Χωρικοί και κτιριακοί μετασχηματισμοί στην πόλη του Πειραιά από τον Μεσοπόλεμο έως και σήμερα

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΘΕΜΑ

Χωρικοί και κτιριακοί μετασχηματισμοί στην πόλη του Πειραιά από τον Μεσοπόλεμο έως και σήμερα | Spatial and building reformation in the city of Piraeus from the Interwar until today Επιμέλεια:

Επιβλέπων:

Ξεκαλάκη Παρασκευή

Στυλίδης Ιορδάνης Βόλος, Ιούνιος 2021

ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ

Για την πραγματοποίηση της παρούσας εργασίας, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον επιβλέποντα καθηγητή μου κ. Ιορδάνη Στυλίδη για την καθοδήγηση του και τις χρήσιμες συμβουλές και παρατηρήσεις κατά την διάρκεια της εκπόνησης της ερευνητικής εργασίας. Ευχαριστώ ιδιαίτερα την οικογένεια μου, που αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για το θέμα της ερευνητικής εργασίας και φυσικά για την πολύτιμη στήριξη τους καθ’ όλη την διάρκεια των σπουδών μου. Επιπλέον θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους τους/ις συντρόφους/ισσες και τους/ις φίλους/ες μου, για την σημαντική συμβολή τους και υποστήριξη τους στο σύνολο των σπουδών μου.

Η εργασία είναι αφιερωμένη στην γιαγιά μου, Βούλα Ξεκαλάκη (Ρεμούνδου). Που εδώ και 87 χρόνια ζει στον Πειραιά και μέσα από τις αφηγήσεις της από την ζωή και τις αλλαγές που η ίδια βίωσε μέσα στα χρόνια, αποτέλεσε αφορμή για την προσέγγιση μου στο θέμα.

Περιεχόμενα Abstract . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Περίληψη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Η ανάπτυξη της βιομηχανίας στην πόλη του Πειραιά 1α. Ιστορική αναδρομή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1β. Οι μετασχηματισμοί του βιομηχανικού Πειραιά μέσα από το παράδειγμα στην περιοχή Λεύκα – Παρελθόν και παρόν . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1γ. Αποβιομηχάνιση-Συμπέρασμα . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Πειραιάς – Πόλη των προσφύγων 2α. Ιστορική Αναδρομή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2β. Παραδείγματα περιοχών με προσφυγικό στοιχείο - Παρελθόν και Παρόν . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2γ. Επιπτώσεις της άφιξης των προσφύγων στην οικονομία – Συμπέρασμα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Νεοκλασικά κτίρια της πόλης του Πειραιά 3α. Ιστορικά – Βιβλιογραφικά στοιχεία . . . . . . . . . . . . . . .

3β. Παραδείγματα νεοκλασικών κτιρίων – Παρελθόν και παρόν . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3γ. Συμπέρασμα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4. Το παράδειγμα των κινηματογράφων 4α. Ιστορική Αναδρομή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4β. Παραδείγματα κινηματογράφων – Παρελθόν και παρόν . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4γ. Συμπέρασμα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5. Συμπεράσματα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5

Abstract This research paper has the aim of exploring the spatial, building and the following social reformations in the city of Piraeus. Therefore, the actions that caused urban, spot and wider spatial – political transformations in time, space and the relationships which resulted since the Interwar up until today.

The time period which is examined, in order for valid and mature conclusions to be presented, is important.

That is because the vast changes of society, mainly in the economy, affected vital parts of the cultural – political superstructure, like the perceptions and practices in urban planning and architecture.

The examples and sources which are used in my research refer both to reformations of a bigger scale in urban planning (industrial areas), as well as reformations of smaller scale in architecture (focal public and private buildings).

These reformations were categorized in “state selected” for the needs of the country economy and in “unpredicted private” ones (which came to be without state planning).

The purpose of the paper is to prove that reformations result and are chosen so as to satisfy the crucial needs of the local urban economy, even if these reformations don’t contribute to the betterment of the life conditions of societies. An additional part of the research is the approach and recognition of the parts of the city which have remained “unchanged” in time, unused, or used for new purposes (refugee settlements, factories).

The basic tools and method for the completion of the research are the study of historical records, the relationship of space and time of locus, the recording of narrations of the people who lived and still live in these spots and areas which will be researched, but also the relationship of the economical basis (substructure) and the superstructure of the local society.

6

Περίληψη Η ερευνητική εργασία έχει θέμα της την μελέτη των χωρικών, κτιριακών και επακολούθως των κοινωνικών μετασχηματισμών στην πόλη του Πειραιά. Τις ενέργειες δηλαδή, που προκάλεσαν αστικές, σημειακές και ευρύτερες χωρικές-πολιτικές μεταμορφώσεις, μέσα στο χρόνο, το χώρο και τις σχέσεις που προέκυψαν από τον Μεσοπόλεμο έως σήμερα. Η περίοδος που εξετάζεται, προκειμένου να παρουσιαστούν επαρκή και ώριμα συμπεράσματα, είναι σημαντική, επειδή οι αλλεπάλληλες αλλαγές της κοινωνίας, κυρίως στην οικονομία, επηρέασαν ζωτικά τμήματα του πολιτισμικού-πολιτικού εποικοδομήματος, όπως οι αντιλήψεις και οι πρακτικές στην πολεοδομία και την αρχιτεκτονική. Τα παραδείγματα και οι πηγές που χρησιμοποιούνται στην έρευνά μου αναφέρονται τόσο σε μετασχηματισμούς μεγάλης κλίμακας στην πολεοδομία (βιομηχανικές περιοχές) όσο και μικρότερης κλίμακας στην αρχιτεκτονική (κομβικά δημόσια και ιδιωτικά κτίρια). Οι μετασχηματισμοί αυτοί κατηγοριοποιήθηκαν σε «κρατικά επιλεγμένους» για τις ανάγκες της οικονομίας της χώρας και σε «απρόβλεπτους ιδιωτικούς» (που προέκυψαν δηλαδή, χωρίς κρατικό σχεδιασμό). Σκοπός είναι να αποδειχτεί πως οι μετασχηματισμοί προκύπτουν, επιλέγονται, ώστε να ικανοποιηθούν οι ζωτικές ανάγκες της αστικής τοπικής οικονομίας, χωρίς αυτά τα αποτελέσματα να συνεισφέρουν, απαραίτητα στην καλυτέρευση των συνθηκών ζωής των κοινωνιών. Ένα πρόσθετο κομμάτι έρευνας είναι η προσέγγιση και η αναγνώριση των σημείων της πόλης που έχουν παραμείνει «αναλλοίωτα» στον χρόνο, αναξιοποίητα ή αξιοποιημένα με νέες χρήσεις (προσφυγικοί οικισμοί, εργοστάσια). Τα βασικά εργαλεία και η μέθοδος για την ολοκλήρωση της εργασίας είναι η μελέτη ιστορικών αρχείων, η σχέση του χώρου και του χρόνου του τόπου, η καταγραφή αφηγήσεων των ανθρώπων που έζησαν και ζουν ακόμη στα σημεία, τις περιοχές, που θα ερευνηθούν, αλλά και η σχέση της οικονομικής βάσης (υποβάθρου) και του εποικοδομήματος της τοπικής κοινωνίας.

7

8

1Η ανάπτυξη της βιομηχανίας στην πόλη του Πειραιά

1α. Ιστορική αναδρομή

Σ

την πόλη του Πειραιά η ύπαρξη του λιμανιού ενίσχυσε εκτός από το εμπορικό του υπόβαθρο και τον τομέα της βιομηχανίας. Η ανάπτυξη της βιομηχανίας στην πόλη ξεκίνησε από τα πρώτα χρόνια της ανεξαρτησίας του ελληνικού κράτους, εξαιτίας της πολιτικής απόφασης να ενισχυθεί η οικονομία της χώρας, αξιοποιώντας τις δυνατότητες της ύπαρξης του λιμανιού και της σημαντικής γεωπολιτικής του θέσης. Η συγκέντρωση πρώτων υλών στο λιμάνι, κυρίως γαιάνθρακα, που ήταν το κύριο καύσιμο της εποχής, συμβάλλει στην ανάπτυξη της ατμοκίνητης βιομηχανίας μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα. Φυσικά σημαντικό πλεονέκτημα ήταν η εύκολη διακίνηση των παραγόμενων προϊόντων μέσω θαλάσσης, που εκτός από την ανάπτυξη του εμπορίου, έδινε κίνητρο κερδοφορίας και αύξηση της εγκατάστασης νέων βιομηχανιών στην περιοχή. Τα πρώτα βήματα της βιομηχανίας στην περιοχή του Πειραιά πραγματοποιούνται με την ίδρυση ναυπηγείου και σχοινοποιείου του Γάλλου επενδυτή Κλεμάν και την ίδρυση των δύο πρώτων ατμοκίνητων εργοστασίων, του Λουκά Ράλλη(Μεταξουργείο) και του Παναγιώτη Καπράνου(Ατμόμυλος). Επιπροσθέτως δημιουργήθηκαν τρία σαπωνοποιεία, ένα οινοπνευματοποιείο, ένα μεταξουργείο, ένα υαλουργείο, ένα αμαξοποιείο και πολλά τροχαλοποιεία. Τα τροχαλοποιεία κατασκεύαζαν χωρίς εξειδικευμένες μηχα-

11

νές (με σφυρί και αμόνι) ποικιλία μεταλλικών εξαρτημάτων και αποτέλεσαν τις πρώιμες βιοτεχνικές μονάδες των μηχανουργείων που δημιουργήθηκαν μετά από χρόνια στην περιοχή του Αγίου Διονύση. Η περιοχή του Άγιου Διονύση, γνωστή και ως “γειτονιά του μετάλλου”, βρίσκεται στα δυτικά της ακτής του κεντρικού λιμανιού. Σε αυτή την περιοχή αναπτύχθηκαν εκατοντάδες μηχανουργεία και σιδηρουργεία που κάλυπταν τις ανάγκες του λιμανιού που συνεχώς αυξάνονταν. Η καταιγιστική, ορμητική ανάπτυξη της ελληνικής βιομηχανίας στον Πειραιά εκείνη την εποχή ήταν το αποτέλεσμα πολλών παραγόντων. Η οικονομική αναζήτηση επενδύσεων ενός τμήματος της αστικής τάξης που αύξησε ραγδαία τον πλούτο του από τον τομέα του εμπορίου και συγκέντρωσε κεφάλαια που χρειάστηκε να επενδυθούν σε νέους κερδοφόρους τομείς. Τέτοιους τομείς επενδύσεων πρόσφερε η λειτουργία του λιμανιού με τις επισκευές πλοίων, την ανάγκη σύγχρονων ναυπηγείων, σιδηρουργείων κλπ. Άλλοι τομείς επένδυσης ήταν η επεξεργασία αγροτικών προϊόντων (βαμβάκι, καπνό, σταφίδα κ.α.). Φυσικά, το μεταφορικό κόστος για την εγκατάσταση τέτοιων βιομηχανιών στις περιοχές παραγωγής των αγροτικών προϊόντων έκανε απαγορευτική την επένδυση. Επιπροσθέτως η τεχνολογία της εποχής, που χρησιμοποιούσε ως καύσιμο υλικό το κάρβουνο, πολυδάπανο στην μεταφορά και την αποθήκευση, ευνοούσε την επιλογή της ανάπτυξης της πόλης γύρω από το λιμάνι. Το ίδιο ίσχυε και για πολλά άλλα τα αγροτικά προϊόντα, όπως ήταν το σιτάρι, για την ανάπτυξη της αλευροβιομηχανίας, το βαμβάκι για την ανάπτυξη του κλάδου της υφαντουργίας, η σταφίδα και το μούστος για την ανάπτυξη του κλάδου της οινοπνευματοποιίας-ποτοποιίας.

12

Επιχειρώντας να κατανοηθεί η αλυσιδωτή εξέλιξη της βιομηχανίας στον Πειραιά, κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα, παρατηρείται πως μετά τα ναυπηγεία και τα σιδηρουργεία, αναπτύσσεται ο κλάδος της αλευροβιομηχανίας, που στην αναπτυξιακή πορεία του, προκαλεί από το μέσον του αιώνα και μετά την ανάπτυξη της βιομηχανίας των ζυμαρικών. Η εύκολη και φτηνή προμήθεια της σταφίδας και του μούστου από το λιμάνι του Πειραιά, από πολύ νωρίς οδηγεί στην ανάπτυξη του κλάδου της οινοπνευματοποιίας – ποτοποιίας. Η κλωστοϋφαντουργία, παρόλο που επλήγη σοβαρά από την κρίση του 1883-1889, αναπτύχθηκε, ώστε το 1900 να λειτουργούν στον Πειραιά 10 εργοστάσια. Κάποια από αυτά λειτουργούσαν μέχρι τη δεκαετία του 1970. Στη αλυσίδα των βιομηχανικών επιχειρήσεων προσθέτουμε και τον κρίκο της χημικής βιομηχανίας (ίδρυση της φαρμακοβιομηχανίας ΧΡΩΠΕΙ το 1883), τα ελαιουργεία και τα εργοστάσια σαπωνοποιίας, τα εργοστάσια σπίρτων και τα πυριτιδοποιεία, τα υαλουργεία και τα εργοστάσια χρωμάτων. Άλλες σημαντικές επιχειρήσεις ήταν τα καπνεργοστάσια, τα ξυλουργεία, τα χαρτοποιεία και τα βυρσοδεψεία. Το 1900 στον Πειραιά είναι καταγεγραμμένο ότι λειτουργούσαν 89 ατμοκίνητα εργοστάσια και το ένα τρίτο του ενεργού πληθυσμού της πόλης ήταν εργάτες. Με την απόφαση για τον εξηλεκτρισμό της χώρας, κατασκευάζεται και λειτουργεί σταθμός παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας (1906) στο Νέο Φάληρο δίνοντας νέα ώθηση στην πειραϊκή βιομηχανία. Εκείνη την εποχή εμφανίζονται και άλλου κλάδοι βιομηχανικής παραγωγής, όπως τα Λιπάσματα (ενισχυτικά καλλιεργειών) το 1909 και τα Τσιμέντα (ύλες οικοδομικής-κατασκευών) το 1911 στη Δραπετσώνα.

13

Μεταξύ του 1910 και του 1921, ιδρύονται 137 νέα εργοστάσια στη χώρα. Τα 37 βρίσκονται στον Πειραιά. Ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος δεν περιορίζει την ελληνική βιομηχανία, αλλά την ενισχύει. Η βιομηχανική ανάπτυξη αλλάζει την εικόνα του λιμανιού, αλλά και την αστική γεωγραφία. Οι ναυπηγό-επισκευαστικές μονάδες μετακινούνται στην περιοχή του Περάματος. Τα εργοστάσια που ήταν εγκατεστημένα μέσα στην πόλη, μεταφέρονται σταδιακά κατά μήκος της οδού Πειραιώς – Αθηνών. Στη νέα βιομηχανική ζώνη κυριαρχούν τα μεγάλα εργοστάσια του Δηλαβέρη (κεραμοποιείο), του Κούππα (μηχανουργείο), του Ρετσίνα (υφαντουργείο). Η Μικρασιατική καταστροφή, δημιούργησε μεγάλα προβλήματα, με την απότομη, χωρίς προετοιμασία, εγκατάσταση των προσφύγων στην περιοχή, ενίσχυσε, πάραυτα το εργατικό δυναμικό της περιοχής αριθμητικά και ποιοτικά, με αποτέλεσμα την σημαντική ανάπτυξη της περιοχής, οικονομικά, πολεοδομικά, αλλά και πολιτιστικά. Με τους νέους συνοικισμούς που δημιουργήθηκαν δίπλα στις βιομηχανίες, άλλαξε ξανά η βιομηχανική γεωγραφία και τα εργοστάσια βρέθηκαν στο κέντρο του νεοφυούς πολεοδομικού ιστού, υποβαθμίζοντας περιβαλλοντικά τις συνοικίες γύρω τους. Οι αλλαγές αυτές, αλλά και η εξέλιξη των μηχανών (‘’φρέζα‘’, ‘’τόρνος’’ εξελίσσει την ομαλή κατεργασία του σιδήρου, του χαλκού και άλλων μετάλλων. Η ανάγκη χρήσης νέων εργαλείων, συσκευών, μηχανών και ανταλλακτικών δημιουργεί άνθιση του εμπορίου και προκαλεί την δημιουργία αποθηκών των μεγάλων εμπορικών εταιρειών στη περιοχή. Βαθμιαία η βαριά βιομηχανία μεταφέρθηκε στην ενδοχώρα και η ελαφριά βιομηχανία πιο κοντά στο λιμάνι, στην περιοχή της οδού Πειραιώς.

