Priručnik za zaštitu, planiranje i upravljanje kulturnom baštinom

Priručnik za zaštitu, planiranje i upravljanje kulturnom baštinom Lekcije iz projekta “Baština – pokretač razvoja“

Ovaj projekat je finansiran od strane Evropske unije

Priručnik za zaštitu, planiranje i upravljanje kulturnom baštinom Lekcije iz projekta „Baština – pokretač razvoja“

Priručnik za zaštitu, planiranje i upravljanje kulturnom baštinom Lekcije iz projekta “Baština – pokretač razvoja” Izdavači: OpštinaTivat Kulturno zavičajno udruženje NAPREDAK Gornja Lastva, Tivat Expeditio – Centar za održivi prostorni razvoj, Kotor Autori: Inštitut za politike prostora / Institut za politike prostora Ljubljana Lektura: Danijela Đilas Fotografije i ilustracije: Sakupljene tokom projekta “Baština - pokretač razvoja” Štampa: Biro Konto, Igalo Tiraž: 500 Godina izdanja: 2015.

Studija je realizovana u okviru projekta Baština - pokretač razvoja www.bastina.eu Vodeći partneri / Lead Partners Opština Tivat Zavod za prostorno uređenje Dubrovačko-neretvanske županije Partneri / Partners Expeditio – Centar za održivi prostorni razvoj, Kotor Kulturno zavičajno udruženje NAPREDAK Gornja Lastva, Tivat DUNEA – Regionalna razvojna agencija Dubrovačko-neretvanske županije, Dubrovnik Javna ustanova za upravljanje zaštićenim prirodnim vrijednostima na području Dubrovačko-neretvanske županije, Dubrovnik Saradnici / Associates Ministarstvo kulture, Konzervatorski odjel u Dubrovniku Hrvatska sekcija ECOVAST-a – Evropskog vijeća za sela i male gradove Ustanova Centar za regionalne aktivnosti programa prioritetnih akcija Uprava za zaštitu kulturnih dobara Crne Gore, Ministarstvo održivog razvoja i turizma Crne Gore SEE Heritage mreža - Mreža za nasljeđe Jugoistočne Evrope Ova publikacija je izrađena uz pomoć Evropske unije. Sadržaj publikacije je isključiva odgovornost partnera koji implementiraju projekat “Baština - pokretač razvoja” i ni na koji način ne odražava stavove Evropske unije.

Projekat “Baština – pokretač razvoja” sprovodi se u okviru Programa prekogranične saradnje između Hrvatske i Crne Gore, u sklopu komponente II Instrumenta za pretpristupnu pomoć EU (IPA).

SADRŽAJ SVRHA PRIRUČNIKA____________________________ 7 1.1. Polazišta__________________________________ 9 1.2. Projekat „Baština – pokretač razvoja“ i cilj ovog priručnika ------------------------------------------- 10 1.3. Pilot područja: Dubrovnik i Boka Kotorska _______________________________ 11 1.4. Novi pristupi _____________________________ 15 NOVI PRISTUPI ZAŠTITI, PLANIRANJU I UPRAVLJANJU PRIRODNOM I KULTURNOM BAŠTINOM __________ 23 2.1. Saradnja između aktera koji učestvuju u procesu zaštite, planiranja i upravljanja prirodnom i kulturnom baštinom ________________ 25 2.1.1. Upravljanje projektom _ ________________ 25 2.1.2. Naučene lekcije_______________________ 29 2.2. Razmjena informacija i transparentnost procesa_____________________________________ 29 2.2.1. Direktne PR aktivnosti: širenje informacija o projektu, aktivnostima projekta i vrijednostima područja_ __ 29 2.2.2. Indirektne PR aktivnosti: Angažovanje i obuka predstavnika/ca medija_ __________________________________ 32 2.2.3. Naučene lekcije_______________________ 32 2.3. Participativni proces_______________________ 33 2.3.1. Participativni proces u pilot područjima_ ___ 35 2.3.2. Kampanja „Dani pejzaža“________________ 36 2.3.3. Naučene lekcije_______________________ 38

2.4. Izgradnja kapaciteta institucija i organizacija u prekograničnom području_ _________ 43 2.4.1. Radionice____________________________ 43 2.4.2. Studijska posjeta_ _____________________ 48 2.4.3. Predstavljanje novih pristupa u zaštiti i upravljanju baštinom ________________ 50 2.4.4. Naučene lekcije_______________________ 53 2.5. Studije i smjernice _ _______________________ 55 2.5.1. Komparativna analiza i preporuke za unapređenje zakonodavnog okvira________________________ 55 2.5.2. Procjene prirodnog i kulturnog pejzaža __________________________ 55 2.5.3. Studije ekonomske valorizacije________________________________ 58 2.5.4. Naučene lekcije_______________________ 62 2.6. Podizanje svijesti i razmjena iskustva_____________________________ 64 2.6.1. Mapa i brošura _______________________ 65 2.6.2. Priručnik za zaštitu, planiranje i upravljanje kulturnom i prirodnom baštinom________________________ 66 2.6.3. Konferencije__________________________ 66 PREPORUKE_________________________________ 69 Fusnote_ _________________________________ 74 Reference ________________________________ 75

SVRHA PRIRUﾄ君IKA

Prirodna i kulturna baština izuzetne vrijednosti je najznačajniji resurs prekograničnog područja Dubrovnika i Boke Kotorske.

1.1. Polazišta

Konvencija o zaštiti svjetske kulturne i prirodne baštine (Konvencija o svjetskoj baštini) koju je 1972. godine usvojio UNESCO, prvi je put u jednom dokumentu povezala koncepcije zaštite prirode i očuvanja kulturnih dobara. Konvencija prepoznaje način na koji ljudi djeluju na prirodu i priroda na ljude, kao i potrebu za očuvanjem ravnoteže između njih. Ovo je bio kamen temeljac za sistematične pokušaje čiji je cilj sveobuhvatna zaštita i upravljanje kulturnom i prirodnom baštinom na međunarodnom nivou.

toga, kulturni pejzaž predstavlja najširu i najobuhvatniju kategoriju kulturne baštine.

Jedan od najnovijih dokumenata, Pariska deklaracija o baštini kao pokretaču razvoja (The Paris Declaration on heritage as a driver of development), koju je usvojio Međunarodni savjet za spomenike i spomenička područja (ICOMOS) 2011. godine, naročito istražuje povezanost između razvoja i baštine. Dokument potvrđuje da različiti aspekti razvoja prijete da degradiraju i unište baštinu i njene neotuđive vrijednosti. Kako bi se skrenula pažnja na ovo pitanje, razvoj treba da bude shvaćen ne samo u smislu ekonomskog rasta, nego i kao sredstvo za postizanje zadovoljavajućeg intelektualnog, emocionalnog, moralnog i duhovnog postojanja, kako je 2001. godine definisano u UNESCOvoj Univerzalnoj deklaraciji o kulturnoj raznolikosti.

Početkom novog milenijuma Savjet Evrope je usvojio dvije konvencije koje su blisko povezale baštinu sa pejzažem. U Evropskoj konvenciji o predjelu1 iz 2000. godine je navedeno da „pejzaž doprinosi formiranju lokalnih kultura i da je on bazična komponenta evropskog prirodnog i kulturnog nasljeđa, doprinoseći blagostanju ljudi i učvršćivanju evropskog identiteta“. Konvencija Faro2 iz 2005. godine potvrđuje da šire razumijevanje baštine „obuhvata sve aspekte prirodne okoline koji su posljedica interakcije između ljudi i mjesta tokom vremena”. Počevši od

Prirodna i kulturna baština izuzetne vrijednosti je najznačajniji resurs prekograničnog područja Dubrovnika i Boke Kotorske. Grad Dubrovnik, kao i Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora upisani su 1979. godine na

9

Lekcije iz projekta »Baština – pokretač razvoja«

UNESCO-vu listu Svjetske baštine. Ova dva područja zajednički čine jedan od najatraktivnijih pejzaža na Jadranu, što potvrđuje i masovna posjećenost.

Osim ova dva UNESCO lokaliteta, cijelo područje Dubrovačko-neretvanske županije, kao i Bokokotorski zaliv predstavljaju izuzetan kulturni pejzaž u kojem se stapaju brojni i raznoliki slojevi prirodne i kulturne baštine. Adekvatna zaštita, planiranje i upravljanje ovim izvanrednim prirodnim i kulturnim pejzažem je ključna za njegovu održivost, valorizaciju i održivi razvoj.

U suštini, najveći problem sa kojim se područje suočava je činjenica da razne zainteresovane strane, a naročito kreatori politika, prirodnu i kulturnu baštinu vide kao „prepreku razvoju“.

Vrijednost baštine nije prepoznata u dovoljnoj mjeri, uprkos činjenici da ona predstavlja osnovni resurs područja i da je mogući pokretač razvoja. Takođe je značajno istaći da nije prepoznata ni ekonomska vrijednost baštine.

1.2. P rojekat „Baština – pokretač razvoja“ i cilj ovog priručnika Ovo su bile polazne tačke za projekat „Baština – pokretač razvoja“, koji je partnerska akcija koju koordiniraju ustanove i organizacije sa područja Dubrovnika i Boke Kotorske, a sa ciljem da se unaprijedi zaštita, planiranje i upravljanje kulturnom i prirodnom baštinom. Preciznije, cilj projekta je da unaprijedi saradnju između aktera koji se bave zaštitom, planiranjem i upravljanjem prirodnom i kulturnom baštinom kroz implementaciju zajedničkih programa, edukaciju, prenošenje znanja i vještina, kao i aktivnosti na podizanju svijesti. Cilj projekta je i da uveća znanje profesionalaca i da se podigne svijest građana/ki o tome kako se baština može koristiti kao pokretač razvoja. U okviru projekta ove aktivnosti često su nazivane novim metodologijama za zaštitu i upravljanje baštinom.

Vodeći funkcionalni partner je bila Opština Tivat, dok je glavni partner u Hrvatskoj bio Zavod za prostorno uređenje Dubrovačko-neretvanske županije. Partneri projekta su bili: nevladine organizacije EXPEDITIO Centar za održivi prostorni razvoj i Kulturno zavičajno udruženje NAPREDAK Gornja Lastva u Crnoj Gori; i DUNEA - Regionalna razvojna agencija Dubrovačko-neretvanske županije, kao i Javna ustanova za upravljanje zaštićenim prirodnim vrijednostima na području Dubrovačko-neretvanske županije u Hrvatskoj.

