πηγές: 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

«A Constitutional Approach To Urban Egypt», 16 Δεκεμβρίου, 2013, https://urbanconstitution.wordpress. com/2013/12/16/a-constitutional-approach-to-urban-egypt/ «African Regional Documents», International Water Law Project, http://www.internationalwaterlaw.org/documents/ africa.html#Nile%20River%20Basin «Agriculture Development», State Information Service- Your Gateway to Egypt, 28 Ιανουαρίου, 2016, http://www.sis. gov.eg/En/Templates/Articles/tmpArticles.aspx?ArtID=835#.Vqn13pqLTIW «Ancient Egyptian temple discovered near Aswan», Mada Masr, 18 Μαΐου, 2015, http://www.madamasr.com/news/ culture/ancient-egyptian-temple-discovered-near-aswan «Arab land Investors to visit Toshka», Mada Masr- Indepedent, progressive media, 11 Ιουνίου, 2014, http://www. madamasr.com/news/arab-land-investors-visit-toshka Doug Saunders, «The Arrival City at the Centre of the Arab Revolutions», Doug Saunders, 19 Μαρτίου, 2011, http:// dougsaunders.net/2011/03/the-arrival-city-at-the-centre-of-the-arab-revolutions/ «Description of Egypt», socks, http://socks-studio.com/2012/07/16/description-of-egypt/ Edward Goldsmith και Nicholas Hildyard, «The politics of damming», Edward Goldsmith – the late environ¬mentalist, author, and philosopher, 1 Σεπτεμβρίου, 1984, http://www.edwardgoldsmith.org/902/the-politics-of-damming-alternativeversion/?show=all «Egypt aims to build solar power plants and wind energy facilities with 4,300 megawatts», evwind, 15 Μαρτίου, 2015, http://www.evwind.es/2015/03/15/egypt-aims-to-build-solar-power-plants-and-wind-energy-facilities-with4300-megawatts/51033 «Egypt’s Statistics», Rural Poverty Portal, http://www.ruralpovertyportal.org/en/country/statistics/tags/egypt «Egypt to join Russia-led Eurasian free trade zone», RT, 10 Φεβρουαρίου, 2015, https://www.rt.com/business/230987egypt-russia-free-trade/ «Extreme Territories of Urbanizations», Urban Theory Lab, http://urbantheorylab.net/projects/extreme-territories-ofurbanization/ «GAFI, General Authority for Investment and Free Zones», http://www.gafi.gov.eg/English/Pages/default.aspx GeoCurrents, «The Toshka Scheme: Egypt’s Salvation or Mubarak’s Folly?», 17 Φεβρουαρίου, 2011, http://www. geocurrents.info/economic-geography/the-toshka-scheme-egypts-salvation-or-mubaraks-folly

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

23.

24.

25.

26.

27.

28.

29.

30.

31.

32.

33.

34.

35.

36.

37.

38.

39.

40.

235

George Friedman, «The Egyptian Election and the Arab Spring», Stratfor, 29 Μαΐου, 2012, https://www.stratfor.com/ weekly/egyptian-election-and-arab-spring Hazem El Kouedi, Mostafa Madbouly, «Tackling the Shelter Challenge of Cities Thinking it Through Together, Cairo, Egypt» (αναπτυξιακό πλάνο που παρουσιάστηκε στην Παγκόσμια Τράπεζα, 30 Απριλίου, 2007).