14

Η πιο δύσκολη περίοδος για την ανθούσα πόλη είναι η εποχή του Β΄ παγκοσμίου πολέμου. Η πλήρης στάση του εμπορίου και της βιομηχανικής δραστηριότητας, η μαύρη αγορά τροφίμων, η πείνα, η αντίσταση, οι συλλήψεις, οι εκτελέσεις, η μαζική μετακίνηση των κατοίκων προς την Αθήνα, επειδή οι βομβαρδισμοί στο Πειραιά ήταν συχνοί... προκάλεσαν την παρακμή- ερήμωση της πόλης για πολλούς μήνες. Μόνο η μαύρη αγορά τροφίμων άνθιζε εκείνη την εποχή. Έτσι ξεκίνησε σταδιακά η αποβιομηχάνιση του Πειραιά, που ολοκληρώνεται στην σημερινή εποχή. Με μια σειρά νομοθετικά μέτρα από το 1971, καθιερώθηκαν «Ζώνες Κινήτρων» με αποτέλεσμα η Αθήνα και ο Πειραιάς να μην προσελκύουν την εγκατάσταση νέων βιομηχανιών. Από το 1984 (δ. 84/84) πολλές βιομηχανίες άλλαξαν έδρα και εγκαταστάθηκαν σε άλλες περιοχές. Σήμερα, στη βιομηχανική ζώνη της πόλης του Πειραιά απέμειναν κενά βιομηχανικά κτίρια τα οποία, παρόλα αυτά, έχουν υποστεί αλλεπάλληλες χρήσεις, δίχως να έχει προηγηθεί κάποια αξιόλογη συνολική πολεοδομική ή αρχιτεκτονική μελέτη ή ολοκληρωμένος αρχιτεκτονικός σχεδιασμός. Τα περισσότερα εγκαταλελειμμένα κτίρια των βιομηχανικών μονάδων είναι ήδη ερείπια υποβαθμίζοντας ακόμα περισσότερο, τις ήδη ανενεργές περιοχές της πόλης. Χρειάζεται, λοιπόν, να γίνουν παρεμβάσεις, ώστε να αξιοποιηθεί σωστά το κτιριακό απόθεμα, συμβάλλοντας στην άνοδο της ποιότητας της ζωής, το υγιές φυσικό περιβάλλον. Είναι χρέος του κράτους, αλλά κυρίως, όσων πλούτισαν από τους κόπους, τον καθημερινό αγώνα των εργαζομένων που έζησαν και παρήγαγαν τον πλούτο.

15

1β. Οι μετασχηματισμοί του βιομηχανικού Πειραιά μέσα από το παράδειγμα στην περιοχή Λεύκα – Παρελθόν και παρόν

Η

οδός Θηβών ή αλλιώς “οδός των κήπων” βρίσκεται βόρεια του λιμανιού. Ονομάζεται “Θηβών”, καθώς αποτελούσε έναν από τους παλιούς δρόμους που οδηγούσαν στην Θήβα και “Οδός των κήπων”, γιατί παλιότερα, κάθε καλοκαίρι, λειτουργούσαν αυτοσχέδια άσβεστο-καμίνια για να καλύψουν τις ανάγκες οικοδόμησης στην Αθήνα και τον Πειραιά. Η οδός Θηβών έχει ταυτιστεί με δύο μεγάλες βιομηχανίες: την κλωστοϋφαντουργία Ρετσίνα και το κεραμοποιείο Δηλαβέρη. Η κλωστοϋφαντουργία Ρετσίνα κατασκευάστηκε το 1872 από την οικογένεια Ρετσίνα (Θεόδωρος, Αλέξανδρος και Δημήτριος Ρετσίνας). Η βιομηχανία της οικογένειας Ρετσίνα Βρισκόταν στο μεγάλο τρίγωνο μεταξύ της Οδού Θηβών, της Οδού Υμηττού και των σιδηροδρομικών γραμμών του ΟΣΕ. Εκεί παραμένουν τα ερείπια της. Το 1883 απασχολούσε 300 εργαζόμενους στο νηματοποιείο, 150 στο υφαντήριο, και 50 στο βαφείο (από τους 500 οι 340 ήταν γυναίκες και κορίτσια). Διέθετε δύο ατμομηχανές 150 και 80 ίππων, 9250 ατράκτους και 50 ιστούς. Παρήγαγε βαμβακερά χρωματισμένα υφάσματα. Στις αρχές του 20ου αιώνα η επιχείρηση είχε 5 εργοστάσια στον Πειραιά. Τότε απασχολούσε περίπου 2000

16

εργάτες και εργάτριες. Αμέσως μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο η επιχείρηση κράτησε σε λειτουργία μόνο ένα εκ των πέντε εργοστασίων. Υπήρξε μία μικρή ανάκαμψη μετά τα μέσα της δεκαετία του 1960 τελικά όμως το 1979 η κλωστοϋφαντουργία έκλεισε. Τα κτίρια με τις πριονωτές στέγες και τα αιωνόβια δέντρα στον εξωτερικό χώρο των κτιρίων είναι άδεια. Το οικόπεδο-χώρος του εργοστασίου Ρετσίνα απετέλεσε θέμα συζήτησης στο δημοτικό συμβούλιο του Πειραιά προκειμένου να ανακαινισθεί και να χρησιμοποιηθεί ως χώρος πολιτισμού και αναψυχής (πάρκο, κήπος, άλσος). Παρόλα αυτά τα σχέδια εγκαταλείφθηκαν. Σήμερα το άδειο κέλυφος του αποτελεί μνημείο της παρουσίας-δράσης των ανθρώπων που έζησαν-εργάστηκαν στο εργοστάσιο, την ιστορία της εκβιομηχάνισης, την εποχή του ατμού και την σκληρή γυναικείας εργασία. Αξίζει να σημειώσουμε ότι σε αυτό το εργοστάσιο πραγματοποιήθηκε η πρώτη καταγεγραμμένη απεργία εργαζομένων γυναικών στην Ελλάδα, στις 13 Απρίλη του 1892. Απέναντι από το εργοστάσιο Ρετσίνα στην οδό Θηβών, σώζεται σήμερα με μικρής κλίμακας ανακαίνιση το κεραμοποιείο Δηλαβέρη. Ιδρύθηκε το 1888 και πλέον ανήκει στον Δήμο Πειραιά. Το εργοστάσιο παρήγαγε αρχικά πλάκες μωσαϊκών και μετέπειτα (το 1897) επεκτάθηκε στον τομέα της κεραμοποιείας. Το 1935 λειτουργεί το νέο υπερσύγχρονο εργοστάσιο πλινθοποιίας βορειότερα επί της οδού Θηβών. Η ημερήσια παραγωγή έφτανε στα 100.000 κομμάτια, με αδιάκοπη λειτουργία έως το 1980. Τα περισσότερα από τα κτίρια του εργοστασίου Δηλαβέρη κατεδαφίστηκαν. Αυτό προκάλεσε την έντονη αντίδραση των κατοίκων της περιοχής με αποτέλεσμα το 1991 η κάμινος Hoffman με την χαρακτηριστι-

17

κή στοά, τρείς καμινάδες και το κτίριο διοίκησης να αναδειχθούν ως διατηρητέα. Από τότε έχουν γίνει ελάχιστες ενέργειες για την συντήρηση των κτιρίων και την ανάδειξη του περιβάλλοντα χώρου ως πάρκου. Ο χώρος των 14 στρεμμάτων διαμορφώθηκε αρχικά σε πάρκο αλλά για πολλά χρόνια είχε εγκαταλειφθεί. Πρόσφατα αξιοποιείται ως χώρος πάρκου για περίπατο, με παιδική χαρά και παιδικό σταθμό. Χαρακτηριστικό παράδειγμα χώρου-γειτονιάς, όπου αναδεικνύονται τα προβλήματα, που δημιουργούνται εξαιτίας της ανενεργούς βιομηχανικής περιοχής είναι η περίπτωση της ‘’γειτονιάς της Λεύκας’’ που περιλαμβάνει το εργοστάσιο Ρετσίνα και το κεραμοποιείο Δηλαβέρη. Σε αυτόν τον πυκνοδομημένο αστικό ιστό συνυπάρχουν κατοικίες, βιομηχανικές μονάδες, αποθήκες εμπορικών εταιρειών, που επηρεάζουν βλαπτικά το φυσικό περιβάλλον και την ποιότητα ζωής των κατοίκων. Είναι αναγκαίος ο αρχιτεκτονικός-πολεοδομικός σχεδιασμός που θα επιτρέψει την επαναχρησιμοποίηση των εγκαταλελειμμένων βιομηχανικών κτιρίων ή θα απαγορεύσει-μειώσει την βλαπτική για το οικιστικό-φυσικό περιβάλλον λειτουργία τους. Στόχος είναι να θεραπευτεί η περιοχή από τη ρύπανση της ατμόσφαιρας, τις ελλείψεις σε ελεύθερους χώρους και χώρους πρασίνου, το θόρυβο και την κυκλοφοριακή συμφόρηση, την δυσλειτουργία και κακή διαχείριση του δομημένου χώρου. Η ολοκληρωμένη μελέτη-παρέμβαση με επίκεντρο τη βελτίωση της ζωής των κατοίκων και των εργαζομένων της περιοχής, θα αναδείξει από τη μια την αρχιτεκτονική κληρονομιά, τα ιστορικά αποτυπώματα της βιομηχανικής παραγωγής και της τοπικής-εθνικής επίδρασης στην οικονομίας στο πέρασμα του χρόνου και από την άλλη να

18

Το Α’ Εργοστάσιο Ρετσίνα στην Οδό Θηβών. Στη πίσω όψη του παλαιού κλωστηρίου γίνεται ανέγερση νέων κτιρίων. Δεξιά διακρίνεται ο Καραβάς με εργατικές κατοικίες. Δεκαετία 1930. Πηγή: Γ.Α.Κ., Κεντρική Υπηρεσία, Αρχείο Ρετσίνα

Εργάτριες στο Εργοστάσιο Ρετσίνα. Δεκαετία 1930. Πηγή: Γ.Α.Κ.

19

ενεργοποιήσει τη σύγχρονη τοπική οικονομία, οργανώνοντας ένα λειτουργικό, περιβαλλοντικά ασφαλές «βιομηχανικό-βιοτεχνικό πάρκο». Μια τέτοια χωρική-πολεοδομική πολιτική, σεβασμού στον άνθρωπο και το περιβάλλον, θα μπορούσε, να προκαλέσει αλλεπάλληλες παρεμβάσεις στην ευρύτερη περιοχή, θεραπεύοντας-αναβαθμίζοντάς την παραγωγικά, από τις συνέπειες της αποβιομηχάνισης.

Εργοστάσιο πλινθοκεραμοποιϊας Δηλαβέρη. Δεκαετία 1930. Πηγή: Φωτογραφικό Αρχείο Δήμου Πειραιά

Εργάτες στην Κεραμουργεία Δηλαβέρη. Φωτογραφία: The American School of Classical Studies at Athens

20

Το εργοστάσιο Ρετσίνα-εσωτερική λήψη. Πηγή: Κώστας Μπελιάς 2020

Η κάμινος Hoffman. Φωτογραφία: Προσωπική λήψη, 2021

21

1γ. Αποβιομηχάνιση – Συμπέρασμα

Σ

την πόλη του Πειραιά, η βαθμιαία υποχώρηση, της παραγωγικής βιομηχανικής βάσης, η συρρίκνωση των παραδοσιακών και η ανάπτυξη σύγχρονων οικονομικών δραστηριοτήτων, οι αλλαγές στο μέγεθος και το πλήθος των νέων παραγωγικών μονάδων, η εγκατάλειψη κτιριακών κελυφών και η απομάκρυνση των κατοίκων από τους εργατικούς συνοικισμούς που είχαν αναπτυχθεί γύρω από τις βιομηχανικές εγκαταστάσεις είχαν ως αποτέλεσμα τον σημαντικό, ριζικό μετασχηματισμό του αστικού χώρου, την ανά-διαμόρφωση του οικείου τοπίου της περιοχής αλλά και την ανασύσταση της κοινωνικής σύνθεσης. Ο Πειραιάς της ‘’πέτρας και του ατσαλιού’’, της σκουριάς και του καπνού των φουγάρων έπαψε να υφίσταται. Τα ερειπωμένα κτίρια, οι σκουριασμένες μηχανές –υλικά υπολείμματα της βιομηχανίας του 20ου αιώνα- κατεδαφίζονται, εκποιούνται, μετατρέπονται σε αντί-αισθητικές αποδείξεις μιας παρελθούσας ακμαίας εποχής. Οι αλλαγές αυτές επέφεραν ολοκληρωτική μεταμόρφωση στις γειτονιές που αναπτύχθηκαν γύρω από τα εργοστάσια και σε κάποιες περιπτώσεις, εξαφανίστηκαν βαθμιαία μαζί με τις μνήμες για το χώρο, και τις σχέσεις. Από το ιστορικό παράδειγμα της βιομηχανικής πόλης του Πειραιά μπορούμε να εκδώσουμε/διαπραγματευτούμε χρήσιμα συμπεράσματα για τα οικονομικά, τα περιβαλλοντικά, τα κοινωνικά προβλήματα σε συνδυασμό με την σύγχρο-

22

νη εξέλιξη της τεχνολογίας, την παγκοσμιοποίηση και την προβληματική συνύπαρξη της βιομηχανίας με την πόλη. Το αποτέλεσμα αυτών των ραγδαίων αλλαγών επέφερε έντονους χωρικούς μετασχηματισμούς στο αστικό τοπίο της πόλης. Το κτιριακό απόθεμα των εκτεταμένων εγκαταλελειμμένων βιομηχανικών χώρων με πλούσια κτιριακή υποδομή, ιστορικής και αρχιτεκτονικής αξίας, μπορεί να αποτελέσει κυρίαρχο κίνητρο αστικής ανάπλασης. Ήδη έχουν καταγραφεί περιπτώσεις που αυτό έχει ήδη πραγματοποιηθεί. Συγκεκριμένα: • Μεγάλος αριθμός βιοτεχνιών και ναυτιλιακών επιχειρήσεων, εμπορίας-μεταφοράς πετρελαίου έχουν μεταφερθεί από τον Πειραιά σε άλλες περιοχές.

• Δεν λειτουργούν πλέον πολλά από τα ναυπηγεία και υπολειτουργούν οι επισκευαστικές μονάδες στην συνοικία του Περάματος.

• Έχει κλείσει το εργοστάσιο παραγωγής τσιμέντου στην συνοικία Δραπετσώνα.

• Το Εργοστάσιο Λιπασμάτων έπαψε τη λειτουργία του το 1999 και το 2017, μετά από χρόνια εγκατάλειψης και υποβάθμισης του χώρου σε σκουπιδότοπο μετατράπηκε σε πάρκο με αθλητικές και πολιτιστικές λειτουργίες/εγκαταστάσεις που προβλέπεται να στεγαστούν στα παλιά κτήρια. Σήμερα οι κάτοικοι προσπαθούν να προστατεύσουν τον ιστορικό χώρο από διάφορα επενδυτικά σχέδια με σοβαρές αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία των ανθρώπων και γενική περιβαλλοντική υποβάθμιση , όπως επέκταση της βιομηχανίας Oil-One (πετρελαιοειδή) κ.α.

• Η γιγαντιαία Κινεζική εταιρία μεταφορών COSCO χρησιμοποιεί ήδη μεγάλο μέρος του παραθαλάσσιου μετώπου της πόλης του Πειραιά, με σχέδια επέκτασης για

23

αποβάθρα κρουαζιέρας στην περιοχή της Πειραϊκής, με αποτέλεσμα αλλοίωσης της ακτογραμμής, την καταστροφή του φυσικού και αρχαιολογικού τοπίου, την περιβαλλοντική υποβάθμιση της θάλασσας του Σαρωνικού, την παρεμπόδιση της πρόσβασης κατοίκων στη θάλασσα κ.α. αρνητικές επιπτώσεις.

• Κατά μήκος της οδού Θηβών όπου παρατηρείται υψηλή συγκέντρωση βιομηχανικών εγκαταστάσεων, το αμαξοστάσιο του Ο.Σ.Ε. καταλαμβάνει την μεγαλύτερη έκταση ανάμεσα σε περιοχές κατοικίας, δημιουργώντας αστική ασυνέχεια και επιβαρύνοντας την φυσιολογική λειτουργία τους.