U Crnoj Gori, saradnici na projektu su bili: Uprava za zaštitu kulturnih dobara Crne Gore, Ministarstvo održivog razvoja i turizma Crne Gore, kao i Mreža za nasljeđe Jugoistočne Evrope (SEE Heritage mreža). U Hrvatskoj, saradnici na projektu su bili: Konzervatorski odjel u Dubrovniku za područje Dubrovačko-neretvanske županije, Hrvatska sekcija ECOVAST-a – Evropskog vijeća za sela i male gradove i Ustanova Centar za Regionalne aktivnosti programa prioritetnih akcija Split. Projekat je trajao 23. mjeseca, od 11. marta 2013. godine, do 10. februara 2015. godine.

Projekat „Baština – pokretač razvoja“ je finansirala Evropska unija, a sproveden je u okviru Programa prekogranične saradnje između Hrvatske i Crne Gore, u sklopu komponente II Instrumenta za pretpristupnu pomoć (IPA).

10

Priručnik za zaštitu, planiranje i upravljanje kulturnom baštinom

Ovaj priručnik rezimira iskustva i znanja stečena tokom implementacije projeka „Baština – pokretač razvoja“.

Cilj priručnika je da unaprijedi zaštitu, planiranje i upravljanje baštinom, prvenstveno u Dubrovniku i Boki Kotorskoj, ali i u drugim oblastima Hrvatske i Crne Gore, a nadajmo se i šire.

Primarna ciljna publika, odnosno korisnici ovog priručnika su lokalne, regionalne i državne javne ustanove koje se bave zaštitom, planiranjem i upravljanjem kulturnom i prirodnom baštinom. Priručnik zatim može koristiti stručnjacima/kinjama koji/e se bave zaštitom, planiranjem i upravljanjem kulturnom i prirodnom baštinom, kao i organizacijama civilnog društva koje su aktivne u ovoj oblasti. Na kraju, važno je istaći da se nadamo da će ovaj priručnik doći i do izabranih predstavnika/ca na lokalnom, regionalnom i državnom nivou, kao i do odgovornih državnih službi na svim nivoima.

The areas of Dubrovnik and Boka Kotorska, which have cultural and natural heritage and overall landscape of similar characteristics, face the same problems when it comes to protecting and managing these valuable resources.

1.3. P ilot područja: Dubrovnik i Boka Kotorska

Dubrovnik Područja Dubrovnika i Boke Kotorske, koja imaju kulturnu i prirodnu baštinu i ukupni pejzaž sličnih karakteristika, suočavaju se sa istim problemima kada je u pitanju zaštita i upravljanje ovim vrijednim resursima. Postoji rizik da se kulturnom i prirodnom baštinom, a naročito kulturnim pejzažom neadekvatno upravlja i da budu devastirani. Pojedinačna kulturna dobra, građevine i urbane cjeline imaju (u većini slučajeva) dobru profesionalnu zaštitu. Ovo se naročito odnosi na lokalitete UNESCO-ve svjetske baštine – gradove Dubrovnik, Kotor i Perast.

Međutim, problemi postoje kada se radi o ostalim segmentima kulturne

11

Herceg Novi Kotor i prirodne baštine – o njihovom dijelu koji još uvijek nije zvanično zaštićen, a u znatnoj mjeri doprinosi vrijednosti ukupnog kulturnog pejzaža područja.

Postojeći trendovi razvoja, kao i pretjerana i neadekvatna gradnja, prijete da devastiraju ovaj autentični pejzaž i unište njegove prirodne i stvorene vrijednosti.

Lekcije iz projekta »Baština – pokretač razvoja«

Tivat

Brdo Vrmac. Izvor: Izložba fotografija “Pejzaži Boke očima građana”, autor Dmitry Soldatenkov

Područje Dubrovnika. Izvor: Studija o indetifikaciji i zaštiti prirodnog i graditeljskog nasljeđa Dubrovnika

12

Priručnik za zaštitu, planiranje i upravljanje kulturnom baštinom

Unutrašnji dio Bokokotorskog zaliva, koji obuhvata područja Kotora i Risna, upisan je na UNESCO-vu listu Svjetske baštine, zbog svojih izuzetnih kulturnih i prirodnih vrijednosti. Izuzetna univerzalna vrijednost područja sadržana je u kvalitetu njegove arhitekture, uspješno ostvarenom jedinstvu gradova i naselja sa prirodnim okruženjem zaliva i u jedinstvenom svjedočanstvu uloge koju je područje imalo u širenju mediteranske kulture na područje Balkana. Granice područja Svjetske baštine približno se poklapaju sa vrhovima planina koje formiraju zaliv. Područje graniči sa nacionalnim parkovima, Orjen sa jedne i Lovćen sa druge strane, čineći jednu prostranu zaštićenu prirodnu oblast. Godine 2011. utvrđena je bafer zona područja koja obuhvata cijeli zaliv.

Brdo Vrmac je poluostrvo koje razdvaja Kotorski i Tivatski zaliv. Njegova teritorija administrativno je podijeljena između dvije opštine, opštine Kotor i opštine Tivat. Dio Vrmca koji pripada opštini Kotor ujedno je i dio Prirodnog i kulturno-istorijskog područja Kotora koje se nalazi na UNESCO-voj listi.

Dio koji pripada Tivtu je u planskim dokumentima definisan kao park

13

prirode. Zbog svojih očiglednih prirodnih i kulturnih vrijednosi, brdo Vrmac je odabrano da bude prvo pilot područje, na kojem će se primjenjivati znanje i iskustvo stečeno tokom realizacije projekta. Šire područje Dubrovnika obuhvata uski priobalni pojas dužine oko 250 km, koji se prostire od Kleka na zapadu do rta Prevlaka na istoku. Međutim, pilot područje koje se razmatra u ovoj studiji je koncentrisano na uže područje Dubrovnika. Grad Dubrovnik, administrativni i privredni centar Dubrovačko-neretvanske županije se razvio na morskim stijenama na istočnoj obali Jadrana, gdje prestaje niz ostrva istočno-jadranskog arhipelaga, a počinje otvoreno more. Zbog dobre konfiguracije zaleđa Dubrovnik je brzo postao veza između kopna i mora, između unutrašnjosti Balkana i Mediterana. Zbog karakteristika svoje ulične mreže koja predstavlja jedinstven primjer srednjovjekovne zgradnje gradova u Evropi, Stari grad Dubrovnik je upisan na UNESCO-vu listu Svjetske baštine, a zona zaštite je proširena 1994. godine. U to vrijeme, šira teritorija grada, koja je obuhvatila predgrađa Pile i Ploče,

Lekcije iz projekta »Baština – pokretač razvoja«

tvrđavu Lovrijenac, kvart iza Starog grada, Lazaret, tvrđavu Revelin i ostrvo Lokrum, takođe je dodata listi.

Iznad Starog grada i luke Gruž izdiže se brdo Srđ, visine 412 metara. Srđ ima specijalno mjesto u aglomeraciji Dubrovnika. Srđ se nalazi na skoro svakoj slici grada, gdje posebno dolazi do izražaja kontrast između njegovih netaknutih padina i gusto izgrađene urbane cjeline u podnožju. On je neodvojivi dio kulturnog i istorijskog pejzaža Dubrovnika.

Vrmac i Srđ imaju brojne sličnosti.

Predstavljaju dobro očuvana prirodna područja, koja formiraju sastavni dio starih gradova Kotora i Dubrovnika.

I jedan i drugi su u velikoj mjeri zanemareni posljednjih decenija kao dio kulturnog pejzaža i nedavno su oba postali zone pod pritiskom razvoja kroz velike investicione projekte.

Takođe postoje i razlike među njima.

Osim prirodnih razlika, koje se ogledaju u konfiguraciji terena, vrsti vegetacije itd., značajne su i administrativne razlike. S jedne strane, dio Vrmca koji pripada Kotoru je zvanično dio UNESCOve Svjetske baštine, dok Srđ nije.

Uprkos tome, sličnosti omogućavaju da se oba pilot područja mogu lako porediti omogućavajući pritom i plodnu razmjenu iskustava. Sve ovo čini projekat „Baština – pokretač razvoja“ bogatim izvorom naučenih lekcija koje mogu biti korisne za druga slična područja, a ujedno predstavlja i osnovu ovog priručnika.

Dubrovnik, autor Željko Šoletić

Donja Lastva, Tivat, autor Zoran Nikolić

14

Priručnik za zaštitu, planiranje i upravljanje kulturnom baštinom

1.4. Novi pristupi

Pristup zaštiti, planiranju i upravljanju prirodnom i kulturnom baštinom zastupljen u ovom projektu karakterišu metode i alatke/sredstva koje se mogu opisati kao dobra praksa, a predstavljaju inovativne pristupe, barem kada se radi o području Dubrovnika i Boke Kotorske.

Izraz „novi pristupi” korišćen je u ovom smislu u priručniku. Neki od korišćenih metoda i alatki/ sredstava su:

Radionice

Pilot projekti

Radionice su korisne za mali broj veoma motivisanih ljudi koji su zainteresovani za određenu temu jer nude mogućnost razmjene ideja, sticanja praktičnog znanja i uspostavljanja ličnih kontakata.

Ovakvi projekti su dobar način da se teorijsko znanje primjeni u praksi u određenoj oblasti.

Obuka Korisna za mali broj odabranih učesnika/ ca u cilju sticanja praktičnog znanja.

Participativni pristup Putem uključivanja u aktivnosti projekta, zainteresovane strane razvijaju osjećaj vlasništva nad projektom. Učešće različitih zainteresovanih strana obezbjeđuje bolji kvalitet aktivnosti projekta i unapređuje njegovu održivost; nadalje, participativni procesi su dobra prilika za umrežavanje zainteresovanih strana. Participativni pristup takođe podrazumijeva telefonske i internet ankete kako bi se uključio veliki broj učesnika/ca, fokus grupe u cilju uključivanja manjih specifičnih grupa zainteresovanih strana, i pojedinačne intervjue u cilju uključivanja relevantnih pojedinaca/ki koji mogu značajno doprinijeti projektu.

15

Studije i smjernice Metode za zajedničku izradu i primjenu metodologije i dobijanje konkretnih rezultata koji se moglu dalje koristiti u određenoj oblasti.

Studijska posjeta Ovo je dobra metoda učenja o dobroj praksi i iskustvima u susjednim područjima; budući da je projekat obuhvatio zajedničku studijsku posjetu za partnere/saradnike iz Hrvatske i Crne Gore, ova metoda je omogućila unapređenje odnosa među njima.

Lekcije iz projekta »Baština – pokretač razvoja«

Ovi novi pristupi čine najvažniji dio ovog priručnika i biće podrobnije istraženi u narednim poglavljima.

Ovaj priručnik je pripremljen na osnovu proučavanja studija i druge dokumentacije nastalih u okviru projekta „Baština – pokretač razvoja“.

Drugi izvor podataka za priručnik bili su intervjui sa ključnim akterima koji su bili uključeni u projekat, obavljeni u Dubrovniku, Kotoru i Tivtu u decembru 2014. godine. Prvenstveno iz ovih izvora proistekle su naučene lekcije i preporuke sadržane u priručniku.

Participativni pristup - razgovor sa lokalnim stanovništvom, Gornja Lastva

Radionica o procjeni pejzaža, Gornja Lastva

Studijska posjeta Francuskoj

Obuka ”GIS u analizi krajodraza/pejzaža”, Dubrovnik

Radionica izgradnje suvozida, Gornja Lastva

Studije i smjernice

16

Priručnik za zaštitu, planiranje i upravljanje kulturnom baštinom

OSNOVNI POJMOVI

univerzalne vrijednosti sa estetske i naučne tačke gledišta;

Kulturna baština (UNESCO, 1972): spomenici: djela arhitekture, monumentalna vajarska i slikarska djela, elementi ili strukture arheološkog karaktera, natpisi, pećine koje se koriste za stanovanje i kombinacija elemenata koji imaju izuzetnu univerzalnu vrijednost sa istorijskog, umjetničkog ili naučnog gledišta; grupna zdanja: grupe izolovanih ili povezanih građevina koje su, po svojoj arhitekturi, jedinstvu ili uklopljenosti u pejzaž, predstavljaju izuzetnu univerzalnu vrijednost sa istorijskog, umjetničkog ili naučnog gledišta; znamenita mjesta: djela ljudskih ruku ili kombinovana djela ljudskih ruku i prirode, uključujući i arheološka nalazišta koja su od izuzetne univerzalne vrijednosti sa istorijskog, estetskog, etnološkog ili antropološkog gledišta.

Prirodna baština (UNESCO, 1972): spomenici prirode koji se sastoje od fizičkih ili bioloških formacija ili skupina tih formacija, koji su od izuzetne

17

geološke i fiziografske formacije i tačno određene zone koje predstavljaju mjesto življenja ugroženih vrsta životinja i biljaka od izuzetne univerzalne vrijednosti sa naučne i konzervatorske tačke gledišta; znamenita mjesta prirode ili tačno određene prirodne zone od izuzetnog univerzalnog značaja sa tačke gledišta nauke, konzerviranja ili prirodnih ljepota. http://whc.unesco.org/archive/ convention-en.pdf Predio/pejzaž označava određenu teritoriju, onako kako je vidi lokalno stanovništvo ili posjetioci, koja se razvija tokom vremena kao rezultat djelovanja prirodnih sila i ljudi. „Politika predjela/pejzaža” odražava svijest javnih vlasti o potrebi da se uobliči i implementira politika o pejzažu.

Javnost se ohrabruje da u procesu upravljanja određenim pejzažom aktivno učestvuje u zaštiti, očuvanju i održavanju vrijednosti baštine tog

Lekcije iz projekta »Baština – pokretač razvoja«

pejzaža, i da u procesu planiranja pejzaža pomogne u upravljanju promjenama prouzrokovanim ekonomskim, društvenim ili ekološkim potrebama, naročito za ona područja koja su najviše pogođene promjenama, kao što su prigradska, industrijska i priobalna područja.

(Evropska konvencija o predjelu, 2000) „Zaštita predjela/pejzaža” podrazumijeva postupke čuvanja i održavanja značajnih ili karakterističnih odlika pejzaža, što je opravdano njegovim naslijeđenim vrijednostima i što je proisteklo iz njegove prirodne konfiguracije i/ili antropogenih aktivnosti; „Upravljanje predjelom/pejzažom” označava djelatnosti, kojima se sa stanovišta održivog razvoja, obezbjeđuje redovno održavanje pejzaža, i usklađuje i upravlja promjenama proisteklim iz socijalnih i ekonomskih procesa i postupaka u oblasti životne sredine; „Planiranje predjela/pejzaža” označava obimne dalekovide postupke sa ciljem unapređenja, ponovnog uspostavljanja ili kreiranja novog pejzaža. http://conventions.coe.int/Treaty/EN/ Treaties/Html/176.htm

NAJZNAČAJNIJE KONVENCIJE I DEKLARACIJE Konvencija o svjetskoj baštini (UNESCO), PARIS, 1972 Najznačajnija osobina Konvencije o svjetskoj baštini iz 1972. godine je da u jednom dokumentu sažima koncepcije zaštite prirode i očuvanja kulturnih dobara. Konvencija prepoznaje način na koji ljudi djeluju na prirodu i priroda na ljude, kao i osnovnu potrebu za očuvanjem ravnoteže između njih.

Konvencija definiše vrstu prirodnih ili kulturnih dobara koja se mogu kandidovati za uključivanje u Listu svjetske baštine.

Konvencija propisuje dužnosti Država potpisnica pri identifikaciji mogućih dobara, kao i njihovu ulogu u zaštiti i očuvanju tih dobara. Potpisivanjem Konvencije, svaka država se obavezuje da će čuvati ne samo dobra Svjetske baštine koja se nalaze na njenoj teritoriji, već i svoju nacionalnu baštinu.

Države potpisnice se podstiču da integrišu zaštitu kulturne i prirodne baštine u programe regionalnog

18

planiranja, da na svojoj teritoriji formiraju službe zaštite koje će imati odgovarajuće osoblje, da razvijaju naučne i tehničke konzervatorske studije i istraživanja, i usvoje mjere usmjerene na to da se baštini da određena funkcija u svakodnevnom životu zajednice.

http://whc.unesco.org/en/convention/

U Konvenciji je objašnjeno kako se može koristiti Fond za svjetsku baštinu, kako se njime upravlja, kao i pod kojim uslovima se može obezbijediti međunarodna novčana pomoć.

Deklaracija potvrđuje uticaje koje globalizacija ima na društva, a koji se ogledaju u gubitku njihovih vrijednosti, identiteta i kulturne raznolikosti, kao i materijalne i nematerijalne baštine, u širem smislu. Stoga je neophodno ispitati vezu između razvoja i baštine.

Kovencijom su utvrđene obaveze Država potpisnica prema kojima su one dužne da redovno izvještavaju Komitet za svjetsku baštinu o stanju očuvanosti svojih dobara upisanih u Listu svjetske baštine. Ovi izvještaji su ključni za rad Komiteta, budući da oni omogućavaju Komitetu da procijeni stanje dobara, da odluči o specifičnim programskim potrebama, te da riješi probleme koji se ponavljaju.

Konvencija takođe podstiče Države potpisnice da rade na jačanju svijesti javnosti o vrijednosti dobara Svjetske baštine, kao i da unaprijede zaštitu tih dobara, i to kroz edukativne i informativne programe.

Priručnik za zaštitu, planiranje i upravljanje kulturnom baštinom

Pariska deklaracija o baštini kao pokretaču razvoja Usvojena u Parizu, u sjedištu UNESCO-a, na 17. Generalnoj sjednici ICOMOS-a, 2011. godine.

Pitanja koja se tiču baštine i razvoja su našla odjeka u temi koju je UNESCO odabrao za proslavu četrdesetgodišnjice Konvencije o svjetskoj baštini u Kjotu 2012. godine „Svjetska baština i održivi razvoj: uloga lokalnih zajednica’’.

Budući da postoje razni aspekti razvoja koji prijete da ugroze i unište baštinu i njene svojstvene vrijednosti, potrebno je preduzeti izazov da se očuva ovaj ranjivi, ključni i neobnovljivi resurs za dobrobit sadašnjih i budućih generacija. Široko je prihvaćeno da baština – sa vrijednošću koju ima za identitet, i kao

riznica istorijske, kulturne i društvene memorije, očuvana zbog svoje autentičnosti, integriteta i „osjećaja mjesta“ – čini ključni aspekt procesa razvoja.

Izazov, kada se radi o integrisanju baštine i osiguravanju njene uloge u održivom razvoju, je da se pokaže da baština ima ulogu u ostvarivanju društvene kohezije, dobrobiti, kreativnosti i ekonomske privlačnosti, i predstavlja faktor u promovisanju razumijevanja među zajednicama.

Definicija razvoja u Članu 3 UNESCOve Univerzalne deklaracije o kulturnoj raznolikosti (2001) usko je povezana sa ulogom u procesu razvoja koju bismo željeli dodijeliti baštini, a interpretirana u svom najširem smislu glasi: „razvoj se ne shvata samo kao ekonomski rast, nego i kao sredstvo postizanja zadovoljavajućeg intelektualnog, emocionalnog, moralnog i duhovnog postojanja’’.

Učesnici 17. Generalne sjednice ICOMOS-a su uputili Deklaraciju međuvladinim organizacijama, državnim i lokalnim vlastima, kao i svim institucijama i stručnjacima/kinjama,

19

a predložene su aktivnosti u okviru sljedećih tema: • Baština i regionalni razvoj: Kontrola i preraspodjela urbanog razvoja, revitalizacija gradova i lokalna ekonomija, • Povratak umjetnosti zgradnje: Konzervacija, inspirišuća inovativna arhitektura, očuvanje prostora, • Turizam i razvoj: Baština i izazov turizma: koje su strategije, koji alati?, Može li razvoj turizma biti održiv?, Ohrabrivanje lokalnih zajednica da preuzmu vlasništvo nad baštinom i razvojem turizma, • Baština i ekonomija: Podsticanje boljeg razumijevanja ekonomskog uticaja očuvanja baštine, Promovisanje dugoročnih uticaja baštine na ekonomski razvoj i društvenu koheziju, Razvijanje ekonomskog uticaja baštine, • Zainteresovane strane i izgradnja kapaciteta: Uloga lokalnih zajednica i podizanje svijesti zainteresovanih strana, stručno usavršavanje, zakonski okvir, istraživanje, saradnja. http://www.international.icomos.org/ Paris2011/GA2011_Declaration_de_ Paris_EN_20120109.pdf

Lekcije iz projekta »Baština – pokretač razvoja«

Evropska konvencija o predjelu (2000) Evropska konvencija o predjelu – takođe poznata i kao Firentinska konvencija (2000) promoviše zaštitu, planiranje i upravljanje evropskim pejzažima i organizuje evropsku saradnju vezanu za pitanja pejzaža. Konvencija je usvojena 20. oktobra 2000. godine u Firenci (Italija), a stupila je na snagu 1. marta 2004. godine (Serija Sporazuma Savjeta Evrope br. 176).

Evropsku konvenciju o predjelu je usvojio Komitet ministara Savjeta Evrope 19. jula 2000. godine u Strazburu, a otvorena je za potpisivanje Država članica Organizacije u Firenci (Italija) 20. oktobra 2000. godine, sa ciljem da se promoviše zaštita, planiranje i upravljanje evropskim predjelima/pejzažima, kao i da se organizuje evropska saradnja.

To je prvi međunarodni sporazum koji je isključivo posvećen svim aspektima evropskih predjela/pejzaža.

Konvencija se odnosi na cjelokupnu teritoriju Zemalja potpisnica i obuhvata prirodna, ruralna, urbana i prigradska područja. Konvencija podjednako važi za predjele/pejzaže koji se mogu smatrati izuzetnima, kao i za one u svakodnevnom okruženju, ili ugrožene.

Cilj Konvencije je da podstakne javne vlasti da na lokalnom, regionalnom, državnom i međunarodnom nivou usvoje načela i mjere za zaštitu, planiranje i upravljanje pejzažima širom Evrope. Obuhvata sve pejzaže, kako one izuzetne tako i one obične, koji određuju kvalitet prirodnog okruženja u kojem ljudi žive.

Konvencija nudi fleksibilan pristup pejzažima čije specifične osobine zahtijevaju razne vrste aktivnosti, od stroge konzervacije kroz zaštitu, upravljanje i unapređenje, pa do njihovog samog stvaranja. (http:// conventions.coe.int/Treaty/en/ Summaries/Html/176.htm) Konvencija predlaže pravne i finansijske mjere na državnom i međunarodnom nivou, sa ciljem da se formulišu „politike predjela/pejzaža’’ i promoviše interakcija između lokalnih i centralnih vlasti, kao i prekogranična saradnja na zaštiti pejzaža. Ona navodi niz različitih rješenja koja Države mogu primijeniti, u skladu sa svojim specifičnim potrebama.

Identifikacija i zaštita predjela/pejzaža Konvencija stavlja akcenat na identifikaciju i procjenu pejzaža kroz terenska istraživanja koja obavljaju

20

stručnjaci/kinje u saradnji sa lokalnim stanovništvom. Svaki je pejzaž mješavina komponenti i struktura: tipova teritorije, društvenih percepcija i prirodnih i ekonomskih sila koje se neprestano mijenjaju. Kada se identifikacija završi i postavi ciljni kvalitet pejzaža, pejzaž se može zaštititi i razviti, i njime se može upravljati.

Ljudi u centru politike predjela/pejzaža Jedna od glavnih inovacija Evropske konvencije o predjelu je definisanje „ciljnog kvaliteta pejzaža”, što znači, da za specifičan pejzaž, nedležne javne vlasti formulišu težnju stanovništva u pogledu pejzažnih karakteristika njihovog okruženja. Bavljenje pejzažom više nije isključiva nadležnost stručnjaka/kinja, već on postaje zasebna oblast politike.

Upravljanje u skladu sa ciljnim kvalitetom pejzaža takođe zahtijeva edukaciju i obuku, uključujući obuku stručnjaka/kinja, izabranih predstavnika/ ca i tehničkog osoblja lokalnih, regionalnih ili državnih vlasti, kao i kurseve u školama i na univerzitetima koji se bave vrijednostima pejzaža i njegovom zaštitom, upravljanjem i planiranjem.

Priručnik za zaštitu, planiranje i upravljanje kulturnom baštinom

Predio/pejzaž se ne tiče samo pojedinačnih država. Pitanja pejzaža moraju se razmatrati i u okviru međunarodnih politika i programa.

Saradnja između Potpisnica je osmišljena tako da unaprijedi efikasnost mjera preduzetih u svakoj državi, da obezbijedi međusobnu tehničku i naučnu pomoć i podršku i da olakša razmjenu znanja između stručnjaka/kinja za pejzaž i razmjenu informacija o svemu što je u vezi sa Konvencijom.

Prekogranična saradnja se podstiče na lokalnom i regionalnom nivou i ona, gdje je to potrebno, može stvoriti osnovu za pripremu i implementaciju zajedničkih programa za pejzaž.

Evropska konvencija o predjelu je uvela panevropski koncept fokusiran na kvalitet zaštite pejzaža, njegovo planiranje i upravljanje, a koji pokriva cijelu teritoriju a ne samo izuzetne pejzaže. Kroz svoj inovativni pristup i širi djelokrug, ona upotpunjuje konvencije o baštini koje su izradili Savjet Evrope i UNESCO.

http://www.coe.int/t/dg4/ cultureheritage/heritage/landscape/ reunionateliers/cetinje/Programme_ MONTENEGRO_October2013_en.pdf Okvirna konvencija Savjeta Evrope o vrijednosti kulturne baštine za društvo (Faro Konvencija, 2005) Evropskim društvima, budući da su pretrpjela promjene usljed kombinovanog djelovanja ekonomske krize, energetske tranzicije, demografskih ili migracionih faktora kao i smanjenja resursa, potrebni su novi modeli razvoja čiji bi pokretači mogli biti veći stepen demokratije, povećano učešće građana/ki i bolja uprava koja počiva na otvorenim, reaktivnim i transparentnim institucijama.

U ovom kontekstu, Okvirna konvencija Savjeta Evrope o vrijednosti kulturne baštine za društvo (Council of Europe’s Framework Convention on the Value of Cultural Heritage for Society Faro Konvencija) je inovativna kada je u pitanju povezivanje koncepta „zajedničke baštine Evrope” sa ljudskim pravima i osnovnim slobodama čiji je Savjet Evrope ostao jedan od istorijskih zaštitnika. Faro Konvencija pruža

21

jedinstven doprinos kada se radi o pitanjima koja se tiču „zajedničkog života’’, kvaliteta života i životnog okruženja u kojem građani/ke žele da napreduju. http://www.coe.int/t/dg4/ cultureheritage/heritage/Identities/ default_en.asp

Ne samo da konvencije prepoznaju činjenicu da je baština ugrožena iz više razloga, već i ističu da ona može biti i pokretač razvoja određenih područja.

Baština naglašava/formira identitet pejzaža i stoga bi je trebalo uzeti u obzir prilikom izrade planova za održivo upravljanje.

http://conventions.coe.int/Treaty/en/ Treaties/Html/199.htm Evropske konvencije o Zaštiti arhitektonske i arheološke baštine (Granada/ Valeta) (Convention for the Protection of the Architectural Heritage of Europe, Granada i European Convention on the Protection of the Archaeological Heritage, Valletta) Glavna svrha ovih konvencija je da učvrste i promovišu politike za očuvanje i unapređenje evropske baštine.

Potvrđujući i prepoznajući činjenicu da je arhitektonska i arheološka baština, kao i cijeli kulturni pejzaž, ozbiljno ugrožena iz više razloga, pomenute evropske konvencije pozivaju na održivo očuvanje/održivu upotrebu ovih nezamjenjivih lokaliteta ljudske istorije.

Lekcije iz projekta »Baština – pokretač razvoja«

Faro konvencija promoviše šire razumijevanje baštine i njene povezanosti sa društvom. Ova Konvencija ističe da „svaka osoba ima pravo da se bavi kulturnom baštinom po svom izboru uz poštovanje prava i sloboda drugih“, i da je neophodno da se „svi pripadnici društva uključe u proces definisanja i upravljanja kulturnom baštinom koji je u toku”

Koncert “Muzika na vrhu brda” organizovan u sklopu manifestacije “Dani pejzaža” na vrhu Sv. Vid, Vrmcu

NOVI PRISTUPI ZAŠTITI, PLANIRANJU I UPRAVLJANJU PRIRODNOM I KULTURNOM BAŠTINOM 23

Lekcije iz projekta »Baština – pokretač razvoja«

Sastanci partnera i radnih grupa

24

PriruÄ?nik za zaĹĄtitu, planiranje i upravljanje kulturnom baĹĄtinom

2.1. Saradnja između aktera koji učestvuju u procesu zaštite, planiranja i upravljanja prirodnom i kulturnom baštinom Neophodno je uspostaviti efikasne metode za dijalog i diskusiju među različitim akterima i interesima ukoliko želimo da unaprijedimo društveni kapital aktera uključenih u proces. Trebalo bi uzeti u obzir principe pet dimenzija teritorijalnog upravljanja: fleksibilnu koordinaciju aktera i institucija, sposobnost integracije relevantnih sektora, uključivanje odgovarajućih aktera prilikom organizacije i pripreme participacije zainteresovanih strana, postizanje zajedničkog razumijevanja promjenljivog konteksta, kao i uzimanje u obzir specifičnosti i karekteristika mjesta.3

2.1.1. Upravljanje projektom Opšti cilj projekta „Baština – pokretač razvoja” je bio doprinos uspostavljanju saradnje između institucija i aktera nadležnih za zaštitu prirodne i kulturne baštine u Hrvatskoj i Crnoj Gori kroz implementaciju zajedničkih programa, edukaciju, prenošenje znanja i aktivnosti na podizanju nivoa svijesti. U početnoj fazi projekta identifikovane su ciljne grupe: lokalne, regionalne i državne institucije koje se bave zaštitom, planiranjem i upravljanjem kulturnom

25

i prirodnom baštinom u Dubrovniku i Boki Kotorskoj; stručnjaci/kinje koji se bave zaštitom, planiranjem i upravljanjem kulturnom i prirodnom baštinom; lokalne, regionalne i državne vlasti; mediji iz Dubrovnika i Boke Kotorske; organizacije civilnog društva koje su aktivne u oblastima kulturne i prirodne baštine, građani/ke područja Dubrovnika i Boke Kotorske, vlasnici/ ce zemljišta u pilot područjima, kao i investitori i lokalne i nacionalne turističke organizacije i agencije. „Baština – pokretač razvoja” je bio zajednički prekogranični projekat, sa tim da su učesnici (aplikanti, partneri i saradnici) i nevladine organizacije koji su bile uključeni u projekat odabrani pojedinačno za svaku državu, u zavisnosti od prepoznatih problema u određenom području: Dubrovačkoneretvanska županija u Hrvatskoj i Boka Kotorska u Crnoj Gori. U projektu su bili zastupljeni i stručnjaci/kinje koji se bave kako prirodnom tako i kulturnom baštinom.

Aplikant projekta na crnogorskoj strani i vodeći partner bila je Opština Tivat.

Kao javna ustanova, Opština izrađuje prostorne planove i strategiju razvoja

Lekcije iz projekta »Baština – pokretač razvoja«

za svoju teritoriju. Jedan od partnera projekta je bio Expeditio, nevladina organizacija iz Kotora. Aktivnosti ove organizacije imaju za cilj podsticanje održivog prostornog razvoja, kao i unapređenje urbanih i ruralnih sredina u Crnoj Gori i šire kroz djelovanje u oblasti arhitekture, urbanizma, prostornog planiranja i zaštite životne sredine, kao i javnog zastupanja. Drugi partner projekta je bilo Kulturno-zavičajno udruženje NAPREDAK Gornja Lastva, nevladina organizacija koja nastoji da revitalizuje područje Vrmca, a naročito selo Gornja Lastva.

Aplikant projekta sa hrvatske strane je bio Zavod za prostorno uređenje Dubrovačko-neretvanske županije, koji je i organ lokalne vlasti a takođe i javna ustanova. Zavod koordinira i sprovodi izradu prostornih planova na regionalnom nivou, nadgleda prostorne promjene, održava prostorni informacioni sistem i pruža podršku za sprovođenje prostornih planova na lokalnom nivou. DUNEA - Regionalna razvojna agencija Dubrovačkoneretvanske županije je bila jedan od partnera u projektu; Agencija se, kao javno preduzeće u vlasništvu regionalne vlade, zalaže za uravnoteženi

ekonomski razvoj na cijelom području Dubrovačko-neretvanske županije.

Ona koordinira aktivnosti vezane za razvoj županije, kao i aktivnosti za zajednički strateški razvoj opština, u skladu sa potrebama područja.

Drugi partner u projektu je bila Javna ustanova za upravljanje zaštićenim prirodnim vrijednostima na području Dubrovačko-neretvanske županije.

Saradnici na projektu su bili Uprava za zaštitu kulturnih dobara Crne Gore – Područna jedinica Kotor, Ministarstvo održivog razvoja i turizma, Mreža za nasljeđe Jugoistočne Evropske (SEE Heritage mreža), Konzervatorski odjel u Dubrovniku za područje Dubrovačko-neretvanske županije, Hrvatska sekcija ECOVAST-a – Europskog vijeća za selo i male gradove, Centar za regionalne aktivnosti programa prioritetnih akcija u Splitu.

Aktivnosti projekta su prilagođene teritorijama na kojima se odvijao i potrebama određenog okruženja.

Sadržaj se postepeno razvijao kroz sastanke i radne grupe, tako da je proces ostao relativno fleksibilan tokom trajanja projekta.

26

Zaštita, planiranje i upravljanje prirodnom i kulturnom baštinom nije ni pravolinijski, ni hijerarhijski proces odozgo – to je kružni proces (Slika x). Isti koncept je korišćen u projektu, u kojem su aktivnosti međusobno povezane i utiču jedna na drugu. Na primjer, aktivnosti u vezi sa participativnim procesom obuhvataju formiranje posebne radne grupe koja vodi i nadgleda sve participativne aktivnosti, organizaciju radionica o metodama participacije, sam participativni proces, studiju rezultata procesa i prezentaciju procesa participacije i studije.

Saradnja aktera u okviru projekta se odvijala na dva nivoa: prekograničnom nivou i lokalnom/ državnom nivou.

Formiran je Upravni odbor koji je koordinirao implementaciju projekta na prekograničnom nivou. Organizacione aktivnosti su planirane i o njima se raspravljalo na 8 zajedničkih sastanaka Upravnog odbora, a prisustvovali su im predstavnici/ce aplikanata i partnera, uključujući i koordinatora projekta.

Sastanci su održavani naizmjenično u Tivtu i Dubrovniku, uz prisustvo predstavnika/ca iz obje države. Na

Priručnik za zaštitu, planiranje i upravljanje kulturnom baštinom

ovim zajedničkim sastancima se raspravljalo o aktivnostima vezanim za komunikaciju između partnera, vizuelnom identitetu projekta, promotivnom materijalu projekta, internet stranici projekta, društvenim mrežama, angažovanju novinara, uvodnom predstavljanju projektu, studijskom putovanju u Francusku, formiranju radnih grupa i radionicama.

Na lokalnom/nacionalnom nivou održavani su redovni sastanci projektnog tima od februara 2013. godine do februara 2015. godine.

Partneri su sve vrijeme redovno komunicirali putem e-maila i telefona, da bi se dogovarali o detaljima implementacije projekta.

Projekat je započeo zvaničnim predstavljanjem i konferencijom za štampu, koji su održani i u Dubrovniku i Tivtu. Tom prilikom je organizovan i zvanični prijem partnera kod gradonačelnika Tivta, župana Dubrovačko-neretvanske županije i gradonačelnika Dubrovnika.

Svi glavni partneri, partneri i saradnici su učestvovali u zvaničnim predstavljanjima projekta, kojima su takođe prisustvovali predstavnici/ce medija i druge zainteresovane strane.

1 1 2 6

2

5

3

3

4

5 4 6 1-Saradnja 2-Dijeljenje informacija 3-Participativni proces 4-Jačanje kapaciteta 5-Studije 6-Podizanje svijesti

Zaštita, planiranje i upravljanje prirodnom i kulturnom baštinom nije ni pravolinijski, ni hijerarhijski proces odozgo, već je to kružni proces

27

Lekcije iz projekta »Baština – pokretač razvoja«

Formirano je šest radnih grupa koje su se bavile pojedinačnim aktivnostima projekta. Grupe su činili predstavnici/ ce glavnih partnera, partnera i saradnika. U sastav radnih grupa su pozvani i spoljašnji stručnjaci/kinje, ali na kraju su grupe uglavnom činili partneri, saradnici i stručnjaci/kinje zaduženi za izradu studija. Članovi/ ce svake radne grupe su se susreli dva puta na kreativnim radionicama, da bi raspravljali o sljedećim temama: participativni proces, zakonodavni okvir i standardi EU, kulturna i prirodna baština i pejzaž, ekonomska valorizacija, priručnik za primjenu novih metodologija u zaštiti i upravljanju baštinom, kao i mapa i brošura prekograničnog područja. Spoljašnji stručnjaci/kinje, u nekim slučajevima i iz inostranstva, su angažovani za izradu studija. U cilju detaljnijeg razmatranja sadržaja pojedinačnih aktivnosti, organizovano je više sastanaka radnih grupa na lokalnom nivou nego što je u početku planirano. Članovi/ce su međusobno komunicirali putem mailing lista.

Radna grupa 1

Uprava za zaštitu kulturnih dobara Crne Gore

Radna grupa 2

Aplikant 1

i koordinator cijelog projekta Opština Tivat

Ministarstvo održivog razvoja i turizma Crne Gore

Partner P1a

Zavod za prostorno uređenje Dubrovačkoneretvanske županije

Partner P2a DUNEA – Regionalna razvojna agencija Dubrovačko-neretvanske županije

12 članica

Partner P1a Kulturno-zavičajno udruženje NAPREDAK Gornja Lastva

Spoljni stručnjaci

Aplikant 2

Upravni odbor

EXPEDITIO Centar za održivi prostorni razvoj

SEE Heritage mreža (Mreža za nasljeđe Jugoistočne Evrope)

Radna grupa ...

Partner P2b

Javna ustanova za upravljanje zaštićenim prirodnim vrijednostima na području Dubrovačkoneretvanske županije

Hrvatska sekcija ECOVAST-a – Europskog vijeća za sela i male gradove

Organizaciona struktura i tim predložen za implementaciju aktivnosti

28

Priručnik za zaštitu, planiranje i upravljanje kulturnom baštinom

Ustanova Centar za Regionalne aktivnosti programa prioritetnih akcija

Konzervatorski odjel u Dubrovniku za područje Dubrovačkoneretvanske županije

2.2. Razmjena informacija i transparentnost procesa 2.1.2. Naučene lekcije Postoje i prednosti i nedostaci kada je vođa projekta javna ustanova. S jedne strane, ustanova može direktno koristiti rezultate dobijene ovim projektom, prilikom izrade prostornog plana, kao i drugih planova. S druge strane, može se suočiti sa problemima prilikom pokušaja aktiviranja javnosti, na primjer prilikom organizovanja javnih događaja, i to zato što ljudi nijesu naviknuti da vide jednu javnu ustanovu u ovoj ulozi.

Izrađivači politika (npr. službenici na opštinskom ili regionalnom nivou) su bili pokretači projekta u Dubrovniku. Za izrađivače politika iz javne ustanove je važno da imaju mandat da bi mogli voditi projekat u ovakvim slučajevima i da ih donosioci odluka (izabrani političari, npr. gradonačelnik) ne ograničavaju previše u njihovim aktivnostima.

Razmjena znanja je bila intenzivna i to zbog interdisciplinarnog pristupa koji je korišćen u projektu. Različite organizacije su bile pozvane da sarađuju na ovom projektu.

Angažovanje stučnjaka/kinja iz inostranstva ima pozitivan efekat, pošto oni stavljaju akcenat na nove aspekte, prenose svoja iskustva i vještine i donose

29

nove, svježe ideje. Projekat je omogućio angažovanje najboljih stručnjaka/kinja i uspostavljanje međunarodnog tima za rad na jednoj od studija.

U slučaju Dubrovnika, znatno je ojačana saradnja između lokalnih organizacija. Projekat je bio manje uspješan kada je u pitanju dijalog sa ljudima. Uprkos tome, svi učesnici/ce su prepoznali da se vodeća institucija otvorila prema javnosti i dala pozitivan primjer za druge. Ovo može biti dobro polazište za plodnu saradnju sa lokalnim stanovništvom u budućnosti.

U Boki Kotorskoj, ljudi su u velikom broju prisustvovali javnim događajima, vjerovatno zbog činjenice da su nevladine organizacije koje su dobro poznate u lokalnoj sredini bile zadužene za implementaciju aktivnosti.

S druge strane, mogla se unaprijediti saradnja sa opštinama.

Organizacija sastanaka u formi kreativnih radionica (radnih grupa) se mogla unaprijediti. Neke teme su zadobile više pažnje od drugih. Mogli su se postići bolji rezultati formiranjem manjih grupa i organizovanjem većeg broja sastanaka.

Lekcije iz projekta »Baština – pokretač razvoja«

Mehanizmi za promovisanje uključivanja i participacije zahtjevaju, u prvom redu, pragmatični pristup u određivanju nivoa pristupa informacijama, npr. kroz kampanju putem tradicionalnih medija i/ ili internet stranica. Potrebno je razmotriti efikasna sredstva komunikacije i/ili širenje informacija, kroz procedure i odgovarajuće alate prilikom planiranja događaja, kao i povratne informacije tokom procesa implementacije. Na kraju, može biti veoma korisno i istraživanje u cilju upoređivanja lekcija naučenih iz različitih sredstava/alata za komunikaciju.4

2.2.1. Direktne PR aktivnosti: širenje informacija o projektu, aktivnostima projekta i vrijednostima područja Tokom projekta je dosta pažnje posvećeno različitim načinima širenja informacija o aktivnostima projekta i o kulturnim i prirodnim vrijednostima oba prekogranična područja.

Kreirana je posebna internet stranica u cilju širenja informacija: www.bastina.eu.

Stranica je redovno ažurirana unošenjem novosti o projektu i poziva za prisustvovanje događajima.

Informacije o svim aktivnostima i kompletne studije su dostupne i na internet stranici jednog od partnera: http://www.zzpudnz.hr.

Projekat je promovisan putem društvenih mreža kao što su Facebook i Twitter. Formirana je Facebook grupa, dok je Twitter korišćen uglavnom za širenje informacija o predstojećim događajima. Društvene mreže su takođe korišćene kao alat za prikupljanje informacija o tome šta ljudi misle o određenim temama, i to putem anketiranja.

Formirane su spoljašnja i unutrašnje mailing liste: unutrašnje za komunikaciju među partnerima, a spoljašnja za promociju rezultata projekta i pozivanje ljudi na događaje.

Pripremani su i štampani lifleti i posteri za najavu događaja, kalendar, notesi i majice sa logom projekta, sa ciljem da se prošire informacije o projektu. Izrađen je i promotivni pano u cilju poboljšanja vizuelnog identiteta projekta.

30

Sajt www.bastina.eu i promotivni letci

Priručnik za zaštitu, planiranje i upravljanje kulturnom baštinom

Promotivni materijal

31

Lekcije iz projekta »Baština – pokretač razvoja«

Aktivnosti projekta su bile dobro propraćene u hrvatskim, crnogorskim, čak i francuskim medijima putem radio i televizijskih programa, novina i njihovih internet stranica.

Projekat je predstavljen na nekoliko konferencija.

Promovisan je kao primjer aktivnog uključivanja građana/ki na 13.

Sastanku radionica Savjeta Evrope za implementaciju Evropske konvencije o predjelu: „Prostor budućnosti, identifikacija i analiza pejzaža: stanje u demokratiji” na Cetinju, u Crnoj Gori, u oktobru 2013. godine. Sastanci radionica za implementaciju Evropske konvencije o predjelu, koje organizuje Savjet Evrope, detaljno razmatraju implementaciju Konvencije. Ovi sastanci su istinski forum za razmjenu praktičnog znanja, i oni su prilika za predstavljanje novih koncepata i postignuća koja se tiču Konvencije. Naročita pažnja se posvećuje iskustvima države – domaćina sastanka.

32

2.2.2. Indirektne PR aktivnosti: Angažovanje i obuka predstavnika/ca medija Dvije novinarke, jedna iz Crne Gore i jedna iz Hrvatske, zainteresovane za bavljenje temama zaštite, planiranja i upravljanja prirodnom i kulturnom baštinom, angažovane su i obučene i da prate i izvještavaju o svim aktivnostima projekta. Jedna od prednosti ovakvog pristupa je to što su sve aktivnosti propraćene u medijima (manifestacije, studije, radionice). Još jedna prednost je obučavanje novinara o zakonskim propisima, dobrim praksama, studijama slučaja i gorućim pitanjima i problemima u regionu, tako da oni mogu pisati o ovim temama i nakon što se projekat završi. Takođe, oni mogu iskoristiti stečeno znanje da izvještavaju o nekim drugim sličnim područjima.

Priručnik za zaštitu, planiranje i upravljanje kulturnom baštinom

2.2.3. Naučene lekcije Ovakav projekat može biti veoma efikasno sredstvo za širenje znanja o drugim vrijednostima područja.

Sve zainteresovane strane koje su učestvovale u projektu, uključujući i javnost, su puno naučile o kulturnom pejzažu Boke Kotorske i Dubrovnika.

Ovaj projekat je bio odlična prilika za širenje znanja o novim pristupima u zaštiti, planiranju i upravljanju baštinom. Ljudi različitih profila su okupljeni da bi učili, a mnogi od njih su uključeni u prostorno planiranje svog lokalnog okruženja. Prenošenje znanja o novim pristupima na lokalni nivo može se postići angažovanjem različitih institucija koje su usko povezane sa lokalnim stanovništvom.

U Boki Kotorskoj – gdje su nevladine organizacije, inače dobro poznate u lokalnom okruženju, bile zadužene za neke od aktivnosti – javni događaji su bili masovno posjećeni, dok je aktiviranje ljudi za učešće u javnim događajima predstavljalo problem u Dobrovniku – gdje je procesom rukovodila javna ustanova.

2.3. Participativni proces Participativni proces je potreban da bi se izgradila čvrsta partnerstva i efikasna rješenja. Uključivanje zainteresovanih strana može uticati na ciljeve, radne navike i pristupe predviđene generalnim okvirom procesa.5 Razumijevanje i osjećaj da im baština „pripada“ pomaže zainteresovanim stranama i odgovornoj agenciji da zaštite baštinu. Rad sa zainteresovanim stranama pruža priliku za razmjenu informacija, povećanje posvećenosti zainteresovanih strana, jačanje kolektivne odgovornosti, kao i zadobijanje njihovog znanja, saglasnosti i podrške za one aktivnosti koje će zaštititi i unaprijediti vrijednosti, autentičnost i integritet baštine.6 Zainteresovana strana je bilo koja osoba ili organizacija na koju plan može uticati ili koja, pak, može uticati na uspjeh plana.7 U participativnom pristupu, sve zainteresovane strane na različitim nivoima učestvuju u procesu donošenja odluka.8 Participaciju i partnerstvo bi trebalo posmatrati i favorizovati kao način osnaživanja solidarnosti među relevantnim akterima i teritorijama.

33

Najbitniji izazov je stvoriti uslove za kolektivno učenje između aktera i teritorija koje su u pitanju. Raznolikost sredstava može ovome doprinijeti, kao što su fokus grupe, javni skupovi, internet stranice, internet istraživanja ili istraživanja na terenu. Odabir odgovarajućih sredstava je specifičan za određeni kontekst i zavisi od pokrenutih procesa i inicijativa, kao i od obima teritorije i/ili njenih karakteristika.

Definisanje participativnog pristupa u ranoj fazi planiranja je od presudnog značaja za: • odabir aktera koji će biti angažovani (ko će biti uključen, u kojoj mjeri, i kakvu će ulogu imati); • identifikovanje aktera zaduženih za participativni proces (lokalne vlasti često angažuju spoljašnje stručnjake/ kinje za kreiranje i animiranje ovakvih procesa, to je jedna od nekoliko mogućnosti koje mogu nadomjestiti ograničene kapacitete institucija); • određivanje vremenskog okvira (kada će se održati participacija tokom različitih faza procesa, i koliko će trajati); • određivanje dosljednosti u participativnom procesu u odnosu na

Lekcije iz projekta »Baština – pokretač razvoja«

postojeće ciljeve i programe; • prepoznavanje potrebe za određenim specifičnim vještinama ili odgovarajućim uslovima (npr. rasprostranjeni širokopojasni internet za digitalne alate); • strategija komunikacije koja podržava proces.

Participativni proces treba da rezultira partnerskim sporazumom ili barem zajedničkim okvirom inicijativa za poboljšanje saradnje. Tokom procesa, saradnički stavovi mogu zamijeniti stroge hijerarhijske procedure, a mogu čak i u obaveznim pregovorima pospješiti dostizanje zajedničkih ciljeva.9 Treba da se razmotre različite kulture i ideje participacije, naročito u slučaju transnacionalnih projekata i inicijativa. U ovom smislu, mogući su različiti stepeni formalizacije u cilju podsticanja participacije, od širenja opštih informacija o određenom projektu, do javnih referenduma, gdje direktna demokratija oblikuje rezultat procesa. Ipak, mehanizmi koji su previše formalni (kao što je referendum) mogu ugroziti neformalne pregovore među zainteresovanim stranama ili čak mogu odvratiti pažnju od važnih faktora.

Evropska povelja o prostornom planiranju: Vizija evropskih gradova i regija – teritorija u 21. vijeku10 ističe potrebu učešća i osnaživanja zajednice pošto su „postojeći sistemi gradskog upravljanja često ograničeni stavovima i glasanjem bogatijih stanovnika/ca ili snažnih poslovnih interesa. Kao posljedica toga prioritet se daje lobističkim grupama. Svim grupama treba dati mogućnost da pokažu na koji način mogu doprinijeti unapređenju cijele zajednice i koje vrijednosti joj mogu dati na osnovu svojih vještina i znanja. Dakle, potrebni su novi sistemi zastupanja i participacije koji će: obezbijediti nove načine pristupa informacijama, promovisati veće uključivanje mreže „aktivnih građana/ki“, kao i potpomoći lokalnu demokratiju i osnažiti zajednicu. Takve akcije će pomoći svim stanovnicima/ cama i zainteresovanim stranama da iskažu svoje mišljenje i da zaista i na konstruktivan način uzmu učešća u oblikovanju svoje budućnosti.

Potrebno je vrijeme da bi se praksa participacije ugradila u procese prostornog planiranja i time izgradile socijalne veze i omogućilo istinsko uključivanje.”

34

approved by the General assembly of Barcelona the 22th april 2013

koju je odobrila Generalna skupština u Barceloni 22. travnja 2013.

2013

“The Charter of European Planning” je u okviru projekta “Baština - Pokretač razvoja” prevedena na crnogorski i hrvatski jezik

Pariska Deklaracija o baštini kao pokretaču razvoja11 takođe ističe ulogu lokalnih zajednica i značaj podizanja svijesti zainteresovanih strana. Lokalno stanovništvo, civilno društvo i izabrani lokalni i državni službenici imaju ključnu ulogu u razvoju i primjeni pristupa u kojem je baština pokretač razvoja i oni, podizanjem svijesti o baštini, preuzimaju vlasništvo nad procesom razvoja.

Priručnik za zaštitu, planiranje i upravljanje kulturnom baštinom

Na obje strane prekograničnog područja je primjećen nizak stepen učešća građana/ki u zaštiti i upravljanju kulturnim i prirodnim resursima. S obzirom da je učešće građana/ki jedan od osnovnih principa prostornog planiranja, jedan od očekivanih rezultata projekta bio je unapređenje učešća zainteresovanih strana u Dubrovniku i Boki Kotorskoj, vjerujući da će ovo dovesti do bolje zaštite i upravljanja pejzažom.

U tom smislu realizovane su dvije glavne aktivnosti. Sproveden je participativni proces u pilot podučjima u cilju sakupljanja mišljenja različitih grupa zainteresovanih strana, kao polazište za strategiju razvoja u oba područja i kampanja „Dani pejzaža” sa više od deset lokalnih događaja koji su organizovane da bi se unaprijedilo razumijevanje zainteresovanih strana i povećao osjećaj „posjedovanja“ baštine.

2.3.1. Participativni proces u pilot područjima

se studije ili procese moći koristiti rezultati participativnog procesa.

Participativni proces u pilot područjima je sproveden u obje države, u Hrvatskoj za oblast Dubrovačko-neretvanske županije, a u Crnoj Gori za područje Vrmca.

Rezultati participativnog procesa su sumirani u dvije odvojene studije.

One predstavljaju dobar pokazatelj javnog mišljenja, budući da su prikupljena i analizirana različita mišljenja svih grupa zainteresovanih strana o odabranim temama. Ove studije su poslužile kao ulazni podaci za kasnije sprovedene sudije kulturnog pejzaža i ekonomske valorizacije, i značajan su referentni materijal za opštine prilikom izrade planova i strategija za svoje teritorije.

Metodom upitnika, ukupno 264 ljudi iz privatnog sektora, stučnjaka/ kinja, studenata/kinja, kao i ljudi iz kulturnog i javnog sektora je odgovaralo na pitanja o različitim temama: identitet i savremene promjene grada Dubrovnika, zaštita, planiranje i prioriteti budućeg razvoja starog grada, uključivanje javnosti i komunikacija sa javnim ustanovama kada je u pitanju planiranje i razvojni plan za područje Srđa. Obavljeni su polustrukturisani intervjui sa pojedincima/kama iz kulturne i naučne scene Dubrovnika u vezi sa upravljanjem baštinom Dubrovnika, nedavnim projektima, dobrim praksama i participativnim procesom. Dvije fokus grupe, jedna sačinjena od predstavnika/ ca civilnog društva, a druga od političkih aktera, raspravljale su o problemu očuvanja kulturne i prirodne baštine u kontekstu razvoja grada, kao i o postojećem modelu učešća javnosti u procesu planiranja lokalnog razvoja.

Rezultati participativnog procesa

U okviru radne grupe, partneri su dogovorili zajedničku metodologiju participativnog procesa, za oba područja. Metodologija je uključivala upitnike, fokus grupe, intervjue i eseje. Ciljne grupe su prethodno identifikovane. Međutim, partneri su sami odlučivao o načinu sprovođenja ove aktivnosti na svojim pilot područjima, kao i o tome za koje će

35

Lekcije iz projekta »Baština – pokretač razvoja«

su prikazani u studiji pod nazivom „Provedba participativnog procesa na pilot području Dubrovnika”.

Za pilot područje Vrmca, obavljeno je 30 intervjua sa predstavnicima/ cama lokalne zajednice, privatnog sektora/investitora, javnog sektora, stručnjacima/kinjama i kulturnim akterima, i to o identitetu i potencijalima Vrmca, njegovoj zaštiti i razvoju, kao i o učešću javnosti kada je u pitanju ova oblast. Dobijeni su i veoma zanimljivi rezultati od 90 učenika/učenica srednje škole, koji su pisali eseje o Vrmcu. Na fokus grupama, uključujući i grupu sa vlasnicima imanja, raspravljalo se o temama kao što su identitet Vrmca, zaštita prirodnih i kulturnih resursa, o ekonomskom razvoju, te o upravljanju i razvojnom planu Vrmca.

Izvršena je kvantitativna analiza na osnovu 222 popunjena on-line upitnika o identitetu Vrmca, razvojnim potencijalima i prijetnjama, režimu zaštite, saradnji opština s javnošću i pristupu informacijama. Rezultati participatornog procesa su sumirani u studiji pod nazivom „Prirodna i kulturna baština Vrmca iz perspektive građana/ki”.

Studije koje sumiraju rezultate participativnog procesa su predstavljene zajedno sa prezentacijom Evropske povelje o prostornom planiranju i predstavljanjem Metoda za učešće različitih društvenih grupa u zaštiti i upravljanju kulturnom i prirodnom baštinom u Španiji, 13. juna u Dubrovniku i 14. juna 2014. godine u Tivtu. (vidjeti Prezentacije, Poglavlje 2.5.3.1). Prezentacije u Dubrovniku i Tivtu pratile su kampanju „Dani pejzaža”.

2.3.2. Kampanja „Dani pejzaža“ Sprovođenjem kampanje „Dani pejzaža“ partneri projekta su željeli da informišu javnost o ciljevima, aktivnostima i rezultatima projekta „Baština – pokretač razvoja“, ali iznad svega, željeli su uspostaviti saradnju sa javnošću, istražiti različite mogućnosti upotrebe kulturnog pejzaža kroz organizovanje umjetničkih i drugih društvenih događaja, kao i povećati interesovanje za prostorni i turistički razvoj na područjima prirodne i kulturne baštine. Sva događanja su bila dobro posjećena, a ljudi su mogli vidjeti kako se ovaj jedinstveni pejzaž može valorizovati, a da se ne uništi njegova prirodna i kulturna baština.

36

Participativni proces u Dubrovniku i Tivtu

Priručnik za zaštitu, planiranje i upravljanje kulturnom baštinom

Informacije o mišljenju građana/ki o pilot području su sakupljene putem upitnika

37

Lekcije iz projekta »Baština – pokretač razvoja«

U okviru kampanje „Dani pejzaža“ održani su sljedeći događaji u Dubrovniku: • izložba fotografija „Krajolik Dubrovnika“ (fotografije su snimili stanovnici/ce grada), • izložba fotografija lokalne skupine fotografa „Storm Chasers - Lovci na oluje“, • međunarodni simpozij - Budućnost povijesnog urbanog krajolika Grada Dubrovnika, dobra svjetske baštine (UNESCO) - nove metodologije urbane konzervacije u kontekstu upravljanja prostornim razvojem, sa predstavljanjem studija i izložbom fotografija „Krajolik- pozornica života”, • performans sa izložbom, pjevanjem i crtanjem u Svetoj Klari, • promocija brošure i mape prekograničnog područja Boke Kotorske i Dubrovačko-neretvanske županije.

U Boki Kotorskoj su održani sljedeći događaji u okviru kampanje „Dani pejzaža”: • izložba fotografija „Pejzaži Boke očima građana“, • trodnevna radionica o tehnici gradnje suvozida u Gornjoj Lastvi (Vrmac),

38

• „Muzika u svitanje“ u Gornjoj Lastvi (Vrmac), • „Muzika u noći punog mjeseca“ (Vrmac), • „Umjetnost u smiraj dana“ u Gornjoj Lastvi (Vrmac), • „Muzika na vrhu brda“ u Svetom Vidu (Vrmac), • Kulinarska manifestacija „Baština u loncu” u Gornjoj Lastvi (Vrmac).

Koncert „Muzika na vrhu brda“ je održan u sklopu 2. Evropske sedmice za očuvanje zemljišta (2nd European Land Stewardship Week) koja je trajala od 26. septembra do 5. oktobra 2014. godine. Evropska sedmica za očuvanje zemljišta je kampanja koja promoviše događaje širom Evrope u cilju povećanja svijesti o značaju brige o našoj planeti i njenim vrijednim prirodnim i kulturnim resursima. „Land stewardship – upravljanje zemljištem” (pojam koji kod nas još uvijek nema adekvatan prevod) je strategija u okviru koje su vlasnici i korisnici zemljišta uključeni u očuvanje prirode i pejzaža, uz podršku i doprinos različitih grupa civilnog društva. Kroz dobrovoljne sporazume između vlasnika/korisnika zemljišta i organizacija

Priručnik za zaštitu, planiranje i upravljanje kulturnom baštinom

koje se bave upravljanjem zemljišta (poznate i kao „land trusts - fondovi za upravljanje zemljištem”), „land stewardship – upravljanje zemljištem” se koristi u većem dijelu svijeta kao alatka za upravljanje i očuvanje prirode i biodiverziteta.12

2.3.3. Naučene lekcije U procesu prostornog planiranja javnost ne smije biti zanemarena, niti je treba pozivati na saradnju samo formalno bez ikakvih stvarnih mogućnosti da utiče na projekat. Nije dovoljno komunicirati sa ljudima samo putem formalno organizovanih i obaveznih javnih rasprava, već je potrebno istražiti neke druge, alternativne načine.

Javne ustanove i privatni investitori još uvijek ne prepoznaju vrijednost participativnog procesa. Kada bi postojala iskrena volja da se javnost uključi u prostorni razvoj, javne ustanove bi angažovale barem jednu osobu na puno radno vrijeme, koja bi komunicirala i sarađivala sa lokalnim stanovništvom i drugim zainteresovanim stranama. Ipak, čini se da viši politički nivoi u stvari ne žele da se javnost miješa u njihove planove. Oni vjeruju

PR materijal koji je promovisao kampanju ”Dani pejzaža” u Dubrovniku i Boki Kotorskoj

39

Lekcije iz projekta »Baština – pokretač razvoja«

Različiti događaji i aktivnosti koji su organizovani u okviru kampanje ”Dani pejzaža” u Boki Kotorskoj i Dubrovniku

40

Priručnik za zaštitu, planiranje i upravljanje kulturnom baštinom

da participativni proces komplikuje i usporava planiranje. Na primjer, prilikom planiranja termoelektrane u Pločama, mogle su se pojaviti mnoge dileme tokom participativnog procesa koje bi mogle odložiti vrijeme realizacije tog projekta. Naime, grad Ploče je morska luka, turistička destinacija i kandidat za park prirode, i mnogi ljudi misle da taj projekat nije u skladu sa strategijom ovog područja. Čak ni privatni investitori još uvijek ne prepoznaju priliku za sebe u participativnom procesu. Oni ne shvataju da je to najbolji način dobijanja podrške javnosti za svoje projekte, i da to može biti garancija za dugoročnu uspješnost njihovih investicija. Još uvijek postoji navika da sa javnošću komuniciraju angažujući osobu za odnose sa javnošću, da bi ubijedili ljude da se ne protive njihovom projektu.

Da bi aktivno učestvovali u prostornom razvoju, građani/ ke moraju biti edukovani i svjesni činjenice da imaju mogućnost učešća, kao i da odluke donesene u vezi sa prostornim planiranjem utiču na njihov život. Samo će tada građani/ ke postati zainteresovani. Proces edukovanja ljudi o baštini, prostornom

41

planiranju i participaciji treba da počne još u osnovnoj i srednjoj školi.

Mladi u tim godinama su prijemčivi za različite stavove o svom okruženju, koji podrazumijevaju više angažovanja i učešća. Razlog zbog kojeg ljudi ne odgovaraju na pozive za unapređenje svog okruženja leži u ustaljenoj praksi da umjesto njih neko drugi odlučuje o tome kako se njihovo okruženje treba razvijati. Ljudi nijesu stekli naviku da imaju moć i odgovornost da to urade sami.

Učešće je potrebno aktivno podsticati.

Na primjer, nije dovoljno objaviti poziv za neki događaj ili javnu raspravu u novinama, već je potreban ličniji pristup. Organizovanje izložbi je efikasan način da se ljudi zainteresuju za pitanja prostornog planiranja.

Lokalne grupe koje predstavljaju svoje stavove po pitanjima pejzaža mogu podići svijest o vrijednosti pejzaža kod ljudi. Ljudi su veoma dobro reagovali na izložbu fotografija članova lokalne grupe „Storm Chasers - Lovci na oluje“ (izložba je organizovana kao jedan od događaja u okviru kampanje „Dani pejzaža“). Fotografije lokalnog okruženja mogu takođe biti sredstvo za izgradnju kulturnog identiteta, kao i svjedok

Lekcije iz projekta »Baština – pokretač razvoja«

stalnih promjena u pejzažu. Društveni i umjetnički događaji (umjetničke izložbe, koncerti, kulinarski događaji kao što je kampanja „Dani pejzaža“ su se pokazale kao veoma uspješan način privlačenja ljudi da posjete lokalitete baštine i stvaranja osjećaja priradnosti mjestu. Neobično mjesto i vrijeme održavanja koncerata klasične muzike se ispostavilo kao podstrek, a ne prepreka za brojne posjetioce da dođu na Vrmac i pridruže se izvođačima, pretvarajući ga u predivnu pozornicu pod vedrim nebom. Pozitivni efekti okupljanja ljudi na ovakvim događajima su podizanje svijesti, doživljavanje novih načina korišćenja kulturnih i prirodnih resursa pejzaža, uspostavljanje osnove za buduću saradnju sa lokalnim stanovništvom i jačanje saradnje između različitih organizacija koje djeluju na istom području. To je takođe i dobar način promovisanja lokalnog turizma. „Događaji su bili dobro organizovani: za sve manifestacije koje su se održavale na Vrmcu, lokalni planinarski klub Vjeverica je organizovao pješačke ture, a bio je obezbijeđen i prevoz. Ljudi iz Boke Kotorske su zaista dobro reagovali na ove događaje, budili su se u 3 sata ujutro da bi došli na koncert klasične

muzike u svitanje. Koncerti klasične muzike obično nijesu naročito popularni kod običnih ljudi, ali su ovi događaji privukli veliki broj turista i ljudi koji inače ne posjećuju Vrmac.” (nevladina organizacija, Boka Kotorska) Važno je da ljudi shvate da zaštita baštine može takođe biti pokretač razvoja. Danas se razvoj vidi samo kao nova investicija u vidu ogromnih razvojnih projekata. Međutim, ljudi nijesu svjesni da oni sami nemaju koristi od ovakvih kratkotrajnih investicija, već da im takve investicije samo otežavaju život i uništavaju njihovu okolinu i resurse. Ljudi bi se mogli motivisati primjerima održivog razvoja na drugim područjima prirodne i kulturne zaštite koji pokazuju ekonomsku korist od baštine. Oni moraju razumijeti da nije vrijedan samo estetski aspekt, nego i istorijski, kulturni, društveni i biološki.

Na primjer, Dubrovačko-neretvanska regija je koridor za ptice, i zato je više od 30% ove oblasti zaštićeno u okviru programa Natura 2000. Kada bi ljudi (na primjer oni koji uzgajaju vinovu lozu) znali nešto više o biodiverzitetu svog područja, mogli bi to pretvoriti u svoju korist. Isto važi i za područja koja su pod UNESCO-vom zaštitom.

42

Ona treba da predstavljaju priliku za održivi razvoj, a ne prepreku. Način na koji lokalno stanovništvo doživljava grad je jako važan za razvijanje novog, participativnog načina turizma, koji se pojavljuje kao alternativa odozdo u odnosu na konvencionalni turizam sa svojim ekološkim, socijalnim i ekonomskim nedostacima. Kao alternative masovnim jednodnevnim posjetama ili onim od samo nekoliko sati, koje su često povezane sa kruzing turizmom, lokalno stanovništvo može turistima predstaviti odabrane djelove svog grada koje oni koriste i vole. Ovo obično znači proširenje izbora mjesta za posjećivanje, i smanjenje ogromnog pritiska na stare srednjovjekovne gradove.

Ova projekat je bio uspješan u smislu privlačenja ljudi, pošto su oni koji vode projekat komunikativni, posvećeni, sa razvijenim socijalnim vještinama. Ipak, još uvijek postoji prostor za unapređenje kada je u pitanju uključivanje javnosti u proces. Rezultati participativnog procesa su veoma dragocjen materijal, koji se mora iskoristiti na odgovarajući način u cilju planiranja. Rezultati participativnog procesa za područje Vrmca bili su naročito korisni pri izradi

Priručnik za zaštitu, planiranje i upravljanje kulturnom baštinom

studije ekonomske valorizacije, a možda nijesu dovoljno iskorišćeni pri izradi studije o prirodnoj baštini. Ova druga je jako važna zato što može poslužiti kao obavezna analiza pri naporima da se Vrmac proglasi regionalnim parkom prirode. U okviru projekta je izrađena prva studija kulturnog pejzaža u Crnoj Gori. Studija se odnosi na područje Vrmca, ali može poslužiti i kao metodologija za cijelo područje Boke Kotorske. Svi važni akteri su pozvane da uzmu učešća u participativnom procesu: stanovnici/ce, političari/ ke, studenti/kinje, predstavnici/ce opština i preduzetnici/ce. Na početku su planirane četiri fokusne grupe, a zatim je održana još jedna, na kojoj su učestvovali vlasnici zemljišta.

Diskusija u ovoj grupi je u stvari bila najplodonosnija od svih. Uprkos činjenici da je većina kuća na Vrmcu napuštena, ljudi su emocionalno vezani za ovo područje i još uvijek se tamo vraćaju da beru masline. Ljudi cijene pejzaž Vrmca i stoga žele da se on valorizuje na pravi način.

2.4. Izgradnja kapaciteta institucija i organizacija u prekograničnom području Izgradnja kapaciteta se smatra oblikom promjene okrenute ka ljudima koja podrazumijeva rad sa grupama pojedinaca/ki u cilju poboljšanja pristupa u upravanju kulturnom i prirodnom baštinom. Definicija izgradnje kapaciteta identifikuje tri šire oblasti u kojima je potrebno unapređenje i za koje je potrebno odrediti ciljne grupe za izgradnju kapaciteta: praktičari, institucije, kao i zajednice i mreže. Sljedeća tabela povezuje tri ciljne grupe sa oblastima učenja i potrebama.

Tokom implementacije projekta organizovano je više aktivnosti u cilju unapređenja kapaciteta različitih zainteresovanih strana: radionice i obuke, studijska posjeta, forum i prezentacije novih pristupa u zaštiti, planiranju i upravljanju baštinom.

2.4.1. Radionice • Procjena pejzaža U junu 2013. godine, u Gornjoj Lastvi (Vrmac), organizovana je četvorodnevna radionica o procjeni pejzaža za 30 stručnjaka/kinja koji se bave kulturnom i prirodnom baštinom. Predstavljene su tri različite metodologije: metodologija o razumijevanju, procjeni i zaštiti pejzaža, koja je u upotrebi u Engleskoj posljednjih deset godina; nova metodologija o Procjeni uticaja na baštinu (HIA) i metodologija odabira najboljih rješenja za viziju urbanog Pariza u okviru projekta Veliki Pariz (Grand Paris). U ovom priručniku fokus je na metodu procjene uticaja na baštinu, budući da je to nova alatka značajna za lokalitete Svjetske baštine, pa je stoga korišćena u okviru projekta i nakon radionice.

Radionica o procjeni pejzaža, Gornja Lastva

43

Lekcije iz projekta »Baština – pokretač razvoja«

Procjena uticaja na baštinu Procjena uticaja na baštinu (Heritage Impact Assessment - HIA) je studija za procjenu uticaja koji će predloženi razvoj, izgradnja ili promjene na dobru imati na resurs(e) kulturne baštine, i koja predlaže sveobuhvatan pristup za očuvanje resursa.14 Budući da ovaj dokument nije zvanično odobren u mnogim državama, često ne postoji nacionalni regulatorni okvir za njegovu realizaciju. Prvobitno, HIA je razvijena za područja Svjetske baštine i fokus joj je procjena uticaja na dobra od izuzetne univerzalne vrijednosti, ali se može koristiti i za druga područja od posebne vrijednosti.

Glavni dokument za HIA procjenu je onaj kojim se utvrđuje zašto se smatra da neko dobro ima posebnu kulturnu ili prirodnu vrijednost i navide njegove osobine. Treba učiniti sve što je razumno i moguće da se uklone ili umanje štetni uticaji na mjesta od značaja.

Međutim, možda će biti neophodno naći ravnotežu između javne koristi od predložene promjene u odnosu na potencijalnu štetu po lokalitet.

Stoga je takođe važno znati ko će imati koristi od predloženih promjena i iz

kojeg razloga. Analiza osobina kulturne [i/ili prirodne] baštine bi trebalo da bude ključna prilikom planiranja bilo kog prijedloga i treba je uključiti na početku bilo koje opšte procjene. