The Household Bleach_A genealogy of domesticity by Evelina Faliagka

THE HOUSEHOLD BLEACH

Για μια γενεαλογία της οικιακότητας.

Εβελίνα Φαλιάγκα

Ερευνητική Εργασία Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Επιβλέπων: Γιώργος Τζιρτζιλάκης 2016

Θα ήθελα να ευχαριστήσω ειλικρινά τον Βασίλη Ρίζο για τη βοήθειά του στη διόρθωση των κειμένων του ερευνητικού αυτού, καθώς και για τις πολύτιμες συζητήσεις που μου έδωσαν το έναυσμα να ασχολήθώ με τό ζήτημα της οικιακότητας. Είμαι, επίσης, βαθιά ευγνώμων στη Νατάσα Δρούγκα και στον Φίλιππο Κίτσιο για την έντονη ανταλλαγή ιδεών και τη στήριξή τους, καθόλη τη διάρκεια της ενασχόλησής μου με το θέμα.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το Σπίτι Δεν Υπάρχει Πια

2 Η ΣΚΟΤΕΙΝΗ ΣΦΑΙΡΑ Ο Τυραννικός Οίκος Μια Ιερή Συμμαχία: Η Κατασκευή της Οικιακής Σφαίρας Το Νοικοκυριό του Sloterdijk

14 20 34

3 ΚΑΘΑΡΙΖΕΙ, ΛΕΥΚΑΙΝΕΙ, ΑΠΟΛΥΜΑΙΝΕΙ Η Είσοδος του Κοινωνικού A Loggia House Η Κουζίνα της Φρανκφούρτης

40 51 61

4 Η ΔΙΑΦΑΝΗ «ΦΟΥΣΚΑ» Εξωτερικευμένο Εσωτερικό Από το Αναγεννησιακό παράθυρο στα παράθυρα του Loos και του Le Corbusier Η Διάφανη «Φούσκα»

70 75 83

5 ΣΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ Με Θέα το Νοικοκυριό Πρω.Κα.Ζω Το Ασφαλές Σπίτι είναι μια Απάτη

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

98 107 112

Διότι (ο Ζαρατούστρας) ήθελε να μάθει τι έγινε στο μεταξύ με τον άνθρωπο: αν έγινε μεγαλύτερος ή μικρότερος. Και κάποτε είδε μια σειρά καινούριων σπιτιών, απόρησε τότε και ρώτησε: Τι σημαίνουν αυτά τα σπίτια; Αληθινά, δεν τα έστησε εκεί μια μεγάλη ψυχή, για να την εκφράζουν αλληγορικά!... αυτά τα δωμάτια και οι κάμαρες: μπορούν εδώ να μπαινοβγαίνουν άντρες; Και ο Ζαρατούστρας στάθηκε και σκέφθηκε. Στο τέλος είπε λυπημένος: «Όλα έγιναν πιο μικρά!»[...] Κατά βάθος, στην απλοϊκότητά τους (οι άνθρωποι), ένα πράγμα θέλουν πάνω από όλα: κανένας να μην τους προκαλεί πόνο[...] Αρετή είναι γι’ αυτούς ό,τι τους κάνει μετριόφρονες και ήμερους: έτσι μετέτρεψαν τον λύκο σε σκύλο και τον ίδιο τον άνθρωπο στο καλύτερο κατοικίδιο του ανθρώπου. —Nietzsche, Τάδε έφη Ζαρατούστρας

ΙΣΑΓΩΓΗ

10 Εισαγωγή

Το Σπίτι Δεν Υπάρχει Πια.

Τον Οκτώβριο του 2014, μια συλλογή σύγχρονων θραυσμάτων οικιακότητας παρουσιάστηκε με τη μορφή της έκθεσης στη Biennale Interieur, στο Βέλγιο. Η έκθεση αυτή έφερε τον τίτλο: SQM: The Quantified Home (Τετραγωνικά Μέτρα: Το Ποσοτικό Σπίτι) και μέσα από μια έρευνα των τελευταίων πενήντα ετών της ιστορίας του οικιακού, επιχείρησε να θίξει την προβληματική κατάσταση στην οποία έχει περιέλθει το σπίτι σήμερα. Πραγματοποιώντας την αρχική παραδοχή, πως «Το Σπίτι Δεν Υπάρχει Πια» (The Home Does Not Exist) ή τουλάχιστον δεν υπάρχει στη βάση της επικρατούσας λογικής και υπό τους όρους της ασφάλεια και της σωτηρίας, οι επιμελητές της μας πληροφορούν ότι:

1. «SQM: The Theatre of Everyday Life», Space Caviar, http://www. spacecaviar.net

Υπό την πίεση πολλαπλών δυνάμεων —πολιτιστικών, οικονομικών, περιβαλλοντικών, τεχνολογικών— ο ρομαντικός ορισμός του σπιτιού ως «το καταφύγιο από τη ζέστη, το κρύο, τη βροχή, τους κλέφτες και τους περίεργους» έδωσε τη θέση του σε κάτι περισσότερο περίπλοκο και διφορούμενο, ενίοτε πανομοιότυπο με την ίδια την οικονομία.1

Το άκουσμα μιας τέτοιας δήλωσης θα ήταν άλλοτε ικανό, να μας κάνει να παγώσουμε. Τοποθετημένη, όμως στο σήμερα, η ανακοίνωση αυτή ξυπνά κάτι που όλοι, ως ένα βαθμό, γνωρίζαμε καιρό τώρα. Τι έχει μεταβληθεί, λοιπόν, στον πιο οικείο τόπο του ανθρώπου; Και ποιες είναι

Το Σπίτι Δεν Υπάρχει Πια 11

αυτές οι συνθήκες, που οδήγησαν στη μεταβολή της υπόστασης του και τον κατέστησαν ανίκανο να μας προφυλάξει; Ο Paolo Virno στο βιβλίο του: Γραμματική του Πλήθους, προκειμένου να αποτυπώσει τη μόνιμη συνθήκη του τρόμου που βιώνει το πλήθος στη σύγχρονη εποχή, αναφέρει σχετικά: Σήμερα κάθε ορμητική ανανέωση δεν ανατρέπει παραδοσιακές και επαναλαμβανόμενες μορφές ζωής, αλλά επεμβαίνει σε άτομα τα οποία είναι ήδη συνηθισμένα να μην έχουν πια σταθερές συνήθειες, εξοικειωμένα στις απροσδόκητες αλλαγές, εκτεθειμένα στο ασυνήθιστο και το απρόβλεπτο.2

Υπό αυτές τις συνθήκες της αέναης μεταβλητότητας, στις οποίες το άτομο πρέπει να προσαρμόζεται σε κάθε νέα καινοτομία που με τη σειρά της τροποποιεί τις καθημερινές του συνήθειες, παρεμποδίζεται ουσιαστικά η έμφυτη ανάγκη του να προστατεύεται. Διότι, για τον Virno το άτομο επιδιώκει καθημερινά και πάνω απ’ όλα να προστατεύσει τον εαυτό του μέσα από την κατασκευή σταθερών και ασφαλών δομών. Όταν, όμως, εξαιτίας της ανεξάντλητης μεταβολής της ζωής αυτό δεν είναι πλέον εφικτό, τότε αισθάνεται εκτεθειμένο και τρομάζει μπροστά στο απροσδιόριστο άγνωστο. Σήμερα, όλες οι μορφές ζωής δοκιμάζονται από εκείνο το «δεν αισθάνομαι σπίτι μου»[...]3

Στην καταλυτική αυτή πρόταση που αφορά σε όλο το πλήθος, γίνεται ξεκάθαρο πως ο σύγχρονος άνθρωπος αδυνατεί να συγκροτήσει έναν ελάχιστο τόπο, μέσα στον οποίο να μπορεί να προστατεύσει την ύπαρξή του. Η ομολογία αυτή, όμως, προϋποθέτει πως το σπίτι είναι ή τουλάχιστον υπήρξε κάποτε, αυτός ο τόπος της ασφάλειας και της σωτηρίας, το καταφύγιο του ανθρώπου από τον εξωτερικό κόσμο, η μήτρα του 4. Και οφείλουμε να αναγνωρίσουμε, πως η λανθάνουσα αυτή ερμηνεία του οίκου επιβιώνει μέχρι σήμερα. Δεν είναι λίγες οι φορές, που ερχόμενοι σπίτι, σιωπηλά θα ψιθυρίσουμε «επιτέλους, σπίτι» ή «σπίτι μου, σπιτάκι μου» ή οποιαδήποτε άλλη παρεμφερή κοινότοπη έκφραση, που όμως πιστοποιεί πως επιστρέφουμε σε έναν χώρο ασφαλή και προστατευμένο από το αβέβαιο εξωτερικό. Η πρόταση του Virno, όμως, σε συνδυασμό με την προαναφερθείσα έκθεση μας καλούν να απαλλαγούμε από τις συμβατικές αντιλήψεις που είχαμε για τον οίκο και να τον παρατηρήσουμε μέσα από το πρίσμα της ασταθούς ζωής. Υπό τους όρους αυτούς, κανένα σπίτι δεν είναι ικανό πια να προφυλάξει τον άνθρωπο και εκείνος όσο και αν το αναζητά, δεν θα καταφέρει να το συγκροτήσει ποτέ. Η ανάγκη να μελετήσουμε τους τρόπους, με τους οποίους οι εξωτε-

2. Paolo Virno, Γραμματική του Πλήθους, Για μια ανάλυση των σύγχρονων μορφών ζωής, μτφ. Βασ. Πασσάς (Αθήνα: Αλεξάνδρεια, Οδυσσέας, 2007), 24.

3. στο ίδιο, 26.

4. Ο οίκος ως η «μήτρα» του ανθρώπου αναλύεται από τον Gaston Bachelard στο βιβλίο του: Η Ποιητική του Χώρου (τίτλ. στα γαλλικά: La Poetique del’ espace).

12 Εισαγωγή

ρικοί παράγοντες διαμόρφωσαν και διαμορφώνουν σήμερα τον οίκο, καθίσταται πλέον επιτακτική. Καθώς το σπίτι φαίνεται, να έχει μεταλλαχθεί ριζικά, αυτό που πρέπει να αναρωτηθούμε σήμερα, είναι γιατί, ενώ η μετάλλαξη αυτή είναι τόσο έκδηλη, παρόλα αυτά ο άνθρωπος συνεχίζει με αιώνια αγωνία να αναζητά το σπίτι του. Γιατί το πλήθος του Virno συνεχίζει να αναζητά κάτι που φαίνεται να έχει χαθεί προ πολλού και ίσως πρακτικά να μην το είχε ποτέ; Εφόσον, ο οίκος αποτελεί ακόμα τη βασική μονάδα κατοίκησης, στην οποία ξυπνάμε, τρώμε, κοιμόμαστε και εκτελούμε καθημερινά όλες τις οικιακές πρακτικές, που είναι απαραίτητες για την επιβίωσή μας, ήρθε μάλλον η στιγμή να λάβουμε σοβαρά υπόψη μας αυτές τις αλλαγές, να τις μελετήσουμε και να εξάγουμε συμπεράσματα, που θα αφορούν την ίδια μας την ζωή. Τι συνέβη, λοιπόν, στο σπίτι; Και αν προσπαθούσαμε να το περιγράψουμε, θα είμασταν άραγε ικανοί να του προσδώσουμε ένα διαφωτιστικό ορισμό; Μέσω αυτών των αρχικών ερωτημάτων αναδύεται το κεφάλαιο της ιστορίας του οίκου, το οποίο κάτω απ’ αυτές τις συνθήκες ζωής γίνεται πιο επίκαιρο από ποτέ. Στην προσπάθειά μας να δώσουμε απαντήσεις στα σύνθετα ερωτήματα που προκύπτουν γύρω από αυτόν, είναι απαραίτητο να επιστρέψουμε στην αρχή της δημιουργίας του και να σκιαγραφήσουμε τη γενεαλογία του. Μόνο μέσα από τη γενεαλογία αυτή, θα καταφέρουμε να αποδώσουμε τον ορισμό ενός τέτοιου τόπου, ο οποίος δημιουργήθηκε από την πρώτη στιγμή που οι άνθρωποι έπαψαν να ζουν ως νομαδικά φύλα και εγκαταστάθηκαν μόνιμα στη γη. Έτσι, λοιπόν, θα επιστρέψουμε στα πρώτα σπίτια της Νεολιθικής εποχής και στον οίκο της κλασικής αρχαιότητας, όπου θα εντοπίσουμε τη βαθιά αλληλεξάρτηση της ανθρώπινης ύπαρξης από τον οίκο και του οίκου από τον άνθρωπο. Τη στιγμή της κρίσιμης αυτής διαπίστωσης, θα δημιουργήσουμε μια θεωρητική κατασκευή, που θα προσδώσει ένα νέο «ορισμό» στον οίκο και θα αποτελέσει το βασικό εργαλείο, με το οποίο θα θέσουμε εκ νέου ερωτήματα γύρω από τις έννοιες του εσωτερικού και της εσωτερικότητας του σπιτιού. Ο νέος αυτός ορισμός, που μας καλεί να βουτήξουμε στο εσωτερικό του, θα επιφέρει ένα είδος εσωτερικής αναζήτησης, η οποία θα συντελέσει στην εύρεση των απόκρυφων στοιχείων του οίκου, αλλά και όλων εκείνων των εξωτερικών παραγόντων, που τον μόλυναν αδιάκοπα. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, θα περάσουμε από τη Νεολιθική εποχή και τον οίκο της κλασικής αρχαιότητας, στη Μεταρρύθμιση και στη μεγάλη αλλαγή που σηματοδότησε την αρχή της «αποσύνθεσης» του. Στη συνέχεια, θα μεταβούμε στο εσωτερικό των σπιτιών του 19ου και του 20ου αιώνα, όπου θα παρατηρήσουμε τους νέους ρυθμούς οργάνωσης του (το νοικοκυριό) και την επίδρασή που είχαν αυτοί στον άνθρωπο. Τα συμπεράσματα που θα προκύψουν από την μελέτη αυτή, θα διαπλεχθούν με το εξωφρενικό παράδειγμα των εργατικών κατοικιών

Το Σπίτι Δεν Υπάρχει Πια 13

της μεταπολεμικής Γερμανίας, αναδεικνύοντας τον πρώτο εξωτερικό παράγοντα που εισέβαλε στο εσωτερικό του οίκου. Έπειτα, θα στρέψουμε την προσοχή μας στις τεχνολογίες και σε όλες εκείνες τις αόρατες ενέργειες που διείσδυσαν εντός του. Από την εποχή της ανάπτυξης των πρώτων τεχνολογιών, θα περάσουμε στην καταναλωτική κοινωνία της Αμερικής και σε όλα εκείνα τα νέα «μαραφέτια», που με την υπόσχεση μιας «άνετης» και «ευτυχισμένης» ζωής αφομοιώθηκαν από εκείνον. Τελικά, θα περιέλθουμε στο σήμερα, όπου θα αναφερθούμε στα νέα «παράθυρα» του ανθρώπου, στις διαδραστικές οθόνες, που αποτελούν αναπόσπαστα κομμάτια της καθημερινής του ζωής και στον τρόπο που αυτές μετασχημάτισαν ολόκληρη τη δομή του σπιτιού. Στο σημείο αυτό, η θεωρητική κατασκευή που είχαμε δημιουργήσει αρχικά, θα «σπάσει». Θα αλλάξει μορφή και εμείς θα κληθούμε για μια τελευταία φορά να την παρατηρήσουμε. Οργανώνοντας μια μέθοδο καθημερινής καταγραφής, θα γίνουμε τελικά οι εξωτερικοί παρατηρητές της σύγχρονης ζωής μας και κατ’ επέκταση του σύγχρονου οίκου. Ας ξεκινήσουμε, λοιπόν, αυτό το ταξίδι της επιστροφής στο σκοτεινό και άγνωστο εσωτερικό του τόπου που κατοικούμε καθημερινά. Ας αφήσουμε τους εαυτούς μας ελεύθερους, γυμνούς μπροστά στον άγνωστο οίκο και ας ανακαλύψουμε τα κρυμμένα μυστικά, που μας ωθούν να τον αναζητούμε συνεχώς. Απαλλαγμένος από τις αφελείς προφάσεις της ασφάλειας, που δεν θα είναι ικανός να μας παρέχει ποτέ, εκείνος θα εμφανιστεί τελικά ως το άμορφο περιβάλλον που μας εμπεριέχει καθημερινά. Απόλυτα εξαρτημένος από τις καθημερινές επαναλαμβανόμενες οικιακές πρακτικές, από τις παθητικές συνήθειές μας (habitus) που εξελίσσονται πάντα στο παρόν και που χωρίς αυτές, δεν θα μπορούσαμε τελικά να είμαστε κάτοικοι κανενός εσωτερικού.

ΣΚΟΤΕΙΝΗ ΣΦΑΙΡΑ

2.1 Virgil Solis, Aetas argentea. Ο μόχθος και η εργασία.

Η Σκοτεινή Σφαίρα

Ο Τυραννικός Οίκος. Προκειμένου να δώσουμε μια σαφή ερμηνεία του σύγχρονου οίκου και των συνθηκών της οικιακότητας, είναι απαραίτητο να διευκρινίσουμε από την αρχή την απόλυτη εξάρτηση της ανθρώπινης ύπαρξης από αυτόν και αντιστρόφως εκείνου από τον άνθρωπο. Για να εντοπίσουμε, όμως, την αρχή της αλληλεξάρτησης αυτής, πρέπει να κοιτάξουμε πίσω, στο παρελθόν και πιο συγκεκριμένα πρέπει να επιστρέψουμε στον οίκο της κλασικής αρχαιότητας. Η Hannah Arendt στο βιβλίο της: Η Ανθρώπινη Κατάσταση, Vita Activa μας εκθέτει σε ένα από τα πιο σύνθετα πολιτικά και υπαρξιακά ζητήματα, αυτό της ανθρώπινης κατάστασης. Εμείς θα εστιάσουμε, προσωρινά τουλάχιστον, την προσοχή μας στους αρχικούς ορισμούς που δίνει η Arendt για να περιγράψει την ανθρώπινη κατάσταση, με σκοπό να κατανοήσουμε τα θεμελιώδη ανθρώπινα γνωρίσματα και να διερευνήσουμε τον συσχετισμό τους με τον οίκο. Σύμφωνα με την Arendt, υπάρχουν τρεις θεμελιώδεις ανθρώπινες δραστηριότητες, υπό τις οποίες έχει δοθεί η ζωή στον άνθρωπο: ο μόχθος, η εργασία και η πράξη. Ο μόχθος αναφέρεται στη βιολογική λειτουργία του ανθρώπινου σώματος και εμπεριέχει όλες τις φυσικές δραστηριότητες που μπορούν να του εξασφαλίσουν τις βιωτικές του ανάγκες. Η εργασία αντιθέτως, σχετίζεται με τον τεχνητό κόσμο που κατασκευάζει ο άνθρωπος και

2.2 Piero di Cosimo, Οι τέχνες της ανθρωπότητας.

Ο Τυραννικός Οίκος

αποτελεί μια μη φυσική δραστηριότητα, που έχει σκοπό να υπερβεί τη φυσική-βιολογική ζωή του ατόμου. Από την άλλη πλευρά, η πράξη, αποτελεί τη μοναδική ανθρώπινη ιδιότητα, που επιτελείται αποκλειστικά μεταξύ των ανθρώπων και πραγματοποιείται πέρα από τα τεχνητά πράγματα και τη φυσική ύλη. Με άλλα λόγια, η πράξη είναι η έμφυτη τάση κάθε ανθρώπινης ύπαρξης για επικοινωνία και συνύπαρξη και αυτός είναι ο λόγος που προϋποθέτει πάντα το πλήθος των ανθρώπων και ποτέ τον Άνθρωπο ως μονάδα. Υπό αυτήν την έννοια και παρόλο που όλες οι ανθρώπινες δραστηριότητες συνδέονται κατά κάποιο τρόπο με την πολιτική ζωή του ανθρώπου, η πράξη ως η μοναδική που εξαρτάται από το πλήθος, αποτελεί βασική προϋπόθεση κάθε πολιτικής ζωής. Έχοντας, λοιπόν, συγκροτήσει τα ουσιώδη χαρακτηριστικά της ανθρώπινης κατάστασης και προτού προβούμε στην εξέταση της συμβολής τους στη δημιουργία της ιδιωτικής σφαίρας, είναι επιτακτικό να παραθέσουμε το πιο θεμελιώδες απ’ όλα τα χαρακτηριστικά, αυτό της εξαρτημένης ανθρώπινης ύπαρξης. Πέραν των όρων, υπό τους οποίους έχει δοθεί η ζωή στον άνθρωπο πάνω στη γη, και εν μέρει ανεξαρτήτως αυτών των όρων, οι άνθρωποι φτιάχνουν διαρκώς τις δικές τους, αυτοδημιούργητες συνθήκες, οι οποίες, παρά την ανθρώπινη καταγωγή τους και την αστάθειά τους, έχουν την ίδια καθοριστική δύναμη που έχουν και

2.3 Piero di Cosimo, Η κατασκευή ενός κτιρίου, π. 1462 – 1522, Μουσείο Τέχνης John και Mable Ringling.

1. Hannah Arendt, Η Ανθρώπινη Κατάσταση (Vita Activa), μτφ. Στέφ. Ροζάνης, Γερ. Λυκιαρδόπουλος (Αθήνα: Γνώση, 1986), 22.

2. στο ίδιο, 24.

Η Σκοτεινή Σφαίρα

όσα πράγματα ανήκουν στη φύση. Οτιδήποτε έρχεται σε συνάφεια ή σε μόνιμη σχέση με την ανθρώπινη ζωή προσλαμβάνει αμέσως χαρακτήρα συνθήκης της ανθρώπινης ύπαρξης. Αυτός είναι ο λόγος που οι άνθρωποι, ανεξαρτήτως του τι κάνουν, αποτελούν πάντοτε εξαρτώμενες υπάρξεις. Οτιδήποτε εισέρχεται στον ανθρώπινο κόσμο είτε από μόνο, του είτε με την προσπάθεια του ανθρώπου, γίνεται μέρος της ανθρώπινης κατάστασης.1 Η πρόταση αυτή, εμπεριέχει δύο ουσιώδη χαρακτηριστικά, που δεν θα πρέπει να παραβλέψουμε: αρχικά, μιλά για τον άνθρωπο ως τον μόνιμο κατασκευαστή του δικού του αυτοδημιούργητου «περιβάλλοντος» και στη συνέχεια τον παρουσιάζει ως ένα ολοκληρωτικά εξαρτώμενο ον τόσο από τον κόσμο των πραγμάτων, των οποίων είναι ο δημιουργός, όσο και από τους άλλους ανθρώπους. Τα καταλυτικά αυτά ανθρώπινα γνωρίσματα θα αποτελέσουν στη συνέχεια τα βασικά εργαλεία, με τα οποία θα συγκροτήσουμε ερωτήματα γύρω από τον οίκο. Προς αποφυγή παρανοήσεων, οφείλουμε εδώ να ξεκαθαρίσουμε, πως όσα έχουν περιγραφεί μέχρι στιγμής ανταποκρίνονται αποκλειστικά στους όρους της «ανθρώπινης ύπαρξης» που σύμφωνα με την Arendt αποτελεί «...την ίδια τη ζωή, το γεγονός της γέννησης και του θανάτου, την εγκοσμιότητα, την πληθυντικότητα και τη γη»2. Δεν θα τολμούσαμε σε καμια των περιπτώ-

2.5 Vitruvius Teutsch. 2.4 Charles Eisen, γκραβούρα της βιτρουβιανής πρωτόγονης καλύβας, Marc- Antoine Laugier, Essai sur l’architecture, 1755, Παρίσι.

Ο Τυραννικός Οίκος

σεων να υποστηρίξουμε πως αυτά δύνανται να αποκαλύψουν το βαθύτερο νόημα της «ανθρώπινης φύσης» όπως αυτό τίθεται μέσα από το ερώτημα του «ποιοι είμαστε;» και το οποίο από την κλασική αρχαιότητα συνδεόταν με μια ιδέα υπερανθρώπινη και ταυτιζόταν με το θείο. Ερχόμενοι πίσω στα βασικά γνωρίσματα της ανθρώπινης ύπαρξης, βρισκόμαστε αντιμέτωποι με την ιδιαίτερη πολιτική χροιά της πράξης. Αυτή, εφόσον προϋπέθετε την παρουσία του πλήθους, επιτελούνταν αποκλειστικά στη δημόσια σφαίρα των ανθρώπων. Αν λοιπόν, αυτή εμφανιζόταν στη δημόσια σφαίρα, τότε που συγκροτούνταν όλες οι υπόλοιπες βασικές ανθρώπινες δραστηριότητες του μόχθου και της εργασίας και πότε ακριβώς τοποθετείται χρονικά αυτή η συγκρότηση; Η Arendt μας πληροφορεί, ότι από τη χρονική στιγμή της ίδρυσης της πόλης-κράτους και την καταστροφή όσων οργανωμένων μορφών βασίζονταν στους δεσμούς συγγένειας, όπως ήταν η φατρία και η φυλή, ο άνθρωπος παραδέχτηκε τον διττό χαρακτήρα της ύπαρξής του. Από τη μία, ο βίος του ήταν πολιτικός και μπορούσε να πραγματοποιηθεί μόνο στη δημόσια σφαίρα και μέσω της μη-φυσικής πράξης, ενώ διαμετρικά αντίθετα στεκόταν η δεύτερη φύση του, που ήταν η ιδιωτική του ζωή. Φυσικό πεδίο εμφάνισης του πολιτικού βίου ήταν η πόλη, ενώ φυσικό πεδίο συγκρότησης της ιδιωτικής ζωής αποτέλεσε ο οίκος. Οι δύο τόποι διαχωρίζονταν με έναν τρόπο τόσο ξεκάθαρο, που θα έλεγε κανείς, πως

2.7 Lilly Martin Spencer, Καθάρίζοντας Κρεμμύδια, π. 1848–1852, Νέα Υόρκη, Closson Galleries. 2.6 Marguerite Gérard, Μητρότητα, ελαιογραφία, π. 1795-1800, Μουσείο Τέχνης της Βαλτιμόρης.

3. Η Arendt χρησιμοποιεί τους όρους φυσική κοινότητα ή φυσική ένωση, για να αναφερθεί στη σχέση που βιωνόταν στην οικογενειακή ζωή και σχετιζόταν αποκλειστικά με τη φυσική ανάγκη του ατόμου για επιβίωση.

4. Σύμφωνα με την Arendt, η λατινική μετάφραση του όρου αυτού, το animal rationale, χρησιμοποιήθηκε από τον Αριστοτέλη

Η Σκοτεινή Σφαίρα

αν η πόλη συμβόλιζε την ατομική ελευθερία, τότε ο οίκος συμβόλιζε την ατομική εξάρτηση από τις βασικές ανθρώπινες ανάγκες . Ενώ η πόλη ήταν το πεδίο των ελεύθερων πολιτών, ο οίκος γεννήθηκε μέσα από την ανάγκη για επιβίωση και ήταν αυτή η ανάγκη που καθόριζε τις λειτουργίες που επιτελούνταν στους κόλπους του. Εντός του, ο άνδρας ανέλαβε τη συντήρηση του ατόμου, μέσω της εργασίας του και του μόχθου των χεριών του, ενώ στη γυναίκα-μητέρα ανατέθηκε η επιβίωση του είδους, μέσω του μόχθου της γέννας. Οι δυο αυτές φυσικές λειτουργίες θεωρούνταν αυτονόητες και δεν επιδέχονταν καμια τροποποίηση που θα μπορούσε να προκαλέσει αρρυθμίες στην οργάνωση της φυσικής κοινότητας 3. Παράλληλα, η κύρια οργάνωση των υποθέσεων του οίκου και της οικιακής ζωής πραγματοποιούνταν μέσα από το θεσμό του νοικοκυριού, το οποίο ο άνδρας εξουσίαζε απόλυτα. Με τη χρήση της λέξης εξουσία δεν υπονοείται εδώ απλώς μια ιεραρχική δομή του οίκου, αλλά ένα τυραννικό μοντέλο επιβολής εξουσίας. Τις ρίζες του τυραννικού αυτού μοντέλου μπορούμε να τις εντοπίσουμε ξανά στη διττή ανθρώπινη φύση και πιο συγκεκριμένα στους αριστοτελικούς ορισμούς του ανθρώπου ως πολιτικού ζώου και ως ζώου λόγου έχοντος4 (animal rationale). Οι ορισμοί αυτοί ήταν βαθιά αντίθετοι προς την φυσική ένωση του οίκου και της οικογένειας, με αποτέλεσμα να καθορίσουν ως πολιτικό ον, τον άνθρωπο που θα λάμβανε αποφάσεις μαζί με τους άλλους, αποκλειστικά μέσω των διαδικασιών

2.8 Adriaen Jansz. Van Ostade, O Pater Familias, ελαιογραφία σε καμβά.

Ο Τυραννικός Οίκος

της πράξης και του λόγου. Ο λόγος συγκεκριμένα έλαβε την ιδιαίτερη σημασία της πειθούς, γεγονός που πρακτικά υποδήλωνε, πως η ομιλία απέκτησε δευτερεύουσα σημασία ως μέσο της ανθρώπινης επικοινωνίας και κατά βάση αποτέλεσε το εργαλείο, για να πείθει κανείς για την αλήθεια των λόγων του. Συνεπώς, οτιδήποτε αφορούσε στην ιδιωτική και μη-πολιτική σφαίρα, από την οποία είχαν αποκλειστεί η πράξη και ο λόγος, έπρεπε να επιβάλλεται με τη βία. Εφόσον ο άρχοντας του νοικοκυριού δεν μπορούσε να επιστρατεύσει την ομιλία ως μέσο πειθούς, κρινόταν απαραίτητο να επιβάλλει τη γνώμη του μέσω προσταγών και προπολιτικής βίας. Σε ολόκληρο τον αρχαίο δυτικό κόσμο, [...] ακόμη και η εξουσία του τυράννου δεν ήταν τόσο μεγάλη, τόσο «τέλεια», όσο η εξουσία που ασκούσε ο pater familias, ο dominus πάνω στο νοικοκυριό του, στους δούλους του και στην οικογένειά του.5

Το νοικοκυριό είχε καταστεί το κέντρο της πιο ακραίας ανισότητας, με τη βία να αποτελεί τον μοναδικό τρόπο εξασφάλισης της επιβίωσης του. Μέσω αυτών των αρχικών παρατηρήσεων, γίνεται φανερό πως ο οίκος, κυρίως στην αρχαία Ελλάδα ήταν κάτι περισσότερο από υποδεέστερος. Το γεγονός αυτό γίνεται ακόμα πιο κατανοητό, αν παρατηρήσει κανείς τη θέση του Πλάτωνα στα πολιτικά προγράμματά του, τα οποία

για να διατυπώσει την επικρατούσα άποψη της πόλης για τον άνθρωπο και τον πολιτικό του βίο, κατά την οποία όλοι όσοι βρίσκονταν εκτός πόλεως, ήταν άνευ λόγου, στερημένοι ενός κοινού- δημόσιου τρόπου ζωής.