«Hunger, poverty rates in Egypt up sharply over past three years – UN report», UN News Centre, http://www.un.org/ apps/news/story.asp?NewsID=44961#.Vqj1yZqLTIX «International New Town Institute», http://www.newtowninstitute.org/ Isabel Esterman, «Water shortage shrivels dreams of the good life in New Cairo», Mada Masr, Independent, progressive media, 4 Σεπτεμβρίου, 2014, http://www.madamasr.com/sections/environment/water-shortage-shrivelsdreams-good-life-new-cairo List of purpose-built national capitals, τελ. τροποποιήση 20 Δεκεμβρίου 2015, από το Wiki: https://en.wikipedia.org/wiki/ List_of_purpose-built_national_capitals Long Live Egypt, τελ. τροποποιήση 4 Αυγούστου 2015, από το Wiki: https://en.wikipedia.org/wiki/Long_Live_Egypt#cite_ note-2 Massoud Hayoun, «Egypt must help its poor in response to Libya beheadings, economists say», Aljazeera America, 16 Φεβρουαρίου, 2015, http://america.aljazeera.com/articles/2015/2/16/after-beheadings-egypt-must-pursue-economicdevelopment-economists-say.html Mohamed El-shahed, «Public Space in Cairo: a Fragmented Archipelago», Failed Architecture, 4 Ιουνίου, 2013, http:// www.failedarchitecture.com/public-space-in-cairo-a-fragmented-archipelago/ «Monuments of Nubia- International Campaign to Save the Monuments of Nubia», Unesco: World Heritage Centre, http://whc.unesco.org/en/activities/172/ Nada Nafeh, «[in]formal Pattern Language» (διπλωματ. εργάσια, Waterloo University of Canada, 2016), http:// informalpatternlanguage.com/ «Opening Up Housing to Egypt’s Poorest», The World Bank, 5 Μαΐου, 2014, http://www.worldbank.org/en/news/ feature/2015/05/04/opening-up-housing-to-egypt-s-poorest «PepsiCo To Invest $500 M In Egypt Production», Food Logistics, 17 Μαρτίου, 2015, http://www.foodlogistics.com/ news/12055071/pepsico-to-invest-500-m-in-egypt-production Proposed new capital of Egypt, τελ. τροπ. 20 Ιανουαρίου 2016, από το Wiki: https://en.wikipedia.org/wiki/Proposed_new_ capital_of_Egypt Saskia Sassen, «Οι πόλεις ως αποθήκες κεφαλαίων», Η Καθημερινή, συνέντευξη, 6 Ιουνίου, 2015, http://www. kathimerini.gr/818196/article/proswpa/synentey3eis/s-sasen-oi poleis-ws-apo8hkes-kefalaiwn Saskia Sassen, «Who owns the city?» (ομιλία στο συνέδριο Urban Age Governing Urban Futures, Delhi, 14-15 Νοεμβρίου, 2014), https://www.youtube.com/watch?v=00HwOeSoghs «SCZone, General Authority for the Suez Canal Economic Zone», http://www.sczone.com.eg/English/Pages/default. aspx Shadi Bushra, «Egypt confounds wheat thieves with hi- tech U.S storage», Reuters, 8 Ιουλίου, 2015, http://in.reuters. com/article/egypt-wheat-silos-idINL8N0ZO1T220150708 Stephen Foster και Daniel P. Loucks, επιμ., Non- Renewable Groundwater Resources, A guidebook on sociallysustainable management for water- policy makers (Paris: United Nations Educational,Scientific and Cultural Organization Press, 2006) Suez Canal Area Development Project, τελ. τροποποιήση 31 Δεκεμβρίου 2015, από το Wiki: https://en.wikipedia.org/wiki/ Suez_Canal_Area_Development_Project Tarun Goel, «Toshka Project – Mubarak Pumping Station», Bright Hub Engineering, 10 Μαΐου, 2011, http://www. brighthubengineering.com/hydraulics-civil-engineering/59663-toshka-project-mubarak-pumping-station/ «The buiding story of Ramlet Boulaq», 11 Μαΐου, 2013, http://en.hoqook.com/post/50191984879/the-building-story-oframlet-boulaq «The Growth of Informal Areas», Ministry of Urban Renewal and Informal Settelments, http://egypt-urban.net/whyinformal-areas/the-growth-of-informal-areas/ Ulf Thorweihe και Manfred Heinl, «Groundwater Resources of the Nubian Aquifer System, NE-Africa» (Μελέτη, Technical University of Berlin, 2002) Άρης Χατζηστεφάνου, «Αίγυπτος: Οι ερπύστριες της Δημοκρατίας», Infowar, 8 Ιουλίου, 2013, http://infowar.gr/ Στυλιανή Φιλίππου, «Μπραζίλια, πρωτεύουσα των αυτοκινητοδρόμων και των αεροδρόμων», GreekArchitects, 30 Απρι-

236

λίου, 2010, http://www.greekarchitects.gr/

Ιστοσελίδες AS&P – Albert Speer & Partner GmbH, http://www.as-p.de/index.en.html 2. Forensic Architecture, http://www.forensic-architecture.org/ 1.

3.

Le Monde Diplomatique (Αγγλική Έκδοση), http://mondediplo.com/

4.

Map Office, http://www.map-office.com/

5.

New Urban Communities Authority (NUCA), http://www.nuca.gov.eg/en/About.aspx

6.

Stratfor, https://www.stratfor.com/

The American University in Cairo, http://aucegypt.edu/ 8. The Cairo Review of Global Affairs, http://www.thecairoreview.com/ 9. The Capital Cairo, http://thecapitalcairo.com/ 7.

Για την παραγωγή χαρτών χρησιμοποιήθηκαν επιπλέον: Google maps, https://www.google.gr/maps/ 1. «New Cities», New Urban Communities Authority, http://www.newcities.gov.eg/english/New_Communities/default.aspx 2. Open street map, http://www.openstreetmap.org 3. USGS- Earth Data- Nasa, http://gdex.cr.usgs.gov/gdex/ 10.

Εικονογραφία:

17.

Bruno Barbey, http://www.magnumphotos.com/ Egyptian Chronicles, http://egyptianchronicles.blogspot.gr/ Erich Lessing, EGYPT, Luxor, 1965, http://www.magnumphotos.com/ Everydayegypt, https://www.instagram.com/everydayegypt/ Georg Arbid, επιμ., Architecture from the Arab World, 1914-2014 (a Selection) (επίσημη συμμετοχή του Μπαχρέιν στην 14η Διεθνή Αρχιτεκτονική Έκθεση- La Biennale di Venezia, Manama- Kingdom of Bahrain: The Ministry of Culture Press, 2014) http://storiesofchange.worldpressphoto.org http://travel.nationalgeographic.com/travel/egypt/cairo-city-of-the-dead/ http://travel.nationalgeographic.com/travel/countries/egypt-photos/#/bedouin-family-egypt_6696_600x450.jpg Ian Berry, EGYPT, 2006, http://www.magnumphotos.com/ Manuel Alvarez, http://manuelalvarezdiestro.com/ PANCROMA: Image Processing Software, http://www.pancroma.com/ Panorama, http://panorama.madamasr.com Rene Burri, Suez, 1956 1974, http://www.magnumphotos.com/ The Capital Cairo, http://thecapitalcairo.com/

18.

«Wedian– New Capital City», http://www.udc5.com

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

Φιλμογραφία: 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

Egypt - The New Capital Cairo, δημοσιεύτηκε στις 5 Ιουνίου 2015, https://vimeo.com/129894528 Emaar Misr - Uptown Cairo Project, https://www.youtube.com/watch?t=102&v=DeaWc8kx1hQ It’s Countryside- Life outside Cairo, δημοσιεύτηκε στις 17 Απριλίου 2012, https://www.youtube.com/ watch?v=lIQyN80CRq0 Self-Built informal housing in Cairo : a user driven approach, 2014, https://vimeo.com/70629085 The People Demand the Fall of the Regime, The Mosireen Collective, δημοσιεύτηκε στις12 Ιανουαρίου 2012, https://www. youtube.com/watch?v=KVo3nqfKMbM Τσάι στη σαχάρα, Bernardo Bertolucci, 1990 Brasília vista através de um helicóptero, δημοσιεύτηκε στις 16 Νοεμβρίου 2015, https://www.youtube.com/ watch?v=7W5yNNu4I9M

8.

9.

10.

11.

12.

237

Naypyidaw | Exploring Myanmar’s bizarre empty capital by drone, Coconuts TV, δημοσιεύτηκε στις 7 Ιανουαρίου 2016, https://www.youtube.com/watch?v=LAbaIi1bngc ABUJA AERIAL EXPORT 4K, Jerome Evans, δημοσιεύτηκε στις 23 Φεβρουαρίου 2015, https://www.youtube.com/ watch?v=Ve7bNyiK-jc Shenzhen | China, dimid, δημοσιεύτηκε 24 Μαρτίου 2015, https://vimeo.com/123132957 Dubai United Arab Emirates Timelaps/Hyperlaps, Kirill Neiezhmakov, δημοσιεύτηκε 1 Δεκεμβρίου 2014, https://vimeo. com/113259851 Capital Business Park 2014, Profilerz, δημοσιεύτηκε 16 Μαΐου 2014, https://vimeo.com/95529585

Salma Belal, προσωπική συνέντευξη, καλοκαίρι 2015