• Στην περιοχή Λεύκα παρατηρείται αύξηση της κατοικίας ενώ στα όριά της όπου υπάρχουν οι μεγάλοι οδικοί άξονες συγκεντρώθηκαν/βρίσκονται χρήσεις συνεργείων επισκευών/κατασκευών, αποθηκών αλλά και πολυάριθμα κενά βιομηχανικά κτίρια. Οι μετασχηματισμοί του αστικού χώρου στην πόλη του Πειραιά μέσα στον χρόνο προκάλεσαν τις εξής δυσμενείς επιπτώσεις: • Τα εγκαταλελειμμένα βιομηχανικά κελύφη, δημιουργούν συνεχή αστικά κενά διακόπτοντας τον αστικό ιστό.

• Μεταβολές στις χρήσεις γης: Το χονδρικό εμπόριο (αποθήκες, μεταφορές) εκτοπίζει την βιομηχανία-βιοτεχνία και κατά τόπους την εξαφανίζει.

• Οι κατοικίες γύρω από τις βιομηχανικές εγκαταστάσεις στο κέντρο της πόλης του Πειραιά εγκαταλείπονται και οι κάτοικοι μετακομίζουν σε άλλες συνοικίες.

• Η βιοτεχνία-βιομηχανία συνυπάρχει μαζί με την κατοικία, τα επαγγελματικά εργαστήρια και το εμπόριο δημιουργώντας ένα μεικτό υποβαθμισμένο αστικό περιβάλλον.

24

• Κορεσμός του πολεοδομικού ιστού (υψηλές πυκνότητες και ποσοστά δόμησης σε όλο το Δήμο).

• Κυκλοφοριακή επιβάρυνση - οξύτατο πρόβλημα στάθμευσης.

• Μετασχηματισμός περιοχών που υπήρχαν χωρικές-πολιτικές συνθήκες υγιούς συγκατοίκησης (γειτονιές), σε περιοχές με ελλειμματικά-υποβαθμισμένα χώρο-κοινωνικά χαρακτηριστικά.

• Αποκοπή της πόλης από το λιμάνι, τόσο ως προς το χώρο όσο και ως προς τις λειτουργίες. Το λιμάνι δεν είναι ενταγμένο σωστά στη ζωή της πόλης, με αποτέλεσμα να εντοπίζονται ασυνέχειες στον αστικό ιστό και χάσματα ανάμεσα στο λιμάνι και τις συνοικίες-γειτονιές. Οι μετασχηματισμοί που επήλθαν στον βιομηχανικό Πειραιά και τα παραδείγματα που αναφέρθηκαν αποδεικνύουν πως πρόκειται για κεντρικά-πολιτικά καθοδηγούμενο σχεδιασμό από το κράτος, πως οι ανάγκες της καπιταλιστικής αρπακτικής οικονομίας να ελίσσεται ακολουθώντας-αντιδρώντας σε νέα δεδομένα-επιλογές του κεφαλαίου, δεν συμβαδίζουν με τις ανάγκες των ανθρώπων που ζουν στην πόλη.

25

26

2Πειραιάς – Πόλη των προσφύγων

27

2α. Ιστορική Αναδρομή

Τ

ο λιμάνι της πόλης του Πειραιά είναι σημείο υψίστης σημασίας εξαιτίας της γεωγραφικής θέσης του. Βρίσκεται σε χώρο όπου διέρχονται σημαντικές θαλάσσιοι οδοί μεταφορών, ενέργειας και εκτονώνονται μεταναστευτικές ροές. Εκτός από πρωτεύον λιμάνι της χώρας και της πρωτεύουσας πόλης Αθήνα, με ισχυρές εμπορικές, τουριστικές, μεταφορικές δραστηριότητες η πόλη επιδεικνύει το σημαντικό οικονομικό-πολιτικό-στρατηγικό παρελθόν, και τη σπουδαία πρόσφατη εξελικτική πορεία. Το λιμάνι ήταν-είναι ο σημαντικότερος σύνδεσμος στην εθνική-διεθνή μεταφορική αλυσίδα προϊόντων, ζωτικός ενισχυτής της τοπικής εθνικής οικονομίας, κρίσιμος λειτουργικός κόμβος του διεθνούς εμπορικού ανταγωνισμού, και υπόβαθρο της τοπικής βιομηχανικής ανάπτυξης. Αντίθετα, στις εργατικές γειτονιές, εξελίσσεται ο διαρκής αγώνας για την αξιοπρεπή επιβίωση των κατοίκων-πολιτών. Στις γειτονιές αυτές έβρισκαν και βρίσκουν ακόμη φιλοξενία πρόσφυγες και μετανάστες από κάθε σημείο του πλανήτη. Η μαζική προσέλευση νέου πληθυσμού, οι ανεπαρκείς συνθήκες στέγασης, το πλέγμα των θεσμικών σχέσεων με την κεντρική εξουσία και τις τοπικές διοικητικές αρχές αλλά και με τους/τις γηγενείς κατοίκους προκάλεσαν μια σειρά από εντάσεις σχέσεων για τις οποίες αναζητήθηκαν και επιτεύχθηκαν, σταδιακά, λύσεις ή, αντιθέτως, εξελίχθηκαν σε χρόνια ανοικτά πολιτικά ζητήματα.

29

«Η θεσμική στεγαστική πολιτική του σύγχρονου ελληνικού Κράτους επιχείρησε να ανταποκριθεί στις ανάγκες του αστικού πληθυσμού που συνεχώς αυξανόταν και χρειαζόταν τη στήριξη και την ενίσχυση της Πολιτείας» (Γκιζελή 1984: 135-137, League of Nations 1924-1930). Σύμφωνα με στοιχεία της απογραφής του 1928, στην Ελλάδα βρίσκονταν συνολικά 1.221.849 πρόσφυγες, από τους οποίους το 1.069.957 είχαν καταφτάσει μετά τη ήττα και την υποχώρηση του ελληνικού στρατού από την χώρα Τουρκία (‘’Μικρασιατική Καταστροφή’’). Ο πληθυσμός της χώρας αυξήθηκε στα 6.204.681 από 5.016.889 (πηγή: Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος - Στατιστική Επιτηρείς της Ελλάδος 1930). Οι μεγάλοι αριθμοί προσφύγων που κατέφτασαν αλλά και αργότερα οι πολίτες-εσωτερικοί πρόσφυγες του Β’ Παγκοσμίου πολέμου θεωρήθηκαν ευπαθείς κοινωνικές ομάδες και το κράτος μερίμνησε για την βοήθεια και την αποκατάστασή τους. Το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων, η Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων και το Υπουργείο Περιθάλψεως (μετέπειτα Υπουργείο Πρόνοιας) αποτέλεσαν τους κύριους πολιτικούς μοχλούς που ξεκίνησαν όλες τις ενέργειες για την δημιουργία των προσφυγικών οικισμών στις παρυφές του Πειραιά.

Μικρασιατική Καταστροφή Η ήττα και η υποχώρηση του ελληνικού στρατού από την χώρα Τουρκία και η εγκατάλειψη των ελλήνων/ίδων κατοίκων ονομάστηκε ‘’Μικρασιατική Καταστροφή’’ (Αύγουστος 1922). Αποτελεί μια από τις τραγικές στιγμές της Ιστορίας της Ελλάδας. Αποτέλεσμα της συμμετοχής της άρχουσας τάξης της Ελλάδας στα ιμπεριαλιστικά

30

σχέδια στην ευρύτερη περιοχή της Εγγύς Ανατολής, προκειμένου να προωθήσει-επαληθεύσει τη ιδέα της «Μεγάλης Ελλάδας», δηλαδή της βίαιης προσάρτησης εδαφών της Τουρκίας ώστε να ικανοποιηθούν τα συμφέροντα των Ελλήνων κεφαλαιοκρατών, τα οποία δια πλέκονταν-συνδυάζονταν μ’ αυτά των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων, ιδιαίτερα της χώρας Ηνωμένο Βασίλειο. Ο απολογισμός της Μικρασιατικής Καταστροφής είναι: 50.000 νεκροί, 75.000 τραυματίες, 1.500.000 πρόσφυγες, Έλληνες/ίδες, κάτοικοι στα παράλια της χώρας Τουρκίας και την ενδοχώρα της, που αναγκάστηκαν να μετακινηθούν βίαια στην Ελλάδα, αφήνοντας πίσω τους πάνω από 600.000 νεκρούς. Οι υλικές καταστροφές και οι ζημιές από τον πόλεμο και τις ακίνητες περιουσίες που εγκαταλείφθηκαν ή καταστράφηκαν ήταν ανυπολόγιστες.

Οι προσφυγικοί οικισμοί Στα μέσα της δεκαετίας του ’50 υπήρχαν ακόμη πάνω από δέκα χιλιάδες παραπήγματα στην περιοχή της Αθήνας και του Πειραιά για να στεγάζουν σε άθλιες συνθήκες υγιεινής-κατοίκησης την προσφυγική δυστυχία. Στην ευρύτερη περιοχή της πόλης του Πειραιά δημιουργήθηκε ένας μεγάλος οικισμός αυτοσχέδιων παραπηγμάτων στη Δραπετσώνα και ένας μικρότερος στο Χατζηκυριάκειο. Από τους κρατικούς οικισμούς, οι τρεις κυριότεροι κατασκευάστηκαν βαθμιαία στη Νίκαια («Γερμανικά», Άσπρα Χώματα, Νέα Κοκκινιά, Νεάπολη), στην Πειραϊκή (Νέα Καλλίπολη) και στην Αμφιάλη του Κερατσινίου. Ακόμη μικρότεροι οικισμοί κατασκευάστηκαν στο Ικόνιο του Περάματος, στα Ταμπούρια, στην Ευγένεια, στον

31

Άγιο Γεώργιο και στην Ανάσταση στο Κερατσίνι, στον Άγιο Διονύση της Δραπετσώνας, στην Παλιά Κοκκινιά (Άγιοι Ανάργυροι και Αγία Σωτήρα), στη Σούδα του Νέου Φαλήρου, στην περιοχή νότια του Ατμοηλεκτρικού Σταθμού του Νέου Φαλήρου, στο Τουρκολίμανο και πέντε ακόμη στην περιοχή του Αγίου Ιωάννη Ρέντη και των Καμινίων, συγκεκριμένα στο κέντρο του Αγίου Ιωάννη Ρέντη, στη συνοικία Απόλλωνας, δύο στην οδό Θηβών και ένας στη λεωφόρο Πέτρου Ράλλη.

32

2β. Παραδείγματα περιοχών με προσφυγικό στοιχείο – Παρελθόν και Παρόν

Οι

‘’Ρουμάνικες’’ πολυκατοικίες στην συνοικία Αγία Σοφία, στο Δήμο του Πειραιά, χτίστηκαν λίγο πριν από την Γερμανική κατοχή. Τα δεινά εκείνης της περιόδου, αντί να φέρουν την ενότητα μεταξύ των προσφύγων και των ντόπιων (γηγενών), φαίνεται πως ενίσχυσαν περισσότερο την α-πολιτική, αντιδραστική αίσθηση της ξεχωριστής ταυτότητας. Η ένταση αυτού του αισθήματος πολιτικής-κοινωνικής περιθωριοποίησης ενισχύθηκε στην επόμενη γενιά, τη νεολαία της μεταπολεμικής περιόδου, που στιγματίστηκε από την φήμη της κοινωνικής διαστρωμάτωσης στις περιοχές όπου ζούσε. Αυτό εντυπώθηκε βαθιά. Στο νου και την έκφραση-συμπεριφορά τους. Ως παράδειγμα μπορώ να αναφέρω, αμέσως μετά το τέλος του εμφυλίου πολέμου στη δεκαετία του 1950, το διορισμό γυμνασιάρχη, πιστού φορέα των αντιλήψεων της κυρίαρχης αστικής κρατικής διοίκησης, στο μοναδικό γυμνάσιο της περιοχής. Το σχολείο αυτό, που εξυπηρετούσε έναν πληθυσμό 70.000 ανθρώπων, αποτελούνταν από μερικά προκατασκευασμένα παραπήγματα, ασφυκτικά γεμάτα, από τους 120 μαθητές/μαθήτριες. Σύμφωνα με μαρτυρίες μαθητών εκείνης της εποχής, ο διευθυντής και άλλοι δάσκαλοι τους αποδοκίμαζαν συνεχώς έντονα με τους χαρακτηρισμούς «βρωμοκομμουνιστες» και «παλιοπρόσφυγες».

33

Συνεπώς οι νεότεροι/ες γεννημένοι/ες στον Πειραιά μέσα στη δεκαετία του 1940, είχαν πλήρη επίγνωση της συνεχιζόμενης παραμέλησης της περιοχής, των στερήσεων που είχαν υποστεί οι γονείς τους και του στίγματος που καθόριζε-όριζε την ταυτότητά τους. 30 χρόνια μετά τον ξεριζωμό τους από την Ασιατική πλευρά του Αιγαίου πελάγους, ή αίσθηση της ξεχωριστής ταυτότητας του πρόσφυγα ενισχύθηκε με νέα πολιτικά στοιχεία και παρέμεινε ζωντανή. Σήμερα οι απόγονοί τους που ακόμη ζουν εκεί εξιστορούν το πόσο δύσκολο ήταν για τους προγόνους τους να καταφέρουν να γίνουν αποδεκτοί/ές στη γειτονιά τους. Όμως, όπως μας είπαν, στο τέλος κυριάρχησε η εμπιστοσύνη και η κατανόηση και τώρα συμβιώνουν όλοι μαζί. Ρουμάνοι, Έλληνες, Αλβανοί. Τελικά, κατάλαβαν ότι δεν είχε σημασία η φυλή, η εθνική πολιτική-οικονομική καταγωγή, αλλά η ίδια θέση που βρίσκονταν στην κοινωνία.

Περιοχή Γερμανικών: Το 1927 μετά την έγκριση του δεύτερου διεθνούς δανείου η Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (Ε.Α.Π.) διενήργησε τοπογράφηση της ακάλυπτης έκτασης γύρω από το νεκροταφείο, στο βόρειο τμήμα του μέχρι τότε οικισμού. Στη περιοχή αυτή, δηλαδή κάτω από την οδό Ανωγείων και την ημικυκλική πλατεία Μεταξά μέχρι την οδό Φιλαδελφείας και από την οδό Μικράς Ασίας (σήμερα 28ης Οκτωβρίου) έως την Αττάλειας, ανεγέρθηκαν ομοιόμορφες προκατασκευασμένες κατοικίες από φύλλα αμιάντου που αποτέλεσαν το συνοικισμό «Κρήνη» ή «Γερμανικά» (από τις γερμανικές επανορθώσεις). Ο συνοικισμός, που κάλυψε έκταση 45 περίπου οικοδομικών

34

Οι “Ρουμάνικες” πολυκατοικίες στην συνοικία Αγία Σοφία. Φωτογραφία: Προσωπική λήψη, 2021

35

τετραγώνων, ολοκληρώθηκε τον Δεκέμβριο του 1927 και ήταν το τελευταίο έργο της Ε.Α.Π. στη Κοκκινιά. Σε αυτόν εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες που στεγάζονταν σε αποθήκες και υπόγεια εργοστασίων του Πειραιά αλλά και από διάφορα μέρη της χώρας. Είναι φανερό ότι τα μεταγενέστερα τεχνικά-κατασκευαστικά προβλήματα στη συνοικία οφείλονταν σε ορισμένες από τις πρακτικές της αρχικής κατασκευής. Μία από αυτές ήταν η κακή μόνωση των σπιτιών. Εξαιτίας της, τα δωμάτια ήταν εκτεθειμένα σε ακραίες (υψηλές-χαμηλές) θερμοκρασίες, ενώ οι ένοικοί τους πολύ δύσκολα μπορούσαν να έχουν ιδιωτική ζωή. Οι καθημερινές συζητήσεις ακούγονταν από δωμάτιο σε δωμάτιο, ακόμα και από σπίτι σε σπίτι. Αυτή η τεχνική αστοχία αποτελούσε συνηθισμένη πηγή έντασης, αφού στις περισσότερες περιπτώσεις στο ίδιο κτίσμα έμεναν πολλοί/ ές άνθρωποι. Δεν ήταν, επομένως, περίεργο το γεγονός ότι οι συστεγαζόμενες οικογένειες παραπονούνταν συχνά για τις τεταμένες σχέσεις τους, ή ακόμα και για τις ανοιχτές συγκρούσεις μεταξύ τους. Πράγματι, συχνά λεγόταν για τα «Γερμανικά» πως οι κάτοικοι ήταν καβγατζήδες. Αναμφίβολα η συνοικία δεν ήταν ήρεμη-ειρηνική, και αυτό οφειλόταν σε διάφορους λόγους: σπίτια με κακή μόνωση, συνωστισμός, και εκκωφαντικοί ήχοι από τα λεωφορεία και τα τρίκυκλα που κυκλοφορούσαν στους δρόμους. Πέρα από τις συχνές φιλονικίες, η φήμη της περιοχής διαμορφώθηκε και από τον τρόπο που γίνονταν αντιληπτά άλλα κοινωνικά χαρακτηριστικά. Επικρατούσε η εντύπωση ότι «λίγες είναι οι καλές οικογένειες», φράση που δείχνει ότι τα οικογενειακά προβλήματα θεωρούνταν πιο έντονα εκεί. Οι κάτοικοι απέδιδαν βέβαια τα

36

Οι “Ρουμάνικες” πολυκατοικίες στην συνοικία Αγία Σοφία – εσωτερική λήψη από το δώμα. Φωτογραφία: Προσωπική λήψη, 2021

37

έντονα προβλήματα συγκατοίκησης στο συνωστισμό και στα ακατάλληλα κτίσματα, αλλά επικαλούνταν και συγκεκριμένες ιδιότροπες πολιτισμικές αντιλήψεις, συνδεδεμένες με την ιδιαίτερη καταγωγή των κατοίκων, όταν ήθελαν να εξηγήσουν τους καβγάδες και την επιπολαιότητα. Όλα αυτά τα γνωρίσματα συνδέονται με το αρνητικό στερεότυπο των κατοίκων προσφύγων από την πόλη Σμύρνη. Μία αδημοσίευτη απογραφή του 1930 φανερώνει μία αποκαλυπτική εικόνα. Τα σπίτια στα «Γερμανικά» δόθηκαν σε οικογένειες που ως τα τέλη του 1927 στεγάζονταν στις αποθήκες του Πειραιά - όπου είχαν βρει αρχικά καταφύγιο-, χωρίς να ληφθεί υπόψη ο τόπος καταγωγής τους. Η μελέτη του 1930 παρουσιάζει έναν ετερογενή πληθυσμό, στον οποίο όμως κυριαρχούσαν σαφώς οι πρόσφυγες από τα παράλια της Μικράς Ασίας (Ιωνίας), αφού αποτελούσαν σχεδόν το ένα τρίτο όλων των οικογενειών. Πιο συγκεκριμένα, το 21% των αρχηγών οικογένειας κατάγονταν από την πόλη της Σμύρνης και το 10% από γειτονικές κωμοπόλεις όπως η Μενεμένη, η Μαγνησία, η Πέργαμος, το Τσεσμέ (Κρήνη). Οι υπόλοιποι ήταν από άλλες περιοχές της Μικράς Ασίας: το Αϊβαλί, τα Δαρδανέλια, την Κωνσταντινούπολη, την Προύσα, την Νικομήδεια, καθώς και από την περιφέρεια της Άγκυρας, την Καισάρεια, το Ικόνιο, τα Άδανα και από τον Καύκασο. Επομένως για τους περισσότερους από τους αρχικούς κατοίκους των «Γερμανικών» δεν ίσχυε το στερεότυπο της συμπεριφοράς των κατοίκων της Σμύρνης, το γεγονός όμως αυτής της καταγραφής δείχνει πόσο ανθεκτικές είναι οι λανθασμένες αντιλήψεις για τα τοπικά χαρακτηριστικά των ανθρώπων. Υπήρχε πάντως ένα κοινό σημείο: Όλοι οι παλαιότεροι κάτοικοι των «Γερμανικών» είχαν ζήσει σε συν-

38

Οι “Ρουμάνικες” πολυκατοικίες στην συνοικία Αγία Σοφία – εσωτερική λήψη. Φωτογραφία: Προσωπική λήψη, 2021

39

θήκες εξαιρετικής φτώχειας. Η πιο σημαντική απόδειξη βρίσκεται στην αδημοσίευτη απογραφή του 1930, που καταγράφει τις επαγγελματικές ασχολίες των αρχηγών των νοικοκυριών. Τόσο η σύνθεση του εργαζόμενου πληθυσμού όσο και οι μορφές εργασίας που εκτελούσαν δείχνουν την επισφαλή οικονομική κατάσταση της πλειονότητας των οικογενειών, δύο χρόνια μετά τη στέγασή τους. Υπάρχουν σαφείς αποδείξεις διαταραχής της οικογενειακής δομής: Σχεδόν στο 20% των νοικοκυριών στα «Γερμανικά» διευθυνόταν από τις γυναίκες και μονάχα 5 από τις 105 καταγράφηκαν ως απασχολούμενες (2 ως καθαρίστριες και 3 ως υπάλληλοι). Οι υπόλοιπες 100 ασχολούνταν με τα οικιακά. Με τα δημογραφικά-κοινωνικά δεδομένα της εποχής, είναι λογικό να υποθέσουμε ότι πολλά από αυτά τα νοικοκυριά περιλάμβαναν πολλά μικρά παιδιά. Επειδή δεν υπήρχαν κρατικά μέτρα πρόνοιας, πολλές γυναίκες «νοικοκυρές» αναμφίβολα ήταν και εργαζόμενες, δουλεύοντας όποτε παρουσιαζόταν η ευκαιρία. Σταθερή απασχόληση δύσκολα έβρισκαν, λόγω της προϊούσας ύφεσης της ελληνικής οικονομίας στα τέλη της δεκαετίας του 1920, αλλά και λόγω των πολιτισμικών οικονομικών στερεοτύπων που ίσχυαν για την αμειβόμενη γυναικεία εργασία. Η αναλογία των ανδρών αρχηγών οικογένειας που δεν κέρδιζαν χρήματα από κάποια εργασία ήταν επίσης μεγάλη: 10% των ανδρών καταγράφηκαν ως άνεργοι, 11 (επιπλέον 2%) ήταν «ανάπηροι» ή «ανίκανοι». Συνεπώς περίπου ένα τρίτο από το σύνολο των αρχηγών οικογένειας δεν είχαν αποδοτική προσοδοφόρα απασχόληση. Προφανώς χρειάστηκε να αναπτύξουν διάφορες στρατηγικές για να επιβιώσουν, όπως η ευκαιριακή και η πολλαπλή μερική απασχόληση, καθώς και

40

Πρόσφυγες της Μικράς Aσίας στον Πειραιά, Αρχείο ΕΡΤ

Προσφυγικές κατοικίες στην Κοκκινιά, 1923 (Πηγή: Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ)

41

την υποχρεωτική εργασία των παιδιών. Οι πρώτοι πρόσφυγες θυμόνταν τις φοβερές στερήσεις εκείνης της περιόδου εξιστορώντας πως όλα τα μέλη της οικογένειας έπρεπε να φέρνουν χρήματα στο σπίτι, ασχέτως ηλικίας και φύλου. Από αυτή την πρώιμη έρευνα προκύπτουν επίσης με σαφήνεια τα χαμηλά εισοδήματα και ο επισφαλής χαρακτήρας της απασχόλησης. Συγκεκριμένα, δύο χρόνια μετά την εγκατάστασή τους το 40% των απασχολουμένων αρχηγών οικογένειας κατατάσσονται στους εργάτες. Μονάχα 12% δούλευαν σε εξειδικευμένες εργασίες, ως ξυλουργοί, κουρείς, ράφτες, υποδηματοποιοί, μάγειροι, τυπογράφοι. Το 7% των ανδρών ασχολούνται με το εμπόριο, οι περισσότεροι ως μικροπωλητές και γυρολόγοι, αλλά και ως μανάβηδες, καφετζήδες και μπακάληδες. Λίγοι εργάζονταν ως ναυτικοί και ορισμένοι ως υπάλληλοι. Ο τελευταίος αυτός εργασιακός τρόπος επισημαίνεται για να δηλώσει την μισθολογική ασφάλεια του νοικοκυριού και λιγότερο το είδος της εργασίας, γιατί, σε αντίθεση με τους υπόλοιπους, ο «υπάλληλος», είτε εργαζόταν στην αποκομιδή των σκουπιδιών είτε σε γραφείο, πληρώνεται σε τακτική μηνιαία βάση, κάτι που συνιστούσε, στις τότε συνθήκες, μεγάλο προνόμιο. Η απογραφή του 1930 αποκαλύπτει σαφώς τις δύσκολες συνθήκες που αντιμετώπιζε η μεγάλη ομάδα των προσφύγων στις πόλεις -τα ανεπαρκή και υπερπλήρη σπίτια, το υψηλό ποσοστό των γυναικών αρχηγών οικογένειας και των ανίκανων προς εργασία ανέργων ανδρών. Τα χαρακτηριστικά αυτά, είχαν ενισχύσει αρνητικά τα στερεότυπα που συνδέονταν με τους «Σμυρνιούς». Ένας πρόσθετος παράγοντας που σχετιζόταν με τη μειονεκτική κοινωνική θέση τους ήταν ότι οι κάτοικοι αυ-

42

Πρόσφυγες από την Μ. Ασία βρίσκουν προσωρινό κατάλυμα σε παλαιό ηδυτοποιείο, 1923, φωτογραφία Hepp Josef (Πηγή: Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ)

Οι παράγκες της Α. Σωτήρας στην Παλιά Κοκκινιά, 1929, Αρχείο ΚΜΣ Πηγή: lifo.gr

43

τής της περιοχής είχαν μείνει ομαδικά, σε άθλιες συνθήκες, χωρίς αξιοπρέπεια, σε σχολικά κτίρια, αποθήκες και υπόγεια εργοστασίων για 5 ολόκληρα χρόνια προτού τους δοθούν σπίτια. Εύλογα συμπεραίνουμε ότι δεν διέθεταν την κοινωνική ικανότητα, την πρωτοβουλία ή τις απαιτούμενες διασυνδέσεις που θα τους οδηγούσαν σε ταχύτερη επίλυση του στεγαστικού τους προβλήματος. Από τις διαθέσιμες περιγραφές για τις διαδικασίες εγκατάστασης φαίνεται ότι η επαφή με τους αρμόδιους κρατικούς λειτουργούς ήταν αποφασιστικής σημασίας για τη γρήγορη απόκτηση σπιτιού αλλά και για την καλύτερη ποιότητα της κατοικίας. Όσοι το 1928 είχαν ήδη αποκτήσει ικανοποιητική στέγη σε άλλα σημεία της Κοκκινιάς μάλλον περιφρονούσαν τους αποδέκτες κατασκευαστικά κατώτερων σπιτιών. Η μοιρολατρική στάση των κατοίκων της γειτονιάς αυτής, ιδίως ως προς το δυσεπίλυτο νομικό ζήτημα της κυριότητας των σπιτιών, οφείλεται μάλλον στο γεγονός ότι βρέθηκαν έξω από κάθε θεσμικό πλαίσιο επικοινωνίας με την τοπική και κρατική διοίκηση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα οικισμού που αποδεικνύει την κατάσταση αποτελεί η συνοικία Κοκκινιά. Περιγράφεται (εφ. «Ριζοσπάστης, 1.1.1934) ως «ένας τεράστιος συνοικισμός που κολυμπάει στη δυστυχία». Η περιγραφή αναφέρει επιπροσθέτως πως μετά από μια νεροποντή «..οι κάτοικοι της Κοκκινιάς, η προσφυγιά και η φτωχολογιά κοιμούνταν πάνω στα μουσκεμένα κουρέλια. Από πάνω οι σάπιες σκεπές τρέχανε. Το πισσόχαρτο από καιρό έχει σαπίσει..». Σε 500 αυτοσχέδια παραπήγματα (παράγκες) κατοικούσαν 800 οικογένειες με 4 έως 5 άτομα. Παράλληλα με τους πρόσφυγες, προστέθηκε μεγάλος αριθμός ανθρώπων που έφταναν από την ύπαιθρο ανα-

44

Εφημερίδα «Ριζοσπάστης», Άρθρο ‘Κοκκινιά, ο συνοικισμός των ανέργων και των εξαθλιωμένων’, Αρχείο ΚΚΕ

45

ζητώντας εργασία. Τμήμα αυτού του πληθυσμού ακολούθησε τον ίδιο τρόπο εγκατάστασης με τους πρόσφυγες στις περιοχές όπου βρήκε δουλειά. Στη βιομηχανική ζώνη της πόλης πλάι στα παραπήγματα των προσφύγων προστέθηκαν αυτά των εργατών-εσωτερικών μεταναστών. Κοινές πολιτικές διεκδικήσεις, πορείες και εκδηλώσεις αλληλεγγύης ένωσαν τους ανθρώπους ανεξάρτητα από το τόπο καταγωγής τους και τις αιτίες που τους οδήγησαν στην εγκατάσταση στους συνοικισμούς πλάι στα εργοστάσια του Πειραιά. Οι βόμβες του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, φασιστικές και «συμμαχικές», ισοπέδωσαν τα σπίτια τους, αφήνοντάς τους άστεγους για δεύτερη φορά. Η προσπάθεια αστικής ανασυγκρότησης του ελληνικού Κράτους μετά τον πόλεμο στόχευσε/είχε σκοπό να επιλύσει τόσο τα χρόνια προβλήματα αστικής αποκατάστασης των προσφυγικών και μη πληθυσμών όσο και όσα δημιουργήθηκαν κατά τη διάρκεια του πολέμου. Ένα εκτεταμένο πρόγραμμα αστικής αποκατάστασης ξεκίνησε στα τέλη της δεκαετίας του 1940 για να ολοκληρωθεί τα πρώτα μεταπολιτευτικά χρόνια αλλάζοντας τον πολεοδομικό χάρτη της Αθήνας και του Πειραιά. Έχει αξία να σημειωθεί πως τα μέρη που επιλέχθηκαν προκειμένου να εγκατασταθούν οι πρόσφυγες ήταν περιοχές μακριά από τον υπόλοιπο πληθυσμό της πόλης απομονωμένες από τους υπάρχοντες οικιστικούς ιστούς. Παράλληλα υπήρχαν πρόσφυγες που διέμεναν σε αυτοσχέδια παραπήγματα καθώς το κράτος δεν μερίμνησε για όλους. Σύμφωνα με μαρτυρίες-έρευνες αυτή η πολιτική αντιμετώπιση εξηγήθηκε με την θέση πως πολλοί άνθρωποι θεωρούνταν «ξένοι», «άγνωστοι» χωρίς περιθώρια επίδειξης εμπιστοσύνης. Ακόμα και στις δη-

46

Τα προσφυγικά στην περιοχή των Γερμανικών. 2015 Πηγή: popaganda.gr

Τα προσφυγικά στην περιοχή των Γερμανικών, χαρασκτηριστικό παράδειγμα διπλής οικίας. 2015 Πηγή: popaganda.gr

47

μοσιογραφικές έρευνες σχετικά με τις αντιδράσεις από την άφιξη των προσφύγων, η γλώσσα που χρησιμοποιήθηκε συνέβαλε στην ενίσχυση της περιθωριοποίησης των προσφύγων παρουσιάζοντάς τους/τες ως απειλητικούς/ες και ανεπιθύμητους/ες. Οι δημοσιογράφοι, που θεωρείται ότι μιλούν-κρίνουν εκ μέρους των αναγνωστών τους, παρουσίασαν το μέτρο της δημιουργίας οικισμών ως απειλή για τις τοπικές κοινωνίες, ως συσσώρευση «προσώπων άγνωστου χαρακτήρα, ηθικής και ανατροφής», ως δοκιμασία «για την οικεία οικογενειακή σχέση και τα μυστικά».

48

2γ. Επιπτώσεις της άφιξης των προσφύγων στην οικονομία – Συμπέρασμα

Ό

ταν το προσφυγικό «κύμα» έφτασε στην Ελλάδα, κανείς δεν μπορούσε να φανταστεί ότι αυτοί οι ταλαιπωρημένοι, τρομαγμένοι και νηστικοί άνθρωποι θα αποτελούσαν την δύναμη της αναγέννησης και της προόδου σε μια χώρα που τη στιγμή εκείνη περνούσε την πιο δύσκολη πολιτική και οικονομική κρίση. «..Ουδέποτε η Ελλάς..», θα γράψει ο οικονομολόγος και πολιτικός Γ. Κοφινάς το 1928, σε αναφορά του για την περίοδο του 1922-1923, «..είχεν ευρεθή εις την από πάσης απόψεως κρίσιμον θέσιν εις ην περιήλθεν μετά τη Μικρασιατικήν καταστροφήν. Ιδιαίτερα, το οικονομικόν πρόβλημα ηγείρετο απειλητικώς και ματαίως η Επανάστασις του 1922 ανεζήτει υπουργόν Οικονομικών. Από του Αυγούστου του 1922 μέχρι της 16 Δεκεμβρίου 1922 είχον διαδοχικώς αλλάξει επτά υπουργοί Οικονομικών (Ε. Λαδόπουλος, Αθ. Ευταξίας, Γ. Εμπειρίκος, Αλ. Διομήδης, Σωτ. Κροκίδας, Α. Πρέκας και Γ. Σιδερής). Προϋπολογισμός της χρήσεως του 1922-23 δεν είχε συνταχθεί...» (πηγή: Γ. Λαμψίδης, santeos.blogspot.gr).

Η αστική και βιομηχανική ανάπτυξη Η προτεραιότητα που δόθηκε στην αγροτική αποκατάσταση είχε αρνητικές συνέπειες στη στέγαση των προσφύγων γύρω από τα αστικά κέντρα. Το αποτέλεσμα

49

ήταν να μεταβληθεί σε χρόνια πληγή της ελληνικής κοινωνίας και ένα από τα πιο σημαντικά θέματα νομοθετικής υποχρέωσης του ελληνικού Κοινοβουλίου. Ουσιαστικά, το πρόβλημα αυτό δεν λύθηκε πριν περάσουν αρκετές δεκαετίες από την άφιξη των προσφύγων, καθώς η επίσημη άποψη ήταν ότι οι πρόσφυγες δεν θα έπρεπε να έχουν διαφορετική μεταχείριση από τους «ντόπιους» άστεγους, για τους οποίους ούτε είχαν ληφθεί ούτε επρόκειτο να ληφθούν κάποια μέτρα προστασίας. Το πρόβλημα της στέγασης που υπήρχε στα αστικά κέντρα πριν από το ’22 οξύνθηκε δραματικά με την έλευση 165.000 οικογενειών μετά το 1922. Αν εξαιρεθούν οι ελάχιστοι πρόσφυγες που είχαν τη δυνατότητα να νοικιάσουν κατοικία, η συντριπτική πλειονότητα στεγάστηκε είτε σε σπίτια και δωμάτια που επιτάχθηκαν από την κυβέρνηση είτε σε συνοικισμούς που έχτισαν η Ε.Α.Π. (Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων) και το υπουργείο Πρόνοιας. Ως το 1930 η Ε.Α.Π. έχει ανεγείρει πάνω από 10.000 κατοικίες στην ευρύτερη περιοχή της πρωτεύουσας. Αυτή η μεγάλη οικοδομική δραστηριότητα είχε σημαντικά αποτελέσματα και σε άλλους τομείς της οικονομίας. Είναι χαρακτηριστικό ότι μέχρι το 1920 υπήρχαν στην Ελλάδα δύο εργοστάσια παραγωγής τσιμέντου (το εργοστάσιο ΑΓΕΤ Ηρακλής, που ιδρύθηκε το 1911 στην Ελευσίνα, και το «ΤΙΤΑΝ», το 1919, στον Πειραιά). Η απορρόφηση της παραγωγής τους από την εγχώρια αγορά ήταν ελάχιστη. Μετά το 1920 η τσιμεντοβιομηχανία γνωρίζει μεγάλη άνθηση. Δημιουργούνται δύο ακόμα εργοστάσια (το «Όλυμπος» στον Βόλο, το 1924, και ένα ακόμη στη Χαλκίδα το 1929). Ο βασικός λόγος ήταν, φυσικά, η επείγουσα ζήτηση για υλικά οικοδόμησης που προέκυψε μετά

50

τη Μικρασιατική Καταστροφή. Αυτή η μεταβολή αποτυπώνεται και στο γεγονός ότι ενώ η ετήσια παραγωγή τσιμέντου στη χώρα ήταν το 1921 περίπου 28.000 τόνοι, έφτασε το 1929 σε 155.000 τόνους και το 1934 ανήλθε σε 248.000 τόνους. Να σημειωθεί ότι μέχρι τα τέλη του 1920 η ετήσια παραγωγή δεν επαρκούσε για την αυξημένη ζήτηση της αγοράς και χρειαζόταν να γίνονται ορισμένες εισαγωγές. Όμως, από την δεκαετία του 1930 και μετά η αύξηση της παραγωγής επέτρεψε να γίνονται και εξαγωγές τσιμέντου. Η κατασκευή των άτυπων πόλεων-συνοικιών απαίτησε τη δημιουργία ενός ισχυρού τεχνικού επιτελείου από μηχανικούς, ελεγκτές, αποθηκάριους υπό την ευθύνη και τον έλεγχο της Ε.Α.Π.. Για την κάλυψη αυτών των υπερβολικών αναγκών κατασκευής, επιλέχτηκε η πολιτική της αξιοποίησης του τεχνικού δυναμικού των προσφύγων, εργολάβων και τεχνιτών, η οποία φαίνεται ότι απέδωσε καλά αποτελέσματα στην ταχύτητα, στην ποιότητα και στο κόστος κατασκευής. Από τους 77 εργολάβους οι οποίοι ανέλαβαν για λογαριασμό της Ε.Α.Π. το έργο της κατασκευής των οικισμών σε όλη την Αθήνα και τον Πειραιά, 34 ήταν πρόσφυγες, ενώ από τους 5.900 εργάτες, πρόσφυγες ήταν οι 5.488. Εκτός από τον κατασκευαστικό τομέα, η άφιξη των προσφύγων αναζωογόνησε γενικότερα τη εθνική βιομηχανία, καθώς: • Τροφοδοτήθηκε με νέο, ειδικευμένο και, συνήθως, φτηνό εργατικό δυναμικό. Η άφιξη των προσφύγων επέδρασσε θετικά και στην προοδευτική ένταξη των γυναικών στον ενεργό πληθυσμό. Το 1930 οι γυναίκες αποτελούσαν την πλειονότητα των εργατών στην κλωστοϋφαντουργία, την καπνοβιομηχανία και τη βιομηχανία ετοίμων ενδυμάτων.

51

• Διευρύνθηκε η καταναλωτική αγορά, αυξάνοντας το Α.Ε.Π. και τα έσοδα του κράτους.

• Δραστηριοποιήθηκαν νέοι/ες και έμπειροι/ες άνθρωποι με επιχειρηματικές ικανότητες.

• Οι Έλληνες που προέρχονταν από τα αστικά κέντρα της Μικράς Ασίας και την Κωνσταντινούπολη υπερείχαν σε σύγκριση με τους αυτόχθονες σε επιχειρηματικό πνεύμα, εκπαίδευση, κατάρτιση και προοδευτικές αντιλήψεις. Ο κοσμοπολίτικος χαρακτήρας της ζωής τους, η γνώση ξένων γλωσσών, οι επαφές που είχαν αναπτύξει με την Ευρώπη και η πείρα που διέθεταν τους βοήθησαν, όταν εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα, να οργανώσουν δικές τους επιχειρήσεις ή να στελεχώσουν επιχειρήσεις άλλων, προσφύγων ή γηγενών. Η συμμετοχή των προσφύγων (ως κεφαλαιούχων και ως εργατών) ήταν μεγαλύτερη στην κλωστοϋφαντουργία, την ταπητουργία, τη μεταξουργία, την αλευροβιομηχανία και την παραγωγή οικοδομικών υλικών. Αρκετοί ήταν οι πρόσφυγες που αναδείχθηκαν ως επιχειρηματίες, βιομήχανοι ή μεγαλέμποροι. Σε σύντομο χρόνο από την άφιξή τους στην Ελλάδα.

Συμπέρασμα Το ιστορικό φαινόμενο της συνεχούς προσέλευσης ανθρώπων από άλλες περιοχές στην πόλη-λιμάνι του Πειραιά είναι διαχρονικό. Ανέκαθεν υπήρξε πόλη εισροής πληθυσμών από το εσωτερικό αλλά και από το εξωτερικό γι’ αυτό άλλωστε πολλές από τις συνοικίες του έχουν ονομασίες άλλων περιοχών όπως για παράδειγμα τα Μανιάτικα, Κρητικά, Χιώτικα κ.α. Ακόμα και σήμερα η πόλη αποτελεί πέρασμα για πολλούς ανθρώπους είτε περαστικούς (επισκέπτες-ταξιδιώτες σε νησιά) ή, τελικά,

52

μόνιμους. Στην «θέση» των προσφύγων του ’22 βρίσκονται σήμερα οι πρόσφυγες συγκρούσεων και αυταρχικών καθεστώτων και οι οικονομικοί μετανάστες όχι, φυσικά, λόγω επιλογής αλλά αναζητώντας μια καλύτερη ειρηνική ζωή. Σε όσους προσφυγικούς οικισμούς του παρελθόντος σώζονται, τώρα πια χρειάζεται να συντηρηθούν-ανακαινιστούν, κατοικούν ακόμα άνθρωποι. ‘’Ρομά’’, οικονομικοί μετανάστες από διάφορες χώρες του πλανήτη αλλά και ντόπιοι απόγονοι των προσφύγων. Όπως και τότε έτσι και τώρα το ελληνικό κράτος δεν μερίμνησε επαρκώς γι’ αυτούς, όσο θα έπρεπε, τους απομόνωσε συστηματικά και συνεχίζει να το κάνει. Όμως παρά τις δυσκολίες, αντέχουν, καθώς η συλλογική ζωή και κατοίκηση τους δίνει δύναμη. Ξέρουν πως δεν είναι μόνοι, μόνες.

53

54

3Νεοκλασικά κτίρια της πόλης του Πειραιά

55

56

3α. Ιστορικά – Βιβλιογραφικά στοιχεία

Έ

να ακόμα στοιχείο της πόλης του Πειραιά που δεν θα μπορούσε να παραληφθεί, είναι τα νεοκλασικά κτίρια., μια έρευνα πάνω στο θέμα, θα μπορούσε να αναδείξει πολλά, μιας και παρά το πέρασμα των χρόνων στην περιοχή σώζονται δεκάδες νεοκλασικά κτίρια. Θα γίνει αναφορά σε ορισμένα από αυτά, που μπορούν να βοηθήσουν τον σκοπό της έρευνας, δηλαδή στους μετασχηματισμούς που κάποια από αυτά υπέστησαν ή και όχι και τους λόγους που αυτό προέκυψε. «Οι πρώτες κατοικίες των εύπορων οικιστών κτίστηκαν μέσα στα όρια του «σχεδίου»- στη συμβολή του δρόμου της Αθήνας με την ακτή του λιμανιού στο μέτωπο του και στον αυχένα της μετέπειτα πλατείας Κοραή. Η επιλογή του Πασαλιμανιού και της Καστέλας ως περιοχών ακριβής κατοίκισης θα αργήσει μερικές δεκαετίες.» (Νίκος Μπελαβίλας, Ιστορία της πόλης του Πειραιά 19ος και 20ος αιώνας, εκδ. Aλεξάνδρεια) Εκτός από κάποια κτίρια που χτίζονται εξαρχής με σκοπό να στεγάσουν κάποια λειτουργία (ταχυδρομείο, κινηματογράφοι κλπ.) που θα γίνει και αναφορά, η ιστορία των νεοκλασικών κτιρίων στην πόλη συνδέεται άμεσα με την ανέγερση κτιρίων που έρχονται για να στεγάσουν την αστική τάξη της περιόδου, δηλαδή τα αρχοντικά σπίτια. Επιπλέον αυτή η αρχή είναι συνδεδεμένη με την «ανακάλυψη» του παραλιακού μετώπου. Σύμφωνα με αναφορές του βιβλίου του Ν. Μπελαβίλα

57

(Ιστορία της πόλης του Πειραιά 19ος και 20ος αιώνας, εκδ. αλεξάνδρεια), τα πρώτα αρχοντικά που χτίζονταν στην πόλη είχαν ορισμένες διαφοροποιήσεις που σχετίζονταν με το κοινωνικό στρώμα που στέγαζαν. «Ακριβά διώροφα, καλοχτισμένα και ευρύχωρα… ήταν τα κτίρια της ‘’Χιακής’’ συνοικίας, περί την πλατεία Κοραή και τον ναό του Αγίου Σπυρίδωνος, ενώ στην ‘’Υδραίικη’’ κυριαρχούσαν τα χαμηλά και πιο ευτελή κτίρια των φτωχότερων στρωμάτων…Ανάμεσα τους ο ενδιάμεσος δεύτερος «μεσαίος» τύπος, κατοικίες εμπόρων και υπαλλήλων.» Εκτός από την διαφοροποίηση που γίνεται γύρω από το ποιους καλούνταν να στεγάσουν τα αρχοντικά, υπάρχει και η κατηγοριοποίηση τους σε σχέση με τις χρήσεις που στέγαζαν. Σε σχέση με αυτή την πληροφορία τα κτίρια μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε 3 σκέλη. Πρώτον τα κτίρια που κατασκευάστηκαν σε μεγάλους εμπορικούς δρόμους της πόλης και γύρω από την αγορά όπου διέθεταν διαμορφωμένα ισόγεια που μπορούσαν να στεγάσουν καταστήματα ή χώρους εστίασης (κατά κύριο λόγο καφενεία). Δεύτερον, μεγάλα, κομβικής σημασίας κτίρια για την πόλη δηλαδή θέατρα (-κινηματογράφοι), ξενοδοχεία, τράπεζες και ταχυδρομεία. Τρίτον, τα κτίρια που φιλοξενούσαν αμιγώς κατοικίες που σε κάποιες περιπτώσεις στέγαζαν και την επιχειρηματική ή επαγγελματική ενδεχόμενα δραστηριότητα των κατοίκων τους, κατοικίες δηλαδή ανθρώπων που ανήκαν στην αστική τάξη της εποχής (επιχειρηματιών, εφοπλιστών κ.α.). Ενδιαφέρον εντοπίζεται και στην χωροτακτική-γεωγραφική τοποθέτηση των νεοκλασικών κτιρίων. Η επιλογή των εύπορων ανθρώπων της εποχής, αλλά και του κράτους ορισμένες φορές, να κατασκευάσουν κτίρια που θα κοσμούσαν την πόλη δεν ήταν τυχαία. Βασικό

58

στοιχείο που επιχειρηματολογεί αυτή την πρόθεση είναι και η «ανακάλυψη» του παραλιακού μετώπου της πόλης. Στο τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα έως και το τέλος του Μεσοπολέμου, πολλοί αστοί επένδυσαν στο να χτίσουν κοντά στη θάλασσα, να έχουν θέα τις ακτές και να απομακρυνθούν από το κεντρικό λιμάνι. Εκεί ήταν και η αρχή για να κατασκευαστούν οι επαύλεις στις ακτές του Πασαλιμανιού, της Φρεαττύδας, τα αρχοντικά στην Καστέλα και το Φάληρο. Αξίζει να γίνει αναφορά στον Γερμανό αρχιτέκτονα Έρνεστ Τσίλλερ όπου κατοικούσε εκείνη την περίοδο στην Αθήνα και είχε ήδη ασχοληθεί με την ανέγερση μεγάλων δημόσιων κτιρίων, την Ακαδημία Αθηνών και το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Στα μέσα της δεκαετίας του 1870 ερχόμενος ως κάτοικος στην πόλη του Πειραιά έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ανέγερση επαύλεων στα παραλιακά μέτωπα αλλά και άλλων κτιρίων στην ευρύτερη περιοχή. Τα περισσότερα από τα κτίρια που σχεδίασε ο Ερνεστ Τσίλλερ στον Πειραιά ήταν υπερπολυτελείς επαύλεις, επιφανών οικονομικά-πολιτικά ιδιοκτητών-οικογενειών. Χαρακτηριστικές οι επτά επαύλεις στην οδό Σανταρόζα με αρχαιοπρεπείς όψεις, εξώστες στολισμένους με Καρυάτιδες, πυργίσκους με παρατηρητήρια και εξωτερικές τοιχογραφίες. «Την περίοδο εκείνη (1876) έχτιζα στον Πειραιά, στην Καστέλα, στην Πλατεία Αλεξάνδρας τη συνοικία με τις επαύλεις. Η βασιλική οικογένεια έμεινε εκεί δύο καλοκαίρια.» (Έρνεστ Τσίλλερ) Βέβαια ο Ε. Τσίλλερ έπαιξε ρόλο και σε άλλα έργα με νεοκλασικό στοιχείο στην πόλη όχι μόνο σε κατοικίες. Αλλά και σε σχολεία, δημόσια κτίρια ακόμα και στο Δημοτικό Θέατρο του Πειραιά.

59

Σε γενικά πλαίσια τα νεοκλασικά κτίρια, είναι αναπόσπαστο μέρος της ιστορίας και της ζωής της πόλης, που ανεξάρτητα από την αρχιτεκτονική τους, μορφολογική συνέπεια, την αισθητική της εποχής που οικοδομήθηκαν, φωτίζουν το χαρακτήρα και τη σύγχρονη ταυτότητα της πόλης στην ιστορική της συνέχεια. Με την αισθητική σημασία τους και την επισήμανση των υποχρεώσεων μια άλλης εποχής, συνεχίζουν να στεγάζουν μια νέα ενδιαφέρουσα ζωή. Αναστηλωμένα και ανακαινισμένα, επισημαίνουν την αξία της συλλογικής μνήμης, αποδεικνύουν την εξέλιξη στα αισθητικά-μορφολογικά πρότυπα της αρχιτεκτονικής. Η συλλογική μνήμη που οφείλουμε να υπερασπίζουμε, αποδεικνύεται, καθώς, ανακαινισμένα ή εγκαταλελειμμένα, ενισχύουν τις αφηγήσεις, τις αναμνήσεις, μιας παρελθούσας, διαφορετικής καθημερινότητας-ζωής προηγούμενων εποχών, συμβάλλοντας στο συναισθηματικό μας δεσμό με τις χωρικές λεπτομέρειες της πόλης όπου έδρασαν οι πολιτικοί πρόγονοί μας, εκεί που τώρα δρούμε πλέον εμείς. Έτσι αναδεικνύεται και η ιστορική διαλεκτική συσχέτιση κάθε εποχής.

60

3β. Παραδείγματα νεοκλασικών κτιρίων – Παρελθόν και παρόν Παλιό Ταχυδρομείο Πειραιά (σήμερα Δημοτική Πινακοθήκη) Στην συμβολή των οδών Νοταρά, Καραολή και Δημητρίου και Φίλωνος άρχισε να κτίζεται, το 1899, το Ταχυδρομείο της πόλης όπου μπήκε σε λειτουργεία την 1η Σεπτέμβρη του 1901. Σχεδιάστηκε από τους Α. Πανταλέοντα και Ε. Παπακωνσταντίνου. Η κατασκευή του κόστισε 190.000 δραχμές. Σκοπός ανέγερσης του κτιρίου όπως προαναφέρθηκε είναι να στεγάσει ταχυδρομικές υπηρεσίες οι οποίες θα συμβάλλουν με την σειρά της στην αύξηση των εμπορικών συναλλαγών και στην βελτίωση εν γένει της οικονομικής ζωής της πόλης. Έως τότε τέτοιες υπηρεσίες στεγάζονταν σε ιδιωτικά οικήματα. Γίνονται αναφορές πως το Ταχυδρομείο θα λειτουργούσε με τα πρότυπα του τότε Ταχυδρομείου της Γενεύης δηλαδή να στεγάσει τρείς διαφορετικές υπηρεσίες: ταχυδρομείο, τηλεγραφείο και τηλεφωνείο (ΤΤΤ). Πρόκειται για ένα σημαντικό διώροφο κτίσμα νεοκλασικής περιόδου. Με δύο προσόψεις και δύο εισόδους. Η πιο επιβλητική από την οδό Φίλωνος εξυπηρετούσε τις λειτουργίες του ταχυδρομείου και η δεύτερη επί της οδού Καραολή και Δημητρίου εξυπηρετούσε τις λειτουργίες του τηλεγραφείου και τηλεφωνείου. Σήμερα χρησιμο-

61

ποιείται μόνο η είσοδος από την οδό Φίλωνος. Στο εσωτερικό του κτιρίου δεσπόζει η οκτάγωνη αίθουσα με την γυάλινη στέγη (αίθριο). Περιμετρικά αυτής της αίθουσας υπάρχουν οι θυρίδες εξυπηρέτησης που και σήμερα μετά την αναστήλωση του κτιρίου έχουν παραμείνει στον χώρο για την εξυπηρέτηση του κοινού. Το ταχυδρομείο στεγάστηκε εκεί για σχεδόν 70 χρόνια.

To 1965 αποφασίστηκε από τον Δήμο να κατασκευαστεί νέο ταχυδρομείο μεγαλύτερης έκτασης μιας και οι ανάγκες για περισσότερες και πιο σύνθετες δραστηριότητες της υπηρεσίας ήταν ήδη απαραίτητες. Έτσι και ξεκίνησε η ανέγερση του “Καλλιμάρμαρου Ταχυδρομείου”, στην συμβολή των οδών Φίλωνος και Τσαμαδού, όπου ολοκληρώθηκε το 1973 χρονιά που μετακόμισε τις υπηρεσίες του το παλιό πλέον Ταχυδρομείο. Το παλιό κτίριο του ταχυδρομείου ορίστηκε από το υπουργείο Πολιτισμού ως διατηρητέο. Το 1981 συνέβη ο μεγάλος σεισμός που αποδείχτηκε ζημιογόνος για το παλιό ταχυδρομείο αλλά και για άλλα κτίρια της πόλης. Στοιχεία του φέροντα οργανισμού υπέστησαν ζημίες. Το 1998 το ΥΠΕΧΩΔΕ ανέλαβε την αποκατάσταση του, αυτή η διαδικασία κράτησε 7 χρόνια εξαιτίας των μεγάλων οικονομικών δαπανών που χρειάζονταν για να ολοκληρωθεί. Είναι σημαντικό να αναφερθεί πως για να αναστηλωθεί ένα διατηρητέο κτίριο σαν αυτό, είναι ανάγκη να πραγματοποιηθούν αυστηρά όλες οι απαραίτητες επιστημονικές τεχνικές εργασίες έτσι ώστε να υποστηρίξουν την συνέχεια του ιστορικού κτιρίου. Η σωστή αρχιτεκτονική αντιμετώπιση ενός κτιρίου, που πρόκειται να αναστηλωθεί, είναι η επαναφορά στην αρχική μορφή τόσο της όψης, όσο και του εσωτερικού του. Έτσι και έγινε με το παλιό ταχυδρομείο της πόλης του

62

1989 - Μαρία Πώπ - Το παλιό Ταχυδρομείο στον Πειραιά μια Κυριακή μεσημέρι (Ζωγραφικό Έργο), Πηγή: pireorama.blogspot.com

Δημοτική Πινακοθήκη Πειραιά. Φωτογραφία: Προσωπική λήψη, 2021

63

Πειραιά, αν και καθυστερημένα αναστηλώθηκε και φιλοξενεί σήμερα την Δημοτική Πινακοθήκη της πόλης που στεγάζει έργα γνωστών νεοελλήνων ζωγράφων. Επίσης φιλοξενεί εκθέσεις ζωγραφικής, παρουσιάσεις βιβλίων, σεμινάρια, ημερίδες, και άλλες πολιτισμικές εκδηλώσεις. Ένα κτίριο που κατασκευάστηκε με σκοπό να ενισχύσει την οικονομία και την κοινωνική συνοχή της πόλης με τις υπηρεσίες του, μετασχηματίστηκε σε μία «κυψέλη πολιτισμού».

Η οικία Στρίγκου (σήμερα Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη) Η οικία ή αλλιώς το μέγαρο Στρίγκου βρίσκεται επί των οδών 2ας Μεραρχίας και Ακτής Μουτσοπούλου. Η κατασκευή του ήρθε σαν συνέχεια του εγχειρήματος του Ε. Τσίλλερ να κατασκευάσει επαύλεις στο παραλιακό μέτωπο της πόλης. Ξεκινώντας από την Καστέλα, κινήθηκε προς την Πλατεία Αλεξάνδρας και συνέχισε στο Πασαλιμάνι όπου και συναντάμε το νεοκλασικό. Αρχικά βρισκόταν στην ιδιοκτησία της γνωστής Γάλλο - Ιταλικής καταγωγής οικογένειας Φεράλδη και στη συνέχεια κατοικήθηκε από τον τραπεζίτη και πολιτευτή Γεώργιο Κ. Στρίγκο. Το 1955 στεγάστηκε εκεί το Γαλλικό Ινστιτούτο και μετά το 2000 αγοράστηκε από το Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη όπου μέχρι και σήμερα στεγάζει το νεοκλασικό. Πρόκειται για ένα από τα πιο περίτεχνα νεοκλασικά της πόλης που σώζεται σήμερα. Η χρήση του από κατοικία εύπορων ανθρώπων της περιόδου πλέον έχει μετατραπεί σε ιστορική βιβλιοθήκη της πόλης. Στον ισόγειο χώρο εκτίθενται σημαντικές συλλογές, σημαντικές εξαιτίας της παλαιότητας και της σπανιότητας των τεκμηρίων που δι-

64

Οικία Στρίγκου, Ακουαρέλα, Γ. Τσαρούχης Πηγή: Αρχείο Ιδρύματος Α. Λασκαρίδη

Ίδρυμα Α. Λασκαρίδη. Φωτογραφία: Προσωπική λήψη, 2021

65

αθέτουν. Στον πρώτο όροφο υπάρχουν οι σύγχρονες εκδόσεις της βιβλιοθήκης. H επίσκεψη για μελέτη των συλλογών είναι εφικτή επιτόπου, επειδή η βιβλιοθήκη δεν είναι δανειστική. Πολλαπλές εκδηλώσεις συζητήσεις πραγματοποιούνται στο Ίδρυμα. Και, επιπροσθέτως, τα σχολεία της πόλης πραγματοποιούν ξεναγήσεις. Το νεοκλασικό της οικίας Στρίγκου απεικονίστηκε από τον ζωγράφο, σκηνογράφο και διανοητή Γιάννη Τσαρούχη σε ομότιτλη ακουαρέλα. Στο έργο καθρεπτίστηκε η ρομαντική διάθεση σε σχέση με τον τοπικό κλασικισμό και εξιδανικεύτηκε το αστικό τοπίο.

Το Παλιό Ρολόι του Πειραιά ‘’...Ο χρόνος του Ρολογιού είναι ο χρόνος της ιστορίας της πόλης, είναι ο χρόνος της ίδιας της ιστορίας της μακράς διάρκειας...’’ (Φ. Μπρωντέλ, Γάλλος ιστορικός) Το ρολόι του Πειραιά αποτελούσε το σήμα της παρελθούσας ταυτότητας της πόλης. Το κτίριο κατασκευάστηκε για την στέγαση του πρώτου Χρηματιστηρίου στην χώρα, ενώ το 1885 εγκαθίσταται εκεί το Δημαρχείο της πόλης του Πειραιά. Το διώροφο κτίριο κατασκευάστηκε το 1869, και το 1873 τοποθετήθηκε το χαρακτηριστικό ρολόι στην κορυφή του. Στο ισόγειο του κτιρίου στεγαζόταν το Χρηματιστήριο, ενώ οι υπόλοιποι χώροι ενοικιάζονταν. Το 1874 ο όροφος ενοικιάστηκε από την Εμπορική Λέσχη Πειραιά, ενώ ένα από τα δωμάτια του κτιρίου χρησιμοποιήθηκε για την τοποθέτηση της Βιβλιοθήκης Μαυροκορδάτου. Το 1876 το ισόγειο παραχωρήθηκε στην ταχυδρομική υπηρεσία της πόλης μέχρι την μεταφορά του στο Μέγαρο ΤΤΤ (Ταχυδρομείο-Τηλεφωνείο-Τηλεγραφείο). Ο ίδιος χώρος από το 1880 μέχρι

66

το 1885 λειτουργούσε ως λέσχη, καφενείο, γεγονός που προκάλεσε αίσθηση. Κατά την περίοδο της κατοχής το κτίριο επιτάχθηκε από τους Γερμανούς. Το 1868, κατά την περίοδο της δικτατορίας ο διορισμένος Δήμαρχος Αριστείδης Σκυλίτσης, αποφασίζει παρά τις αντιδράσεις, την κατεδάφισή και τη δημιουργία ενός ανοιχτού χώρου-πλατείας. Έτσι και έγινε και το ρολόι συγκρατείται ως ανάμνηση στην μνήμη των υπερήλικων πολιτών. Ωστόσο εξαιτίας της σημασίας του ως τοπόσημου-δείκτη στην πόλη, έχει συζητηθεί αρκετά η ανακατασκευή του.

Το δημαρχείο του Πειραιά- Παλιό Ρολόι Πηγή: Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ ΜΙΕΤ

67

3γ. Συμπέρασμα

Τ

α νεοκλασικά κτίσματα εν γένει, το ένα μετά το άλλο εξαφανίστηκαν. Άλλα κατεδαφίστηκαν, άλλα εγκαταλείφθηκαν ασυντήρητα. Αυτά που χρησιμοποιούνται έως σήμερα είναι ελάχιστα. Οι ανάγκες στέγασης και γρήγορης οικονομικής αξιοποίησης και εκμετάλλευσης του αστικού χώρου(εδάφους), οδήγησαν στην αντικατάστασή τους από νέα κτίρια χωρίς ιδιαίτερες αρχιτεκτονικές αρετές, χωρίς σεβασμό στη παράδοση ύφους και συνθετικών αρχών, αποτέλεσμα και απόδειξη των νέων εμπορικών αναγκών της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Δεν αντιμετωπίστηκαν σαν σημαντικά μνημεία πολιτισμού, αλλά ξεπερασμένες τεχνικές κατασκευές χρήσης. Στην κατεστραμμένη μεταπολεμική τοπική οικονομία η οικοδομική δραστηριότητα ήταν ο αποκλειστικός, ραγδαία αναπτυσσόμενος και επικερδής (κερδοσκοπικός) τομέας, που ταυτοχρόνως, απαντούσε συγχρόνως και στις αυξημένες κοινωνικές ανάγκες. Η επιλογή της οικοδομικής δραστηριότητας και όχι άλλων παραγωγικών δραστηριοτήτων (π.χ. βαριά βιομηχανία) οφείλεται και σε γενικότερες επιρροές/επιδράσεις της/στην ελληνικής οικονομίας και πολιτική από ευρωπαϊκά κέντρα ισχύος αλλά και τη χώρα Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής. Σε αυτή την κατεύθυνση αποφασίστηκε η στρατηγική ενίσχυση της οικοδομικής δραστηριότητας με μέτρα όπως: α) Υπερβολικά μεγάλος συντελεστής εκμεταλλεύσεως. β) Δανειοδότηση και κίνηση κε-

68

φαλαίων στον οικοδομικό τομέα. γ) Απλούστευση στην διαδικασία εκδόσεως αδειών οικοδομήσεως και ουσιαστικά κατάργηση του ελέγχου. Έμμεσα δημιουργήθηκε έτσι το απαραίτητο πολιτικό-οικονομικό κλίμα για την ενίσχυση της οικοδομικής δραστηριότητας σε βάρος του υφιστάμενου οικοδομικού πλούτου/αποθέματος, μνημειακού ή όχι. Δεν είναι τυχαίο ότι, ιδιαίτερα την περίοδο 1950-1970, εμφανίστηκαν και κυριάρχησαν θεωρίες κριτικής εγκατάλειψης της αποκατάστασης των παραδοσιακών κτιρίων, θεωρίες απόδοσης στον/στην αρχιτέκτονα το ρόλο του «εκ του μηδενός δημιουργού» καθώς υιοθετήθηκε στην αρχιτεκτονική θεωρία/πρακτική η τάση της εγκατάλειψης των τύπων του παρελθόντος. Τότε άρχισε και ολοκληρώθηκε η καταστροφή του συνόλου των νεοκλασικών κτιρίων στις πόλεις Αθήνα και Πειραιάς. Δυστυχώς, όμως, αυτές οι πολιτικές συνεχίζονται με άλλο τρόπο. Τα λίγα παλαιά κτίρια, που διασώθηκαν και κηρύχθηκαν «διατηρητέα», καταρρέουν ή, υφίστανται για εμπορικούς σκοπούς τεχνικές επεμβάσεις, οι οποίες αλλοιώνουν τον χαρακτήρα τους και τα καταστρέφουν αισθητικά.

69

70

4Το παράδειγμα των κινηματογράφων

71

Ε

νδιαφέρον και ίσως απρόσμενο στοιχείο για να εξεταστούν οι μετασχηματισμοί της πόλης είναι και οι εκφράσεις του πολιτισμού. Ένα ζήτημα που χρειάζεται να ερευνηθεί και μπορεί να φωτίσει τις αιτίες-αφορμές για τους κοινωνικούς μετασχηματισμούς είναι η «επιρροή» του κινηματογράφου (εκπομπή συστημάτων ιδεών) στην τοπική-ολική κοινωνία και ο δημιουργικός τρόπος που επηρεάζει τις ιδέες-συμπεριφορές για την αρχιτεκτονική στον χώρο και τον χρόνο. «Η αρχιτεκτονική υφίσταται, όπως και ο κινηματογράφος, μέσα από την διάσταση του χρόνου και της κίνησης» (Ζαν Νουβέλ, Γάλλος αρχιτέκτονας)

73

4α. Ιστορική Αναδρομή

Τ

ην δεκαετία του ’60 στην Ελλάδα ο κινηματογράφος βρίσκεται σε άνθιση. Μέχρι την δεκαετία του ’70 που θεωρείται «χρυσή» για την παραγωγή έργων και την θέαση. Στην πόλη του Πειραιά, σε ορισμένες συνοικίες, υπήρχαν μικρές αίθουσες προβολών καθώς δεν υπήρχε η ανάγκη μαζικής παρακολούθησης. Θερινοί και χειμερινοί κινηματογράφοι υποστήριζαν μέρος της ψυχαγωγίας των κατοίκων. Υπήρχαν οι κινηματογράφοι όπου προβάλλονταν έργα σε πρώτη προβολή και οι συνοικιακοί όπου προβάλλονταν σε ‘’δεύτερη προβολή’’ παλαιότερα έργα με χαμηλότερο εισιτήριο. Η διαφορά χρόνου προβολής ήταν μία ή δύο εβδομάδες. Οι θερινοί κινηματογράφοι παρουσίαζαν έργα που πρωτοεμφανίστηκαν το χειμώνα ή ακόμα και έργα δημοφιλή παλαιότερων ετών. Σε όλη την Ελλάδα έτσι και στον Πειραιά ο κινηματογράφος υπήρξε σημαντική εκδήλωση της οικογενειακής ψυχαγωγίας, μέρος της εβδομαδιαίας ‘’κυριακάτικης’’ συνάντηση των νέων. Υπήρχαν, φυσικά, και καθημερινοί επισκέπτες-θεατές που παρακολουθούσαν αλλεπάλληλες προβολές. Ο κινηματογράφος στις εποχές με έντονες οικονομικές και κοινωνικές δυσκολίες στις λαϊκές γειτονιές του Πειραιά, αποτέλεσε διέξοδο στις δυσκολίες της ζωής και μοναδικό τρόπο φτηνής αλλά ολοκληρωμένης διασκέδασης. Διέξοδο από την απωθητική καθημερινότητα.

74

Με ένα μικρό χρηματικό ποσό οι θεατές/τριες παρακολουθούσαν πλαστές, κατασκευασμένες αλλά ισχυρές περιγραφές ιστοριών-περιπετειών που απελευθέρωναν τη συγκίνησή τους/τη σκέψη τους καθώς δεν μπορούσαν να βιώσουν/εμπλακούν κριτικά σε θέματα κοινωνικά/πολιτικά/αισθητικά με διαφορετικό τρόπο (διάβασμα, διαλέξεις, σπουδές). ‘’Ταξίδευαν‘’ σε μακρινές χώρες (τόπους, τοπία, σχέσεις, χρόνους), κοσμοπολίτικα κέντρα πόλεων, σε ιδιαίτερα και μυθικά περιβάλλοντα (ζούγκλες, ερήμους), μέχρι και στο διάστημα. Η πρώτη κινηματογραφική προβολή στον Πειραιά έγινε στο θέατρο Τσόχα στην συνοικία Καστέλα το 1899, σε αίθουσα των επιχειρηματιών Ψυχούλη (οι Αφοί Ψυχούλη με καταγωγή από τον Βόλο, θεωρούνται οι πρώτοι Έλληνες κινηματογραφικοί επιχειρηματίες, οι πρώτοι πλανόδιοι κινηματογραφιστές). Έως το 1902 στην πόλη του Πειραιά δεν υπήρχε αίθουσα κινηματογράφου σε ειδικό. Οι κινηματογράφοι σαν ειδικά κτίρια άρχισαν να οικοδομούνται από το 1910 και μετά. Σε πολλές περιπτώσεις οι κινηματογράφοι οικοδομούνταν κοντά σε καφενεία, πλατείες και πολλές φορές σε ανενεργούς έως τότε χώρους-οικόπεδα. Οι χώροι του κινηματογράφου Οι περισσότεροι κινηματογράφοι διέθεταν εξώστη. Ο εξώστης βρισκόταν πιο ψηλά από την πλατεία και θεωρούταν περιοχή μειωμένης άνεσης θέασης, την «δεύτερη θέση», με φθηνότερο εισιτήριο. Τα καθίσματα ήταν ξύλινα, σε κάποιες περιπτώσεις επενδυμένα με ύφασμα. Η τοποθέτηση των σειρών των καθισμάτων ήταν, σε αντίθεση με την πλατεία, σε βαθμίδες για λόγους καλύτερης θέασης. Οι κινηματογράφοι που χτίστηκαν την δεκαετία του

75

’70 διατήρησαν τυπολογικά-χωρικά την οικονομική διάκριση των χώρων με βάση την άνεση θέασης που διέθεταν. Στους εξώστες συνέχισαν να τοποθετούν ξύλινα καθίσματα από φορμάικα. Μετά από κάποια χρόνια στις νέες αίθουσες, τα καθίσματα του εξώστη και της πλατείας εξομοιώθηκαν αλλά ο εξώστης διατήρησε μια φτηνότερη τιμή θέασης εξαιτίας της τοποθεσίας του. Με την πάροδο του χρόνου η χρήση του εξώστη υποβαθμίζεται ή εγκαταλείπεται καθώς οι θεατές μειώνονται και η πλατεία γεμίζει σπάνια. Σήμερα οι χώροι αυτοί, είναι αποθήκες ή εγκαθίστανται εκεί λειτουργίες υποστήριξης, τεχνολογικοί εξοπλισμοί (φωτισμοί, έλεγχος σκηνής). Οι νέοι χώροι κινηματογράφου δεν διαθέτουν εξαρχής εξώστη. Αυτό που παρατηρείται στους νέους κινηματογράφους και στην ανακαίνιση των παλαιών είναι πώς δίνεται βαρύτητα στο σχεδιασμό-αισθητική ανάδειξη των χώρων υποδοχής και των εντευκτηρίων που λειτουργούν ανεξάρτητα από την κύρια λειτουργία. Δεν υπήρχε πάντα η οικονομική δυνατότητα οι θεατές να καταναλώνουν επιπλέον πριν ή μετά την προβολή αλλά και κατά την διάρκεια της ταινίας ιδιαίτερα στους θερινούς κινηματογράφους. Δεν υπήρχαν χώροι (αίθουσα) εστίασης μέσα στα κτίρια αλλά μικροπωλητές οι οποίοι έμπαιναν στον χώρο κατά την διάρκεια του διαλείμματος. Οι κινηματογράφοι λειτουργούσαν αποκλειστικά για τις προβολές γι’ αυτό το εμβαδόν τους είναι όσο χρειάζεται έτσι ώστε να ικανοποιείται αυτή η χρήση. Σπάνια ήταν υπόγειοι (επειδή χρησιμοποιούταν το ισόγειο για άλλες χρήσεις) με ελάχιστες εξαιρέσεις όπως το Σινεάκ στο κέντρο του Πειραιά.

76

4β. Παραδείγματα κινηματογράφων – Παρελθόν και παρόν

Τ

ο 1935 λειτουργούν 12 κινηματογράφοι στον Πειραιά και 6 στους όμορους δήμους. Το 1960 λειτουργούν 58 θερινοί και 26 χειμερινοί. Το 1970 λειτουργούν 61 θερινοί και 66 χειμερινοί. Το 1980 λειτουργούν 32 θερινοί και 31 χειμερινοί, οι μισοί περίπου από την δεκαετία του 1970. Το 1990 δεν μένουν παρά μόνο 9 χειμερινοί και 15 χειμερινοί. Τέλος το 2010 λειτουργούν 7 θερινοί δημοτικοί και 3 χειμερινοί. Στη συνοικία Ρέντη λειτουργεί ο πολύ-κινηματογράφος Village με 20 αίθουσες.

Κινηματογράφος ‘’Καλιφόρνια’’ Στην οδό Παλαμηδίου 33 και Ροδόπης μπορεί ακόμα και σήμερα να συναντήσει κάποιος τον κινηματογράφο Καλιφόρνια κτισμένο στο σφηνοειδές οικόπεδο με την καμπύλη πρόσοψη να συνεργάζεται αισθητικά με τις οδούς που το περικλείουν. Λειτούργησε από το 1930 έως το 1984. Διέθετε 800 θέσεις. Από το 1968 ως το 1972 λειτουργούσε και το καλοκαίρι μιας και τα ανοίγματα που υπήρχαν περιμετρικά της αίθουσας θέασης διασφάλιζαν τον μηχανικό δροσισμό στις υψηλές καλοκαιρινές θερμοκρασίες. Πρόκειται για έναν ιδιαίτερο κινηματογράφο, που συγκρατεί σημαντικά αρχιτεκτονικά, γεωγραφικά, ιστορικά στοιχεία και που, ακόμα και σήμερα, αποτελεί τοπό-

77

σημο της πόλης. Η εκλεκτικιστική τυπολογία του ταυτίζεται με εκείνη του κινηματογράφου Εκλαίρ/Ρέα. Στο ισόγειο του κτιρίου βρίσκονται καταστήματα ενώ η αίθουσα –με υποδομές κινηματοθεάτρου– καταλαμβάνει τον 1ο όροφο (πλατεία) και το 2ο (εξώστης). Στις 19 Μαρτίου του 1950 κατά τη διάρκεια προβολής στον κινηματογράφο, στις 8:45, ξέσπασε μια μεγάλη πυρκαγιά στην καμπίνα προβολής εξαιτίας υπερθέρμανσης της μηχανής προβολής. Αποτέλεσμα της πυρκαγιάς ήταν να ξεσπάσει πανικός στους θεατές με αποτέλεσμα να σκοτωθούν 8 άτομα και να τραυματιστούν 26 στην προσπάθεια τους να διαφύγουν. Το δυστύχημα συνέβη Κυριακή ενώ μέσα στον χώρο υπήρχαν 450 άτομα, κυρίως γυναικόπαιδα. Σύμφωνα με μαρτυρίες ανθρώπων που παραβρίσκονταν σε εκείνη την προβολή: «...αρχικά δεν είχε γίνει αντιληπτό για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα πως έχει ξεσπάσει φωτιά μια και η σύνθεση του κτιρίου και της καμπίνας που βρίσκεται η μηχανή είναι από μπετόν αρμέ και καθιστά δύσκολη την έξοδο του καπνού στην αίθουσα. Κάποια στιγμή βέβαια η έντονη οσμή του καπνού έγινε αντιληπτή και μια γυναικά άρχισε να φωνάζει «φωτιά». Αυτή ήταν και η αρχή του πανικού που ξέσπασε στον χώρο. Κάποιοι άνδρες που βρίσκονταν στον εξώστη πήδηξαν προς την πλατεία από ύψος 7 μέτρων. Στην αλλοφροσύνη(πανικό) που ξέσπασε η δομή του κτιρίου λειτούργησε αρνητικά καθώς η κεντρική σκάλα εξόδου είχε πλάτος 2,5 μέτρων με 28 σκαλοπάτια και, αντίστοιχα, η έξοδος κινδύνου είχε 33 σκαλοπάτια. Τα κάγκελα στην έξοδο από την πίεση που ασκούσαν οι άνθρωποι για να βγουν από το κτίριο λύγισαν.». «Έπειτα από το δυστύχημα εκείνης της μέρα οι ανακρίσεις που πραγματοποιήθηκαν στον χώρο απέδειξαν πώς δεν θα γι-

78

Κινηματογράφος Καλιφόρνια, (από το βιβλίο «Τα παιδιά, 1946-1961» Ηνωμένοι Φωτορεπόρτερ-Συλλογή Ν.Ε. Τόλη) Η φωτογραφία τραβήχτηκε στις 9 Μαρτίου, μόλις 10 μέρες πριν την δολοφονική πυρκαγιά. Πηγή: paliasinema.wordpress.com/

Κινηματογράφος Καλιφόρνια . Φωτογραφία: Προσωπική λήψη, 2019

79

νόταν απολύτως τίποτα αν δεν υπήρχε ο πανικός των θεατών. «Στην αίθουσα προβολής (3Χ4 μ.) είχαν μαυρίσει οι τοίχοι και ο φωτισμός του κινηματογράφου λειτουργούσε ακόμα και εντός του μικρού δωματίου προβολής από το οποίο είχε ξεκινήσει η πυρκαγιά. Κανένας δεν έπαθε τίποτα από την πυρκαγιά και οι θάνατοι προήλθαν από ασφυξία λόγω της συμπίεσης που δέχθηκαν όσοι/όσες έπεσαν πρώτοι. Επειδή ο κινηματογράφος είχε σχεδιαστεί-κατασκευαστεί για κινηματοθέατρο από μπετόν αρμέ και η θύρα της αίθουσας προβολής ήταν μεταλλική, η μετάδοση πυρκαγιάς στην κυρίως αίθουσα ήταν σχεδόν αδύνατη. Το περιστατικό του «ΚΑΛΙΦΟΡΝΙΑ» το 1950 ήταν το δεύτερο σοβαρό περιστατικό που συνέβη στην Ελλάδα, σε κινηματογράφο, αφού το πρώτο είχε συμβεί σε κινηματογράφο της νήσου Λήμνος το 1939.» (Πηγή: http://pireorama. blogspot.com/2012/09/blog-post_17.html). Μετά την πυρκαγιά πραγματοποιήθηκαν οι απαραίτητες εργασίες επιδιόρθωσης και ο κινηματογράφος λειτούργησε ξανά μέχρι και το 1984. Το κτίριο έχει προταθεί ως θέμα δημόσιας συζήτησης πολλές φορές στο δημοτικό συμβούλιο του Πειραιά, ώστε να αποκατασταθεί για να στεγάσει πολιτιστικές δραστηριότητες παρ’ όλα αυτά σήμερα μένει αναξιοποίητο.

Κινηματογράφος Χάι Λάιφ Στη πλατεία Κοραή, στο ισόγειο του πρώην μεγάρου Παπακώστα, ήταν ο πρώτος κινηματογράφος όπου προβλήθηκε έργο με ήχο (1929). Η χωρητικότητα του ήταν 550 θέσεις. Αξίζει να παραθέσουμε ένα απόσπασμα εφημερίδας του 1927, όπου περιγράφεται η πολυ-

80

Κάρτα για την οικονομική ενίσχυση του ΚΚΕ το 1985, πρόκειται για απεικόνιση του διατηρητέου κτίριου στην πλατεία Κοραή όπως το σχεδίασαν τα μέλη της ΚΟ Πειραιά του ΚΚΕ, έτσι ώστε να στεγάσει τα γραφεία τους. (Το κτίριο άνηκε στο ΚΚΕ από το 1985 έως και το 2020) Διατηρητέο κτίριο όπου στέγαζε το Χάι Λάιφ (εκεί όπου αναγράφεται η πινακίδα KREMLINO) . Φωτογραφία: Προσωπική λήψη, 2021

81

τέλειά του, η πολιτιστική σημασία του για την πόλη: «… Το Χάι Λάιφ είνε σχολείον αγωγής και φροντιστήριον ευγενείας και καλής συμπεριφοράς. Εις το Χάι Λάιφ ο καλός και αριστοκρατικός κόσμος μπαίνει με ευχαρίστησιν, ο άνθρωπος της εργασίας με θαυμασμόν, ο λαϊκός με σεβασμόν…» Το απόσπασμα προέρχεται από την έκδοση του Χαρίλαου Πατέρα «Κινηματογράφοι του Πειραιά & των γύρω Δήμων» (εκδόσεις συλλογές). Η αίθουσα λειτούργησε από το 1925 μέχρι το 2005 σχεδόν αδιάλειπτα, μόνο με κάποιες σύντομες περιόδους διακοπής της λειτουργίας του. Την περίοδο της γερμανικής κατοχής στεγάστηκε η γερμανική διοίκηση κατοχής, στη συνέχεια οι υπηρεσίες της αστυνομίας και αργότερα τα δικαστήρια της πόλης. Τα τελευταία χρόνια λειτούργησε σαν μουσική σκηνή με τον τίτλο “PASSPORT”, και μετονομάστηκε σε «Κρεμλίνο». Σήμερα το νεοκλασικό κτίριο έχει περάσει στην ιδιοκτησία πολυεθνικής αλυσίδας προκειμένου να στεγάζει κατάστημα «ZARA» και αναμένεται η νέα του χρήση.

Κινηματογράφος Σινεάκ Ένας ξεχωριστός κινηματογράφος της πόλης είναι το ΣΙΝΕΑΚ. Βρίσκεται στη πλατεία Κοραή, είναι χειμερινός κινηματογράφος με 300 θέσεις, ενώ η αίθουσα προβολής του είναι υπόγεια. Σχεδιάστηκε για να χρησιμοποιηθεί ως χώρος στάθμευσης, αργότερα όμως προέκυψε η ιδέα να μετατραπεί σε δημοτικό παιδικό κινηματογράφο. Η λειτουργία του ξεκίνησε το Φεβρουάριο του 1974 με παιδικές ταινίες, κινούμενα σχέδια, ντοκιμαντέρ, ενώ από το 1983 άρχισε να προβάλλει πλήρες τυπικό πρόγραμμα μέχρι σήμερα. Το Σινεάκ είναι παράδειγμα μετα-

82

Κινηματογράφος Σινεακ , 1974 Πηγή: Aρχείο Δήμου Πειραιώς Κινηματογράφος Σινεάκ. Φωτογραφία: Προσωπική λήψη, 2021

83

τροπής χρήσης χώρου, σε ελκυστική δημόσια αίθουσα κοινού, με επιτυχημένες κατασκευαστικές και διακοσμητικές παρεμβάσεις. Μάλιστα τα πρώτα χρόνια λειτουργίας του ως κινηματογράφος για παιδιά παρουσίαζε πρόγραμμα που διαρκούσε 2-3 ώρες. Υπήρχε δυνατότητα επανάληψης της παρακολούθησης του προγράμματος. Ειδικά μηχανήματα ψύξης επέτρεπαν να λειτουργεί και το καλοκαίρι. Ο κινηματογράφος λειτουργεί και σήμερα και πολλοί κάτοικοι του Πειραιά και των γύρω συνοικιών τον επισκέπτονται. Ορισμένες φορές ο χώρος λειτουργεί και ως αίθουσα δημόσιων εκδηλώσεων (διαλέξεις, συγκεντρώσεις).

Συμπέρασμα Στην πόλη και στους γύρω δήμους κατασκευάστηκαν και λειτούργησαν επί μακρόν από την δεκαετία του ’40 έως και σήμερα περισσότεροι από 200 κινηματογράφοι. Αυτό αποκαλύπτει την σημασία της ψυχαγωγίας που προσέφερε ο κινηματογράφος, μιας και δεν υπήρχε λαϊκή γειτονιά, που να μην έχει αίθουσα, ιδιαίτερα στην εικοσαετία 1960-1980. Στην παρούσα εργασία αναφέρθηκαν μόνο τρείς εκ των εκατοντάδων κινηματογράφων, που κρίνεται πως βοηθούν στην εξαγωγή συμπερασμάτων της έρευνας μου, για το πως, δηλαδή, οι πολυπληθείς κινηματογράφοι υποδηλώνουν τον τύπο και τον χρόνο ευμάρειας και μαζικής κοινωνικής συμπεριφοράς, ακολουθώντας τους κτιριακούς/χωρικούς και συνεπώς οικονομικό/κοινωνικούς μετασχηματισμούς στην πόλη.

84

Πειραιάς, Αγιά Σοφιά 1973. Η τηλεόραση από την δεκαετία του ‘60 είχε ¨εισβάλλει¨ στην καθημερινότητα των οικογενειών. Φωτογραφία: Οικογενειακό αρχείο

85

86

5Συμπεράσματα

87

Μ

έσα από την μελέτη των χωρικών, κτιριακών και επακολούθως των κοινωνικών μετασχηματισμών στην πόλη του Πειραιά, αναδεικνύονται κρίσιμα ιστορικά στοιχεία πολιτικών-αρχιτεκτονικών-χωρικών δράσεων. Αξίζει να επιχειρηθεί μια ολοκληρωμένη σύνοψη. Η περίοδος που συνέβησαν οι μετασχηματισμοί, αυτή δηλαδή του Μεσοπολέμου έως και σήμερα, είναι πολύ γόνιμη στο πολιτικό και το κοινωνικό πεδίο, συμφωνώντας με ευρύτερες εξελίξεις σε όλη την Ευρώπη. Έγινε προσπάθεια να αναγνωριστούν αυτές οι επιρροές στην πόλη του Πειραιά, που αποτελεί κομβικής σημασίας πόλη για την χώρα και όχι μόνο συγκεντρώνοντας το ενδιαφέρον μεγάλων πολύ-εθνικών κρατικών εταιριών. Αυτό φαίνεται πως εξελίσσεται δυναμικά και σήμερα από την επιλογή-κίνηση μεγάλων εμπορικών δυνάμεων, όπως η ΗΠΑ και η ΚΙΝΑ, να επενδύσουν στην περιοχή. Οι αλλεπάλληλες αλλαγές της κοινωνίας, της χώρας, κυρίως στην οικονομία, επηρέασαν ζωτικά τμήματα του πολιτισμικού-πολιτικού εποικοδομήματος, διαμορφώνοντας τις αντιλήψεις και τις πρακτικές στην πολεοδομία και την αρχιτεκτονική.

1

Για τον βιομηχανικό Πειραιά, οι μετασχηματισμοί που επήλθαν και τα παραδείγματα που αναφέρθηκαν στην περιοχή Λεύκα, αποδεικνύουν πως οι αλλαγές που προέκυψαν προήλθαν από τον κεντρικά-πολιτικά

89

καθοδηγούμενο σχεδιασμό από το κράτος. Οι ανάγκες της τοπικής καπιταλιστικής “αρπακτικής” οικονομίας να ελίσσεται-αντιδρά ακολουθώντας νέα δεδομένα-επιλογές του κεφαλαίου, δεν συμβαδίζουν-ταιριάζουν με τις ανάγκες των ανθρώπων που ζουν στην πόλη. Η βαθμιαία υποχώρηση-εξάλειψη, της παραγωγικής βιομηχανικής βάσης, η συρρίκνωση των παραδοσιακών και η ανάπτυξη σύγχρονων οικονομικών δραστηριοτήτων, οι αλλαγές στο μέγεθος και το πλήθος των νέων παραγωγικών μονάδων, η εγκατάλειψη κτιριακών κελυφών και η απομάκρυνση των κατοίκων από τους εργατικούς συνοικισμούς που είχαν αναπτυχθεί γύρω από τις βιομηχανικές εγκαταστάσεις είχαν ως αποτέλεσμα τον σημαντικό, ριζικό μετασχηματισμό του αστικού χώρου, την ανά-διαμόρφωση του οικείου τοπίου της περιοχής αλλά και την ανασύσταση της κοινωνικής σύνθεσης. Σήμερα αυτοί οι μετασχηματισμοί αντί να καλυτερεύουν τις ζωές των ανθρώπων πολλές φορές τις επιβαρύνουν. Στον πυκνοδομημένο αστικό ιστό γύρω από την ‘’Λεύκα’’ συνυπάρχουν κατοικίες, βιομηχανικές μονάδες, αποθήκες εμπορικών εταιρειών, που επηρεάζουν βλαπτικά το περιβάλλον και την ποιότητα ζωής των κατοίκων.

2

Για τον προσφυγικό Πειραιά, το ιστορικό φαινόμενο της συνεχούς προσέλευσης ανθρώπων από άλλες περιοχές στην πόλη-λιμάνι είναι διαχρονικό. Ανέκαθεν υπήρξε πόλη εισροής πληθυσμών από το εσωτερικό αλλά και από το εξωτερικό γι’ αυτό άλλωστε πολλές από τις συνοικίες του έχουν ονομασίες άλλων περιοχών όπως για παράδειγμα τα Μανιάτικα, τα Κρητικά, τα Χιώτικα κ.α.. Ακόμα και σήμερα η πόλη αποτελεί πέρασμα για πολλούς ανθρώπους είτε περαστικούς (επισκέ-

90

πτες-ταξιδιώτες σε νησιά) ή, τελικά, μόνιμους. Στην «θέση» των προσφύγων του ’22 βρίσκονται σήμερα οι πρόσφυγες συγκρούσεων και αυταρχικών καθεστώτων από την εγγύς Ανατολή (Συρία) την κεντρική Αφρική, την Μέση Ανατολή (Ιράκ, Πακιστάν, Αφγανιστάν) και οι οικονομικοί μετανάστες όχι, φυσικά, λόγω επιλογής αλλά αναζητώντας μια καλύτερη ειρηνική ζωή. Σε όσους προσφυγικούς οικισμούς του παρελθόντος σώζονται, και χρειάζεται να συντηρηθούν-ανακαινιστούν, κατοικούν ‘’Ρομά’’, οικονομικοί μετανάστες από διάφορες χώρες του πλανήτη αλλά και ντόπιοι απόγονοι των προσφύγων. Όπως και τότε έτσι και τώρα το ελληνικό κράτος δεν μερίμνησε επαρκώς γι’ αυτούς, τους απομόνωσε συστηματικά και συνεχίζει αυτή την πολιτική. Όμως, παρά τις δυσκολίες, αντέχουν, καθώς η συλλογική ζωή και κατοίκηση μακριά από εμπόλεμες ζώνες και βία τους δίνει δύναμη. Ξέρουν πως δεν είναι μόνοι, μόνες. Οι μετασχηματισμοί που επήλθαν στις προσφυγικές γειτονιές κατά κύριο λόγο, όπως φάνηκε και από τα παραδείγματα που αναφέρθηκαν, ήταν κεντρικά καθοδηγούμενοι από το κράτος προκύπτουν από την έντονη ανάγκη αξιοπρεπούς κατοίκησης των ανθρώπων. Σήμερα που η οικονομία (κτηματική αγορά, οικοδομές) δεν μπορεί/θέλει να σχεδιάσει νέες πολιτικές κέρδους πολλές από αυτές τις συνοικίες ρημάζουν.

3

Τα νεοκλασικά κτίσματα εν γένει, το ένα μετά το άλλο εξαφανίστηκαν. Άλλα κατεδαφίστηκαν, άλλα αφέθηκαν στη φθορά του χρόνου, ασυντήρητα μέχρι που πολλά κατέρρευσαν και τελικά αυτά που χρησιμοποιούνται έως σήμερα είναι ελάχιστα. Δύο παραδείγματα αναφέρθηκαν. Οι ανάγκες στέγασης και γρή-

91

γορης οικονομικής αξιοποίησης και εμπορικής εκμετάλλευσης, δηλαδή οι κεντρικά καθοδηγούμενες από το κράτος επεμβάσεις, τα αντικατέστησαν από τσιμεντένια μεγαθήρια. Χωρίς σεβασμό στη πολιτική-αρχιτεκτονική παράδοση, δεν αντιμετωπίστηκαν σαν μνημεία πολιτισμού, αλλά ξεπερασμένες τεχνικές κατασκευές. Στην κατεστραμμένη μεταπολεμική οικονομία η οικοδομική δραστηριότητα ήταν ένας αναπτυσσόμενος και επικερδής τομέας, που απαντούσε συγχρόνως και σε κοινωνικές ανάγκες. Σήμερα τα λίγα παλαιά κτίρια, που διασώθηκαν και κηρύχθηκαν «διατηρητέα», χωρίς συντήρηση καταρρέουν ή για εμπορικούς λόγους γίνονται ή απειλούνται επεμβάσεις, οι οποίες αλλοιώνουν τον χαρακτήρα τους και τα καταστρέφουν αισθητικά.

4

Για τους μετασχηματισμούς στον πολιτισμό μέσα από το παράδειγμα των κινηματογράφων. Ο πολιτισμός μια κοινωνίας τοπικής ή όχι μπορεί να αποτελέσει πηγή κερδοφορίας για την οικονομία της. Έτσι φαίνεται και από το παράδειγμα των κινηματογράφων. Κάποτε που η μαζική ψυχαγωγία ήταν περιορισμένη τυπολογικά, με την έννοια ότι δεν υπήρχε η πληθώρα προσωπικών τεχνολογικών και άλλων μεσών που υπάρχει σήμερα, ο κινηματογράφος βρισκόταν στην ακμή του επηρεάζοντας ακόμη και τις αντιλήψεις των ανθρώπων για κοινωνικά-πολιτικά ζητήματα. Όπως αναφέρθηκε, την δεκαετία του ’40 φιλοξενήθηκαν πάνω από 200 κινηματογράφοι στην ευρύτερη περιοχή του Πειραιά, ενώ σήμερα λειτουργούν μόνο 10. Σταδιακά με την εμφάνιση της τηλεόρασης ο κινηματογράφος άρχισε να φθίνει σαν τρόπος γενικής ψυχαγωγίας. Η σταδιακή παρακμή του κινηματογράφου άφησε κτίρια ανεκμετάλλευτα ή δια-

92

μορφωμένα για διαφορετικές χρήσεις που δεν ενισχύουν-προάγουν κοινωνικές λειτουργίες πολιτισμού παρά την ανάγκη που υπάρχει για δημόσιους χώρους. Με βασικά εργαλεία, την μελέτη ιστορικών αρχείων, την σχέση του χώρου του χρόνου και των πολιτικών-περιβαλλοντικών χαρακτηριστικών του τόπου, την καταγραφή αφηγήσεων από ανθρώπους που έζησαν και ζουν εκεί, αναδείχτηκε η σχέση της οικονομικής βάσης (υποβάθρου) και του εποικοδομήματος της τοπικής κοινωνίας. Από τα κεφάλαια που αναλύθηκαν: 1. Για τους μετασχηματισμούς στον βιομηχανικό Πειραιά, 2. Για τους μετασχηματισμούς στον προσφυγικό Πειραιά, 3. Για τους μετασχηματισμούς στα νεοκλασικά κτίρια και 4. Για τους μετασχηματισμούς στον πολιτισμό από την σκοπιά των κινηματογράφων στον Πειραιά, αναδείχτηκε πως οι μετασχηματισμοί, με ένταση ή βραδύτητα, προκύπτουν, επιλέγονται, ώστε να ικανοποιηθούν οι ζωτικές ανάγκες της αστικής τοπικής οικονομίας, χωρίς αυτά τα αποτελέσματα να συνεισφέρουν, απαραίτητα στην καλυτέρευση των συνθηκών ζωής των κοινωνιών.

93

Βιβλιογραφία

1. Η ανάπτυξη της βιομηχανίας στην πόλη του Πειραιά «Πειραιάς και συνοικισμοί», Χάρης Κουτελάκης - Αμάντα Φώσκολου, Βιβλιοπωλείο της «Εστίας» Αθήνα 1991 «Οι απαρχές της εκβιομηχάνισης στην Ελλάδα τον 19 αι.», Αγριαντώνη Χρ., Αθήνα 1986 «Η Ελληνική βιομηχανία από τον 19ο στον 20ο αι», Δημητρακόπουλος Οδ., εκδ. Ε.Λ.Ι.Α. Αθήνα 1985 «Το χρονικό μια πολιτείας, Πειραιάς 1835-2005», Γιάννης Ε. Χατζημανωλάκης, Πειραιάς 2005 «Οικοδόμοι, Οι άνθρωποι που έχτισαν την Αθήνα 1950-1967», Δ. Λαμπροπούλου, εκδ. Βιβλιόραμα Αθήνα 2009 2. Πειραιάς – Πόλη των προσφύγων «Εγκατάσταση προσφύγων στους δήμους της ευρύτερης ζώνης του Πειραιά», Κουτελάκης Χαρ., Ψυττάλεια 1 1985 «Ο Πειραιάς του Μεσοπολέμου και της κατοχής», Μπινιάρης Στέλιος, «Φιλολογική Στέγη Πειραιώς» 1988 «Πειραιάς, ένα σεργιάνι», Κάτια Μητροπούλου, Εκδόσεις Ι. Σιδέρης, Αθήνα 2008 «Ο Πειραιάς του 19ου αι. ως προσφυγούπολη», Τσοκόπουλος – Βάσιας, Ίδρυμα Μωραϊτη 1967 «Το χρονικό μια πολιτείας, Πειραιάς 1835-2005», Γιάννης Ε. Χατζημανωλάκης, Πειραιάς 2005 Εφημερίδα «Ριζοσπάστης, 1.1.1934

94

3. Νεοκλασικά κτίρια της πόλης του Πειραιά «Πειραιάς, ένα σεργιάνι», Κάτια Μητροπούλου, Εκδόσεις Ι. Σιδέρης, Αθήνα 2008 «Ιστορία της πόλης του Πειραιά, 19ος και 20ος αιώνας», Νίκος Μπελαβίλας, εκδ. Αλεξάνδρεια , Αθήνα 2021 «Νεοκλασσικά σπίτια της Αθήνας και του Πειραιά», Σκοπελίτης Στέλιος, εκδ. «Δωδώνη» Αθήνα 1975 «Νεοκλασσική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα», Ι. Τραυλός, Εμπορική Τράπεζα της Ελλάδος Αθήνα 1967 «Το χρονικό μια πολιτείας, Πειραιάς 1835-2005», Γιάννης Ε. Χατζημανωλάκης, Πειραιάς 2005 4.Το παράδειγμα των κινηματογράφων «Κινηματογράφοι του Πειραιά & των γύρω δήμων», Χαρίλαος Πατέρας, «συλλογές» Αθήνα 2012 «Ιστορία της πόλης του Πειραιά, 19ος και 20ος αιώνας», Νίκος Μπελαβίλας, εκδ. Αλεξάνδρεια , Αθήνα 2021 «Ο Ελληνικός κινηματογράφος 1906-1960», Φ. Ηλιάδης, εκδ. «Φαντασία» 1960 Αρχείο Γ. Χατζημανωλάκη, «Οι κινηματογράφοι του Πειραιά»

95