5. Hannah Arendt, Η Ανθρώπινη Κατάσταση (Vita Activa), μτφ. Στέφ. Ροζάνης, Γερ. Λυκιαρδόπουλος (Αθήνα: Γνώση, 1986), 46.

Η Σκοτεινή Σφαίρα

προέβλεπαν την κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας σε τέτοιο σημείο που να εξαλείφεται ολοκληρωτικά η ιδιωτική ζωή. Επομένως γιατί ο οίκος παρέμενε αναπόσπαστο τμήμα της ανθρώπινης κατάστασης; Ποιο ήταν εκείνο το απαράβατο και απαραβίαστο χαρακτηριστικό του που έκανε μέχρι και τον Πλάτωνα να μιλά με σεβασμό για τον Έρκειο Δία, τον προστάτη των συνόρων και να χαρακτηρίζει ιερά τα όρια που διαχώριζαν τις ιδιωτικές περιουσίες;

Μια Ιερή Συμμαχία: Η Κατασκευή της Οικιακής Σφαίρας. Ας πάρουμε, όμως, τα πράγματα από την αρχή. Αυτό το «ιερό» συστατικό που προστάτευε την οικιακή ζωή, μπορεί κανείς να το εντοπίσει στον ίδιο τον ορισμό της ιδιωτικότητας. Το ιδιωτικό του οίκου ταυτίστηκε εξαρχής με το στερημένο, με αυτό που δεν εμφανιζόταν ποτέ στη δημόσια ζωή του ανθρώπου. Κατά συνέπεια, οι καθημερινές δραστηριότητες (που το παρήγαγαν) θεωρούνταν ιδιωτικές στο βαθμό που επιτελούνταν κρυφά και ατομικά, αφορούσαν μόνο στην ζωή ενός ανθρώπου και της οικογένειάς του και δεν μπορούσαν να επηρεάσουν τη ζωή κανενός άλλου ανθρώπου. Το να ζει κανείς μια ιδιωτική ζωή σήμαινε προπάντων να στερείται την επικοινωνία και τη συνύπαρξη με τους άλλους. Η ένδεια της ιδιωτικότητας εντοπιζόταν στη μοναξιά και

Μια Ιερή Συμμαχία: Η Κατασκευή της Οικιακής Σφαίρας

στην απουσία ενός από τα θεμελιώδη ανθρώπινα γνωρίσματα, αυτό του ανθρώπου ως εξαρτημένου από τους άλλους όντος. Η ανάπτυξη αυτής της στερημένης ζωής οφείλεται αποκλειστικά στους Ρωμαίους, οι οποίοι σε αντίθεση με τους αρχαίους Έλληνες δε θυσίασαν ποτέ το ιδιωτικό στο δημόσιο και κατανόησαν εξαρχής πως αυτοί οι δύο τόποι πρέπει να υπάρχουν σε ένα είδος συνύπαρξης στη ζωή του ανθρώπου. Το γεγονός αυτό, γίνεται ξεκάθαρο αν παρατηρήσει κανείς τη ζωή των δούλων στην Ρώμη σε σχέση με τη θέση των δούλων στην Αθήνα. Οι δούλοι στην πρώτη περίπτωση διαδραμάτιζαν πολύ μεγάλο ρόλο στην ρωμαϊκή παιδεία, ενώ παράλληλα καλλιεργήθηκε μεγαλύτερος σεβασμός για την ζωή τους, σε αντίθεση με τους δούλους στην Αθήνα, που ο ρόλος τους είχε περιοριστεί αποκλειστικά στην οικονομική ζωή, όσο αυτή σήμαινε την εξασφάλιση των ανθρώπινων αναγκών και όχι τον πλουτισμό. Καμιά από τις δραστηριότητες που εξηπηρετούσαν αποκλειστικά τον σκοπό να αντλεί κανείς πόρους ζωής, να συντηρεί απλώς τη πορεία της ζωής, δεν επιτρεπόταν να εισέλθει στην πολιτική σφαίρα και αυτό με σοβαρό κίνδυνο να εγκαταλειφθεί το εμπόριο και η βιοτεχνία στην εργατικότητα των δούλων και των μετοίκων».6

Στο σημείο αυτό, είναι κρίσιμο να τονίσουμε, πως τόσο στην αρχαία

6. ο. π., 94.

2.9 Στιγμιότυπο από την ταινία Un Homme Qui Dort, του Georges Perec.

Η Σκοτεινή Σφαίρα

Ελλάδα όσο και στην Ρώμη, οι έννοιες της ιδιωτικότητας και της ιδιοκτησίας ουδέποτε ταυτίστηκαν με τον πλούτο, όπως συμβαίνει σήμερα. Το να έχει κάποιος ιδιοκτησία σήμαινε απλώς και μόνο να κατέχει ένα δικό του κομμάτι γης πάνω στον κόσμο, ώστε να ανήκει στο πολιτικό σώμα και να είναι αρχηγός μιας από τις οικογένειες, που συναποτελούσαν τη δημόσια σφαίρα. Η ιδιοκτησία ταυτιζόταν ολοκληρωτικά με την οικογένεια που την κατείχε και γι’ αυτό το λόγο το να στερηθεί ένας πολίτης την ιδιοκτησία του, να μην έχει δηλαδή τον δικό του τόπο πάνω στη γη, σήμαινε πολλά περισσότερα από μια απλή δήμευση της περιουσίας του. Η Arendt, τονίζει πως ο πλούτος ενός δούλου δεν υποκαθιστούσε σε καμια περίπτωση την ιδιοκτησία και ταυτόχρονα η φτώχεια ενός νοικοκυριού δε ήταν ικανή να στερήσει από τον άρχοντά του το δικαίωμα να ανήκει στην πολιτική σφαίρα. Το να μην έχει ένας άνθρωπος ιδιοκτησία σήμαινε πρακτικά την αποστέρηση του δικαιώματός του πολίτη και την συνεπακόλουθη αποχή του από τις κοινές υποθέσεις της πολιτικής ζωής. Υπό αυτήν την έννοια, ο άνθρωπος χωρίς σπίτι, δεν ήταν ακριβώς άνθρωπος και αυτός είναι ο μοναδικός λόγος που οι αρχαίοι Έλληνες δεν κατόρθωσαν ποτέ να εξαλείψουν την ανθρώπινη ιδιοκτησία. Παρόλο που οι ίδιοι δεν έτρεφαν κάποιον τρομερό σεβασμό προς την οικιακή ζωή, τη θεωρούσαν το αναγκαίο «συμπληρωματικό» στοιχείο της ανθρώπινης ύπαρξης. Ο άνθρωπος που δεν είχε ιδιοκτησία, ανήμπορος να εξασφαλίσει τις «ταπεινές» ιδιωτικές ανάγκες της

2.10 O.π., σελ. 22.

Μια Ιερή Συμμαχία: Η Κατασκευή της Οικιακής Σφαίρας

αυτοσυντήρησης και της επιβίωσης, δεν θα κατόρθωνε να απαλλαχτεί από αυτές, ώστε να εισέλθει ελέυθερος στη δημόσια σφαίρα. Το «ζην» υπήρχε μόνο προς χάριν του «ευ ζην».7 Για να επαναφέρουμε, όμως, το αρχικό ερώτημα περί του «ιερού εσωτερικού βίου», πρέπει να επιστρέψουμε στην έννοια της κρυφής ιδιωτικότητας και στα κρυμμένα «μυστικά» του οίκου. Πέρα από την κάλυψη των βιοτικών αναγκών και εν μέρει ανεξάρτητα απ’ αυτήν ο οίκος συμβόλιζε, σύμφωνα με την Arendt, [...] την ιερότητα του απόκρυφου, δηλαδή την ιερότητα της γέννησης και του θανάτου, της αρχής και του τέλους των θνητών οι οποίοι, όπως όλα τα ζωντανά δημιουργήματα, έρχονται στην ζωή βγαίνοντας από το σκοτάδι ενός κάτω κόσμου κι επιστρέφουν πάλι σ’ αυτό.»8

Η οικιακή σφαίρα στέγαζε όλα όσα έπρεπε να είναι κρυμμένα από τον δημόσιο κόσμο και ακριβώς σ’ αυτή την απόκρυφη φύση της έγκειται ο μυστικός και εσωτερικός της χαρακτήρας. Τα στοιχεία αυτά αφορούσαν αποκλειστικά το ίδιο το άτομο, ήταν δικά του και μόνο δικά του, κρυμμένα από τους άλλους και ως τέτοια ήταν ικανά να διασφαλίσουν την τέλεια εσωτερικότητα. Ο ιδιωτικός χώρος, ο κόσμος της μοναξιάς έμοιαζε, λοιπόν, με τη σκοτεινή όψη της δημόσιας ζωής, που μπορούσε

7. Κατά τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, η ζωή «το ζην» μέσα στο νοικοκυριό δεν υπάρχει παρά μόνο προς χάριν του «ευ ζην» μέσα στην πόλη. Hannah Arendt, Η Ανθρώπινη Κατάσταση (Vita Activa), μετ. Στέφ. Ροζάνης, Γερ. Λυκιαρδόπουλος (Αθήνα: Γνώση, 1986), 59. 8. στο ίδιο, 91.

9. Με τον όρο: προϊστορική εποχή, εννοούμε την περίοδο από την εποχή

Η Σκοτεινή Σφαίρα

να προστατεύσει τα βαθιά μυστικά του ανθρώπου και να συγκροτήσει την πιο κρυφή και εσωτερική σφαίρα του. Αναδύεται, έτσι, για πρώτη φορά στην αφήγηση της Arendt μια νέα έννοια για τον οίκο, η έννοια της εσωτερικότητας. Αυτή αγγίζει τα όρια του μυστικισμού και μιλά για τα μυστικά του ανθρώπου, σαν να μας λέει, πως αν κάποιος ψάξει μέσα τους θα βρει τις κρυμμένες αλήθειες της ανθρώπινης φύσης. Γι’ αυτόν τον λόγο, δε σχετίστηκε ποτέ με τις έννοιες της ασφάλειας και της σωτηρίας από τον κόσμο, καθώς αυτές εξασφαλίζονταν μέσα από την αυτονόητη κατοχή ιδιοκτησίας, αλλά με τη συνεχή αγωνία για την εύρεση των στιγμών μιας εσωτερικής απόκρυφης αλήθειας για την αρχή και το τέλος των θνητών. Ωστόσο, η αναφορά της Arendt στην εσωτερικότητα του οίκου δεν είναι αρκετά εκτενής με αποτέλεσμα να μην μπορούμε να κατανοήσουμε σε βάθος τη σημασία της. Προκειμένου να ενισχύσουμε το βασικό επιχείρημά μας, περί της εσωτερικότητας του οίκου, είναι απαραίτητο να στραφούμε στο έργο ενός ιδιαίτερου πνέυματος αντιλογίας του σύγχρονου κόσμου, του Peter Sloterdijk. O Sloterdijk στον πρώτο τόμο της τριλογίας των Σφαιρών του με τίτλο: Bubbles, Microspherology (Φούσκες, Μικροσφαιρολογία) τονίζει πως ο άνθρωπος τόσο στην προϊστορική εποχή9 όσο και κατά την μετάβασή του στα ιστορικά χρόνια, είχε την τάση να δημιουργεί κοινότητες και φυλές, όσον αφορά στην πρώτη χρονική περίοδο καθώς και πόλεις-κράτη, έθνη, βασίλεια κ.ο.κ., όσον αφορά

Μια Ιερή Συμμαχία: Η Κατασκευή της Οικιακής Σφαίρας

στη δεύτερη. Και στα δύο αυτά καθεστώτα, τόσο της προϊστορικής όσο και της ιστορικής περιόδου, γίνονται ξεκάθαρα δύο πράγματα: αρχικά, πως ο άνθρωπος έχει πάντα την τάση να δημιουργεί δομές συνύπαρξης με τους άλλους ανθρώπους και στη συνέχεια, πως η ανθρώπινη ύπαρξη πότε δε προσαρμόστηκε απλά σε αυτό που ο σύγχρονος πολιτισμός ονομάζει ιδιαίτερα προσεκτικά σήμερα «περιβάλλον», αλλά δημιούργησε τον δικό της περιβάλλοντα χώρο, μέσω του οποίου και στον οποίο εμφανιζόταν. Η παρατήρηση αυτή του Sloterdijk μοιάζει αρκετά οικεία σε εμάς, αν προσπαθήσουμε να την αναλογιστούμε δίπλα στην αρχική επισήμανση της Arendt. Οι δύο αυτοί ερευνητές της ανθρώπινης ύπαρξης, την τοποθετούν σαφώς σε αμοιβαία εξάρτηση από τους άλλους ανθρώπους και από το «περιβάλλον» ή «τον κόσμο των πραγμάτων», διακηρύσσοντας πως ο άνθρωπος υπάρχει ως ο δημιουργός του δικού του περιβάλλοντα χώρου και του δικού του κόσμου των πραγμάτων. Εξαιτίας αυτής της διαπίστωσης, γεννιούνται τα βασικά ερωτήματα γύρω από τις έννοιες της εσωτερικότητας και του εσωτερικού: αν η ύπαρξη του ανθρώπου είναι πρωτίστως και πάνω απ’ όλα εξαρτημένη, βρίσκεται δηλαδή πάντα σε σχέση με κάποιον άλλο ή κάτι -πράγμαάλλο, τότε πως μπορεί αυτό το «σε σχέση με...» να συγκροτήσει το ιδιωτικό, το στερημένο -όπως γνωρίζουμε από την Arendt- εσωτερικό του οίκου; Και αν ο άνθρωπος είναι πράγματι ο κατασκευαστής του δικού του περιβάλλοντα χώρου που τον δημιουργεί πάντα «σε σχέση με...»,

που πρωτοεμφανίστηκαν οι άνθρωποι, ως προς τη συμπεριφορά και την ανατομία τους, μέχρι την εμφάνιση της γραπτής ιστορίας και των συστημάτων γραφής. Ο Sloterdijk χρησιμοποιεί τον όρο για να μιλήσει για την αρχαιολογία της διάλυσης των σφαιρών.

2.11 Hieronymus Bosch , Ο κήπος των επίγειων απολαύσεων, π. 14901510, Μαδρίτη, Μουσείο Prado.

2.12 Masaccio, Η Αποβολή του Αδάμ και της Εύας από τον Παράδεισο, 1424-1427, Φλωρεντία, Santa Maria del Carmine.

10. Τεχνητή καθώς «κατασκευάζεται» και αυτή, όπως και όλα τα αντικέιμενα του κόσμου από έναν Δημιουργό.

11. Peter Sloterdijk, Volume I: Bubbles, Microspherology, μτφ. Wieland Hoban (Los Angeles: Semiotext(e), 2011), 35.

Η Σκοτεινή Σφαίρα

τότε θα μπορούσαμε να φανταστούμε τον οίκο ως έναν τέτοιο περιβάλλοντα χώρο και αν ναι ποια θα ήταν τα κύρια χαρακτηριστικά του; Επιχειρώντας να δώσει μια περιγραφή τέτοιων χώρων, ο Sloterdijk χρησιμοποιεί τη βιβλική αναφορά στη Γένεση και μας πηγαίνει πίσω στην «αρχή της δημιουργίας του Ανθρώπου», στο εσωτερικό της πρώτης οικείας σφαίρας. Μέσα από το παράδειγμα αυτό, παρατηρεί τα στάδια της Γένεσης και πέρα από κάθε θεολογική ερμηνεία αντιμετωπίζει τον άνθρωπο σαν μια «τεχνητή οντότητα»10 που δημιουργείται σε δύο «δόσεις». Στην πρώτη δόση, ο «Αγγειοπλάστης»- Θεός παίρνει χώμα και πηλό από τη γη και πλάθει το «Αδαμικό δοχείο» (Adamic vessel). Το ανδροειδές πλάσμα (android creature) σχηματίζεται μέσα από μια τυπική κεραμική ρουτίνα που παράγει χωμάτινες κοιλότητες. Οι κοιλότητες αυτές συγκρατούνται ενωμένες μέσω της λάσπης και λειτουργούν σαν δοχεία, που θα ανταποκριθούν στον σκοπό της δημιουργίας τους μόνο κατά τη δέυτερη δόση, κατά την οποία ο Δημιουργός θα «φυσήξει» μέσα τους την πνοή της ζωής: « ...και φύσηξε μέσα στα ρουθούνια του την πνοή της ζωής, και ο άνθρωπος έγινε ζωντανό ον.»11 Τότε, η ίδια η ζωή έρευσε μέσα στις κοιλότητες του ανδροειδούς και μέσα από αυτήν την εκστατική μετάδοση το πνεύμα του Δημιουργού εισήλθε στο περιέργο πλάσμα και το μεταμορφώσε σε ζωντανό όν. Στο σημείο αυτο, ο Sloterdijk μας παροτρύνει να εξαλείψουμε την αρχική ιεραρχική δομή που προκύπτει, πως ο Θεός είναι αυτός που δίνει πρώτος πνοή στον άνθρωπο, ώστε να

2.13 Ο.π , σελ. 26, λεπτομέρεια.

Μια Ιερή Συμμαχία: Η Κατασκευή της Οικιακής Σφαίρας

παρατηρήσουμε μια νέα μη-ιεραρχική σύνδεση μεταξύ του Δημιουργού και του εμπνευσμένου έργου Του. Μεταξύ εκείνου που δίνει την πνοή και εκείνου που την λαμβάνει αναπτύσσεται η πρώτη επικοινωνιακή και συμμετοχική συμμαχία. Έτσι, δημιουργείται μια εσωτερική σφαίρα που εξαρτάται ακριβώς από αυτην την επικοινωνιακή σύμπραξη. Στο εσωτερικό της σφαίρας δεν υπάρχουν οι ρόλοι του μεταδότη της πνοής και του παραλήπτη της. Αντιθέτως, από την στιγμή που υπάρχει πνοή, υπάρχουν δύο που αναπνέουν. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, δημιουργείται μια αμφίδρομη επικοινωνία, ένα δυαδικό σύστημα που αποτελείται από δύο πόλους, που έχουν την ίδια ακριβώς ουσία. Η δημιουργία της πρώτης εσωτερικής σφαίρας, του πρώτου εσωτερικού κόσμου, πραγματοποιήθηκε μέσα από την απόλυτη αλληλεξάρτηση των δύο αυτών πόλων. Κατά συνέπεια, η ανθρώπινη ύπαρξη που υπάρχει όντας εξαρτημένη, κατά την στιγμή της αλληλεξάρτησής της από τους άλλους ανθρώπους ή από τα υλικά πράγματα σχηματίζει εσωτερικές σφαίρες. Υπό αυτήν την έννοια, ο άνθρωπος υπάρχει μόνο κατοικώντας τα εσωτερικά των πολλαπλών σφαιρών που δημιουργεί, και οι έννοιες της εσωτερικότητας και του εσωτερικού εντοπίζονται στην ίδια την ουσία της ανθρώπινης ύπαρξης, που είναι εξαρτημένη. Σύμφωνα με την θεωρία των σφαιρών του Sloterdijk: Η σφαίρα είναι το εσωτερικό, αποκαλυπτικό, διαμοιρασμένο βα-

2.14 Sir John Everett Millais, Bubbles, 1886, Lady Lever Art Gallery.

12. Ο.π., 28.

Η Σκοτεινή Σφαίρα

σίλειο, που κατοικείται από τους ανθρώπους. Το να ζει κανείς σε σφαίρες, σημαίνει να δημιουργεί τις διαστάσεις στις οποίες μπορούν να περιέχονται οι άνθρωποι. Οι σφαίρες είναι ανοσοποιητικές-συστημικές-αποτελεσματικές χωρικές κατασκευές για εκστατικά όντα που υποβάλλονται σε λειτουργία από το εξωτερικό.12 Μπορούμε, λοιπόν, να φτάσουμε στο εξής συμπέρασμα: οι άνθρωποι είναι τα δημιουργήματα των εσωτερικών τους, τα οποία ανήκουν αποκλειστικά στους ίδιους. Τα εσωτερικά αυτά είναι διαμοιρασμένα και αναζητούν μόνιμα την αποκατάσταση και την αύξησή τους. Γι’ αυτόν τον λόγο, για να αναφερόμαστε από εδώ και πέρα σε αυτά, θα δανειστούμε τον ίδιο όρο που δανείστηκε και ο Sloterdijk από την βιολογία και θα τα ονομάζουμε: Ανοσοποιητικά Συστήματα. Μέσα από αυτή τη διαφωτιστική ερμηνεία της εσωτερικότητας, μπορεί κανείς τώρα να αρχίσει να φαντασιώνεται τον οίκο ως μια σκοτεινή εσωτερική μικροσφαίρα, απόλυτα εξαρτημένη από το αρχικό δυαδικό σύστημα (άνθρωπος- οικιακά πράγματα) που την παρήγαγε. Σε μια πρώτη ανάγνωση της σφαίρας αυτής, θα παρατηρούσαμε ότι ο άνθρωπος, μέσω του μόχθου της εργασίας του, γίνεται ο «Δημιουργός» του υλικού κόσμου των πραγμάτων και τα οικιακά αυτά πράγματα συντηρούν με τη σειρά τους τον άνθρωπο στο εσωτερικό της σφαίρας, εξασφαλίζοντάς του τις απαραίτητες ανάγκες για τη διαβίωσή του. Υπάρχει

2.16 Anna Elizabeth Klumpke, Στο Πλυσταριό, π. 1856–1942. 2.15 Αριστερά: Hieronymus Bosch, Ο κήπος των επίγειων απολαύσεων, π. 14901510, λεπτομέρεια, Μαδρίτη, Μουσείο Prado.

Μια Ιερή Συμμαχία: Η Κατασκευή της Οικιακής Σφαίρας

όμως εδώ ένα σημαντικό σημείο, που χαίρει διευκρίνησης. Τι εννοούμε ακριβώς όταν αναφερόμαστε στα οικιακά πράγματα; Η διασαφήνιση του ερωτήματος αυτού είναι κρίσιμη, διότι ειδικά στη σημερινή εποχή δεν μπορούν όλα τα αντικείμενα χρήσης να θεωρηθούν πράγματα και ακριβώς αυτή η σύγχρονη εξίσωση των αντικειμένων χρήσης με τα αντικείμενα κατανάλωσης, θα συντελέσει -όπως θα αποδείξουμε στη συνέχεια- σε ένα ισχυρό πλήγμα της σύστασης των οικιακών σφαιρών. Ο Martin Heidegger στο Κτίζειν, Κατοικείν, Σκέπτεσθαι μας ξεκαθαρίζει την έννοια του πράγματος. Αναφέροντας το χαρακτηριστικό παράδειγμα της γέφυρας μας αποδεικνύει πως η γέφυρα είναι πράγμα, διότι «περισυλλέγει το τετραμερές, περισυλλέγει ωστόσο με τέτοιο τρόπο, ώστε να διαθέτει στο τετραμερές θέση.»13 Όταν αναφέρεται στο τετραμερές, εννοεί την εννιαία σύμπτυξη τεσσάρων στοιχείων: της γης και του ουρανού, των θεοτήτων και των θνητών. Για να κατοικήσουν, λοιπόν, οι θνητοί ουσιωδώς στον κόσμο πρέπει «να κατοικούν με τέτοιο τρόπο, ώστε να φείδονται του τετραμερούς αποδεσμεύοντάς το στην ουσία του.» 14 Έτσι, οι θνητοί κατοικούν εφόσον σώζουν τη γη, δεξιώνονται τον ουρανό, προσδοκούν τις θεότητες ως θεότητες χωρίς να κατασκευάζουν δικούς τους θεούς και τέλος, ως θνητοί που είναι, δέχονται τον θάνατο ως θάνατο. Το φείδομαι σημαίνει εδώ προστατεύω το τετραμερές ως προς την ουσία του και το επαναφέρω συνεχώς σε αυτή. Αυτό το «φείδομαι» μπορεί να διαφυλαχθεί μόνο μέσα στα πράγματα, τα

13. Martin Heidegger, Κτίζειν, Κατοικείν, Σκέπτεσθαι, μτφ. Γ. Ξηροπαΐδης (Αθήνα: Πλέθρον, 2008), 51. 14. στο ίδιο, 39.

2.17 Diego Velázquez, Σκηνή στην Κουζίνα με τον Χριστό στο σπίτι της Μάρθας και της Μαρίας, 1618, Λονδίνο, Εθνική Πινακοθήκη.

Η Σκοτεινή Σφαίρα

οποία οργανώνουν το τετραμερές και του επιτρέπουν να εμφανιστεί. Ο Heidegger ονόμασε τα πράγματα αυτά τόπους και διευκρίνισε, πως ο τόπος που παρέχει φύλαξη στο τετραμερές, του παρέχει ουσιαστικά: Huis, Haus, δηλαδή οικία. Μέσα από τις παραπάνω έννοιες προκύπτει, όπως παρατηρεί ο Γιώργος Τζιρτζιλάκης στο κείμενο του: Ο χωριατης και η μηχανή, Για μια ελάσσονα αρχιτεκτονική, μια θεολογική προσέγγιση της κατοίκησης και στη δική μας περίπτωση του ίδιου του πράγματος. Η θεολογική αυτή προσέγγιση του πράγματος δεν πρέπει να προσπεραστεί, καθώς ανταποκρίνεται σε αυτή την θεϊκή προσδοκία που η Arendt ονόμασε «ανθρώπινη φύση» και ταυτόχρονα συνδέεται με τον ορισμό των Σφαιρών του Sloterdijk, όσο αυτές αποτελούν τους τόπους που διαρκώς διαφυλάσσουν την ουσία του εσωτερικού τους. Η έννοια του πράγματος, όμως, εντοπίζεται και στην Arendt μέσα από μια διάκριση που πραγματοποιεί, μεταξύ των αντικείμενων χρήσης και των αντικειμένων κατανάλωσης. Έτσι, λοιπόν, τα πράγματα είναι τα ανθεκτικά στο χρόνο αντικείμενα που χρησιμοποιεί ο άνθρωπος και αποτελούν τα πιο σταθερά στοιχεία πάνω στα οποία βασίζεται για να επιζήσει. Από την άλλη, τα αντικείμενα κατανάλωσης υποννούν τη ζωή που αφιερώνεται στο να καταναλώνει και όχι στο να δημιουργεί. Τα αντικείμενα της κατανάλωσης καταβροχθίζονται από τον άνθρωπο και απαιτούν τη συνεχόμενη αναπλήρωσή τους. Δεν μπορούν να ανταπεξέλθουν σε συνθήκες ανθεκτικότητας και μονιμότητας και ως τέτοια δεν

2.18 Τα πρώτα σπίτια που εμφανίστηκαν κατά την ανασκαφή του νεολιθικού οικισμού Jerf el Ahmar στη Συρία, π. 9500-8700 π.Χ.

Μια Ιερή Συμμαχία: Η Κατασκευή της Οικιακής Σφαίρας

δύνανται να στηρίξουν το ανθρώπινο οικοδόμημα. Έχοντας αποσαφηνίσει τις έννοιες της εσωτερικότητας και του πράγματος, θα ακολουθήσουμε για μια τελευταία φορά τις απίστευτες αφηγήσεις των εσωτερικών σφαιρών, όμως αυτή τη φορά θα εστιάσουμε σ’ αυτές που αφορούν αποκλειστικά στον οίκο. Στη θεωρία των Σφαιρών, η αρχή της δημιουργίας του οίκου τοποθετείται δύο αιώνες πριν τη δημιουργία της πόλης- κράτους στον δυτικό κόσμο και έχει τις βάσεις της στην αρχή της Νεολιθικής Εποχής. Μόνο τότε, στη μεγάλη Νεολιθική αλλαγή, επιβλήθηκε στην ανθρωπότητα η εδαφική κυριαρχία. Μόνο τότε άρχισαν να αναδύονται οι ταυτότητες που ήταν δεμένες με τη γη και μόνο τότε οι άνθρωποι άρχισαν να αναγνωρίζουν τους εαυτούς τους διαμέσου της προσκόλληση τους σε μια επικράτεια και της ιδιοκτησίας τους. Σύμφωνα με τον Sloterdijk, η εποχή αυτή σήμανε τον εσωτερικό δεσμό των θνητών με μια «ιερή- καταραμένη και μολυσμένη επικράτεια από καλύβες, συστήματα αποχέτευσης και κεντρικά γραφεία»15 και συνετέλεσε στον σχηματισμό δύο πραγμάτων: ενός νέου χωρικού τύπου, του οίκου και ενός νέου τύπου σκέψης, του Νόμου της Γης. Η ύπαρξη του ανθρώπου συνδέθηκε αμέσως με αυτούς τους δύο τύπους, που μετέστρεψαν την προηγούμενη νομαδική ζωή του σε μια ζωή προσκολλημένη στη «Μητέρα Γη». Οι άνθρωποι έχτισαν τα σπίτια τους πάνω σ’ αυτή τη γη και εκείνα αποτέλεσαν το κέντρο τους στον κόσμο. Υπό αυτή την έννοια, ολόκληρη η ανθρώπινη ύπαρξη εξαρτήθηκε

15. Peter Sloterdijk, Volume I: Bubbles, Microspherology, μτφ. Wieland Hoban (Los Angeles: Semiotext(e), 2011), 270.

2.19 Το στόμα της κόλασης στο «Ιερό Δάσος» του Bomarzo, π. 1550-1580.

Η Σκοτεινή Σφαίρα

από ένα και μόνο κέντρο, από το οποίο μπορούσε κανείς να εξέλθει στον κόσμο και στο οποίο μπορούσε πάντοτε να επιστρέφει. Το χώμα της γης συμβόλιζε ακόμα τον τόπο της ένωσης των θνητών και των νεκρών προγόνων τους, τον τόπο δηλαδή της γέννησης και του θανάτου. Η κυρίαρχη αντίληψη γύρω από τις έννοιες αυτές δίδασκε πως εκείνος που γεννήθηκε από τη «Μητέρα Γη» έπρεπε να επιστρέψει σε αυτήν μέσω του θανάτου του, ώστε να συναντήσει εκεί τους προγόνους του και να ανακαλύψει την «εσωτερική αλήθεια» της ύπαρξής του. Έτσι, η πραγματική αλήθεια, η πιο εσωτερική συνδέθηκε από την εμφάνιση της εποχής των μόνιμων εγκαταστάσεων με έναν μικρό εσωτερικό θάνατο. Όταν οι εγκατεστημένοι πληθυσμοί στα πρώτα χωριά και πόλεις έρχονταν αντιμέτωποι με την αναγκαιότητα να αναγνωρίσουν τους εαυτούς τους και να προσδιορίσουν την ύπαρξή τους, στρέφονταν εξ ολοκλήρου στην «Μητέρα Γη» και σε όσα αυτή «έκρυβε» μέσα της. Ο Sloterdijk τονίζει πως, από την περίοδο που το «είναι» (Sein) του ανθρώπου σήμαινε «είμαι συνδεδεμένος με...σε σχέση με...» και η ύπαρξη του (Dasein) σήμαινε «κατάγομαι από...», οι άνθρωποι έπρεπε να γνωρίζουν από ποια μήτρα ήρθαν και σε ποια σχέση βρίσκονταν με τα μητρικά τους εδάφη. Γι’ αυτόν τον λόγο, στην κορύφωση της σκέψης του ισχυρίζεται πως όποιος πραγματικά επιθυμεί να βουτήξει στα άδυτα της ψυχής του και να ανακαλύψει τις πρώτες αλήθειες του είναι του, θα πρέπει πρώτα να επιστρέψει στο εμβρυϊκό στάδιο. Καμιά αλήθεια δεν μπορεί να αποκα-

2.20 Σπηλιά Lomas Richi, Είσοδος με σχήμα αιδίου, Ινδία, 3ος αιώνας π.Χ.

Μια Ιερή Συμμαχία: Η Κατασκευή της Οικιακής Σφαίρας

λυφθεί στον άνθρωπο χωρίς την επανεμβρυοποίηση του. Η μήτρα, ως ο πρώτος τόπος του μη-υποκειμένου, θα εμφανίσει τις κρυφές συνδέσεις και θα παραδώσει το άτομο στον πρώτο τόπο του είναι. Εμείς δε θα αναλύσουμε περαιτέρω την γοητευτική θεωρία της μήτρας και των προγεννητικών εμπειριών, αλλά θα επανέλθουμε στον οίκο και θα προσπαθήσουμε να αντιληφθούμε την ιερή σημασία του, μέσα από τη σκοπιά του Sein (του «είμαι συνδεδεμένος με...σε σχέση με...») και του Dasein (του «κατάγομαι από...»). Δεν μπορούμε προφανώς να υποστηρίξουμε πως ο οίκος ήταν ιερός, επειδή ήταν ο τόπος, στον οποίο τα παιδιά συνέχιζαν να διατηρούν σχέσεις με τις μητέρες τους έξω από τη μήτρα. Αντιλαμβανόμαστε πως μετά την καταστροφή της πρώτης σφαίρας, ο άνθρωπος είναι συνδεδεμένος και σε σχέση με το κάθε τι που υπάρχει γύρω του. Ακριβώς, όμως, γι’ αυτόν τον λόγο και πέρα από κάθε μεταγεννητική μητρική σχέση, ο άνθρωπος ανέπτυξε μέσα στην οικιακή σφαίρα αδιάρρηκτες σχέσεις τόσο με τα μέλη της οικογένειας του όσο και με τα οικιακά πράγματα. Οι ιεροί δεσμοί αίματος των μελών της οικογένειας μαρτυρούσαν την καταγωγή του. Η στερημένη φύση των οικιακών πραγμάτων τον έκρυψε από τον κόσμο και τον τοποθέτησε μέσα σε έναν τόπο «ιερό», που κανένας δεν μπορούσε να αγγίξει. Αυτή ήταν και η κυρίαρχη άποψη που επικρατούσε για τον οίκο αιώνες μετά τη Νεολιθική Εποχή, όπως μπορούμε να την εντοπίσουμε στο έργο του Gaston Bachelard16. Ο Bachelard παραλληλί-

16. Gaston Bachelard, Η Ποιητική του Χώρου, μτφ.

2.21 Leonardo da Vinci, λεπτομέρεια με τη μήτρα, το έμβρυο και τον πλακούντα, 1520.

Ελένη Βέλτσου (Αθήνα: Χατζηνικολή, 2014).

Η Σκοτεινή Σφαίρα

ζει το εσωτερικό της μήτρας με το εσωτερικό του οίκου και εξισώνει τη δύναμη της φύσης του οίκου με το νερό και τη φωτιά, που ήταν οι τόποι των ονειροπολήσεων και των αναμνήσεων. Για εκείνον το εσωτερικό του οίκου συμβολίζει το κατάλυμα του ασυνειδήτου μας και τον πρωτογονισμό του καταφυγίου. Είναι ο τόπος που επιθυμεί να «κουρνιάξει» το σώμα του ανθρώπου, να απομονωθεί και αυτή η μοναξιά δεν είναι καθόλου στερημένη. Ο Bachelard αναφέρεται ακόμα στις δραστηριότητες του νοικοκυριού και παρατηρεί την άλλη τους όψη, αυτή της οικειότητας. Μόνο μέσα από την φροντίδα του νοικοκυριού, μπορεί ο άνθρωπος να οικειοποιηθεί την οικιακή σφαίρα. Κατά συνέπεια, η ιδιοκτησία του κάθε ανθρώπου, αφορούσε τις βαθιές καταγωγικές και μυστικές αναζητήσεις και σε καμιά των περιπτώσεων τον πλουτισμό. Μια τέτοια ερμηνεία συμπληρώνει τα λεγόμενα της Arendt περί των ζητημάτων της ιδιοκτησίας και μας εκθέτει ξανά στην κρυφή εσωτερικότητα του οίκου. Εδώ, όπως και στην Vita Activa, γίνεται σαφές πως ο οίκος αποτελούσε τον μυστικό και «ιερό» καταγωγικό τόπο, που προστάτευε τα πιο βαθιά μυστικά της ανθρώπινης ύπαρξης.

Το Νοικοκυριό του Sloterdijk.

Μέσα από την κατασκευή της γενεαλογικής αφήγησης του οίκου, βρεθήκαμε από την πρώτη στιγμή αντιμέτωποι με τις έννοιες του εσω-

2.23 ο.π. 2.22 Αριστερά: Hieronymus Bosch, Η Κάθοδος του Χριστού στην Κόλαση, λεπτομέρεια.

Το Νοικοκυριό του Sloterdijk

τερικού και της εσωτερικότητας του. Ενώ αναλύαμε το τυραννικό σπίτι της κλασικής αρχαιότητας στο έργο της Arendt, ξαφνικά αναδύθηκε μπροστά στα έκπληκτα μάτια μας η έννοια του εσωτερικού και είναι πλέον σαφές πως όχι μόνο δεν την προσπεράσαμε αλλά την ακολουθήσαμε στα έργα τριών άλλων θεωρητικών. Από τον πρώτο τόμο της τριλογίας των Σφαιρών του Sloterdijk, στο έργο του Bachelard για τον σπηλαιώδη οίκο, ως τις θεολογικές ερμηνείες κατοίκησης του Heidegger , επιδοθήκαμε στην εύρεση και στην ερμηνεία αυτού του εσωτερικού στοιχείου του οίκου, ώσπου έγινε ξεκάθαρο πως δεν θα καταφέρουμε να κατασκευάσουμε τη γενεαλογία του, αν δεν συμπεριλάβουμε εξαρχής σ’ αυτήν τη γενεαλογία του εσωτερικού του. Η εσωτερική οικιακή σφαίρα και η αδιαμφισβήτητη και αναπόσπαστη εσωτερικότητα που αυτή συγκροτεί, θα αποτελέσουν από εδώ και πέρα τα βασικά εργαλεία ερμηνείας του οίκου. Γι’ αυτόν τον λόγο, προτού μεταβούμε στη συνέχεια της εξιστόρησης της γενεαλογίας του, θα προσπαθήσουμε να περιγράψουμε τα βασικά χαρακτηριστικά του εσωτερικού και της εσωτερικότητας του, όπως αυτά εμφανίζονται από την Νεολιθική εποχή ως την κλασική αρχαιότητα. Συνοψίζοντας, μπορούμε να πούμε ότι: καταρχάς, εφόσον δεχόμαστε από την θεωρία των Σφαιρών πως η ανθρώπινη ύπαρξη ζει μόνο διαμέσου της δημιουργίας και της κατοίκησης εσωτερικών σφαιρών, ο οίκος θα αποτελέσει το Ανοσοποιητικό Δυαδικό Σύστημα που κατασκεύασε ο

2.24 Ramona Zordini, χωρίς τίτλο. 2.25 Annika von Hausswolff, Αντιμετωπίζοντας τον χώρο και τον χρόνο, 1997.

Η Σκοτεινή Σφαίρα

άνθρωπος μαζί με τα οικιακά πράγματα προκειμένου να προφυλαχθεί από το εξωτερικό. Από τα πρώτα χρόνια της δημιουργίας της, η ύπαρξη της εσωτερικής αυτής σφαίρας εξαρτήθηκε απόλυτα από την σχέση του ανθρώπου με την οργάνωση του οίκου, δηλαδή το νοικοκυριό, και με τα οικιακά πράγματα που το αποτελούσαν. Έτσι, η εσωτερική μικροσφαίρα του οίκου θα υπάρχει μόνο εφόσον ο άνθρωπος θα φροντίζει για τις λειτουργίες του νοικοκυριού και εκείνο με τη σειρά του, μέσω αυτών των λειτουργιών, θα εξασφαλίζει την επιβίωση του ανθρώπου. Το Ανοσοποιητικό Σύστημα θα υπάρχει μέχρις ότου «μολυνθεί» σοβαρά κάποιος από τους δυο πόλους του. Κατά δεύτερον, αυτό το αδιαμφισβήτητο εσωτερικό που δημιουργήθηκε, καταλήφθηκε από μια «μυστική εσωτερικότητα», που συνδέθηκε αμέσως με τα πιο σκοτεινά μυστικά της ανθρώπινης φύσης. Μέσα στην οικιακή σφαίρα και μακριά από τα βλέμματα των άλλων διατηρούνταν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του κάθε ανθρώπου. Χαρακτηριστικά, που σχετίζονταν με τη γέννηση, τον θάνατο, τις εσωτερικές προγονικές αλήθειες, καθώς και τον κρυμμένο ρυθμό οργάνωσης του νοικοκυριού. Το εσωτερικό της ανοσοποιητικής σφαίρας ήταν ο τόπος της αιώνιας επιστροφής, των κρυμμένων μυστικών και των καλά προστατευμένων αληθειών, ο διαφωτισμός των οποίων θα προκαλούσε το απόλυτο σκοτάδι. Αν προσπαθούσε κανείς να τη φανταστεί, θα κατασκεύαζε τις εικόνες ενός σκοτεινού, υγρού, ακουστικού περιβάλλοντος, απαλλαγμέ-

2.26 Kazimir Malevich, Black Circle, 1915, Αγ. Πετρούπολη, Ρωσία, Κρατικό Μουσείο Ρωσίας.

Το Νοικοκυριό του Sloterdijk

νου από κάθε μορφή δράσης, σαν το άγνωστο εσωτερικό μιας μήτρας. Για να γίνουμε μάρτυρες αυτής της εσωτερικότητας που ξεπερνά τα υλικά χαρακτηριστικά της σφαίρας, οφείλουμε να στραφούμε ολοκληρωτικά στο μαρτύριο των τελετουργιών της εσωτερικής εμπειρίας, που απαιτούν την απαλλαγή από κάθε συμβατική αντίληψη και έχουν τη δύναμη να οδηγήσουν την οικιακή σφαίρα στο θάνατο της, για τον οποίο ένας συγγραφέας σαν τον Maurice Blanchot θα έγραφε: «Προς την ουσία της, που είναι η εξαφάνισή της.»

Οικογένειες, σας μισώ! Κλειστά σπίτια, κλειστές πόρτες φθονερές κατοχές ευτυχίας. —André Gide.

ΑΘΑΡΙΖΕΙ,ΛΕΥΚΑΙΝΕΙ,ΑΠΟΛΥΜΑΙΝΕΙ

3.1 Julius Jacob, Σκάλα στο Νέο Friedrichstrasse, 1887, υδατογραφία, Βερολίνο, Stiftung Stadtmuseum.

3.2 Adolf von Menzel, Το Δωμάτιο με το Μπαλκόνι, 1845, ελαιογραφία σε καμβά, Εθνική Πινακοθήκη, Staatliche Museen, Βερολίνο,Γερμανία. Φωτογραφία: Joerg P. Anders.

Καθαρίζει, Λευκαίνει , Απολυμαίνει

Η είσοδος του Κοινωνικού. Κατά τη διάρκεια του πρώτου μισού του 19ου αιώνα, η έκφραση «τοίχος της ιδιωτικής ζωής» έλαβε νομική και κοινωνική σημασία. Ο γαλλικός όρος intérieur δεν αναφερόταν πια στην στην εσωτερικότητα της ανθρώπινης καρδιάς ή της ψυχής, αλλά σε εκείνο που, μεταξύ άλλων, εγγυήθηκε τις συνθήκες για ευτυχία και άνεση. —Georges Teyssot, A Topology of Everyday Contellations.

1. Ο Teyssot χρησιμοποιεί τους όρους αυτούς, για να αναφερθεί στο εσωτερικό οικιακό περιβάλλον της γαλλικής μπουρζουαζίας του 19ου αιώνα. Για εκεί-

Με αυτή τη πρόταση στο βιβλίο του A Topology of Everyday Constellations, ο Georges Teyssot μας ανάγει στην ιστορική στιγμή αυτού που κάποιος τολμηρός ίσως ονόμαζε κατάλυση της εσωτερικότητας. Λαμβάνουμε, έτσι, μια διπλή πληροφορία: από τη μια πλευρά το προηγούμενο αδιαπέραστο όριο μεταξύ της οικιακής ιδιωτικής σφαίρας και της δημόσιας εξωτερικής καταστρέφεται. Από την άλλη, εμφανίζονται δύο νέες έννοιες του εσωτερικού: η ευτυχία και η άνεση1. Αυτές ξεπερνούν τις προηγούμενες κρυφές έννοιες της εσωτερικότητας και μας εκθέτουν σε ένα νέο οικιακό περιβάλλον, την κατασκευή του οποίου είμαστε ανήμποροι να αντιληφθούμε. Πως φτάσαμε ως εδώ; Πως από τα χρόνια της κλασικής αρχαιότητας, όπου ο οίκος ταυτιζόταν με τον

3.3 Gustave Caillebotte, Εσωτερικό με μια γυναίκα στο παράθυρο,1880, ιδιωτική συλλογή. Φωτογραφία: Scala/White Images, Νέα Υόρκη.

Η Είσοδος του Κοινωνικού

πόνο του μόχθου, την ανάγκη και την προστασία της ψυχής, καταλήξαμε στη διαστρέβλωση όλων των παραπάνω εννοιών, στην άνεση και στην ευτυχία; Για να απαντήσουμε στα παραπάνω ερωτήματα, πρέπει να γυρίσουμε πίσω. Όλα τα στοιχεία που έχουμε συγκροτήσει μας υποδεικνύουν ένα μόνο δρόμο, που οδηγεί σε ένα ιστορικό συμβάν που σηματοδότησε την αρχή των νέων χρόνων, στη Μεταρρύθμιση. Τρεις περίπου αιώνες πριν το γαλλικό intérieur, η ανθρωπότητα ήρθε αντιμέτωπη με το αλλοτριωτικό φαινόμενο, που ο Marx Weber αναγνώρισε ως την βαθύτερη πηγή της νέας καπιταλιστικής νοοτροπίας, υπό τον όρο του «ενδοκοσμικού ασκητισμού». Η Μεταρρύθμιση ήταν ένα θρησκευτικό κίνημα του 16ου αιώνα, το οποίο, ανεξάρτητα από τη διάσπαση της Καθολικής Εκκλησίας και την ίδρυση του Προτεσταντισμού, επέφερε ίσως το ουσιαστικότερο πλήγμα στον άνθρωπο και στον τρόπο που αυτός αντιλαμβανόταν τον κόσμο. Το πλήγμα αυτό ήταν η απαλλοτρίωση των αγροτικών γαιών. Η αποστέρηση της ιδιωτικά κατεχόμενης γης από τους αγροτικούς πληθυσμούς στράφηκε ενάντια στην ίδια την ανθρώπινη ύπαρξη καθώς, όπως παρατηρήσαμε προηγουμένως, το να χάσει κανείς το σπίτι του δεν ήταν μια απλή, συνηθισμένη υπόθεση και σήμαινε πως ο άνθρωπος μαζί με την ιδιοκτησία του θα έχανε και τον «δικό του τόπο πάνω στη γη», το «κέντρο» του. Τελικά, το τελευταίο στάδιο της Μεταρρύθμισης σφραγίστηκε με την πλήρη υλική αθλιότητα

νον, ο οίκος αυτός, ήταν το περιβάλλον της ασφάλειας και της ηρεμίας, ένα μέρος κοιμισμένο, στο οποίο η ατμόσφαιρα της ανίας και της υπνηλίας παραπέμπουν στις έννοιες της άνεσης (die Gemütlichkeit) και της ευτυχίας.

Καθαρίζει, Λευκαίνει , Απολυμαίνει

των μοχθούντων απόρων που ουσιαστικά έχασαν, μέσω της απαλλοτρίωσης του οικογενειακά κατεχόμενου κλήρου τους, τη διπλή προστασία της οικογένειας και της ιδιοκτησίας. Η νέα εποχή σηματοδοτήθηκε από τρεις κύριες αλλαγές: αρχικά την κατάρρευση του προηγούμενου φεουδαρχικού συστήματος, δεύτερον, την ανθρώπινη ενδοκοσμική αλλοτρίωση και τρίτον, την γένεση της νέας ηθικής του Κοινωνικού. Και αν η απαλλοτρίωση των αγροτικών γαιών υπήρξε η αρχή του τέλους της ιδιωτικότητας, τότε η ολοκληρωτική καταστροφή της προκλήθηκε από την γένεση του Κοινωνικού και την αντικατάσταση του παλιού μοντέλου της πόλης- κράτους, από εκείνο του έθνους- κράτους. Η Arendt στη Vita Activa διασαφηνίζει πως, με την ανάδυση του κοινωνικού, όλες οι δραστηριότητες της οικιακής σφαίρας –η οργάνωση του νοικοκυριού, η οικιακή οικονομία, μέχρι και τα προβλήματά της– εξήλθαν στη δημόσια. Η κοινωνία λοιπόν αντικατέστησε το πολιτικό σώμα, όπως αυτό είχε δομηθεί κατά την κλασική αρχαιότητα, και οργανώθηκε μέσα από τα πρότυπα των οικιακών δραστηριοτήτων αξιώνοντας τα μέλη της να δρουν σαν μέλη μιας τεράστιας οικογένειας. Αντίστοιχα, τα φωτεινά δημόσια στοιχεία τρύπησαν το σκοτεινό εσωτερικό της οικιακής σφαίρας και ο χώρος μέσα στον οποίο ο άνθρωπος διατηρούσε κρυμμένα τα πιο βαθιά του μυστικά, άλλαξε «σύσταση» . Ο οίκος μετατράπηκε σε «δημόσιο αγαθό». Ο κυριότερος ερευνητής της ιδιωτικότητας ήταν ο Jean-Jacques

Η Είσοδος του Κοινωνικού

Rousseau. Επιθυμώντας να ανακαλύψει τη χαμένη εσωτερικότητα του ατόμου, ο Jean-Jacques επαναστάτησε «...όχι εναντίον της κρατικής καταπίεσης, αλλά εναντίον της ανυπόφορης διαστροφής που επέφερε στην ανθρώπινη ψυχή η κοινωνία, εναντίον της εισβολής της κοινωνίας σε έναν ενδότατο χώρο μέσα στον άνθρωπο, που δεν είχε ως τότε χρειαστεί ειδική προστασία.»2 Η εξεγερτική αντίδραση του στράφηκε κατά βάση εναντίον αυτού του φαινομένου που θα αποκαλούσαμε σήμερα «εγγενή κομφορμισμό» σε κάθε κοινωνία, εναντίον δηλαδή της αφομοίωσης της ανθρώπινης ύπαρξης από τις κοινωνικές συμβάσεις. Καταλυτική σημασία για την καθιέρωση του κομφορμισμού είχε η εξάλειψη της δράσης3 από τη δημόσια σφαίρα. Η κοινωνία αντικατέστησε τη χαμένη δράση με ένα ορισμένο είδος ανθρώπινης συμπεριφοράς και αναρίθμητους κανόνες «ομαλοποίησης» των μελών της. Το αποκορύφωμα της εξουσίας της ήταν η κατασκευή των κοινωνικών συμπεριφορών, οι οποίες, κατά την Arendt, μετέτρεψαν το άτομο σε ένα «κατάλληλα συμπεριφερόμενο ζώο». Οι νέοι κανόνες αφορούσαν αρχικά στην κοινωνική θέση του κάθε ατόμου, καθώς σε άλλους κανόνες θα έπρεπε να συμμορφωθεί ένα μέλος των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων και σε άλλους, εντελώς διαφορετικούς, ένα μέλος της εργατικής τάξης. Από την στιγμή που είχε εξασφαλιστεί αυτή η διαφοροποίηση, οι κανόνες μπορούσαν να εφαρμοστούν σε όλων των ειδών τα πολιτικά καθεστώτα, είτε στο ημιφεουδαρχικό μοντέλο που εμφανίστηκε μετά τη Μεταρρύθμιση, είτε

2. Hannah Arendt, Η Ανθρώπινη Κατάσταση (Vita Activa), μτφ. Στέφ. Ροζάνης, Γερ. Λυκιαρδόπουλος (Αθήνα: Γνώση, 1986), 60.

3. Με τον όρο «δράση» υπονοείται εδώ το μεγάλο και τρανό ανθρώπινο κατόρθωμα. Κατα την κλασική αρχαιότητα ο άνθρωπος, προκειμένου να διασφαλίσει την παραμονή του στη δημόσια σφαίρα, έπρεπε να αποδεικνύει διαρκώς την αξία. Έπρεπε, κατ’ έπεκταση, να «δρα» μέσω μεγάλων κατορθωμάτων.

Καθαρίζει, Λευκαίνει , Απολυμαίνει

στην ταξική κοινωνία του 19ου αιώνα, είτε ακόμα στη μαζική σύγχρονη κοινωνία –ιδιαιτέρως, μάλιστα, η μαζική κοινωνία–. Το κοινωνικό oν, σε αντίθεση με τους αρχαίους Έλληνες που έπρεπε να αποδεικνύουν κάθε φορά την αξία τους στη δημόσια σφαίρα, δεν χρειαζόταν πια να αποδείξει τίποτα, αρκεί να μάθαινε να συμπεριφέρεται κατά έναν ορισμένο τρόπο και κανόνα. Η ανάπτυξη των κοινωνικών συμπεριφορών απαίτησε σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα την κατασκευή ενός νέου ρυθμιστικού εργαλείου ικανού να ελέγχει την εφαρμογή των συμπεριφορών στα άτομα, να συνάγει συμπεράσματα και να εξασφαλίζει μια συνολική εποπτεία των παραγόμενων αποτελεσμάτων. Το εργαλείο αυτό δεν ήταν άλλο από την στατιστική, οι νόμοι της οποίας ίσχυαν μόνο σε μεγάλους αριθμούς και σε μεγάλες χρονικές περιόδους και εξαιρούσαν κάθε ανθρώπινο κατόρθωμα ή μεγάλο συμβάν, που δεν ανήκε στην καθημερινή επαναλαμβανόμενη ρουτίνα της ζωής. Επομένως, οτιδήποτε ήταν μεγάλο και θαρραλέο θεωρούνταν η εξαίρεση στον κανόνα και ως τέτοιο δεν μπορούσε να συμπεριληφθεί στην διεξαγωγή των μελετών. Σημαντική και σπουδαία ήταν πια η υπάκουη ζωή που κάθε μέρα αναπλήρωνε με υπομονή τη φθορά της προηγούμενης. Η θλιβερή αλήθεια για τον μπιχαβιορισμό και την εγκυρότητα των «νόμων» του είναι πως όσο περισσότεροι άνθρωποι υπάρχουν τόσο πιο πιθανό είναι να συμπεριφέρονται σύμμορφα και τόσο πιο απί-

3.4 Diego Rivera, Detroit Industry, 1932-33, τοιχογραφία, Βόρειος Τοίχος, Ινστιτούτο Τέχνης Ντιτρόιτ.

Η Είσοδος του Κοινωνικού

θανο να ανέχονται τη μη σύμμορφη συμπεριφορά.4 Ένα εξίσου σημαντικό στοιχείο που κρίνεται απαραίτητο να επισημανθεί σε αυτό το σημείο είναι η διαστρέβλωση των όρων της εργασίας. Με την εμφάνιση της σύγχρονης κοινωνίας και την καταστροφή των προηγούμενων χαρακτηριστικών της δημόσιας και ιδιωτικής σφαίρας, η εργασία, που μέχρι τότε ανήκε αποκλειστικά στην ιδιωτική, εισήλθε ξαφνικά στη δημόσια σφαίρα. Η απελευθέρωση της εργασίας, που από ατομική υπόθεση κατέστη κοινή υπόθεση των πολλών, μόνο απελευθερωτικά αποτελέσματα δεν είχε. Αντιθέτως, η έλευση της στην κοινωνική σφαίρα μετέτρεψε τον προηγούμενο μονότονο και κυκλικό ρυθμό της5 σε ένα συνεχώς αυξανόμενο και επιταχυνόμενο ρυθμό. Φυσικά η επιτάχυνση αυτή είχε ως αποτέλεσμα την αύξηση της παραγωγικότητάς της και έτσι, μέσα από αυτή την διαδικασία που θυμίζει κάτι από ντόμινο, ενεργοποιήθηκε ο καταμερισμός της εργασίας, που ήταν και ο κύριος μηχανισμός οργάνωσης της. Ένα εύλογο ερώτημα που θα μπορούσε να τεθεί τώρα είναι: γιατί μας ενδιαφέρουν εμάς όλα αυτά; Γιατί, δηλαδή, αναφερόμαστε στις κοινωνικές συμπεριφορές, στην στατιστική, μέχρι και στον καταμερισμό της εργασίας, ενώ μάλλον θα έπρεπε να διατυπώνουμε ερωτήματα για το εσωτερικό και την εσωτερικότητα του οίκου; Μα γιατί, από τη στιγμή της εμφάνισης του κοινωνικού, αυτό που η επικρατούσα γνώμη συνήθιζε να ονομάζει δημόσιο, τρύπησε την οικι-

4. Hannah Arendt, Η Ανθρώπινη Κατάσταση (Vita Activa), μτφ. Στέφ. Ροζάνης, Γερ. Λυκιαρδόπουλος (Αθήνα: Γνώση, 1986), 66.

5. Για περαιτέρω ανάλυση της εξέλιξης της εργασίας, βλ. Hannah Arendt, Η Ανθρώπινη Κατάσταση (Vita Activa), σελ. 71.

3.5 Grant Wood, American Gothic, 1930, ελαιογραφία, Σικάγο, Ινστιτούτο Τέχνης του Σικάγο.

Καθαρίζει, Λευκαίνει , Απολυμαίνει

ακή σφαίρα και εισήλθε απειλητικά στο εσωτερικό του ιδιωτικού. Οι αναφορές μας στις κοινωνικές συνθήκες που επικράτησαν στη δημόσια σφαίρα θα έπρεπε μάλλον να μας τρομάζουν, αν αναλογιστούμε ξανά την επανάσταση του Jean-Jacques και προσπαθήσουμε να τις εντοπίσουμε αυτή τη φορά στο εσωτερικό του οίκου. Στα παραδείγματα που ακολουθούν θα ανακαλύψουμε τα ίχνη της εισβολής του κοινωνικού στο εσωτερικό της οικιακής σφαίρας καθώς και τη σημασία της μετατροπής του κρυφού εσωτερικού σε εκείνο το γαλλικό intérieur. Στο εκτενές άρθρο της: The Idea of a Home: A Kind of Space, η Mary Douglas μελετά τη δομή του νέου οικιακού περιβάλλοντος, καθώς και την «ευτυχία» που εκείνο επέφερε στα μέλη του χρησιμοποιώντας παραδείγματα από τα τέλη του 19ου αιώνα και απ’ τις αρχές του 20ου. Με το σπίτι να εκλαμβάνεται πια ως δημόσιο αγαθό, το σύγχρονο άτομο έπρεπε να κατασκευάσει μεθόδους κατοίκησης προσαρμοσμένες στα νέα πρότυπα που θα του προσέφεραν μια προσωρινή τουλάχιστον, αίσθηση ασφάλειας και ευημερίας. Κατά συνέπεια, το νοικοκυριό που εξακολουθούσε να αποτελεί τον οργανωτικό θεσμό του οίκου ανασυγκροτήθηκε και μετέβαλε τον χρόνο και τους ρυθμούς οργάνωσης του. Το γεγονός αυτό, όπως μας αποκαλύπτει η Douglas, πραγματοποιήθηκε σε πρώτο επίπεδο μέσα από την οργάνωση των ρυθμών κατανάλωσης των αγαθών. Κάθε οικογένεια ακολούθησε το τυπικό «προσέχω για να έχω» και κατά κύριο λόγο υποχρέωνε τα μέλη της σε απόλυτη αυτοσυ-

3.7 Κουζίνα, εικόνα από το περιοδίκό Craftsman, 1906. 3.6 Τομή ενός παρισινού κτιρίου κατοικιών, 1845, λιθογραφία, Σικάγο, ιδιωτική συλλογή.

Η Είσοδος του Κοινωνικού

γκράτηση, έτσι ώστε να μην καταστρέψουν οι ίδιοι το αυτοδημιούργητο σύστημα . Ο οπορτουνισμός δυσχέραινε το όλο εγχείρημα. [...] Αυτή είναι η ομορφιά του μοντέλου: καθώς όποιος κατανάλωνε με ευκολία τα αγαθά της δικής του κοινότητας, θα έχανε ο ίδιος από την καταστροφή της.»6

Άμεσο επακόλουθο της τακτικής αυτής, ήταν η ανάπτυξη ενός ταξινομητικού μηχανισμού αποθήκευσης των αγαθών, ανάλογα με την αξία τους και τον προβλεπόμενο χρόνο κατανάλωσης τους. Τα αγαθά αποθηκεύονταν κυρίως σε ράφια, αλλά σε διαφορετικά σημεία μέσα στο σπίτι λιγότερο ή περισσότερο προσβάσιμα, κρυφά ή φανερά. Στο σημείο αυτό, είναι κρίσιμο να εξηγήσουμε τον ταξινομητικό αυτό χαρακτήρα που έλαβε το νοικοκυριό, όμως, για να το κάνουμε αυτό, πρέπει να επιστρέψουμε στον προαναφερόμενο «ασκητισμό» του Weber. Όπως παρατηρεί στο βιβλίο του: Η Προτεσταντική Ηθική και το Πνεύμα του Καπιταλισμού, στις πρώιμες καπιταλιστικές κοινωνίες7 ο ασκητισμός απεγκλωβίστηκε από τα στενά δεσμά του μοναστηριακού βίου και διαχύθηκε μέσα στην πόλη αποτελώντας ουσιαστικά τη νέα καπιταλιστική ηθική. Η νέα αυτή ηθική αποδοκίμαζε τον άνθρωπο που ξόδευε και ξοδευόταν—κάτι που συνέβαινε αποκλειστικά στο προηγούμενο φεου-

6. Mary Douglas, «The Idea of a Home: A Kind of Space», Social Research 58, τευχ. 1 (1991): 296.

7. Όταν αναφερόμαστε στις πρώιμες καπιταλιστικές κοινωνίες, υπονοούμε την εποχή που η αρχή της εντοπίζεται στα τέλη του δεκάτου έκτου αιώνα και στην οποία θεμελιώθηκε η ανάπτυξη των καπιταλιστικών σχέσεων.

3.8 Μ.Η. Kittredge, Μάθημα για το νοικοκυριό,1915.

3.9 Κουζίνα, 1909.

8. Mary Douglas, «Coordination», στο The Idea of a Home: A Kind of Space (Social Research 58, τευχ. 1, 1991), 299303.

9. Η Douglas εντοπίζει την έννοια της συγχρονίας στο οικογενειακό τραπέζι, όπου το κάθε μέλος της οικογένειας καθόταν σε μια συγκεκριμένη θέση, σχετική με την ηλικία του, το φύλο του, κ.τ.λ. Οι θέσεις αυτές υποδείκνυαν τη «δίκαιη» κατανομή του φαγητού, ενώ μέσω της συγχρονίας εξασφαλιζόταν πως κανείς δε θα τολμούσε να φάει πρώτος ή κρυφά από τους άλλους, αφού όλοι έπρεπε να είναι φυσικά παρόντες.

Καθαρίζει, Λευκαίνει , Απολυμαίνει

δαρχικό μοντέλο—και επικροτούσε εκείνον που καταπίεζε τα ζωώδη ένστικτά του, θυσίαζε τις αυθόρμητες απολαύσεις της ζωής και ζούσε με αυτοπειθαρχία και εγκράτεια. Η ηθική αυτή του ορθολογισμού διαφαίνεται καθαρά μέσα στο παράδειγμα της Douglas και στο «προσέχω για να έχω», κατά το οποίο ο άνθρωπος δεν έπρεπε να ξοδεύει ακατάσχετα, αλλά να μεροληπτεί εξασφαλίζοντας την επιβίωση τόσο του ίδιου και της οικογένειάς του όσο και της οικιακής του σφαίρας. Οι περιορισμοί και οι καταναγκασμοί που επιβάλλονταν από τον ίδιο τον άνθρωπο στους κόλπους της οικιακής του σφαίρας στόχευαν αποκλειστικά στην ενδυνάμωσή της, ή στην ενίσχυση του ανοσοποιητικού της συστήματος, όπως θα έλεγε ο Sloterdijk. Κατά συνέπεια, ο οίκος είχε μετατραπεί σε ένα σύστημα που λειτουργούσε βάση ενός τέλεια συντονισμένου πλάνου, το οποίο εξασφαλίστηκε μέσω τριών κεντρικών λειτουργιών. Καταρχάς, επιτεύχθηκε μέσα από τη συγχρονισμένη (coordination)8 εργασία όλων των μελών της οικογένειας, γεγονός που προκάλεσε τον ηλικιακό και φυλετικό καταμερισμό της οικιακής εργασίας. Κατά δεύτερον, μέσω της κυκλικής (rotation) πρόσβασης στους πόρους και τρίτον, μέσω της κατανομής των αγαθών με τη βοήθεια της συγχρονίας9, η οποία διαβεβαίωνε την δίκαιη κατανομή τους αφενός και αφετέρου εξασφάλιζε την διαφάνεια της πράξης. Τελικά, η συγχρονία και η τάξη συνδυάστηκαν αποτελεσματικά με σκοπό να καταδείξουν τυχόν αμέλειες των μελών ως προς

3.10 «Για ένα πιο εύκολο σιδέρωμα με εξοικονόμηση χρημάτων», διαφήμιση του περιοδικού Popular Mechanics, 1914, Αμερική.

Η Είσοδος του Κοινωνικού

τα καθήκοντά τους. Το νέο οικιακό μοντέλο οργάνωσης ακύρωσε το προηγούμενο τυραννικό του pater familias επιστρατεύοντας τις τακτικές της συγχρονίας και της τάξης, για τον έλεγχο της «αταξίας». Η μοναρχική και βίαιη εξουσία της κλασικής αρχαιότητας είχε μετατραπεί σε μια απρόσωπη εξουσία του κανενός10, η οποία δεν ήταν απαραίτητα μη- εξουσία. Η ίδια η Douglas βασιζόμενη στις διαδικασίες συντονισμού, συγχρονίας και καταμερισμού των εργασιών, θίγει τους καταναγκασμούς που επέβαλε το νέο αυτό μοντέλο: Αυτό το σπίτι αναδύεται ως το αποτέλεσμα των ατομικών στρατηγικών ελέγχου, οι οποίες υπερασπίζονται στο όνομα του σπιτιού ως δημόσιου αγαθού. Ιδανικά, η μητέρα λειτουργεί το σύστημα, το ίδιο ακριβώς κάνει ο πατέρας και το ίδιο, χωρίς αμφιβολία, κάνουν τα παιδιά. Είναι ακραία καταναγκαστικό, αλλά ο καταναγκασμός είναι ανώνυμος, ο έλεγχος είναι γενικοποιημένος. Το μοτίβο των κανόνων συνεχώς αναδιαμορφώνει τον εαυτό του, γίνεται περισσότερο κατανοητό και απαγορευτικό, δέχεται εξακολουθητικά ρήξεις, διαχωρισμούς και απώλειες.11

Υπό αυτή την έννοια, το εσωτερικό της οικιακής σφαίρας έπαψε να είναι το κλειστό και απομονωμένο σύστημα της αρχαιότητας. Αντιθέ-

10. Η Arendt στη Vita Activa ταυτίζει τη γραφειοκρατία με αυτή την «απρόσωπη εξουσία του κανενός». Εδώ υπονοείται πως η κοινωνική αυτή μορφή διακυβέρνησης εισήλθε στον οίκο, υπό τους όρους της συγχρονίας και της τάξης.

11. Mary Douglas, «The Idea of a Home: A Kind of Space», Social Research 58, τευχ. 1 (1991): 306.

3.11 Frida Kahlo, Το φόρεμά μου κρέμεται εκεί (My dress hangs there), 1933, ελαιογραφία, Σαν Φρανσίσκο, Hoover Gallery.

12. Κάθε μέλος της οικογένειας όφειλε να αναλαμβάνει πρωτοβουλίες για την επιβίωση της οικιακής σφαίρας.

Καθαρίζει, Λευκαίνει , Απολυμαίνει

τως, αποτέλεσε ένα εξελικτικό σύστημα, που επαναπροσδιόριζε συνεχώς τον εαυτό του, αφού εξαρτιόταν από τις μεταβαλλόμενες συνθήκες της κοινωνίας. Κατείχε εξουσία, ήταν πρωτο-ιεραρχικό12, πολυαποδοτικό και το μοναδικό κοινό στοιχείο που εμφάνιζε με το προγενέστερο σύστημά του, ήταν πως κι αυτό επιβίωνε διαμέσου της φροντίδας των μελών του. Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν πως, όταν ο Jean-Jacques επαναστάτησε ενάντια στον κομφορμισμό εκείνης της εποχής, η επανάστασή του ήταν διπλή. Από τη μια εξεγέρθηκε κατά των κοινωνικών μέσων που παρήγαγαν την οικιακή δομή και από την άλλη αντιτάχθηκε στην ίδια την παραγόμενη οικιακή συνθήκη που τελικά αφορούσε αποκλειστικά την ανάγκη για επιβίωση. Σε κανένα από τα παραπάνω παραδείγματα δεν καθίσταται ορατή καμιά λειτουργία που να αφορά στη διαφύλαξη των ενδόμυχων ανθρώπινων χαρακτηριστικών, καμιά τελετουργία που να προστατεύει την ανθρώπινη ψυχή. Απεναντίας, μέσω του καταμερισμού της εργασίας «απαγορεύτηκε» ακόμα και η ύπαρξη των απομονωμένων ιδιωτικών στιγμών, καθώς, όσο τα μέλη της οικογένειας συνεργάζονταν για να εξασφαλίσουν την επιβίωση της οικιακής σφαίρας, τίποτα δεν παρέμενε κρυφό κάτω από την συνεχή επιτήρηση των εργασιών τους. Ήταν σαν η μοναξιά του εσωτερικού να μην μπορούσε να επιτευχθεί πια πουθενά, σαν να είχε καταστεί ανεπίτρεπτη.

3.13 Τα μέλη μιας οικογένειας ξεχωρίζουν καρύδια στην κουζίνα του σπιτιού, για να τα πουλήσουν, αρχές 20ου αιώνα.

3.12 Εργατικές κατοικίες στην Αγγλία, κουζίνα, 1910.

Α Loggia House

Α Loggia House. Παρόλα αυτά, το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα ένταξης των κοινωνικών συμπεριφορών στο εσωτερικό της οικιακής σφαίρας εμφανίστηκε αρκετά χρόνια αργότερα, στο μεταπολεμικό τοπίο της Γερμανίας του μεσοπολέμου. Αναφερόμαστε, φυσικά, στο Existenzminimum που γεννήθηκε στις αρχές του 1920 και σε επακριβή μετάφραση ορίζεται ως: το έλάχιστο όριο συντήρησης της ανθρώπινης ζωής. Ο λόγος που καθιστά το παράδειγμα αυτό τόσο σημαντικό, είναι διπλός. Αρχικά, διότι τοποθετείται χρονικά σε μια πολύ κρίσιμη περίοδο παγκόσμιας οικονομικής ύφεσης και εξάντλησης των φυσικών πόρων –ας μην ξεχνάμε εδώ την μεγάλη ύφεση (the Great Depression) που υπέστη και η Αμερική το 1929-. Την περίοδο αυτή δημιουργήθηκε ένα τεράστιο έλλειμα κατοικιών, που άφησε κυρίως την εργατική τάξη αντιμέτωπη για άλλη μια φορά με την απώλεια του «κέντρου» της στον κόσμο. Η απώλεια, όμως, αυτή τη φορά ήταν πιο περίπλοκη από τις προηγούμενες απαλλοτριώσεις των αγροτικών πληθυσμών, διότι τώρα ήταν κρίσιμο να στεγαστεί μια εργατική τάξη, που όχι απλά είχε χάσει την ιδιοκτησία της, αλλά είχε υποστεί προηγουμένως τις θηριωδίες ενός καταστροφικού πολέμου. Επομένως, το κράτος έπρεπε να βρει ταυτόχρονα έναν τρόπο για να στεγάσει τους πληγέντες, αλλά και να «εξημερώσει»13 την ταραγμένη τους ύπαρξη. Με αυτόν τον τρόπο, φτάνουμε στον δεύτερο λόγο

13. Η εξημέρωση του ανθρώπου από το σπίτι

2.14 Κουζίνα εργατικής κατοικίας μεταναστών, αρχές 20ου αιώνα, Νέα Υόρκη.

3.15 Εσωτερικό εργατικής κατοικίας με την κουζίνα να αποτελεί το ένα από τα δύο δωμάτια του σπιτιού, Νέα Υόρκη.

αναλύεται διεξοδικά στο Κανόνες για το ανθρωποπάρκο, του Peter Sloterdijk.

14. Τον όρο αυτό: πακέτο στοιχειωδών συνθηκών διαβίωσης (standard of living package), θα τον

Καθαρίζει, Λευκαίνει , Απολυμαίνει

της σπουδαιότητας του παραδείγματος του Existenzminimum, το οποίο αποτελεί μια από τις πιο συγκροτημένες προσπάθειες εισαγωγής των κοινωνικών συμπεριφορών στο εσωτερικό του οίκου. Το όνομά του και μόνο: το ελάχιστο όριο συντήρησης της ζωής, μας προδιαθέτει για ότι θα επακολουθήσει. Η αρχιτεκτονική άνεση του intérieur, που είχε αναπτυχθεί κατά τον προηγούμενο αιώνα, έπρεπε προφανώς να εγκαταλειφθεί. Οι αρχιτέκτονες του Existenzminimum πίστεψαν εξαρχής πως οι πιο άμεσες «λύσεις» στέγασης των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων θα αποκαλύπτονταν μέσα από έναν ορθολογικό σχεδιασμό. Η πίστη τους σ’ αυτό το είδος του σχεδιασμού κατέστησε κάθε ανθρώπινη ανάγκη μετρήσιμη και αφού πια όλα μπορούσαν να μετρηθούν, μπορούσαν στη συνέχεια να συγκριθούν, να εισαχθούν δηλαδή ως δεδομένα στους πίνακες των συγκριτικών μελετών και τελικά να αποκαλύψουν κρίσιμα συμπεράσματα για τις βασικές ανθρώπινες ανάγκες. Μέσα από αυτές τις λογικές ακολουθίες, καθορίστηκαν οι ελάχιστες ανάγκες διαβίωσης του ανθρώπου και κατ’ επέκταση υπολογίστηκαν οι ελάχιστες διαστάσεις της βασικής μονάδας (cell) κατοίκησης, που ήταν για να ακριβολογούμε το ενοικιαζόμενο διαμέρισμά. Το τελικό παραγόμενο αποτέλεσμα ήταν ο σχεδιασμός ενός πρότυπου «πακέτου στοιχειωδών συνθηκών διαβίωσης» (standard of living package)14. Το πακέτο αυτό κατασκευάστηκε με το ελάχιστο κόστος κατασκευής και στέγασε τη Γερμανική εργατική τάξη στις ελάχιστες διαστάσεις, με το ελάχιστο αντίτιμο για

3.16 Οικογένεια στο εσωτερικό μιας εργατικής κατοικίας, με δύο δωμάτια, Νέα Υόρκη.

Α Loggia House

μια «ελάχιστη» –λανθάνουσα ασκητική, θα λέγαμε εμείς– ζωή. Παρόλο που κύριοι εκπρόσωποι του κινήματος αυτού ήταν πολύ διάσημοι Ευρωπαίοι αρχιτέκτονες, από τον Walter Gropius ως τον Le Corbusier, εμείς θα ασχοληθούμε αποκλειστικά με το παράδειγμα του Alexander Klein, ο οποίος, αν και λίγότερο γνωστός, ίσως να ήταν ο μοναδικός που εισήγαγε σε τόσο μεγάλο ποσοστό τις στατιστικές αναλύσεις στον σχεδιασμό του οίκου. Ο Klein ανέπτυξε μια γρήγορη και ακριβής -με μαθηματικούς όρους– μεθοδολογία, που στηρίχθηκε τόσο στα κοινωνικά πρότυπα της «υγιούς»15 κατοικίας, όσο και σε ορισμένες λειτουργίες που θεωρούσε πως επηρέαζαν την «ανθρώπινη ψυχή», γεγονός που καθιστά εξαιρετικά ενδιαφέρουσες τις μελέτες του Klein. Το 1928, στην Έκθεση Κατοικιών που πραγματοποιήθηκε στο Παρίσι, ο Klein παρουσίασε για πρώτη φορά το έργο του. Σ’ αυτό συμπεριλήφθηκαν μια σειρά από μικρές μονάδες κατοίκησης (Kleinwohnungen), ενώ ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και ο αγγλικός τίτλος που τους δόθηκε «little lodgings», απ’ τον οποίο απουσιάζουν οι λέξεις house ή home, που είχε επικρατήσει να χρησιμοποιούνται για το σπίτι. Παρόλα αυτά, το πιο συγκλονιστικό στοιχείο του έργου του δεν εντοπίζεται ούτε στις μονάδες αυτές καθαυτές ούτε στο όνομα που τους δόθηκε αλλά στη μεθοδολογία που ανέπτυξε ο ίδιος για την παραγωγή τους. Ο Klein, προκειμένου να συνάγει τα «αντικειμενικότερα» συμπεράσματα, διαίρεσε τη διαδικασία σε τρία στάδια. Το πρώτο στάδιο μελέτης λάμβανε ως

συναντήσουμε ξανά στο τρίτο κεφάλαιο του βιβλίου, με τίτλο Η «Διάφανη Φούσκα».

15. Από την ανάδυση του Jugendstil στη Γερμάνια, στα τέλη του 19ου αιώνα, η υγιεινή και οι κανόνες της, βρήκαν τη θέση τους μέσα στον οίκο της εποχής.

3.17 Αφίσα, Existenzminimum.

Καθαρίζει, Λευκαίνει , Απολυμαίνει

δεδομένα την τοποθεσία της περιοχής, το κλίμα, τα τοπικά έθιμα, την οικογενειακή, καθώς και την κοινωνική κατάσταση των ατόμων που επρόκειτο να κατοικήσουν τις μονάδες. Στη συνέχεια, εισήγαγε νέες παραμέτρους σχετικές με την υγιεινή, το νευρικό και μυϊκό ανθρώπινο σύστημα, τη μελλοντική αύξηση του αριθμού των μελών της οικογένειας, την εκπαίδευση, την αισθητική και την επικρατούσα κοινωνική ηθική. Έπειτα, πρόσθεσε τις τελικές μεταβλητές, που αφορούσαν στο τεχνολογικό σύστημα υποστήριξης του σπιτιού καθώς και στα πιθανά τεχνικά προβλήματα κατασκευής του. Οι παράμετροι τοποθετήθηκαν σε πίνακες και μετά τον συνδυασμό τους σχημάτισαν το τελικό «Γενικό Πρόγραμμα» (General Program), η μελέτη του οποίου προηγήθηκε του σχεδιασμού των μονάδων. Τα συμπεράσματα στα οποία κατέληξε το Γενικό Πρόγραμμα ήταν τα ακόλουθα: 1. το κατάλυμα θα πρέπει να είναι φθηνό και κάθε μοναδιαία παράμετρος που καθορίζει την αξία του πρέπει να ελαχιστοποιείται, 2. το κατάλυμα θα πρέπει να είναι υγιεινό, με αυτό να συνεπάγεται τις υγιεινές εγκαταστάσεις και τα επαρκώς φωτεινά και αεριζόμενα δωμάτια, 3. το κατάλυμα δεν πρέπει να έχει απώλειες: ο διακανονισμός του πρέπει να εγγυάται τις καλύτερες συνθήκες της οικογενειακής ζωής, διευκολύνοντας τα διαφορετικά έργα της, χωρίς το ξόδεμα

3.19 Δεξιά: Alexander Klein, Η «Μέθοδος του Σκορ». 3.18 Αριστερά: Alexander Klein, Το «Γενικό Πρόγραμμα».

Α Loggia House

άσκοπης ενέργειας και χρόνου, 4. το κατάλυμα θα πρέπει να δίνει την ευχάριστη εντύπωση της ευρυχωρίας με χώρους αρμονικούς στη μορφή, το φως και τα χρώματα.16 Εφόσον η πρώτη μελέτη είχε ολοκληρωθεί, ο Klein διεξήγαγε την αμέσως επόμενη έρευνα, που ονομάστηκε «Μέθοδος του Σκορ» (Score Method). Στη μέθοδο αυτή συνέκρινε εννιά διαφορετικές, ήδη υφιστάμενες, κατοικίες διατυπώνοντας ερωτήματα τόσο πάνω σε οικονομικές μεταβλητές και σε παραμέτρους υγιεινής, όσο και σε χαρακτηριστικά «κατοικησιμότητας» και διανομής χώρου. Μεγάλη εντύπωση προκαλεί τόσο η σημασία που έδωσε στον όγκο των κρεβατιών του οίκου, ορίζοντας τελικά το κρεβάτι ως την κύρια μονάδα μέτρησης χώρου όσο και ερωτήματα που αφορούσαν στα χαρακτηριστικά της «σωστής» κατοίκησης, όπως: «χωρίζονται τα παιδιά με βάση το φύλο τους;». Παρόλα αυτά, οι μελέτες του Klein δεν σταμάτησαν εκεί και σε αυτές ήρθε να προστεθεί η «Μέθοδος των Επιτυχών Προσαυξήσεων» (Method of the Successive Increments), κατά την οποία πραγματοποιούνταν διαγράμματα διαστάσεων για την εύρεση του καταλληλότερου μήκους και πλάτους των κατοικιών. Τα διαγράμματα αυτά λάμβαναν ταυτόχρονα υπόψη τους τις μεταβλητές του κόστους, της υγιεινής και της πρακτικότητας των χώρων. Για παράδειγμα, μια κατοικία πολύ μεγάλου μήκους,

16. Marco Giorgio Bevilacqua, «Alexander Klein and the Existenzminimum: A Scientific Approach to Design Techniques», Nexus Network Journal 13, τευχ. 2 (2011): 303.

3.21 Στο κέντρο: Alexander Klein, Η «Γραφική Μέθοδος». 3.20 Alexander Klein, Η «Μέθοδος των Επιτυχών Προσαυξήσεων».

Καθαρίζει, Λευκαίνει , Απολυμαίνει

παρόλο που πιθανόν να κάλυπτε τα απαραίτητα ποσοστά υγιεινής, θα βρισκόταν αντιμέτωπη με τα προβλήματα του κόστους της κατασκευής και της πρακτικότητας των χώρων. Οι έρευνες ολοκληρώνονταν με μια τελική μέθοδο που, κατά τον Klein, αποτελούσε την αντικειμενικότερη όλων. Αυτή ονομάστηκε «Γραφική Μέθοδος» (Graphic Method) και επέτρεπε την διεξαγωγή μελετών πάνω σε ήδη επιλεγμένα σχέδια καθιστώντας εφικτή, μεταξύ άλλων, την παρατήρηση των εσωτερικών συνδέσεων των χώρων και του συνολικού εμβαδού της σκίασης που προέκυπτε από τους τοίχους και τα έπιπλα καθόλη τη διάρκεια της μέρας. Μετά το πέρας των μεθόδων και αφού τα αντικειμενικότερα αποτελέσματα είχαν συλλεχθεί, ο Klein σχεδίασε μια τυπολογία μονάδων κατοίκησης, που θύμιζε αρκετά εκείνη της «στοάς». Το loggia house, το «σπίτι-στοά» δημοσιεύθηκε το 1931, συνοψίζοντας όλες τις μακροχρόνιες αναλύσεις του στον σχεδιασμό μιας μονάδας. Βάση των εικόνων που δημοσιεύθηκαν, μπορούμε να παρατηρήσουμε την εσωτερική δομή αυτής της οικιακής σφαίρας: τις μεγάλες συρόμενες πόρτες, τις τρεις σόμπες– μία στην κουζίνα, μία στο σαλόνι και μια «κρυφή» τοποθετημένη στον μικρό αποθηκευτικό χώρο δίπλα στο μπάνιο– καθώς και τα μεγάλα παράθυρα έκθεσης του εσωτερικού οικιακού περιβάλλοντος στο δημόσιο. Ισάξια έμφαση δόθηκε στο διακανονισμό των επίπλων προκειμένου οι χώροι που έμεναν ελεύθεροι να ήταν συγκεντρωμένοι και συμπαγείς στην εσωτερική διαφάνεια των

3.22 Alexander Klein, Το «σπίτι στοά», διαγράμματα σκίασης, οπτικής επικοινωνίας των χώρων και ευρυχωρίας.

Α Loggia House

θεάσεων και τέλος σε μια γυάλινη πόρτα μεταξύ της κουζίνας και του σαλονιού, που επέτρεπε στις μητέρες , ακόμα και όταν βρίσκονταν στην κουζίνα, να έχουν την πλήρη επίβλεψη των παιδιών και των συνολικών ενεργειών στο εσωτερικό του οίκου. Τα εσωτερικά των οικιακών σφαιρών του Klein παρουσιάζουν αδιαμφισβήτητο ενδιαφέρον, ακριβώς επειδή είναι το αποτέλεσμα ενός πολυδαίδαλου δικτύου μεταβλητών στοιχείων. Ακέραια χαρακτηριστικά που προηγουμένως αφορούσαν το δημόσιο, όπως οι κανόνες υγιεινής, έρευσαν στην πρώτα αδιαπέραστη οικιακή σφαίρα και μετέβαλαν τους κανόνες της ιδιωτικής ζωής. Οι μελέτες του μας διδάσκουν αυτή τη νέα αλληλεξάρτηση, αυτό το νέο σύμπλεγμα του ιδιωτικού με το δημόσιο, που κατέληξε να είναι το σπίτι, έτσι που κανένα εσωτερικό να μη μπορεί να παραχθεί, αν δε ληφθούν υπόψη οι μεταβλητές που ορίζονται από έξω. Η δυναμική τους είναι τόσο καθηλωτική για τον οίκο, που καθίσταται πλέον αδύνατο γι΄αυτόν να τους επιβληθεί. Το Γενικό Πρόγραμμα του Klein συνοψίζεται στα εξής: το ιδανικό κατάλυμα της εποχής θα έπρεπε να είναι φθηνό, υγιεινό, φωτεινό, εργονομικό και ευρύχωρο, με λίγα λόγια το νέο σπίτι θα έπρεπε να είναι ότι δεν ήταν ποτέ. Αν κάτι γίνεται ξεκάθαρο εδώ είναι πως μέσα σ’ αυτή την εσωτερική σφαίρα του loggia house θα μπορούσε με εξαιρετική ευκολία να καλλιεργηθεί η συστημική δομή των εσωτερικών της Douglas, με τη διαφορά ότι στην περίπτωση του loggia house ο ίδιος ο αρχιτέκτονας μερίμνησε για την

3.23 Albrecht Dürer, Ο Άγ. Ιερώνυμος στο κελί του, 1514, γκραβούρα, Λονδίνο, Μουσείο Victoria and Albert.

Καθαρίζει, Λευκαίνει , Απολυμαίνει

αποθήκευση, την απουσία κάθε περιττής σπατάλης, την τάξη, τη διαφάνεια, τη συγχρονικότητα και πρόσθεσε επιπλέον τους κανόνες υγιεινής. Το μικρό αποθηκάκι της τρίτης σόμπας, η τέλεια συνδεσιμότητα και συγκέντρωση των δωματίων, ώστε να αποφευχθεί κάθε άσκοπη σπατάλη χώρου, οι συρόμενες πόρτες που επιτρέπουν τις συνεχείς οπτικές επαφές των μελών της οικογένειας και τέλος η γυάλινη πόρτα που επιτρέπει στη μητέρα να επιβλέπει διαρκώς τα παιδιά της, αποδεικνύουν την άκρως τακτική, καταναγκαστική και πολυαποδοτική δομή του νέου Ανοσοποιητικού Συστήματος. Πέραν όλων αυτών, όμως, το σπίτι του Klein ήταν πρωτίστως «ελάχιστο». Και γιατί; Γιατί, όπως φάνηκε δεν μπορούσε να γίνει αλλιώς. Και αυτό δεν έχει καμια απολύτως σχέση με την έλλειψη των πόρων μετά τον πόλεμο, αλλά σχετίζεται αποκλειστικά με την καπιταλιστική συνθήκη και την ασκητική ηθική του Weber που προαναφέραμε. Ήταν το αναγκαίο ελάχιστο και όχι το κατ’ επιλογή. Σύμφωνα με τον Aureli, το να ζει κανείς με τα ελάχιστα δυνατά επειδή το επιθυμεί και όχι επειδή αναγκάζεται, ήταν μια πρακτική που μπορούμε να συναντήσουμε αποκλειστικά στα κοινοβιακά μοναστικά τάγματα. Τα κοινοβιακά μοναστήρια με χαρακτηριστικό παράδειγμα το μοναστήρι του Galluzo κοντά στην Φλωρεντία και τα μοναστικά τάγματα με κυριότερο εκείνο των Φραγκισκάνων κατανόησαν και διαφύλαξαν το άκρως σημαντικό ανθρώπινο χαρακτηριστικό της ιδιωτικότητας και της εσωτερικότητα της ψυχής, που όπως φάνηκε δεν κατόρθωσαν

3.25 ο.π. 3.24 «Αγόρασε το σπίτι σου», διαφήμιση στο περιοδικό Popular Mechanics, 1915.

Α Loggia House

να διατηρήσουν οι αρχιτέκτονες του Existenzminimum. Στην πρώτη περίπτωση, το μοναστήρι του Galluzo –η αρχιτεκτονική του οποίου μάλιστα επηρέασε την ιδέα του Le Corbusier για την συλλογική κατοίκηση (Collective Housing)– πέρα από την αυστηρή και λιτή αρχιτεκτονική του, κατά την οποία κάθε μορφή ακολουθούσε αυστηρά μια λειτουργία (form follows function) εξασφάλισε την πολυτέλεια του ιδιορρυθμού των μοναχών του. Αυτό που υπονοεί εδώ η έννοια του ιδιορρυθμού είναι πως, ανεξάρτητα από το αυστηρό πρόγραμμα που έπρεπε να ακολουθούν καθημερινά και όλες τις συλλογικές δραστηριότητες στις οποίες έπρεπε να συμμετέχουν από κοινού, οι μοναχοί μπορούσαν κάθε μέρα να επιστρέφουν στην ιδιωτικότητα του προσωπικού τους κελιού. Μέσα σ’ αυτό κάθε μοναχός δημιουργούσε τον δικό του ρυθμό ζωής που ήταν εντελώς ανεξάρτητος από τους ρυθμούς του τάγματος, αποκτώντας δικαιωματικά την πολυτέλεια της ιδιωτικότητας και της μοναξιάς. Από την άλλη πλευρά, όσον αφορά στο τάγμα των Φραγκισκάνων, παρατηρούμε τον πλήρη υποβιβασμό της έννοιας της ιδιοκτησίας. Το τάγμα αυτό εναντιώθηκε στα μοναστήρια των Βενεδικτίνων17, που κατά τον Μεσσαίωνα, μέσω της ακραίας παραγωγικής τους δύναμης, είχαν εξελιχθεί σε κέντρα εξουσίας και πλούτου και ακολούθησε μια πολιτική που απέρριπτε την ιδιωτική περιουσία, όσο αυτή ταυτιζόταν με την κατοχή κεφαλαίου –υπό τη μορφή κατοχής γης και εργαλείων–. Το ζήτημα λοιπόν, που τίθεται εδώ, είναι η διαστρέβλωση της

17. Pier Vittorio Aureli, Less is Enough: On Architecture and Asceticism (Moscow: Strelka Press, 2013), ηλεκτρονική έκδοση.

3.26 Helene HaasbauerWallrath, «Η Πρακτική Κουζίνα», 1930, αφίσα έκθεσης με θέμα την εργονομία. 3.25 The Rural Electric Administration (REA), «Ένα καλύτερο Σπίτι», αφίσα στο πλαίσιο της προώθησης του προγράμματος: New Deal, του Franklin Roosevelt.

Καθαρίζει, Λευκαίνει , Απολυμαίνει

πρωταρχικής έννοιας της ιδιοκτησίας. Ό,τι κατηγορηματικά αρνήθηκε η Arendt πως σήμαινε η κατοχή ιδιοκτησίας κατά την κλασική αρχαιότητα, είχε τώρα παρεισφρήσει σε όλες τις πτυχές της ιδιωτικής περιουσίας. Μετά την Μεταρρύθμιση και τη γένεση του κοινωνικού, ο οίκος, εκείνο το ιερό, απόκρυφο και απομονωμένο «κελί» του ανθρώπου μετατράπηκε σε οικονομικό στοιχείο, ικανό να επιφέρει κέρδος στους κατόχους του και να λειτουργήσει ως πιθανό επενδυτικό κεφάλαιο. Για να επιστρέψουμε στο ελάχιστο των μονάδων του Klein, θα μπορούσαμε να πούμε με βεβαιότητα πως δεν ήταν το ελάχιστο που αφορούσε στην εξασφάλιση ενός ιδιορρυθμού, αλλά το ελάχιστο διαμέρισμα, η ελάχιστη ιδιωτική περιούσια, υπό τη μορφή ιδιωτικού κεφαλαίου. Έτσι, δημιουργήθηκε μια κοινωνία ιδιωτών που έβλεπε στην πιο μικρή, στην πιο ανάξια ιδιοκτησία, μια ευκαιρία για οικονομική επένδυση. Σε όλα τα παραπάνω έρχεται τελικά να προστεθεί η σημαντική παρατήρηση του Aureli, ο οποίος, προκειμένου να αναφερθεί στο ελάχιστο σπίτι, χρησιμοποιεί τον όρο «παραγωγική φτώχεια» και ξεκαθαρίζει πως το μόνο που κατόρθωσε να πετύχει τελικά ήταν η εξασφάλιση των ελάχιστα πιο ανεκτών συνθηκών διαβίωσης για τους εργάτες, έτσι ώστε να μπορούν να αναπαράγουν καθημερινά την εργασιακή τους δύναμη.

3.28 Η Κουζίνα της Φρανκφούρτης, θέα προς το παράθυρο, 1926. 3.27 Η Margarete SchütteLihotzky με τους συνεργάτες της, 1928.

Η Κουζίνα της Φρανκφούρτης

Η Κουζίνα της Φρανκφούρτης. Η επισήμανση αυτή του Aureli αποτελεί ταυτόχρονα την κυρίαρχη κριτική που ασκήθηκε σε ένα άλλο παράδειγμα του Existenzminimum, περισσότερο διάσημο από εκείνο του Klein, την Κουζίνα της Φρανκφούρτης. Το παράδειγμα αυτό αποτέλεσε ίσως το πιο δημοφιλές «κιτ» και όχι άδικα, καθώς όπως κατανοούμε πια, τόσο μέσα από τις παρατηρήσεις της Douglas περί της αναδιοργάνωσης του ρυθμού του νοικοκυριού όσο και μέσα από την διαπίστωση της καταστροφής του νοήματος της ιδιοκτησίας, η κουζίνα –η καρδιά του νοικοκυριού και το βασίλειο της νοικοκυράς– ήταν κρίσιμο να επανασχεδιαστεί. Η Κουζίνα της Φρανκφούρτης σχεδιάστηκε το 1926 από την Margarete SchütteLihotzky σαν ένα εσωτερικό τμήμα του κοινωνικού προγράμματος κατοικιών που είχε αναλάβει ο Ernst May στη Φρανκφούρτη. Βαθιά επηρεασμένη από τις αναλύσεις που επικρατούσαν εκείνη την εποχή, οι οποίες αντιλαμβάνονταν την εργασία της νοικοκυράς ως πραγματική εργασία, η Lihotzky σχεδίασε την κουζίνα αυτή σαν να επρόκειτο για κάποιο εργαστήριο. Αφότου διάβασε το βιβλίο της Christine Frederick18: «The New Housekeeping: Efficiency Studies in Home Management», που δημοσιεύτηκε στην Αμερική γύρω στο 1910 και αφορούσε στην απόδοση των νοικοκυριών, πείσθηκε πως ο αγώνας των γυναικών για οικονομική ελευθερία και προσωπική καλλιέργεια προϋπέθετε τον εξορθολο-

18. H Christine Isobel McGaffey Frederick (1883-1970) ήταν μια Αμερικανίδα οικονομολόγος, που εφάρμοσε τις αρχές του Τεϊλορισμού στο

3.29 Κάτοψη της Κουζίνας της Φρανκφούρτης, με τους αποθηκευτικούς χώρους,1927.

νοικοκυριό, διεξάγοντας πειράματα που αποσκοπούσαν στη βελτίωση της αποτελεσματικότητας του.

Καθαρίζει, Λευκαίνει , Απολυμαίνει

γισμό της κουζίνας. Η Lihotzky στηρίχθηκε στις αρχές του Τεϊλορισμού και πραγματοποιώντας λεπτομερείς μελέτες χρόνου και κίνησης (timemotion studies), κατέληξε σε έναν σχεδιασμό που θα ελαχιστοποιούσε τις άσκοπες κινήσεις της νοικοκυράς και θα βελτίωνε την ροή της εργασίας της (workflow) στον χώρο. Στα προηγούμενα διαμερίσματα της εργατικής τάξης, η κουζίνα αποτελούσε συνήθως το ένα από τα δύο δωμάτια του διαμερίσματος με αποτέλεσμα να υποδέχεται κάθε είδους λειτουργίες, όπως αυτή του ύπνου. Στην Κουζίνα της Φρανκφούρτης, όμως δε συνέβη κάτι τέτοιο. Η κουζίνα ήταν πολύ στενή, με διαστάσεις: 1,9μ.× 3,4μ. και αποτέλεσε έναν εντελώς ξεχωριστό χώρο μέσα στο σπίτι. Ενώθηκε με το σαλόνι μέσω μιας συρόμενης πόρτας και οι καινοτομίες που εμπεριείχε ήταν: μια περιστρεφόμενη καρέκλα, μια κουζίνα υγραερίου, εντοιχισμένους αποθηκευτικούς χώρους, μια αναδιπλωμένη επιφάνεια σιδερώματος, ένα φωτιστικό στο ταβάνι και έναν αποσπώμενο κάδο σκουπιδιών. Αποκορύφωμα της οργάνωσης της ήταν κάποια αλουμινένια αποθηκευτικά δοχεία, στο καθένα από τα οποία τοποθετήθηκαν ταμπέλες με το όνομα του υλικού που ιδανικά θα έπρεπε να εμπεριέχει. Για παράδειγμα υπήρχαν δοχεία με την ταμπέλα ρύζι, μακαρόνια κ.λ.π. Λόγω των εξαιρετικά τροποποιημένων διαστάσεων της, δεν ήταν εφικτό να τοποθετηθούν σ’ αυτήν συσκευές συμβατικών διαστάσεων και έτσι το κάθε τμήμα της κατασκευάστηκε από την αρχή. Η κουζίνα αυτή αποτέλεσε το

3.31 Marianne Brandt, Τσαγιέρα, 1924, ασήμι και έβενος. 3.30 Τα αλουμινένια αποθηκευτικά δοχεία της Κουζίνας της Φρανκφούρτης.

Η Κουζίνα της Φρανκφούρτης

πρώτο παράδειγμα χώρου που προσαρμόστηκε σε ένα ήδη υφιστάμενο διαμέρισμα, ήταν δηλαδή μια fit-in κουζίνα που σχεδιάστηκε ορθολογικά, κατασκευάστηκε «εξωτερικά» στο εργοστάσιο και εισχώρησε στο εσωτερικό του οίκου. Το 1920 κατασκευάστηκαν δέκα χιλιάδες μοντέλα σε ολόκληρη την Γερμανία, τα οποία εξαιτίας της προηγούμενης κατάστασης των κουζινών – δωμάτια που εξυπηρετούσαν ασύμβατες μεταξύ τους λειτουργίες με κακές συνθήκες υγιεινής– θεωρήθηκαν αρκετά πολυτελή, παρά τις μικρές τους διαστάσεις. Παρόλες τις καλές προθέσεις της Lihotzky, το μόνο που μπορούμε να πούμε τώρα είναι πως δυστυχώς το όλο εγχείρημά της στηρίχθηκε εξαρχής σε λάθος θεμέλια. Παρά την ουσιαστική διαπίστωση πως η οικιακή εργασία της νοικοκυράς είναι πραγματική εργασία και πως ως τέτοια θα έπρεπε να εξισώνεται με την εργασία του εργοστασίου, εκείνο που μας προβληματίζει είναι η αντιμετώπιση της αξίας της εν γένει. Η Lihotzky προσαρμόστηκε απολύτως στα επιβεβλημένα εργασιακά πρότυπα, που αντιμετώπιζαν την εργασία ως την πιο σημαντική ανθρώπινη δραστηριότητα. Όπως ακριβώς επισήμανε προηγουμένως η Arendt, τα χαρακτηριστικά της είχαν αντιστραφεί ανεπιστρεπτί, δεν ήταν πια μονότονη και ατομική αλλά κοινή, γρήγορη, αποτελεσματική, παραγωγική, έτσι ώστε να επιφέρει το μέγιστο κέρδος. Τέτοια ήταν τα χαρακτηριστικά που πέρασε η Lihotzky στον σχεδιασμό της και αυτά ήταν που αναπαράχθηκαν στο εσωτερικό του οίκου. Η Κουζίνα της Φρανκφούρτης

3.32 Lilly Reich, «Η κατοικία του καιρού μας», 1931, Βερολίνο. 3.31 Charlotte Perrand, μονάδα κουζίνας σχεδιασμένη για το Unité d’Habitation του Le Corbusier.

Καθαρίζει, Λευκαίνει , Απολυμαίνει

βοήθησε τη νοικοκυρά-εργάτρια να ολοκληρώνει πιο γρήγορα και πιο αποτελεσματικά τις οικιακές εργασίες, αποδεσμεύοντας τον μη-παραγωγικό οικιακό της χρόνο ώστε να μπορεί να επιστρέψει γρήγορα στην άλλη της εργασία, εκείνη του εργοστασίου. Ακόμη κι όταν η νοικοκυρά-εργάτρια δεν εργαζόταν εκτός του σπιτιού, ο μειωμένος οικιακός χρόνος της επέτρεψε να ασχοληθεί με άλλες δραστηριότητες, υπό την προϋπόθεση να της επιφέρουν οικονομικές απολαβές. Στρέφοντας το βλέμμα μας πίσω, στα παράδειγμα του Klein και της Lihotzky, μπορούμε πια ξεκάθαρα να αντιληφθούμε την πρώτη διάρρηξη του εσωτερικού του οίκου. Με την ιδιοκτησία να έχει χάσει ολοκληρωτικά το νόημα της και να μετριέται ως επενδυτικό κεφάλαιο, το μόνο που μας απέμεινε για να αντιληφθούμε το εσωτερικό είναι η οργάνωση του νοικοκυριού. Ένα νοικοκυριό, όμως, που μεταβαλλόταν με τους ρυθμούς που του επέβαλε η κοινωνία ενώ ταυτόχρονα «φορτωνόταν» με ακόμη περισσότερα «πολυτελή» καταναλωτικά αγαθά, ίδια για όλους και προς μαζική κατανάλωση. Μια πολυτέλεια, φυσικά, πολύ διαφορετική από εκείνη του ιδιορρυθμού των μοναχών, απόλυτα εξαρτημένη από το άτομο αφενός, καθόλου σύμφυτη με μια εσωτερική εμπειρία αφετέρου. Δεν υπάρχει καλύτερος τρόπος να ολοκληρώσουμε, από μερικά αποσπάσματα του Εμπειρία και Φτώχεια του Walter Benjamin, ο οποίος ενάντιος στο παραφορτωμένο από αντικείμενα εσωτερικό του intérieur, ανέφερε:

3.33 Στιγμιότυπα του τηλ.διαφημιστικού: «Α Step Saving Kitchen», 1949, Υπουργείο Γεωργίας, Η.Π.Α.

Η Κουζίνα της Φρανκφούρτης

Όχι, αυτό είναι γνωστό: η εμπειρία αποδυναμώθηκε, κι αυτό σε μια γενιά η οποία το 1914-18 είχε μια από τις τρομερότερες εμπειρίες της παγκόσμιας ιστορίας. Ίσως δεν είναι τόσο παράξενο όσο φαίνεται. Δε μπορούσε τότε να κάνει κανείς τη διαπίστωση: οι άνθρωποι γύρισαν βουβοί από τα πεδία των μαχών; Όχι πλουσιότεροι, φτωχότεροι από ανακοινώσιμη εμπειρία19 και συνεχίζει:

Φτώχεια εμπειριών: αυτό δεν πρέπει να το αντιλαμβανόμαστε σαν να ζητούσαν οι άνθρωποι νέες εμπειρίες. Όχι, επιθυμούν να απελευθερωθούν από τις εμπειρίες, επιθυμούν ένα περιβάλλον στο οποίο να μπορούν να εκφράσουν ξεκάθαρα την εξωτερική και τελικά την εσωτερική τους φτώχεια, έτσι ώστε να προκύψει από αυτό κάτι σοβαρό.20

Το εσωτερικό περιβάλλον των ανθρώπων απέκτησε έναν υβριδικό χαρακτήρα (εσωτερικού-εξωτερικού), ενώ στο βωμό της σοβαρότητας και της προσαρμογής η εσωτερική εμπειρία αποδυναμώθηκε –αν δεν κατέστη εντελώς ανύπαρκτη–.

19. Rodney Livingstone κ.α., μτφ. Walter Benjamin, Selected Writings, Vol. 2, 19271934 (Cambridge, Massachusetts, London, England: The Belknap Press of Harvard University Press, 1999), 731. 20. στο ίδιο, 734.

Καθαρίζει, Λευκαίνει , Απολυμαίνει

Η Κουζίνα της Φρανκφούρτης

Το γυαλί δεν είναι τυχαία ένα τόσο σκληρό και τόσο λείο υλικό, πάνω στο οποίο τίποτα δεν κολλά. Είναι επίσης κρύο και νηφάλιο. Τα πράγματα από γυαλί δεν έχουν «Αίγλη». Το γυαλί γενικά είναι ο εχθρός του μυστικού. Είναι επίσης ο εχθρός της ιδιοκτησίας. —Walter Benjamin, Εμπειρία και Φτώχεια

ΔΙΑΦΑΝΗ «ΦΟΥΣΚΑ»

4.1 Διαφήμιση καινούριας μαγειρικής συσκευής στο περιοδικό Popular Mechanics, 1940 (κατά τη διάρκεια του πολέμου).

Η Διάφανη «Φούσκα»

Εξωτερικευμένο εσωτερικό. Προηγουμένως προσπαθήσαμε να εντοπίσουμε τους τρόπους με τους οποίους οι κοινωνικές συμπεριφορές, η ασκητική ηθική του καπιταλισμού, καθώς και η ίδια η μετάλλαξη της εργασίας εισχώρησαν στο εσωτερικό των οικιακών σφαιρών και αναδιαμόρφωσαν τους ρυθμούς οργάνωσής του. Ωστόσο, σκοπίμως δεν αναλύσαμε ενδελεχώς, αλλά υπονοήσαμε την παράλληλη εμφάνιση ενός εξίσου κρίσιμου εξωτερικού παράγοντα. Ο εξωτερικός αυτός «εχθρός» των οικιακών σφαιρών ήταν οι νέες τεχνολογίες, η ανάπτυξη των οποίων υπήρξε ραγδαία και άκρως σαρωτική για την οικιακή εσωτερικότητα και προφανώς για τον ίδιο τον άνθρωπο που εξαρτώταν από αυτή. Προκειμένου να αντιληφθούμε τη σημασία της ανάπτυξης των τεχνολογιών θα στραφούμε αποκλειστικά στον «πατέρα» των μέσων, τον Marshall McLuhan. Όταν, λοιπόν, ο McLuhan έγραψε το βιβλίο του: Media: Οι Προεκτάσεις του Ανθρώπου, δεν υπονοούσε τίποτα λιγότερο απ’ αυτό που λέει ο ίδιος ο τίτλος, ότι δηλαδή τα μέσα που είναι οι καινούριες τεχνολογίες αποτελούν τις εξωτερικές προεκτάσεις του ίδιου μας του εαυτού. Μπροστά σ’ αυτήν την ερμηνεία, εκστατικά αναρωτιόμαστε: αν τα σύγχρονα μέσα –οι τεχνολογίες– είναι πράγματι οι εξωτερικές προεκτάσεις του ανθρώπου, αν δηλαδή ο άνθρωπος δημιουργεί πια κατοικήσιμες σφαίρες με τα εξωτερικά τμήματα του εαυτού του, τότε τι μπορεί να σημαίνει αυτό για

4.3 «Τεχνητός πνεύμονας φοριέται σαν γιλέκο», Popular Mechanics, 1940. 4.2 Στο κέντρο: Μικρός φούρνος και ένα μεταλλικό γκριλ, Popular Mechanics,1938.

Εξωτερικευμένο Εσωτερικό

την εσωτερικότητα των σφαιρών; Και ποιες θα είναι οι επιπτώσεις στο εσωτερικό του οίκου; Ο McLuhan στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου του ξεκαθαρίζει πως, όταν αναλογιζόμαστε τις επιδράσεις της τεχνολογίας, θα πρέπει να τις αντιληφθούμε εξαρχής ως τις σταθερές και χωρίς αντίσταση τροποποιήσεις των αισθητηριακών αναλογιών και των προτύπων αντίληψης του ανθρώπου. Συνοπτικά, όσον αφορά στο δικό μας ερώτημα, διασαφηνίζει πως όλα εκείνα τα τεχνολογικά επιτεύγματα που εισχώρησαν στο «ελάχιστο σπίτι»: οι σόμπες, οι συρόμενες πόρτες, τα μεγάλα παράθυρα και οι κουζίνες υγραερίου ήταν κατά βάση προεκτάσεις του ίδιου μας του εαυτού. Πέραν αυτού, όμως, ο McLuhan επιχειρεί ταυτόχρονα μια προσέγγιση των τρόπων με τους οποίους οι τεχνολογίες επηρεάζουν το φυσικό νευρικό μας σύστημα. Περιγράφεται έτσι μια ιδιαίτερη κατάσταση. Τη στιγμή που μια νέα τεχνολογία γλιστρά εντός του συστήματος, εκείνο «παγώνει», χωρίς ουσιαστικά να αντιδρά σε αυτή. Προκειμένου να απαλύνει τον πόνο της βίαιης εισβολής, το νευρικό σύστημα «ψυχραίνει» την έναρξη της εμπειρίας. Ο McLuhan ενισχύει την ανάλυσή του παραθέτοντας το παράδειγμα του Νάρκισσου. Στο κεφάλαιο: Νάρκισσος όπως Νάρκωσις διευκρινίζει πως οι άνθρωποι –ακριβώς όπως ο Νάρκισσος, όταν είδε τον αντικατοπτρισμό του στο νερό– μαγεύονται από κάθε προέκταση του εαυτού τους σε οποιοδήποτε υλικό έξω απ’ αυτούς και είναι αυτή η σαγήνη που τους εμπλέκει σε μια κατάσταση

4.4 Hoziery Dryer, πλαστικό στεγνωτήριο καλτσών και γαντιών, σε σχήμα κοχυλιού, Popular Mechanics, 1938.

Η Διάφανη «Φούσκα»

νάρκωσης ή μουδιάσματος. Με άλλα λόγια, εκείνο το πάγωμα του νευρικού συστήματος είναι το συνεχές μούδιασμα που επιφέρει στον άνθρωπο η επαφή του με κάθε νέα τεχνολογία.

1. Marshall McLuhan, Media: Οι προεκτάσεις του Ανθρώπου (Αθήνα: Εκδ. Κάλβος, 1990), 71.

Η ακρόαση του ραδιοφώνου ή η ανάγνωση της τυπωμένης σελίδας σημαίνει ότι αποδεχόμαστε αυτές τις προεκτάσεις του εαυτού μας στο προσωπικό μας σύστημα και υφιστάμεθα το κλείδωμα ή μετατόπιση της αντίληψης που αυτόματα ακολουθεί. Αυτή ακριβώς η συνεχής υιοθέτηση της τεχνολογίας κατά την καθημερινή χρήση της μας βάζει στον ρόλο του Νάρκισσου και της ασυνείδητης επίγνωσης και μουδιάσματος απέναντι στις εικόνες του εαυτού μας. Υιοθετώντας συνεχώς τις τεχνολογίες, συνδεόμαστε μαζί τους. Να γιατί, για να μπορούμε απλώς να τα χρησιμοποιούμε, πρέπει να υπηρετούμε αυτά τα αντικείμενα, αυτές τις προεκτάσεις του εαυτού μας, σαν θεούς ή ελάσσονες θρησκείες. Ο άνθρωπος κατά τη συνήθη χρήση της τεχνολογίας (ή του κατά διάφορους τρόπους προεκτεταμένου σώματός του) τροποποιείται συνεχώς απ’ αυτήν και με τη σειρά του βρίσκει συνεχώς νέους τρόπους να τροποποιήσει την τεχνολογία του.»1

Σ’ αυτήν την πρόταση, που παραδόξως αγγίζει απόλυτα τη λογική δημιουργίας των Σφαιρών του Sloterdijk, καθίσταται φανερό πως ο

4.6 Διαφήμιση Κουζίνας Υγραερίου, 1941. 4.5 Αριστερά: Θερμοστάτης, Popular Mechanics, 1938.

Εξωτερικευμένο Εσωτερικό

άνθρωπος γίνεται ο ίδιος το όργανο αναπαραγωγής του μηχανικού του κόσμου. Κατ’ αυτόν τον τρόπο δημιουργούνται δυαδικά συστήματα στα οποία ο ένας πόλος είναι ο ίδιος ο άνθρωπος και ο άλλος πόλος, η οποιαδήποτε νέα τεχνολογία. Υπό αυτή την έννοια, αναπτύσσεται μια ισχυρή σχέση αλληλεξάρτησης ή αλλιώς μια νέα Ανοσοποιητική Σφαίρα με μια όμως βασική διαφορά από την πρώτη: ο ένας εκ των δύο πόλων αποτελεί την εξωτερική προέκταση του άλλου. Κατανοούμε, λοιπόν, πως κάτι αλλάζει στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος κατασκευάζει τις Ανοσοποιητικές του Σφαίρες και γι’ αυτόν το λόγο, δε μπορούμε παρά να αναρωτηθούμε: αν ο άνθρωπος δημιουργεί οικείες εσωτερικές σφαίρες με τμήματα που ανήκουν ήδη σε ένα εξωτερικό, τότε μπορούμε ακόμα να φανταζόμαστε αλώβητα εσωτερικά; Τοποθετώντας στον κεντρικό πυρήνα της ανάλυσής του τις παραπάνω παραδοχές, ο McLuhan μελετά ένα σύνολο τεχνολογιών, μηχανικών και ηλεκτρικών, από τον προφορικό και το γραπτό λόγο στην κατοικία, το αυτοκίνητο και την τηλεόραση. Συγκεκριμένα, όσον αφορά στον οίκο, πραγματοποιεί δύο ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις σχετικές με την μορφολογική του εξέλιξη και την εξάρτησή της από τις εκάστοτε τεχνολογίες. Χαρακτηρίζοντας τον οίκο ως την προέκταση της επιδερμίδας του ανθρώπου για την αποθήκευση και τη διοχέτευση της θερμότητας και της ενέργειας, διαπιστώνει πως από την εποχή της μόνιμης εγκατάστασης –δηλαδή από τη Νεολιθική Εποχή– το σπίτι άλλαξε μορφή και

4.8 Wilhelm Braune και Otto Fischer, Der Gang des Menschen (Το Περπάτημα του ανθρώπου). 4.7 Κλασική εικόνα νοικοκυράς στην κουζίνα, Αμερική, 1950.

2. Για τον McLuhan το φωνητικό αλφάβητο αποτελεί την πρώτη «τεχνολογία» ή «εξωτερική προέκταση του ανθρώπου». Απ’ την στιγμή που ο άνθρωπος υιοθέτησε την οπτική δυναμική του φωνητικού αλφαβήτου, αδιαφόρησε για το κοσμικό και συγκεντρώθηκε σε λεπτομέρειες και ειδικευμένους στόχους. Το γεγονός αυτό αποτελεί, σύμφωνα με τον McLuhan, την αξεπέραστη δύναμη του σύγχρονου Δυτικού ανθρώπου.

Η Διάφανη «Φούσκα»

από τις δυναμικές γραμμές της σπηλιάς, της νομαδικής κυκλικής καλύβας και της κωνικής ινδιάνικης σκηνής πέρασε στο κλειστό σύστημα του τετραγώνου. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, ο οίκος έχασε την απτική και κινητική του πίεση, για να περικλείσει τις σχέσεις του οπτικού χώρου σε ένα τετράγωνο σχήμα. Ενώ, λοιπόν, στην πρώτη περίπτωση του φυλετικού ανθρώπου, η οπτική αίσθηση δεν εγκλωβιζόταν, από την εποχή του φωνητικού αλφαβήτου2 ο εγγράμματος και ορθολογικός άνθρωπος, προτίμησε τη χωριστότητα και τους διαιρεμένους χώρους από τον ανοιχτό κόσμο του φυλετικού. Παρόλα αυτά, για τον McLuhan ο «παράγων κλειδί» στην αναδιαμόρφωση του οικιακού περιβάλλοντος ήταν πάντοτε ο έλεγχος της θερμοκρασίας. Γι’ αυτόν τον λόγο, μας πληροφορεί για μια λιγότερο γνωστή αλλά άκρως σημαντική καινοτομία στην παραγωγή θερμότητας, που ουσιαστικά ευθύνεται για μία από τις μεγαλύτερες αλλαγές στην αρχιτεκτονική. Κατά την Αναγέννηση και λόγω της μεγάλης εξόρυξης άνθρακα, ανακαλύφθηκαν νέα μέσα θέρμανσης, τα οποία με τη σειρά τους ήταν υπεύθυνα για την παραγωγή του γυαλιού. Με αυτόν τον τρόπο, ανοίγει ένα τεράστιο κεφάλαιο στην ιστορία των αρχιτεκτονικών μορφών που ξεκινά από το Αναγεννησιακό παράθυρο, διασχίζει τα γυάλινα τοπία του Mies van der Rohe και του Philip Johnson και φτάνει μέχρι σήμερα στα θολά τοπία των Sanaa. Καθώς εμείς, όμως, ενδιαφερόμαστε αποκλειστικά για την επίδραση αυτής της νέας τεχνολογίας στην οικιακή εσωτερική σφαίρα, θα στρέψουμε την

4.9 Αναγεννησιακό παράθυρο σε παλάτι στη Φλωρεντία.

Από το Αναγεννησιακό παράθυρο στα παράθυρα του Loss και του Le Corbusier

προσοχή μας στους τρόπους με τους οποίους το διάφανο αυτό υλικό μετέβαλε την οικιακή εσωτερικότητα. Στο σημείο αυτό, δεν θεωρούμε πως απαιτούνται επιπλέον εξηγήσεις, ώστε να κατανοήσει κανείς, πως όταν αναφερόμαστε στις τεχνολογίες του γυαλιού και στο εσωτερικό του οίκου, στη πραγματικότητα κάνουμε λόγο για το αρχιτεκτονικό στοιχείο του παραθύρου.

Από το Αναγεννησιακό παράθυρο στα παράθυρα του Loos και του Le Corbusier. Ο Teyssot στο A Topology of Everyday Constellations μιλά για την άνοδο και την πτώση της ιδιωτικότητας στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου του με τίτλο Windows and Screens, Παράθυρα και Οθόνες. Στο κεφάλαιο αυτό, ο άνθρωπος περιγράφεται ως ένα «ζώο με παράθυρα»3 καθιστώντας τη γυάλινη αυτή επιφάνεια ένα μηχανισμό (apparatus) όρασης. Υπό αυτή την έννοια το παράθυρο γίνεται μια ακόμη προέκταση του εαυτού μας και πιο συγκεκριμένα, καθίσταται η προέκταση των ματιών μας. Όπως τα μάτια είναι το όργανο που μας βοηθά να αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο, αντίστοιχα το παράθυρο έγινε το κύριο μέσο επικοινωνίας μας με το εξωτερικό. Κατά συνέπεια, το πρώτο Αναγεννησιακό παράθυρο απέκτησε διπλό χαρακτήρα: αφενός αποτε-

3. Georges Teyssot, A Topology of Everyday Constellations, επιμ. Cynthia Davidson (Cambridge, Massachusetts, London, England: The MIT Press, 2013), 252.

4.10 «Adspectus Incauti Dispendium» σε ελληνική μετάφραση: «Το βλέπειν κάνει κακό στον απρόσεκτο άνθρωπο», 1601.

4. Βλ. Beatriz Colomina, «A Window with a View» στο Privacy and Publicity, Modern Architecture as Mass Media (Cambridge, Massachusetts, London, England: The MIT Press, 1998), 139.

Η Διάφανη «Φούσκα»

λούσε μια συσκευή υγιεινής και αφετέρου λειτουργούσε σαν ένα οπτικό apparatus. Την εποχή που το εσωτερικό και η εσωτερικότητα του οίκου θεωρούνταν ακόμη ιερά και κρυφά το να κοιτάξει κανείς μέσα από το παράθυρο και προς το εσωτερικό, θεωρούνταν βέβηλη πράξη και ήταν απαγορευμένο. Το βλέμμα ήταν μη-συμμετρικό: ο κάτοικος μπορούσε να κοιτάξει τον κόσμο, αλλά κανείς δεν επιτρεπόταν να τον κοιτάξει πίσω. Μόνο η απόσταση ένωνε τους δύο αυτούς κόσμους –τον εσωτερικό και τον εξωτερικό– με τη διαφορά ότι ο δεύτερος, ιδωμένος μέσα από το κάδρο του παραθύρου, έγινε εικόνα4 και ο άνθρωπος που κοίταζε από το παράθυρο του σπιτιού του προς τον κόσμο, τοποθετούσε τον εαυτό μέσα σ’ εκείνη τη νέα εικόνα. Παρόλα αυτά, καθώς με την ανάδυση των νέων τεχνολογιών (τηλεφώνου, ραδιοφώνου, γραμμοφώνου, κ.λ.π), των επιβεβλημένων κοινωνικών συμπεριφορών και των βασικών στοιχείων κατοίκησης, το όριο μεταξύ των δύο κόσμων διαρρήχθηκε, μεταβλήθηκε και ο τρόπος αντίληψης του ανθρώπου και όπως ήταν φυσικό και ο τρόπος που «έβλεπε» τον κόσμο. Το παράθυρο, ως ένας από τους βασικότερους μηχανισμούς όρασης του οίκου έλαβε κι αυτό νέα χαρακτηριστικά και με τη σειρά του μετέβαλε βαθύτατα το εσωτερικό. Το γεγονός αυτό γίνεται καλυτερα αντιληπτό μέσα από το έργο δύο σημαντικών περσόνων της αρχιτεκτονικής, που αντιμετώπισαν εκ διαμέτρου αντίθετα την εισβολή του γυαλιού, του Adolf Loos και του Le Corbusier. Από τη μία πλευρά, στο

4.11 Στιγμιότυπο από την ταινία του Dziga Vertov: «The Man with the Movie Camera», 1928- 1929.

Από το Αναγεννησιακό παράθυρο στα παράθυρα του Loss και του Le Corbusier

έργο του Loos μπορεί κανείς να διαπιστώσει την απόλυτη προσπάθεια για την διαφύλαξη της εσωτερικότητας, ενώ από την άλλη στο έργο του Le Corbusier, την απόλυτη κατάλυσή της. Ας πάρουμε, όμως τα πράγματα από την αρχή. Όσον αφορά στον Loos, μπορούμε με βεβαιότητα να πούμε πως είχε αντιληφθεί σε βάθος το διπλό μονοπάτι που είχε πάρει ο μοντέρνος άνθρωπος. Ο ίδιος διαχώρισε την προσωπική και ιδιωτική βιωμένη εμπειρία από την κοινωνική και προσπάθησε μανιωδώς να διατηρήσει αυτή τη διπλή ανθρώπινη φύση σε όλο το έργο του. Σε μια από τις πιο συζητημένες δηλώσεις του είπε: το σπίτι δεν πρέπει να λέει τίποτα στο εξωτερικό, αντιθέτως, όλος του ο πλούτος θα πρέπει να εκδηλώνεται στο εσωτερικό.5

Τα σπίτια του Loos ήταν σαν κουτιά που περιέκλειναν μια μυστική εσωτερικότητα. Τα εσωτερικά του ήταν σιωπηλά και ακίνητα, και ήταν αυτή ακριβώς η σιωπή και η ακινησία που τους εξασφάλιζε την ανικανότητα επικοινωνίας με το εξωτερικό. Ο Loos θέλησε να διατηρήσει την ιερότητα του οίκου και, προκειμένου να το πετύχει, έστριψε κυριολεκτικά την πλάτη του στο μοντέρνο παράθυρο. Σε όλα τα σπίτια που σχεδίασε, το παράθυρο ήταν αποκλειστικά μια υγιεινή συσκευή φωτισμού και αερισμού και όχι ένας μηχανισμός εξωτερικής όρασης.

5. Beatriz Colomina, Privacy and Publicity, Modern Architecture as Mass Media (Cambridge, Massachusetts, London, England: The MIT Press, 1998), 274.

4.12 Adolf Loos, οικία Muller, το υπερυψωμένο δωμάτιο των γυναικών (Zimmer der Dame) με το παράθυρο να κοιτά προς το εσωτερικό σαλόνι.

Η Διάφανη «Φούσκα»

4.14 Adolf Loos, οικία για τη Βιενέζικη Werkbundsiedlung, 19301932. Ο καναπές είναι στραμμένος με την πλάτη στο παράθυρο. 4.13 Στο κέντρο: Adolf Loos, oικία Rufer.

Από το Αναγεννησιακό παράθυρο στα παράθυρα του Loss και του Le Corbusier

4.15 Η Josephine Baker.

Η Διάφανη «Φούσκα»

Η σιωπηλή αρχιτεκτονική του Loos κορυφώθηκε στο σπίτι της χορεύτριας Josephine Baker –το οποίο μάλιστα δεν χτίστηκε ποτέ–. Λευκές και μαύρες οριζόντιες εναλλασσόμενες λωρίδες μαρμάρου έντυσαν το εξωτερικό περίβλημα του σπιτιού, το οποίο όπως παρατηρεί η Beatriz Colomina στο βιβλίο της: Privacy and Publicity, Modern Architecture as Mass Media, έμοιαζε περισσότερο με ένα τατουάζ σε μια επιφάνεια παρά με κάτι που προέκυψε από «τα μέσα». Αν, όμως, τοποθετήσουμε τους εαυτούς μας στο εσωτερικό του σπιτιού, τότε θα γίνουμε θεατές ενός ιδιαίτερου παιχνιδιού βλεμμάτων. Στο κέντρο της κάτοψης τοποθετείται μια πισίνα, η οποία συνιστά ταυτόχρονα το επίκεντρο της προσοχής του επισκέπτη, αλλά και τον πιο ενδόμυχο χώρο του σπιτιού. Αντιλαμβανόμαστε, έτσι, την πλήρη σχεδιαστική αδιαφορία ως προς τα παράθυρα, καθώς οτιδήποτε συνέβαινε σε εκείνο το σπίτι ήταν στραμμένο προς τα μέσα. Η πισίνα περιβαλλόταν από παχιά και θολά από τους υδρατμούς τζάμια καθιστώντας την αρχιτεκτονική του εσωτερικού ακόμα πιο περίπλοκη. Κάθε φορά που η Baker βρισκόταν στην πισίνα και κολυμπούσε, μπορούσε ταυτόχρονα να δει στην αντανάκλαση της γυάλινης επιφάνειας το υγρό κορμί της και τη σκοτεινή σιλουέτα του εξωτερικού παρατηρητή που την κρυφοκοίταζε. Αλλά αν προσέξουμε λίγο περισσότερο, θα καταλάβουμε πως δεν είναι ακριβώς κρυφοκοίταγμα αλλά ουσιαστική παρακολούθηση. Το σώμα της βρισκόταν μέσα στην πιο οικεία και ενδόμυχη σφαίρα, μια σφαίρα υγρή, κλειστή και

4.17 Το σπίτι της Josephine Baker. Σχέδια του πρώτου και του δευτέρου ορόφου. 4.16 Στο κέντρο: Adolf Loos, μοντέλο για το σπίτι της Josephine Baker στο Παρίσι, 1928.

Από το Αναγεννησιακό παράθυρο στα παράθυρα του Loss και του Le Corbusier

ακουστική, που θα μπορούσε να παρομοιαστεί με το εσωτερικό της μήτρας του Sloterdijk. Με μια όμως διαφορά, σ’ αυτό τον χώρο των ρυθμικών κολυμβητικών κινήσεων, τίποτα δεν έμενε κρυφό. Το σώμα της Baker γίνεται «θέαμα» στα μάτια του επισκέπτη, ο οποίος μέσω της διάφανης επιφάνειας παρακολουθεί τις κινήσεις της. Πρόκειται για ένα εσωτερικό φανερά εκτεθειμένο. Παρόλα αυτά, διαμέσου αυτής της φορτισμένης από τα βλέμματα γυάλινης επιφάνειας δημιουργείται μια εκστατική αλληλεξάρτηση. Τη στιγμή που τα βλέμματα των δύο διασταυρώνονται, κατασκευάζεται σιωπηλά η πιο ιερή και κρυφή συμμαχική σφαίρα, μέσα στην οποία εκείνη υπόσχεται να μην σταματήσει να κολυμπά και εκείνος να μην σταματήσει να την κοιτάζει. Σε μια ακραία μετάφραση της εξάρτησης αυτής των βλεμμάτων, τα μάτια του επισκέπτη γίνονται η προέκταση των ματιών της και η Baker αποκτά επίγνωση του εαυτού της μόνο μέσα απ’ τα μάτια εκείνου. Τελικά, μέσα στο εσωτερικό αυτού του σπιτιού, δημιουργείται η πλέον μυστική σφαίρα, πλήρως προστατευμένη από οποιοδήποτε εξωτερικό βλέμμα, έτοιμη να «σπάσει» την στιγμή που ο ένας στρέψει το βλέμμα του αλλού. Την αντίθετη ακριβώς σχεδιαστική αντίληψη, μπορούμε να παρατηρήσουμε στα σπίτια του Le Corbusier στα οποία το να βλέπει κανείς αποτελούσε πρωταρχική δραστηριότητα. Το σπίτι ήταν για εκείνον ένας μηχανισμός όρασης, μια μηχανή για να βλέπουμε τον κόσμο. Υπό αυτούς

4.18 Le Corbusier, σκίτσα για την αντιπαράθεσή του με τον Perret.

6. fenêtre en longueur: το οριζόντιο παράθυρο.

Η Διάφανη «Φούσκα»

τους όρους, το παράθυρο απέκτησε εξέχοντα ρόλο σε όλα του τα έργα, γεγονός που προκάλεσε αρκετές αντιδράσεις. Κανείς άλλος δεν αναστατώθηκε περισσότερο μ’ αυτή τη θέση του Le Corbusier από τον μέντορά του Auguste Perret. Το κύριο σημείο διαφωνίας τους πρόεκυψε όταν ο Le Corbusier σχεδίασε το περίφημο fenêtre en longueur6. Ο Perret, λάτρης του κατακόρυφου παραθύρου, δε μπορούσε να αντιληφθεί το λόγο που κάποιος θα «έκοβε» μια συνολική κατακόρυφη θέαση, που μάλιστα εμπεριείχε το σημείο του ορίζοντα, για να σχεδιάσει ένα ορίζοντιο παράθυρο με περιοσμένη θέα. Στην πραγματικότητα όμως, η θέα αυτή δεν ήταν καθόλου περιορισμένη αλλά αντιθέτως, δυναμική και κινητική, βαθιά επηρεασμένη από την ανάπτυξη της τεχνολογίας της φωτογραφίας. Το οριζόντιο παράθυρο του Le Corbusier, όπως ακριβώς η φωτογραφική κάμερα, «κάδραρε» το τοπίο μετατρέποντας το σπίτι σε ένα σύστημα για να βγάζει κανείς φωτογραφίες. Το να κατοικεί κανείς στα εσωτερικά του Le Corbusier σήμαινε πρωτίστως να φιλμάρει μέσα από το μηχανικό μάτι τον κόσμο, γεγονός που οδήγησε σε μια έντονη κατοίκηση, άκρως ενεργητική. Καθώς το σώμα του κατοίκου κινούνταν μέσα στον χώρο, τα μηχανικά του μάτια συνέθεταν διαρκώς το τοπίο χωρίς καθοδήγηση, μπροστά, πίσω δεξιά και αριστερά, σύμφωνα με την κίνηση του μετακινούμενου σώματος. Ταυτόχρονα ο Le Corbusier μας εξοπλίζει με μια ακόμα πληροφορία για το fenêtre en longueur όταν λέει:

4.20 Villa Savoye, η κουζίνα. 4.19 Στο κέντρο: Le Corbusier και Pierre Jeanneret, Maison Cook, 1926.

Από το Αναγεννησιακό παράθυρο στα παράθυρα του Loss και του Le Corbusier

Tο οριζόντιο βλέμμα οδηγεί πολύ μακριά[...] από τα γραφεία μας θα έχουμε το συναίσθημα ότι είμαστε σε ένα παρατηρητήριο κυριαρχώντας σ’ έναν κόσμο με τάξη[...]7 Το εσωτερικό ακίνητο βλέμμα των σπιτιών του Loos γίνεται εδώ ένα βλέμμα κυριαρχίας πάνω στον εξωτερικό κόσμο. Μέσα από το οριζόντιο παράθυρο το εξωτερικό διαπερνά το εσωτερικό. Το μηχανικό μάτι διατρέχει τον χώρο, δε σταματά πουθενά στο οικιακό περιβάλλον και παρόλο που το σώμα τοποθετείται αποκλειστικά μέσα σ’ αυτό, είναι σαν αυτό να κατοικεί μια άπειρη εξωτερική εικόνα.

Η Διάφανη «Φούσκα». Μόνο διαμέσου των τεχνολογιών του γυαλιού, αρχίζουμε να κατανοούμε πως η προέκταση της επιδερμίδας μας, ο οίκος, διαφανοποείται και εκτίθεται Τι θα συμβεί, λοιπόν, όταν μιλήσουμε για την εισβολή της ηλεκτρικής ενέργειας στο εσωτερικό; Μπορούμε έστω να προσπαθήσουμε να αντιληφθούμε τι σημαίνει η εισβολή του τηλεφώνου, του ραδιοφώνου, της ηλεκτρικής κουζίνας, της ηλεκτρικής σκούπας, της τηλεόρασης ή για να το πάμε ακόμα μακρύτερα του air condition, στο εσωτερικό του οίκου; Ο McLuhan, αναφερόμενος στις ηλεκτρικές τεχνο-

7. Beatriz Colomina, Privacy and Publicity, Modern Architecture as Mass Media (Cambridge, Massachusetts, London, England: The MIT Press, 1998), 306.

4.21 Ασπρόμαυρη τηλεόραση, Popular Mechanics, 1951.

8. Βλ. Marshall McLuhan, Media: Οι προεκτάσεις του Ανθρώπου, σελ. 59, για τον αποκεντρωτικό χαρακτήρα των ηλεκτρικών σκουπων.

Η Διάφανη «Φούσκα»

λογίες και στα αντικείμενα που αυτές παρήγαγαν, κάνει λόγο για την απόλυτη κατάργηση του χρόνου και του χώρου. Αυτό που ουσιαστικά τίθεται εδώ είναι το ζήτημα της ταχύτητας και της ταυτοχρονικότητας που εισήγαγαν αυτές οι τεχνολογίες, έτσι που να είναι πλέον εφικτό, να μιλήσει κανείς με τη θεία του στο Ελσίνκι, να παρακολουθήσει στην τηλεόραση μια εκπομπή του National Geograhic για την Αφρική κ.ο.κ. Αν το παράθυρο ήταν η προέκταση των ματιών μας και η καρέκλα των οπισθίων μας και παρόλα αυτά η επίδρασή τους στον άνθρωπο ήταν τόσο μεγάλη, τότε πρέπει να αναρωτηθούμε πολύ σοβαρά ποια μπορεί να είναι η επίδραση των ηλεκτρικών τεχνολογιών που αποτελούν προεκτάσεις του ίδιου του νευρικού μας συστήματος. Η διαδικασία είναι λίγο πολύ η ίδια. Το νευρικό σύστημα μουδιάζει μπροστά στην έγχυση της νέας τεχνολογίας και την αφήνει να διεισδύσει ανενόχλητη, μεταβάλλοντας τη λειτουργία ολόκληρου του συστήματος. Εκείνο που αλλάζει, είναι ο χαρακτήρας των τεχνολογιών. Ενώ οι προηγούμενες μηχανικές τεχνολογίες ενίσχυαν τον κατακερματισμό (των εργασιών για παράδειγμα), οι νέες ηλεκτρικές αποκτούν αποκεντρωτικό χαρακτήρα8. Προκειμένου να αντισταθεί στην απόλυτη συρρίκνωση του κόσμου, που επιφέρει η ταχύτητα και η χωροχρονική κατάργηση, το άτομο δημιουργεί άπειρα μικρά και ευέλικτα κέντρα, απολύτως εξαρτημένα μεταξύ τους. Με την ίδια ακριβώς λογική, ο ομογενοποιημένος, πρακτικός και κατακερματισμένος οίκος των μηχανικών τεχνολογι-

4.22 Peter και Alison Smithson, αξονομετρικό από το Σπίτι του Μέλλοντος (House of the Future), 1956, Λονδίνο.

ών αποκεντρώνεται και μεταστρέφεται σ’ αυτό που ο Siegfried Ebeling ονόμασε το 1926: πολυκυτταρικό, κενό χώρο, του οποίου οι επιφάνειες ήταν ελεύθερες από οτιδήποτε μπορούσε να εμποδίσει τη ροή των μεταβολικών ενεργειών.9

Με την διείσδυση των ενεργειών στον οίκο, το προηγούμενο εξωτερικό κέλυφος του έσπασε και μετατράπηκε σε ένα σύνολο διάφανων μεμβρανών. Φυσικά, σ’ αυτό το σημείο δεν αμφισβητούμε την ίδια την ύπαρξη της εξωτερικής επιδερμίδας-μεμβράνης ώστε να οδηγηθούμε στην κατάργησή της, αλλά παρατηρούμε αποκλειστικά την αλλαγή στη σύστασή της. Το κλειστό, ανθεκτικό και σκληρό «τσόφλι»10 που περιέβαλλε τον οίκο και διασφάλιζε την ελάχιστη εισβολή εξωτερικών παραμέτρων, μεμβρανοποιείται, καθίσταται ευλοκότερα προσπελάσιμο από τις εξωτερικές ενέργειες, αλλά παραμένει το όριο μεταξύ του οίκου και του κόσμου. Μέσα σ’ αυτό το κύμα των ενεργειών που εμφανίζονται σταδιακά από το 1900 με την εισβολή του ηλεκτρισμού και των τηλεφωνικών γραμμών στην εποχή του ατέλειωτου «μουδιάσματος», η εσωτερικότητά του οίκου μοιάζει κατεστραμμένη. «Είναι μια από τις χαρές μου» έγραφε ο Nietzsche «να μην είμαι ιδιοκτήτης κανενός σπιτιού», ενώ ο

9. Georges Teyssot, A Topology of Everyday Constellations, επιμ. Cynthia Davidson (Cambridge, Massachusetts, London, England: The MIT Press, 2013), 272.

10. Αναφορά στο «The Egg Principle» (Η Αρχή του Αυγού), του Peter Sloterdijk. O Sloterdijk, προκειμένου να περιγράψει την ιδανική συνθήκη προστασίας από το εξωτερικό περιβάλλον, αναφέρεται στο προστατευτικό «τσόφλι» του αυγού.

4.23 Στιγμιότυπο από το τηλ. διαφημιστικό: «Α Step Saving Kitchen», 1949, Υπουργείο Γεωργίας, Η.Π.Α.

Η Διάφανη «Φούσκα»

Adorno βαθιά προδομένος από την υποκρισία του σπιτιού έλεγε το 1944 –προς το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου– στο Minima Moralia:

11. Theodor Adorno, «Asylum for the homeless» στο Minima Moralia, Aphorisms 1-50, μτφ. D. Redmond.

Στην πραγματικότητα κανείς δεν μπορεί να κατοικήσει πουθενά πια. Οι παραδοσιακές κατοικίες, μέσα στις οποίες μεγαλώσαμε, πήραν τη μορφή από κάτι ανυπόφορο. Κάθε σημάδι άνεσης μέσα σ’ αυτές πληρώθηκε με την προδοσία της Γνώσης (Erkenntnis), κάθε ίχνος ασφάλειας με την αποπνικτική κοινότητα των ενδιαφερόντων της οικογένειας. [...]Το σπίτι έχει παρέλθει. Η καταστροφή των ευρωπαϊκών πόλεων, τόσο όσο η εργασία και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, είναι απλά οι εκτελεστές εκείνου, που η έμφυτη ανάπτυξη των τεχνικών αποφάσισε πολύ καιρό πριν για τα σπίτια.11

O Adorno έγραψε τους Αφορισμούς, έχοντας βιώσει τις κτηνωδίες ενός αποτρόπαιου πολέμου που γέννησε την ατομική βόμβα. Δεν θα μπορούσε, λοιπόν, παρά να λάβει πολύ σοβαρά υπόψη του την ανάπτυξη των τεχνολογιών και να κατανοήσει εξαρχής, πως προκειμένου να μιλήσει για τους ανθρώπους, έπρεπε πρώτα να αντιληφθεί τη φύση των νέων αντικειμένων που τους περιέβαλαν. Μέσα από την ταχύτητα του αυτοκινήτου, το απότομο τράβηγμα του συρόμενου παραθύρου –που ήρθε με την καταστροφή του ευγενικού χερουλιού–, την καταστροφή της μπροστινής αυλής και την πτώση του τείχους που υψωνόταν και δι-

αχώριζε την αυλή του σπιτιού από το δρόμο, ανακάλυψε την κατάφωρη βιαιότητα των τεχνολογιών που εφαρμόστηκαν στο ανθρώπινο σώμα. Μετά το πέρας του πολέμου πραγματοποίησε ακόμα μία πολύ σημαντική παρατήρηση: Οι μηχανικές διαδικασίες αναπαραγωγής αναπτύχθηκαν ανεξάρτητα από αυτό που αναπαράγεται και έγιναν αυτόνομες. Θεωρούνται προοδευτικές και οτιδήποτε δεν παίρνει μέρος σ’ αυτές θεωρείται αντιδραστικό και στενόμυαλο. Τέτοιες πεποιθήσεις προωθούνται όλο και περισσότερο, καθώς τη στιγμή που τα σουπερ-αντικείμενα (super-gadgets) παραμείνουν αχρησιμοποίητα, απειλούν να μετατραπούν σε μη κερδοφόρες επιχειρήσεις.»12

Η δημιουργία των νέων αυτών αντικειμένων έγινε κάτω από μια λέξη που έχουμε συναντήσει ξανά: «το πακετάρισμα» (packaging). Κάθε πιθανή δυνατότητα που μπορούσε να χωρέσει σε ένα αντικείμενο, ενσωματωνόταν άκριτα σ’ αυτό, δημιουργώντας επίπλαστες ανάγκες στη μαζική κοινωνία που γεννιόταν. Η τρομερή λαχτάρα των ανθρώπων να καταναλώσουν τη νεότερη διαδικασία ωφελούσε τα στατικά σκουπίδια που κατασκευάζονταν. Οι σύγχρονοι άνθρωποι ανταποκρίνονταν στην τεχνολογική πρόοδο, αγοράζοντας κάθε τι καινουριο, αρνούμενοι να παραμείνουν πίσω στην διαδικασία παραγωγής. Η αφθονία των αγα-

12. Theodor Adorno, «Gala Dinner» στο Minima Moralia, Aphorisms 50100, μτφ. D. Redmond.

4.24 Martha Rosler, The Semiotics of Kitchen, στιγμιότυπα από την περφόρμανς της Rosler, στην οποία σχολιάζει τις τηλεοπτικές μαγειρικές επιδείξεις της Julia Child,1960.

13. O Francois Dallegret (1937- ) ολοκλήρωσε τις σπουδές του στην αρχιτεκτονική σχολή του Παρισιού: Paris’s École des Beaux-Arts, το 1964

Η Διάφανη «Φούσκα»

θών, που καταναλώνονταν σχεδόν χωρίς επιλογή, ήταν καταστρεπτική. Το σύγχρονο άτομο, μουδιασμένο αφέθηκε σε ολες εκείνες τις βίαιες τεχνολογίες πολυτελείας, που σε ότι αφορά τουλάχιστον την οικιακή σφαίρα, απευθύνονταν κατά κανόνα στη γυναίκα-νοικοκυρά. Το σώμα που μολύνθηκε περισσότερο απ’ όλα ήταν το σώμα της νοικοκυράς που κυριαρχούσε –και ακόμα κυριαρχεί– μέσα στο οικιακό εσωτερικό. Κάθε άχρηστο μαραφέτι όπως οι πολτοποιητές σκόρδου, κάθε νέα ηλεκτρική συσκευή εξοικονόμησης χρόνου όπως οι ηλεκτρικές σκούπες και γενικότερα οποιαδήποτε ηλεκτρική συσκευή όπως το ψυγείο, που φαινομενικά αφορούσε όλα τα μέλη της οικογένειας, στόχευε αποκλειστικά σε ένα αγοραστικό κοινό: τη νοικοκυρά. Η διαπίστωση της απόλυτης εξάρτησης των τεχνολογικών προεκτάσεων του ανθρώπου από το εσωτερικό του οίκου, καθώς και η επίδραση της εξάρτησης αυτής στην οικιακή εσωτερικότητα διαφαίνεται στο πλέον προκλητικό παραδείγμα του Reyhner Bahnham με τίτλο: A Home is Not A House. Ο Bahnham έγραψε το άρθρο αυτό για το σπίτι το 1964 στο δεύτερο τεύχος του περιοδικού Art in America και για τον σκοπό αυτό συνεργάστηκε με τον Francois Dallegret13, που εικονοποίησε τις σκέψεις και την πρόταση του. Για να εισαχθούμε, όμως, καταλληλότερα στο περιεχόμενο της πρότασής αυτής, θα ξεκινήσουμε με την ερώτηση που θέτει ο ίδιος ο Banham στην αρχή του άρθρου του:

4.25 R. Banham και F. Dallegret, το πακέτο των απαραίτητων στοιχείων διαβίωσης (standard of living package), 1965.

Όταν το σπίτι σου περιέχει ένα τόσο περίπλοκο σύστημα σωλήνων, καπνοδόχων, αγωγών, καλωδίων, φώτων, σημείων εισόδου και εξόδου, φούρνων, νεροχυτών, κάδων απορριμάτων, στερεοφωνικών, κεραιών, αγωγών, καταψυκτών, θερμάστρων–όταν περιέχει τόσες πολλές υπηρεσίες, που οι συσκευές του μπορούν να σταθούν από μόνες τους, χωρίς καμιά βοήθεια από το σπίτι, γιατί να έχεις ένα σπίτι να στις κρατήσει όρθιες; Όταν το κόστος όλων αυτών των συνέργων είναι το μισό των συνολικών δαπανών (ή περισσότερο, όπως συχνά είναι) τι κάνει τότε το σπίτι εκτός από το να κρύβει τα μηχανικά γεννητικά σου όργανα από τα βλέμματα του πλήθους στο πεζοδρόμιο;14 Μέσα απ’ αυτές τις άκρως τολμηρές διερωτήσεις παραθέτει την άποψη του σχετικά με την ακραία μεταβολή που προκάλεσαν οι τεχνολογίες τόσο στον άνθρωπο όσο και στο οικιακό εσωτερικό. Για εκείνον, ο ιερός χώρος του σπιτιού μετατράπηκε σε μια μηχανική τοπολογία, μεταβάλλοντας ταυτόχρονα την ανθρώπινη βιολογική σύσταση, όπως ειρωνικά παρατηρεί ο Banham, όταν αναφέρεται στα «μηχανικά γεννητικά όργανα» του ανθρώπου. Την εποχή, λοιπόν, της εισβολής των τεχνολογιών ο πιο «πολιτισμένος λαός της ανθρωπότητας» έπρεπε να ανοίξει τις πόρτες του σπιτιού του και να υποδεχτεί μετά μεγάλων τιμών τις νέες συσκευές που έμελε να τροφοδοτήσουν τόσο το εσωτερικό

και έκτοτε αφιερώθηκε στο σχεδιασμό και την κριτική των σύγχρονων αναπαραστατικών συστημάτων.

14. Reyner Banham, «A Home is not a House», Art in America 2 (1965): 70.

4.26 R. Banham και F. Dallegret, Η Ανατομία μιας Κατοικίας, 1965.

15. Στην συνολική αφήγηση του Banham για τις ηλεκτρικές συσκευές, σχιζοφρενικό παράδειγμα αποτελεί αυτό των των air-conditions. Αυτά σε συνδυασμό με την εμμονή των Αμερικάνων για καθαριότητα, προωθήθηκαν στο καταναλωτικό κοινό της εποχής, με την προοπτική η εγκατάστασή τους να αποστειρώσει το οικιακό περιβάλλον και να το κρατήσει μακριά από τις δυσωδίες, τα μικρόβια και τις σκόνες των χαλιών και των υφασμάτων.

16. Reyner Banham, «A Home is not a House», Art in America 2 (1965): 71.

Η Διάφανη «Φούσκα»

του σπιτιού του, όσο και την ίδια του την ύπαρξη. Οι Αμερικάνοι έπρεπε να ακολουθήσουν τις εξελίξεις πιο γρήγορα από κάθε άλλο άνθρωπο πάνω στη γη, γεγονός που επιτεύχθηκε εύκολα με το πέρασμα των ηλεκτρικών συσκευών στην καθημερινή οικιακή ζωή τους. Με τον τρόπο αυτό, οι νέες τεχνολογίες των φώτων, των θερμαστρών και γενικότερα όλων των ηλεκτρικών συσκευών15 που ρύθμιζαν τη σχέση του ανθρώπου με το εσωτερικό του περιβάλλον εισήλθαν στον αμερικανικό οίκο και μετάλλαξαν μια για πάντα την εσωτερικότητά του. Οι παρατηρήσεις του Banham εικονοποιήθηκαν στη συνέχεια από τον Dallegret, ο οποίος στο γραφιστικό έργο του μας παρουσιάζει το πολυδαίδαλο σύστημα των σωλήνων, των καπνοδόχων, των αγωγών, των καλωδίων κ.τ.λ., το οποίο και ονομάζει προκλητικά: Η Ανατομία μιας Κατοικίας, συμπληρώνοντας: Με πολύ μικρή υπερβολή, αυτή η μπαρόκ κατασκευή των οικιακών συσκευών ενσαρκώνει την εντερική πολυπλοκότητα της «ευγενούς» κατοικίας –με άλλα λόγια, αυτά είναι τα σκουπίδια που δίνουν ζωή στο διαμέρισμα. Το σπίτι το ίδιο έχει διαγραφεί από το σχεδιασμό, αλλά αν οι μηχανικές υπηρεσίες συνεχίζουν να συσσωρεύονται κατ’ αυτόν τον ρυθμό, μπορεί να καταστεί πιθανό να διαγραφεί το σπίτι το ίδιο.»16

4.27 Διαφημίσεις του περιοδικού Popular Mechanics, εξοχικά τρέιλερ και αμερικάνικη ύπαιθρος, 1965.

Ο Banham, φυσικά, δεν ενδιαφερόταν για τον αν θα καταστραφεί ή όχι το σπίτι. Θεωρούσε αυταπόδεικτη την παρουσία αυτών των «σκουπιδιών» σ’ αυτό και επισήμανε τη νέα δομημένη τοπολογία. Δεν προσπάθησε, λοιπόν, να επαναφέρει το σπίτι στην αρχική του κατάσταση, καθότι κάτι τέτοιο θα ήταν τουλάχιστον αφελές, αλλά επιχείρησε να ξεπεράσει τον ήδη εγκατεστημένο οίκο. Τον Ιούνιο του 1964 και ενώ παρατηρούσε τα πικ- νικ των αμερικανικών οικογενειών στην αποστειρωμένη ύπαιθρο του βόρειου Ιλινόις είδε πίσω και μέσα από τα δέντρα ένα τμήμα των πειραματικών οικιακών δομών του Buckminster Fuller. Έχοντας, λοιπόν, στο μυαλό του τα προαναφερθέντα χαρακτηριστικά του αμερικανικού οίκου, πρότεινε έναν νέο «τύπο» κατοίκησης, προσαρμοσμένο στον καθημερινό τρόπο ζωής των Αμερικάνων. Αυτός ο νέος «οίκος» εξαρτήθηκε από ένα κιτ καθημερινών παροχών ενέργειας –ηλεκτρικά φώτα, θερμάστρες, στερεοφωνικό σύστημα, air-condition κ.α– που αποτέλεσε το πρότυπο πακέτο των απαραίτητων στοιχείων διαβίωσης (standard of living package). Το πακέτο αυτό ηχεί αρκετά οικείο σ’ εμάς, αν θυμηθούμε τον ίδιο ακριβώς ορισμό που δόθηκε στο προηγούμενο παράδειγμα του Existenzminimum. Η μόνη διαφορά ανάμεσα σ’ αυτά τα δύο πακέτα (αν ξεπεράσουμε τον παραλογισμό του ότι ολόκληρη η οικιακή ζωή μπορεί να πακετάρεται με οποιοδήποτε τρόπο) έγκειται ακριβώς στο ότι το πρώτο δημιουργήθηκε μέσα σε μια ασκητική κοινωνία μετά τις

4.28 Reyner Banham, Η Διάφανη Φούσκα, 1965.

17. Με την περιγραφή αυτή ο Banham αναφέρεται στο Glass House του Philip Johnson.

Η Διάφανη «Φούσκα»

θηριωδίες του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, ενώ το δεύτερο, τοποθετείται στην ακραία καταναλωτική κοινωνία της Αμερικής, μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο Banham επιδιώκοντας να περιγράψει ένα σπίτι πέρα από κάθε συμβατική μορφή, που δε σκόπευε να προφυλάξει το άτομο από τις συνεχώς μεταβαλλόμενες συνθήκες και που φυσικά θα ήταν αντάξιο του τυπικού αμερικανικού ονείρου της δεκαετίας του 1970 –καθαρό εξοχικό– πρότεινε το μη-σπίτι (un-house). Τύλιξε το προηγούμενο πακέτο των απαραίτητων στοιχείων διαβίωσης με μια πλαστική «φούσκα» και τοποθέτησε στη συνέχεια αυτή τη διάφανη μεμβράνη, που έφερε την «καρδιά» του οίκου, πάνω στην τυπική τούβλινη πλάκα του δαπέδου ενός αμερικανικού σπιτιού. Το μη-σπίτι δεν παρείχε καμια δυνατότητα μονιμότητας και σταθερότητας και, μαζί με την κατάργηση των τοίχων και των πορτών, καταργούσε και συμπεριλάμβανε ταυτόχρονα κάθε έννοια εσωτερικού και εξωτερικού. Η ενεργειακή διάφανη μεμβράνη, από την οποία εξαρτήθηκε, θα μπορούσε ιδανικά να προσαρτηθεί σε μια ή δυο κολώνες ή ακόμα σε μια τούβλινη μονάδα μπάνιου που υψωνόταν κάθετα στην πλάκα δαπέδου17. Κύριο χαρακτηριστικό της διάφανης αυτής φούσκας, ήταν μια κουρτίνα ζεστού/ψυχρού αέρα που θα «έριχνε» γύρω από την περίμετρο της προσήνεμης πλευράς του μη-σπιτιού, κάθε φορά που οι καιρικές συνθήκες θα το απαιτούσαν. Η κατανομή της κουρτίνας θα ενεργοποιούνταν μέσω διάφορων ηλεκτρονικών φώτων, ανιχνευτών για τον καιρό και ανεμοδεικτών, που θα την

μετακινούσαν κυριολεκτικά, όπου φυσούσε ο άνεμος. Η μεμβράνη θα ήταν αναγκαίο ορισμένες φορές να βγαίνει εκτός των ορίων της πλάκας δαπέδου για να προφυλάξει το σπίτι από τη βροχή, ενώ παράλληλα θα είχε την ικανότητα να «σκουπίζει» την υγρασία που τυχόν είχε προκληθεί από το νερό της βροχής. Αν αφήσουμε, λοιπόν, τη φαντασία μας ελέυθερη τι είναι αυτό που θα δούμε; Έναν αντι-οίκο, με ελεύθερη κατοψη, χωρίς τοίχους, ταυτόχρονα παραδωμένο στο εξωτερικό και προστατευμένο μέσα στο διάφανο εσωτερικό της απόλυτης συσκευής. Και τι συμβαίνει τότε με την ιδιωτικότητα; αναρωτιέται ειρωνικά και απαντά: Μα, η ιδιωτικότητα αποτελεί μια εικονική έννοια στον αμερικανικό τρόπο ζωής, όπως αυτός βιώνεται αντικειμενικά, που είναι πολύ δύσκολο να πιστέψει κανείς, πως κάποιος θα ενοχλούνταν σοβαρά από την έλλειψή της.18

Διαμέσου των εικόνων του μη-σπιτιού, ο Banham κατόρθωσε να περιγράψει την κουλτούρα του αμερικανικού προαστιακού οίκου στο σύνολό της, καταδεικνύοντας τη μανία των ανθρώπων για μια μαζική μηχανοποιημένη οικιακότητα. Το πιο σπαραχτικό στοιχείο, όμως, που αναδεικνύεται σ’ αυτόν τον μη-οίκο είναι η σαρωτική εξάλειψη όλων των στιγμών της εσωτερικότητας. Αυτό που δεν είναι σπίτι, αλλά προτείνεται ως ο καλύτερος δυνατός τρόπος κατοίκησης μέσα στον κατα-

18. Reyner Banham, «A Home is not a House», Art in America 2 (1965): 78.

4.29 Philip Johnson, Το Γυάλινο Σπίτι, 1949.

Η Διάφανη «Φούσκα»

ναλωτικό κόσμο του σύγχρονου ανθρώπου, δεν μπορεί να περικλείσει ούτε μια κρυφή στιγμή από τα εξωτερικά απειλητικά βλέμματα. Όταν η «καρδιά» του μη-σπιτιού, το πιο προφυλαγμένο τμήμα του, το πιο εσωτερικό και τελικά αυτό που θα ρύθμιζε την ατμόσφαιρα και τη θερμοκρασία του, είναι ένα μάτσο από εξωτερικές άκαρδες μηχανές, τότε δεν έχουμε το δικαίωμα να μιλάμε πια για καμια ιερή εσωτερικότητα. Η διάφανη ενεργειακή μεμβράνη δεν μπορεί να κατέχει καμια εσωτερικο-υποκειμενική διάσταση αλλά μόνο μια αυτοματοποιημένη δυνατότητα για κίνηση που εξαρτάται από τις συνθήκες του περιβάλλοντος στο οποίο και τοποθετείται. Η μοναξιά της ιδιωτικότητας, η κρυφή και ιερή εκείνη μοναξιά, έγινε η βίαιη μοίρα του σύγχρονου ανθρώπου. Την εποχή που το σπίτι λογιζόταν σαν επιφάνεια για πιθανές επενδύσεις και ήταν μόνο μια σειρά κατασκευασμένων εικόνων στα περιοδικά, ο άνθρωπος έπρεπε να μάθει να ζει σε έναν κόσμο δίχως καταφύγιο.

Το δωμάτιο σου είναι το κέντρο του κόσμου. Αυτή η κρυψώνα, αυτή η αποθήκη σαν σοφίτα που δεν χάνει ποτέ τη μυρωδιά της, με το κρεβάτι της, στο οποίο κοιμάσαι μόνος, τα ράφια της, τη μοκέτα της από λινόλεουμ, το ταβάνι της, του οποίου τις ρωγμές έχεις μετρήσει χιλιάδες φορές, τις φλούδες, τους λεκέδες, τα περιγράμματα, ο νιπτήρας είναι τόσο μικρός που μοιάζει με ένα κομμάτι επίπλου από ένα κουκλόσπιτο, το μπολ, το παράθυρο, η ταπετσαρία της οποίας γνωρίζεις κάθε λουλούδι, αυτές οι εφημερίδες που διαβάζεις και ξανα- διαβάζεις, που θα διαβάσεις και θα ξανα- διαβάσεις, αυτός ο ραγισμένος καθρέφτης που αντανακλά το πρόσωπό σου θραυσματικά σε τρία ίσα μέρη, τα βιβλία σου: έτσι αρχίζει και τελειώνει το βασίλειό σου, τέλεια περικυκλωμένο από πάντα παρόντες θορύβους, που είναι τώρα ότι σε κρατά στον κόσμο. —Georges Perec, Un homme qui dort

ΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ

5.1 Hiroo Iwata, Floating Eye, εγκατάσταση, Ars Electronica Festival, Λιντς (Αυστρία), 2000.

100

Στο Εσωτερικό

Με Θέα το Νοικοκυριό.

1. Βλ. Georges Teyssot, «Möbius Effect» στο A Topology of Everyday Constellations, επιμ. Cynthia Davidson (Cambridge, Massachusetts, London, England: The MIT Press, 2013), 277.

Από την διάφανη ενεργειακή μεμβράνη, που κυοφορούσε το σύμπλεγμα των ηλεκτρικών οικιακών συσκευών, φτάνουμε στο σήμερα, για να ανακοινώσουμε τελικά την οριστική διάλυση της μηχανικής τοπολογίας του Banham. Στην θέση της προγενέστερης τοπολογίας, εμφανίζεται τώρα μια ηλεκτρονική των νομαδικών συσκευών1, που θέτει το σώμα κόμβο κάθε τεχνολογικής μεσολάβησης. Αν, λοιπόν, ο McLuhan είχε αναφερθεί στη συρρίκνωση και στην ταυτοχρονικότητα, που επέφεραν τα νέα μέσα, τότε αξίζει πραγματικά να αναρωτηθούμε πόσο πολύ έχει συρρικνωθεί ο κόσμος με την είσοδο του υπολογιστή, των smart phones, των tablets, των διαδραστικών παιχνιδιών και τόσων άλλων, τα οποία φυσικά εισάγονται και καταναλώνονται εξίσου εντός της οικιακής σφαίρας. Ο Teyssot στο κεφάλαιο του βιβλίου του Παράθυρα και Οθόνες αναφέρεται στο βιβλίο του Paul Virilio: The Lost Dimension, διασαφηνίζοντας πως στην εποχή της ηλεκτρονικής τοπολογίας, τα όρια δεν χαρακτηρίζονται πια από τις επιφάνειες των κτιρίων που διαχώριζαν κάποτε ένα εσωτερικό από ένα εξωτερικό, αλλά από την διεπαφή του ανθρώπου με τη μηχανή. Η προηγούμενη αντίληψη του ιδιωτικού και του δημόσιου, ή η διαφοροποίηση μεταξύ του σπιτιού και του δρόμου, αντικαθίσταται

5.2 Lucy McRae, χωρίς τίτλο.

5.3 Gary Hill, Inasmuch as It Is Always Already Taking Place, εγκατάσταση, 1990.

Με Θέα το Νοικοκυριό

101

από μια νέα «ηλεκτρονική τοπολογία», στην οποία το πλέγμα των αριθμητικών εικόνων ανανεώνει τις παλαιότερες διαιρέσεις, όπως εκείνη των αστικών τμημάτων γης, με μια υπερέκθεση που ακυρώνει την τραχιά διαφορά μεταξύ εγγύτητας και απόστασης. [...] Απ΄τον έλεγχο των μηχανών, μέσω αυτορυθμιζόμενων συστημάτων, στην διαμόρφωση ενός σώματος σαν μια συντεθειμένη πληροφορία, προχωρήσαμε στις μιμητικές αισθητηριακές αντιδράσεις για εικονικά περιβάλλοντα και προς μια δυνατότητα να ξανα-δημιουργήσουμε τον κόσμο [...]»2 Ουσιαστικά, αυτό το οποίο μας ωθεί να παρατηρήσουμε εδώ ο Teyssot, είναι ότι στην εποχή των τηλεοράσεων, των LCD οθονών, του προτζέκτορα (projector), των λάπτοπ, των ψηφιακών καμερών, των PDAs και των smart phones, των MP3 players, των συσκευών αφής, των GPS και των διαδραστικών παιχνιδιών με τους ευαίσθητους ανιχνευτές κίνησης, στην εποχή των νέων ηλεκτρονικών οθονών, άλλαξε ριζικά ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο και που κατ’ επέκταση τοποθετούμε τον εαυτό μας σ’ αυτόν. Οι νέες οθόνες έγιναν για εκείνον τα παράθυρά μας στον κόσμο και έτσι ο άνθρωπος που κοιτούσε κάποτε προς τη διάφανη επιφάνεια του παραθύρου και τοποθετούσε τον εαυτό του μέσα στην εικόνα του κόσμου, μετατράπηκε σε εκείνον που μουδιασμένος, εκτίθεται κατ’εξακολούθηση στις πολυάριθμες εικόνες που του

2. Georges Teyssot, A Topology of Everyday Constellations, επιμ. Cynthia Davidson (Cambridge, Massachusetts, London, England: The MIT Press, 2013), 273.

5.4 Hieronymus Bosch, Ο κήπος των επίγειων απολαύσεων, λεπτομέρεια, π. 1490-1510, Μαδρίτη, Μουσείο Prado.

102

3. O Marshall McLuhan γράφει σχετικά: «Η ιδιωτική και η συλλογική ζωή μας έχουν γίνει πληροφοριακές διαδικασίες επειδή με την ηλεκτική τεχνολογία έχουμε βγάλει έξω από μας το κεντρικό νευρικό σύστημά μας.» M. McLuhan, Media: Οι προεκτάσεις του Ανθρώπου (Αθήνα: Εκδ. Κάλβος), 77.

Στο Εσωτερικό

παρέχουν καθημερινά οι προεκτάσεις του νευρικού του συστήματος. Στην εποχή των ηλεκτρονικών συσκευών, όπου όλοι και όλα μεταφράζονται σε πληροφορίες3, μέσα σε ένα εκτενές πληροφοριακό σύστημα δίχως τέλος, ο οίκος φαίνεται να μετατράπηκε σε κόμβο ροής πληροφοριών και επικοινωνίας. Στο σημείο αυτό, ως θερμοί υποστηρικτές της περιγραφής του Ebeling, θα αποδεχτούμε τον οίκο ως τον πολυκυτταρικό χώρο, του οποίου οι επιφάνειες είναι ελεύθερες από οτιδήποτε μπορεί να εμποδίσει τη ροή των μεταβολικών ενεργειών. Αποδεχόμενοι, όμως, αυτή την αλλαγή στην οικιακή σύσταση, ερχόμαστε αντιμέτωποι με ένα ευμετάβλητο εσωτερικό σύστημα, την λειτουργία του οποίου έχει ήδη περιγράψει λεπτομερώς ο Sloterdijk στις Ανοσοποιητικές Σφαίρες του. Σύμφωνα, λοιπόν, με τον Sloterdijk, –ο οποίος δεν μιλά αποκλειστικά για τον οίκο, αλλά για κάθε εσωτερική σφαίρα που κατοικεί ο άνθρωπος– ο πραγματικός ανθρώπινος χώρος παρομοιάζεται με ένα σύστημα συγκοινωνούντων δοχείων, όπου το υγρό ενός ανθρώπινου δοχείου χύνεται στο δοχείο του άλλου και αντιστρόφως, επιτρέποντας στους ανθρώπους να επηρεάζουν ο ένας τον άλλον σε μία κοντινή απόσταση, μέσω των ενώσεών και των ροών τους. Σαν ένα σύστημα από υβριδικά συγκοινωνούντα δοχεία, ο ανθρώπινος εσωτερικός χώρος αποτελείται από παράδοξα ή αυτοδημιούρ-

5.5 C. V. Boys, Soap- Bubbles, and Forces which Mould Them, Λονδίνο, 1902.

Με Θέα το Νοικοκυριό

103

γητα τρύπια σώματα, που είναι ταυτόχρονα σφιχτά και υγρά, που πρέπει να εναλλάσσονται από τον ρόλο του κοντέινερ –που εμπεριέχει– στον ρόλο του περιεχομένου, και τα οποία ταυτόχρονα έχουν δυνατότητες εσωτερικών και εξωτερικών τοίχων (walls).»4 Ο οίκος που αποτελούσε την κρυφή, σκοτεινή και ενιαία εσωτερική σφαίρα, μετατρέπεται τώρα σε ένα σύστημα από διάφανες οικιακές σφαίρες, που εξαρτώνται και επικοινωνούν απόλυτα μεταξύ τους, σαν το σύστημα των τρύπιων δοχείων του Sloterdijk. Όπως κάθε άλλο Ανοσοποιητικό Σύστημα, έτσι και το οικιακό επιδιώκει την επιβίωση και την αναπαραγωγή του, γεγονός που επιτυγχάνεται μέσω της συνεχούς ανανέωσης των οικιακών του σφαιρών. Αν τώρα προσπαθήσουμε να φανταστούμε μια τέτοια ομολογουμένως περίπλοκη εικόνα, τότε θα αποκαλυφθεί μπροστά στα μάτια μας η άκρως ευμετάβλητη γεωμετρία του οικιακού συστήματος, το οποίο λόγω της διαφάνειάς του βρίσκεται μόνιμα εκτεθειμένο στο εξωτερικό που το παρήγαγε. Σύμφωνα με τις παραπάνω παρατηρήσεις, ο σημερινός οίκος μπορεί να οριστεί ως: το σύνολο των οικιακών σφαιρών (δυαδικά συστήματα που καθορίζονται από τις εσωτερικές τους διαδράσεις), που ενώνονται μέσα από τις συνεχείς ροές των ενεργειών, οι οποίες μεταβάλλουν διαρκώς την ουσία του, καθιστώντας το σύστημα ασταθές και εκτεθειμένο. Φυσικά, με μια πρώτη επιφανειακή ανάγνωση, ο ορισμός αυτός δεν θυ-

4. Peter Sloterdijk, Volume I: Bubbles, Microspherology, μτφ. Wieland Hoban (Los Angeles: Semiotext(e), 2011), 88.

5.6 Klaus Pinter, The Cocoon, κολάζ και φωτομοντάζ, 1971, συλλογή Κέντρο Pompidou.

104

5. Ο Teyssot αναφέρεται κυριώς στο habitus ως το σύνολο των καθημερινών πρακτικών, που είναι ικανό να επιφέρει στο άτομο το πολυπόθητο αίσθημα της ασφάλειας, αλλά ταυτόχρονα και ακριβώς γι’ αυτό το λόγο, προκαλεί επίσης πλήξη και ανία.

Στο Εσωτερικό

μίζει σε τίποτα τα βασικά χαρακτηριστικά, που είχαμε αποδώσει στον οίκο της κλασικής αρχαιότητας. Αν όμως είμαστε περισσότερο προσεκτικοί, τότε θα προσανατολίσουμε την προσοχή μας στη σημασία του νοικοκυριού και των καθημερινών πρακτικών του ανθρώπου. Οι πρακτικές αυτές υποβόσκουν σε όλη τη γενεαλογία του οίκου, παρέχοντάς μας στοιχεία τόσο για την εσωτερική δομή και την οργάνωσή του, όσο και για την έννοια της εσωτερικότητας και την συντριβή της. Αν επιθυμούμε να ξεπεράσουμε την πρώτη οπτική φαντασίωση του συστήματος και να βουτήξουμε σε όλες αυτές τις εσωτερικές ροές που το παράγουν, είναι κρίσιμο να μελετήσουμε τις καθημερινές πρακτικές του νοικοκυριού, το habitus5. Διότι, από την κλασική αρχαιότητα μέχρι σήμερα, μετά από κάθε σπάσιμο και κάθε ανανέωση των οικιακών σφαιρών, οι καθημερινές αυτές πρακτικές είναι οι μοναδικές που επιβιώνουν, ως τμήματα μιας παρελθούσης βιωμένης εμπειρίας στο εσωτερικό κάθε καινούριας σφαίρας. Σε καμιά περίπτωση δεν υπονοείται εδώ, πως οι καθημερινές πρακτικές παρέμειναν αμετάλλακτες. Απεναντίας, «μολύνθηκαν» και αυτές, όπως ακριβώς και ο άνθρωπος από τις νέες τεχνολογίες. Παρόλα αυτά, τυχαίνουν μοναδικοί οργανωτές των εσωτερικών σφαιρών και κατ’ επέκταση διαχειριστές των εσωτερικών ροών τους. Μια αγωνιώδης επιθυμία εξερεύνησης, μαζί με την τυφλή ελπίδα για τον εντοπισμό μιας απόκρυφης εσωτερικότητας, ξυπνούν τώρα μέσα μας. Υπάρχει άραγε κάποια ανομολόγητη εσωτερική στιγμή μέσα στις

5.7 Coop Himmelb(l)au, Villa Rosa, Βιέννη, 1966–1970.

Με Θέα το Νοικοκυριό

105

χειμαρρώδεις ροές; Κάτι που να καταργεί τους παθητικούς μουδιασμένους ανθρώπους; Μια στιγμή εκστατική, ικανή να κάνει το εσωτερικό των σφαιρών να ξεχυθεί πέρα από κάθε παθητικότητα και έλεγχο; Προκειμένου να επιστρέψουμε στις καθημερινές πρακτικές επιβίωσης (νοικοκυριό) και ιδιοποίησης του οικιακού χώρου, είμαστε υποχρεωμένοι να ακολουθήσουμε μια συγκεκριμένη Μέθοδο. Αναγνωρίζουμε εξαρχής την επιτακτική ανάγκη να εξέλθουμε του συστήματος που μας εμπεριέχει, και να το παρατηρήσουμε από μια απόσταση. Με τα μάτια ενός εκπαιδευμένου εξωτερικού παρατηρητή, όπως ο Georges Perec στο Χορείες Χώρων, γίναμε οι ίδιοι οι εξωτερικοί καταγραφείς του οικιακού μας συστήματος. Καταγράφοντας με λεπτομέρεια, χωρίς διακοπή, ώσπου το ίδιο το οικιακό τοπίο να γίνει αλλόκοτο, ξένο προς εμάς. Καταλυτικό ρόλο για τη δημιουργία αυτού του εξωτερικού παρατηρητή διαδραμάτισε το θεατρικό έργο του Maurice Maeterlinck, με τίτλο Εσωτερικό. Ένα εκστατικό θεατρικό έργο, που ξεκινώντας από την περιγραφή του πιο οικείου σε εμάς αντικειμένου –το εσωτερικό του σπιτιού μιας οικογένειας– μας έφερε σε επικοινωνία με κάτι ανεξήγητο, που ξεπερνά κάθε επιβεβλημένη λογική. Το σώμα του δράματος χωρίζεται στα δύο. Από τη μια, οι θεατές βλέπουν τα βουβά πρόσωπα στο ευτυχισμένο οικογενειακό εσωτερικό και από την άλλη παρακολουθούν με αγωνία τα εξωτερικά ομιλούντα πρόσωπα, που τοποθετούνται στον κήπο του σπιτιού. Στο Εσωτερικό

106

Στο Εσωτερικό

όλα ξεκινούν από έναν θάνατο, τον θάνατο της μιας από τις τρεις κόρες της οικογένειας, τον οποίο επιφορτίζονται να ομολογήσουν τα εξωτερικά πρόσωπα. Έτσι, ο Γέρος –φίλος της οικογένειας–, ο Ξένος –που βρήκε την κόρη νεκρή στο ποτάμι–, η Μάρθα και η Μαρία –εγγονές του Γέρου– και το Πλήθος συναποτελούν το καταστροφικό εξωτερικό, που πρόκειται να αναταράξει την εσωτερική γαλήνη της οικογένειας. Ο Maeterlinck, όμως, προκειμένου να περιγράψει αυτό το εσωτερικό, δεν γράφει ούτε έναν διάλογο μεταξύ των προσώπων της οικογένειας. Εκείνα παραμένουν βουβά, εκτελώντας απλά καθημερινές μακρότατες κινήσεις, ενώ τα εξωτερικά πρόσωπα είναι εκείνα, που μέσα από τα τρία παράθυρα του σπιτιού θα περιγράψουν μια προς μια τις ρευστές κινήσεις τους και θα αφηγηθούν τις εσωτερικές στιγμές.

6. Maurice Maeterlinck,

Ο ΞΕΝΟΣ Αυτήν την στιγμή χαμογελούν σιωπηλά μέσα στο δωμάτιο... Ο ΓΕΡΟΣ Είναι ήσυχοι... Δεν την περίμεναν απόψε... Ο ΞΕΝΟΣ Χαμογελούν χωρίς να σαλεύουν... Να όμως που ο πατέρας φέρνει ένα δάχτυλο στα χείλη... Ο ΓΕΡΟΣ Εννοεί το παιδί που κοιμάται πάνω στην καρδιά της μητέρας...6

5.8 Στιγμιότυπο της παράστασης: Το Εσωτερικό, με σκηνοθέτη τον Claude Régy.

Με Θέα το Νοικοκυριό

107

Οι εξωτερικοί παρατηρητές –κυρίως ο Γέρος και ο Ξένος– θα συνεχίσουν να μας ενημερώνουν για τα περάσματα των προσώπων από τη μια στην άλλη κίνηση και εμείς θα δούμε μέσα από τα μάτια τους τις κόρες να στρέφουν απαλά το κεφάλι τους προς τα παράθυρα, έπειτα να ξαναπαίρνουν την προηγούμενη στάση τους, να χαμογελούν σιωπηλά, να πλησιάζουν στα παράθυρα και ακουμπώντας τα χέρια τους πάνω στα τζάμια, να κοιτάζουν επί πολλή ώρα το σκοτάδι. Θα φανταστούμε τις κινήσεις του πατέρα που επιθυμεί ένα φιλί από τις κόρες του, τον τρόπο με τον οποίο ταλαντώνεται ρυθμικά το κεφάλι του ενώ ακολουθεί με τα μάτια το εκκρεμές του ρολογιού και άλλα τόσα άπειρα περάσματα εσωτερικών κινήσεων, μέχρι την ύστατη στιγμή που θα μπει ο Γέρος στο εσωτερικό και θα τους αποκαλύψει τον θάνατο της κόρης και αδελφής. Μέχρι και τότε, όμως, στην κορύφωση του στατικού δράματος, τα πρόσωπα θα συνεχίσουν να μένουν βουβά: «Δεν ακούμε τίποτε...», λέει ο Ξένος, ενώ το αδιάκριτο εξωτερικό Πλήθος κολλάει στα παράθυρα, για να δει τι συμβαίνει στο εσωτερικό του σπιτιού. Περιμένουν την νύχτα, απλά, κάτω από την λάμπα τους, όπως θα την περιμέναμε κι εμείς κάτω από την δική μας, κι όμως νομίζω πως τους βλέπω από το ύψος ενός άλλου κόσμου, επειδή γνωρίζω μια τόση δα αλήθεια που εκείνοι δεν την γνωρίζουν ακόμη...7

Το εσωτερικό, μτφ. Δ. Δημητριάδης (Αθήνα: Εκδ. Νεφέλη, 2005), 21.

7. στο ίδιο, 28.

108

Στο Εσωτερικό

Οι κινήσεις στο εσωτερικό περιγράφονται σαν να είναι γνωρισμένες ήδη. Αποσπάσματα μιας βιωμένης εμπειρίας καθημερινών τελέσεων, που αναγνωρίζονται απ’ όλους. Δεν έχει σημασία ο τόπος, δεν του δίνεται καν όνομα. Κύριο χαρακτηριστικό του, όμως, όπως παρατηρεί ο Claude Régy, είναι η μακρόσυρτη κίνηση των μελών της οικογένειας, που συντίθεται από συνεχείς μετατροπές και περάσματα, σαν μια ενιαία χωρογραφία εσωτερικών κινήσεων στην οποία τα πρόσωπα δεν είναι στατικά, αλλά ζουν και κινούνται σε έναν εξακολουθητικό χρόνο. Δημιουργείται, έτσι, ένα οικιακό σύστημα από εικόνες ρευστές και ροές κινήσεων που ιδιοποιούνται την οικιακή σφαίρα, αδιαμφισβήτητα εσωτερικές και ταυτόχρονα εκτεθειμένες στο εξωτερικό. Εφιστώντας τελικά την προσοχή μας, στην μακρόσυρτη κίνηση των εξακολουθητικών περασμάτων, διαπιστώνουμε πως αυτά λειτουργούν σαν κρυφοί κώδικες μιας εσωτερικής εμπειρίας. Αν επιδιώκουμε να ανακαλύψουμε σήμερα την ροή των ενεργειών που συνδέει τις οικιακές σφαίρες και παράγει το οικιακό σύστημα, πρέπει να διερευνήσουμε αυτά τα περάσματα από τη μία σφαίρα στην άλλη. Υπό αυτούς τους όρους, η κατασκευή ενός εξωτερικού καταγραφικού συστήματος είναι πλέον αναπόφευκτη. Δημιουργούμε κατά συνέπεια αυτόν τον «Άλλο»8, που θα βγει έξω από τις οικιακές σφαίρες που κατοικούμε καθημερινά και σαν τους εξωτερικούς παρατηρητές του Maeterlinck, θα μας παραδώσει στις μακρόσυρτες κινήσεις ενός εσωτερικού, που είναι ολοκλη-

Πρω.Κα.Ζω

109

ρωτικά δικό μας. Μέσω της συνεχούς και άκρως λεπτομερειακής καταγραφής των καθημερινών ενεργειών, κατασκευάζουμε τα Πρω.Κα.Ζω, που είναι τα Πρωτόκολλα της Καθημερινής μας Ζωής. Τα Πρω.Κα.Ζω δεν αποτελούν σε καμία περίπτωση ημερολογιακή καταγραφή, καθώς δεν εμπεριέχουν συναισθήματα, προσωπικές σκέψεις ή περιγραφές τόπων μέσα στο σπίτι. Απεναντίας, σε αυτά παρατίθενται αποκλειστικά οι καθημερινές τελέσεις και ενέργειες ενός νοικοκυριού, καθώς και οι πρακτικές ιδιοποίησης του οικιακού χώρου, χωρίς να καθίσταται εφικτή η σύνταξη εικόνων. Δεν πρόκειται, δηλαδή, για μια περιήγηση μέσα σε ένα εσωτερικό, αλλά για μια αυστηρή ανεικονική καταγραφή. Τέλος, όσον αφορά στα αντικείμενα που περιλαμβάνονται στις περιγραφές, αυτά αναφέρονται μόνο στον βαθμό που εξαρτώνται από κάποια ενέργεια.

Πρω.Κα.Ζω

Ξεκίνησα την καταγραφή αυτή, χωρίς να γνωρίζω σε τι αποτελέσματα θα κατέληγα. Ήξερα, φυσικά, ποια αποτελέσματα επιθυμούσα να εντοπίσω, αλλά σίγουρα κανείς δεν μπορούσε να μου τα εγγυηθεί. Πέρασα την πρώτη βδομάδα καταγράφοντας συνεχώς την κάθε μου κίνηση, την κάθε ενέργεια ακριβώς την στιγμή που την πραγματοποιούσα, χωρίς να διαβάζω ή να δίνω την παραμικρή σημασία σε ότι παραγόταν. Μία βδομάδα μετά σταμάτησα την καταγραφή και κράτησα στα χέρια

5.9 Στιγμιότυπο από την ταινία: Un Homme Qui Dort, του Georges Perec.

110

Στο Εσωτερικό

μου αυτές τις μουτζουρωμένες από τις σημειώσεις σελίδες, με τους κακοφτιαγμένους αστερίσκους και τον βιαστικό γραφικό χαρακτήρα –που οφειλόταν στη μανία μου, να καταγράφω την κάθε μου κίνηση ακριβώς τη στιγμή που ολοκληρωνόταν, προτού περάσει στην επόμενη, κι ενώ εγώ την είχα ήδη μεταστρέψει, με το να την αποτυπώσω στο χαρτί–. Επιδόθηκα με μεγάλη αγωνία στην παρατήρηση αυτού του νέου αντικειμένου, τόση που σε σύντομο χρονικό διάστημα είχα γίνει πραγματικά ξένη προς αυτό που ήταν όμοιό μου. Διάβαζα τις σημειώσεις, σαν να ήταν κάποιου άλλου και όχι δικές μου και ήμουν σε θέση να παρακολουθώ την καθημερινότητα ενός ανθρώπου, που ήταν άλλος από μένα. Όσες στιγμές κράτησε αυτή η ψευδαίσθηση –που πίστεψα πως ότι είχα μπροστά μου δεν ήταν δικό μου– αισθάνθηκα τόση εσωτερική ένταση, που αν και οι ενέργειες που μελετούσα ήταν αργές και εξακολουθητικές, ένας χείμαρρος από εσωτερικές ροές ξεχυνόταν μέσα μου. Ξένη προς το σώμα αυτό, θέλησα να το χαρτογραφήσω. Άρχισα, λοιπόν, να σημειώνω μια προς μία τις ενέργειες, έπειτα τις μεταβάσεις –τα περάσματα των ενεργειών από την μια στην άλλη– και φαντασιωνόμουν την ατέλειωτη χωρογραφία των ανθρώπινων κινήσεων. Μετά, όμως, από την πρώτη ανάγνωση και τις παρατηρήσεις (που είχα ήδη κατά κάποιον τρόπο προκαθορίσει ότι θα εντοπίσω: κατέγραφα μόνο τα ρήματα των ενεργειών, οπότε η ανάδυση αυτής της χορογραφίας δεν ήταν καθόλου τυχαία), εμφανίστηκαν τα πρώτα συστήματα συνδυαστικών ενεργειών,

Πρω.Κα.Ζω

111

που αν τα απομόνωνε κανείς, θα μπορούσε να δει τις άπειρες οικιακές τελετουργίες. Χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιου είδους, ήταν οι πρωινές τελετουργίες του αερισμού, με το άτομο να κινείται προς την κλειστή μπαλκονόπορτα, να σύρει πρώτα το τζάμι, μετά το εξωτερικό παντζούρι, έπειτα να κινείται προς την άλλη μπαλκονόπορτα επαναλαμβάνοντας ακριβώς τις ίδιες ενέργειες και τέλος να μεταβαίνει στην τελευταία ολοκληρώνοντας το πρώτο τμήμα της τελετουργίας. Το δεύτερο τμήμα, που σήμαινε την ολοκλήρωση της και το «κλείσιμο» ενός συστήματος ενεργειών, εκτελούνταν μέσω της αντίστροφης διαδικασίας και ήταν κυρίως εξαρτημένο από τις εξωτερικές καιρικές συνθήκες –σε περίπτωση βροχής, για παράδειγμα, η ρουτίνα της τελετουργίας θα ολοκληρωνόταν πιο σύντομα–. Μια τέτοιου είδους τελετουργία αποτελεί καθημερινή οικιακή πρακτική για την πλειοψηφία των νοικοκυριών και έχει τις ρίζες της σε μια επόχή που έχουμε ήδη αναλύσει, κατά την οποία το σπίτι δέχτηκε τις πρώτες εξωτερικές απειλές, μέσω της κοινωνικής επιβολής της υγιεινής. Προκειμένου να λειτουργήσει ομαλά το σύστημα, οι τελετουργίες αυτές αφομοιώθηκαν και εκτελούνται καθημερινά μέχρι και σήμερα. Εκείνο, όμως, που έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον είναι πως μέσα σ’ αυτό το επιβεβλημένο σύστημα, παρεισδύει σχεδόν πάντα ένα άλλο κλειστό σύστημα ενεργειών, μολύνωντας τη ρουτίνα του πρώτου. Το άτομο αρπάζει την ευκαιρία και ανάμεσα στο χρονικό διάστημα που απαιτεί

112

Στο Εσωτερικό

η ολοκλήρωση της πρώτης τελετουργίας, εκτελεί μια άλλη, όπως είναι για παράδειγμα το πλύσιμο του προσώπου ή το ντύσιμο. Το ίδιο συμβαίνει σε αρκετές στιγμές της καταγραφής, όπως για παράδειγμα όταν το άτομο φτιάχνει ελληνικό καφέ. Η πρακτική αυτή αποτελείται με τη σειρά της από ένα σύστημα κινήσεων –βάζει το μπρίκι στο μάτι της κουζίνας, ανάβει το μάτι, ρίχνει νερό στο μπρίκι, πιάνει το βάζο του καφέ, το ξεβιδώνει, παίρνει ένα κουταλάκι του γλυκού από τα πλυμένα πιάτα, το σκουπίζει με μια πετσέτα, βάζει δύο κουταλιές καφέ, βιδώνει το καπάκι, βάζει στα άπλυτα το κουταλάκι, αφήνει πίσω το βάζοτου καφέ– αλλά και στην περίπτωση αυτή, επειδή εξαρτάται απόλυτα από την μηχανή και πιο συγκεκριμένα από τον χρόνο που απαιτείται για την παραγωγή του καφέ, μολύνεται από άλλες οικιακές πρακτικές (όπως, το πρωινό γεύμα ή το πλύσιμο των πιάτων). Η παρατήρηση της ύπαρξης συστημάτων μέσα σε άλλα συστήματα διατρέχει όλα τα Πρω.Κά.Ζω και αποτελεί μια καλά κρυμμένη οικιακή πρακτική. Αφιερώθηκα για μεγάλο χρονικό διάστημα στο να παρατηρώ αυτές τις τελετουργίες που ανέκυπταν, τελετουργίες μαγειρέματος, καθαριότητας, διαβάσματος, τακτοποίησης, ντυσίματος, πακεταρίσματος, φυγής και σωματικού «αλωνίσματος» μέσα στις οικιακές σφαίρες. Τελικά, την προσοχή μου απέσπασαν οι πρακτικές μαγειρικής, στις οποίες το άτομο οργάνωνε ένα ολόκληρο δίκτυο σχέσεων και εύστροφων μαστορεμάτων, γεγονός που συνέβαινε και στο πακετάρισμα, όπου μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα, το

5.10 ο.π., σελ. 109.

Πρω.Κα.Ζω

113

άτομο με επιδέξιες κινήσεις συνέλεγε τα αντικείμενα που χρειαζόταν και τα τοποθετούσε μέσα στην τσάντα, χωρίς ποτέ να λείπει τίποτα, επιτυγχάνοντας το μέγιστο των δυνατών αποτελεσμάτων. Τέτοιου είδους μαεστρικές επιδεξιότητες, σε καταστάσεις συγκυριακές, δεν είναι τίποτα άλλο από μικροβιακές τελέσεις μέσα στο εσωτερικό ενός επιβεβλημένου συστήματος. Απρόβλεπτες ενέργειες που παρεμβάλλονται άτακτα, σχηματίζοντας ροές ροών στο εσωτερικό των οικιακών σφαιρών. Οι πρακτικές αυτές μας θυμίζουν κάτι από τις «τακτικές» του Michel de Certeau, ο οποίος στο βιβλίο: Επινοώντας Την Καθημερινή Πρακτική, κάνει λόγο για τέτοιου είδους τελέσεις. Για εκείνον, οι τακτικές δεν έχουν τόπο, επαγρυπνούν για να αρπάξουν την παραμικρή ευκαιρία και να την μετατρέψουν σε κέρδος. Είναι τυχάρπαστες, αποσπασματικές, σχετίζονται με τον χρόνο και δρουν αποφασιστικά. Πρόκειται για ενέργειες διανοητικές που εμφανίζουν συνέχεια και διάρκεια, ξένες προς τους ορθολογικούς κανόνες του συστήματος στο οποίο διεισδύουν. Και πράγματι, κάθε φορά που το άτομο μέσα στο σπίτι βρει την ευκαιρία, θα την εισάγει μια νέα κίνηση, μια ροή στη ροή των ενεργειών. Η συγκαλυμμένη αυτή κίνηση θα του αποφέρει τα μέγιστα δυνατά αποτελέσματα, σε ένα δεδομένο χρονικό διάστημα, είτε αυτά αφορούν στην ολοκλήρωση μίας, είτε παραπάνω τελέσεων. Τα άτομα, όμως, δεν έχουν επίγνωση του τι κάνουν, και γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο ότι κάνουν έχει περισσότερο νόημα απ’ όσο ξέρουν. Αυτή η

114

Στο Εσωτερικό

Πολυμαθής Άγνοια, όπως την θέτει ο Bourdieu, είναι η επιδεξιότητα που δεν έχει το γνώθι σ’αυτόν και που στην δική μας περίπτωση δραστηριοποιείται εντός των οικιακών σφαιρών.

Το Ασφαλές Σπίτι είναι μια Απάτη.

Είδα αυτές τις κινήσεις σαν μικρόβια που τρυπώνουν λαθραία μέσα στο συνεχές των ροών, που είναι το σπίτι. Ακολουθώντας τους δικούς τους νόμους, μη μπορώντας να ξεφύγουν από το σύστημα που τις φιλοξενεί, οι ενέργειες αυτές εμφανίζονταν για μια στιγμή και έπειτα χάνονταν μέσα στις υπόλοιπες που τις εμπεριείχαν. Κρύβουν άραγε αυτές οι λαθραίες κινήσεις, κάποιου είδους εσωτερικότητα; Και για πόσο; –αν ο χρόνος έχει εδώ την παραμικρή σημασία–. Η γενεαλογία του οίκου ήταν η συνεχής αμφισβήτηση όλων όσων καθόρισαν τον οίκο και τα Πρω.Κα.Ζω, η κατασκευή του εξωτερικού παρατηρητή που βάλθηκε να τον παρατηρεί καθημερινά. Υπάρχει κάποια εμπειρία πιο ενδόμυχη απ’ αυτή; Για τον Bataille η εσωτερική εμπειρία είναι έκσταση, μαρτύριο, αγωνία, αγνωσία, γύμνια μπροστά στο άγνωστο. Δεν αποφέρει τίποτα και δεν καταλήγει πουθενά, παρά μόνο στο μη- νόημα απ’ όπου ξεκίνησε. Βιώνεται εκ των έσω, μέχρι εκστάσεως και ενώνει ότι η συλλογιστική σκέψη διαχωρίζει, σε μια συγχώνευση που αφήνει απ’ έξω λειτουργικές ορθολογικότητες. Στον οίκο αυτό, οι

Το ασφαλές σπίτι είναι μια απάτη

115

τόποι, οι σφαίρες διαπλέκονται και οι κινήσεις εναλλάσσονται, ενώνοντας όσα εκείνος δεν έπρεπε να ενώνει –κατουρά, σηκώνεται, τρώει–. Τα περάσματα και οι μεταβάσεις ήταν οι γέφυρες και οι ενώσεις. Όλα μεταβάλλονται στο σπίτι. Η κάθε σφαίρα «σκάει» με την είσοδο μιας νέας τεχνολογίας ή ενός νέου κώδικα που την ανανεώνουν. Σε κάθε ανανέωσή της διατηρεί τη μνήμη της παρελθούσης σφαίρας, αλλά καθώς μεταβάλλεται, τροποποιεί ριζικά και το οικιακό σύστημα. Και οι έννοιες της σωτηρίας και της ασφάλειας; Δεν υπάρχει πια τέτοιο ζήτημα. Οι έννοιες αυτές είναι οι μεγαλύτερες υπεκφυγές. Και τότε τι ψάχνει το πλήθος; Ίσως τον τόπο της αναπαραγωγής εκείνων των κρυφών καθημερινών οικιακών τελετουργιών, που χωρίς αυτές δεν θα μπορούσε να ζήσει.8 Το εσωτερικό του σπιτιού που γυμνώνεται τώρα μπροστά μου, μου είναι εντελώς άγνωστο και είναι σαν να βουτώ στο εσωτερικό της πρώτης σφαίρας. Το σπίτι είναι η μήτρα μου και η μήτρα της μητέρας μου ήταν το πρώτο σπίτι μου9. Σ’ αυτήν την κατάσταση έκστασης πέφτω στο αγωνιώδες άγνωστο και δεν γνωρίζω πια τίποτα. Εγχείρημα που τώρα βλέπω την ανεπάρκειά του: να είσαι ο εξωτερικός παρατηρητής του εσωτερικού του σπιτιού σου και να δεις όλες αυτές τις μεταδόσεις κίνησης και θερμότητας, σαν ένα ρεύμα, σαν ένα είδος ηλεκτρικής ενέργειας να διαπερνούν τις οικιακές σου σφαίρες. Απ’ άκρη σ’ άκρη της ανθρώπινης αυτής ζωής που είναι η μοίρα

8. Georges Teyssot, A Topology of Everyday Constellations, επιμ. Cynthia Davidson (Cambridge, Massachusetts, London, England: The MIT Press, 2013), 15.

9. Παράφραση της φράσης του Laing: «The world is my womb, and my mother’s womb was my first world.», στο Volume I: Bubbles, Microspherology, μτφ. Wieland Hoban (Los Angeles: Semiotext(e), 2011), 313.

5.11 ο.π., σελ. 111.

116

10. Georges Bataille, Η Εσωτερική Εμπειρία, μτφ. Ξ. Κομνηνός (Αθήνα: Εκδ. Ίνδικτος, 2013), 124.

Στο Εσωτερικό

μας, η συνείδηση του ελάχιστου σταθερότητας, της βαθιάς μάλιστα έλλειψης κάθε αληθινής σταθερότητας, ελευθερώνει τα αναγαλλιάσματα του γέλιου.10 Γελώ για τον οίκο που τώρα βλέπω πιο καθαρά από ποτέ την ανεπάρκειά του. Διότι, το σύστημα αυτό το διαιρεμένο, θα παραμείνει ανεπαρκές, βασανισμένο από τις εσωτερικές του διαιρέσεις. Και αν η θεωρητική κατασκευή των οικιακών σφαιρών, οι ροές των ενεργειών που κυλούν αδιάκοπα μέσα τους και τα Πρω.Κα.Ζω μου γνώρισαν κάποιο είδος εσωτερικής εμπειρίας, τότε στη γνώση αυτή ξυπνώ από την έκσταση και δεν βλέπω πια τίποτα.

Το ασφαλές σπίτι είναι μια απάτη 117 Αποσπάσματα από τα Πρω.Κα.Ζω. (Δευτέρα -Τρίτη)

118 Στο Εσωτερικό Αποσπάσματα από τα Πρω.Κα.Ζω. (Τετάρτη- Πέμπτη)

Το ασφαλές σπίτι είναι μια απάτη 119 Αποσπάσματα από τα Πρω.Κα.Ζω. (Πέμπτη και Κυριακή)

Βιβλιογραφία.

Βιβλία και άρθρα

1. Beatriz Colomina, Privacy and Publicity, Modern Architecture as Mass Media (Cambridge, Massachusetts, London, England: The MIT Press, 1998). 2. Gaston Bachelard, Η Ποιητική του Χώρου, μτφ. Ελένη Βέλτσου (Αθήνα: Χατζηνικολή, 2014). 3. Georges Bataille, Η Εσωτερική Εμπειρία, μτφ. Ξ. Κομνηνός (Αθήνα: Εκδ. Ίνδικτος, 2013). 4. Georges Perec, Χορείες Χώρων, μτφ. Α. Κυριακίδης (Αθήνα: Εκδ. Ύψιλον, 2000). 5. Georges Teyssot, A Topology of Everyday Constellations, επιμ. Cynthia Davidson (Cambridge, Massachusetts, London, England: The MIT Press, 2013). 6. Giorgio Agamben, What is an Apparatus? And Other Essays (Redwood City: Stanford University Press, 2009). 7. Hannah Arendt, Η Ανθρώπινη Κατάσταση (Vita Activa), μτφ. Στέφ. Ροζάνης, Γερ. Λυκιαρδόπουλος (Αθήνα: Γνώση, 1986). 8. Marco Giorgio Bevilacqua, «Alexander Klein and the Existenzminimum: A Scientific Approach to Design Techniques», Nexus Network Journal 13 (2011): 297- 313. 9. Marshall McLuhan, Media: Οι προεκτάσεις του Ανθρώπου (Αθήνα: Εκδ. Κάλβος, 1990). 10. Martin Heidegger, Κτίζειν, Κατοικείν, Σκέπτεσθαι, μτφ. Γ. Ξηροπαΐδης (Αθήνα: Πλέθρον, 2008). 11. Mary Douglas, «The Idea of a Home: A Kind of Space», Social Research 58, τευχ. 1 (1991): 288-307. 12. Maurice Maeterlinck, Το εσωτερικό, μτφ. Δ. Δημητριάδης (Αθήνα: Εκδ. Νεφέλη, 2005). 13. Max Weber, «Η Προτεσταντική Ηθική και το Πνεύμα του Καπιταλισμού», μτφ. Δ. Κούρτοβικ, Το Βήμα 7: 258. 14. Michel de Certeau, Επινοώντας την Καθημερινή Πρακτική, Η πολύτροπη τέχνη του πράττειν, μτφ. Κ. Καψαμπέλη (Αθήνα: Εκδ. ΣΜΙΛΗ, 2010). 15. M. W. Jennings, H. Eiland, G. Smith επιμ. Walter Benjamin, Selected Writings, Vol. 2, 1927-1934 (Cambridge, Massachusetts, London, England: The Belknap Press of Harvard University Press, 1999). 16. Paolo Virno, Γραμματική του Πλήθους, Για μια ανάλυση των σύγχρονων μορφών ζωής, μτφ. Βασ. Πασσάς (Αθήνα: Αλεξάνδρεια, Οδυσσέας, 2007). 17. Peter Sloterdijk, Volume I: Bubbles, Microspherology, μτφ. Wieland

Hoban (Los Angeles: Semiotext(e), 2011). 18. Peter Sloterdijk, Κανόνες για το ανθρωποπάρκο, Απάντηση στην Επιστολή για τον ανθρωπισμό του Martin Heidegger, μτφ. Λ. Αναγνώστου (Αθήνα: Εκδ. Scripta, 2001). 19. Pier Vittorio Aureli, Less is Enough: On Architecture and Asceticism (Moscow: Strelka Press, 2013), ηλεκτρονική έκδοση. Reyner Banham, «A Home is not a House», Art in America 2 (1965): 7079. 20. Α. Αρτινός, Κ.Βελώνης, Δ. Βογιατζάκη, Φ. Γιαννίση, Γ. Γρηγοριάδης, Ζ. Κοτιώνης, Ι. Λυκουριώτη, Σ. Μαρτίνος, Γ. Μητρούλιας, Χ. Παπούλιας, Β.Μ. Πλαβού, Γ. Τζιρτζιλάκης, Χ. Χρυσόπουλος, «Η ελάχιστη δομή, Σκηνές της καλύβας», επιμ. Α. Αρτινός (κατάλογος της έκθεσης: Η Ελάχιστη Δομή, που παρουσιάστηκε στον πολυχώρο Ρομάντσο, Αθήνα, Νοέμβριος 4-13, Εκδ. Κριτική, 2014.)

Διαδικτυακές Πηγές

1. Christine Frederick, τελ. τροποποιήση 7 Νοεμβρίου 2015, από το Wiki: https://en.wikipedia.org/wiki/Christine_Frederick 2. D. Redmond μτφ., Minima Moralia, Aphorisms 1-50, http://members. efn.org/~dredmond/MinimaMoralia.html. 3. «SQM: The Quantified Home», Space Caviar, http://www.spacecaviar. net/projects/the-home-does-not-exist/sqm-the-quantified-home/ 4. «SQM: The Theatre of Everyday Life», Space Caviar, http://www. spacecaviar.net 5. Κουζίνα της Φρανκφούρτης, τελ. τροποποιήση 12 Μαΐου 2015, από το Wiki: https://el.wikipedia.org/wiki/

Εικονογραφία (βιβλία και περιοδικά)

1. Beatriz Colomina, Privacy and Publicity, Modern Architecture as Mass Media (Cambridge, Massachusetts, London, England: The MIT Press, 1998). 2. «Counter Space, Design + The Modern Kitchen, The Museum of Modern Art, http://www.moma.org/interactives/exhibitions/2010/ counter_space 3. Georges Teyssot, A Topology of Everyday Constellations, επιμ. Cynthia Davidson (Cambridge, Massachusetts, London, England: The MIT Press, 2013). 4. Peter Sloterdijk, Volume I: Bubbles, Microspherology, μτφ. Wieland Hoban (Los Angeles: Semiotext(e), 2011). 5. Popular Mechanics, Σεπτέμβριος, 1928, https://books.google.gr/ books

6. Popular Mechanics, Μάρτιος, 1938, https://books.google.gr/books 7. Popular Mechanics, Απρίλιος, 1941, https://books.google.gr/books 8. Popular Mechanics, Μάϊος, 1951, https://books.google.gr/books 9. Popular Mechanics, Απρίλιος, 1960, https://books.google.gr/books 10. Popular Mechanics, Σεπτέμβριος, 1965, https://books.google.gr/ books 11. «Origin myths in Renaissance Vitruvius editions: a gallery», Origins of Architecture, https://originsofarchitecture.wordpress.com/

Φιλμογραφία

1. «A Step Saving Kitchen», United States Department of Agriculture, 1949. 2. Georges Perec, Un homme qui dort, 1974. 3. Martha Rosler, Semiotics of the Kitchen, 1975.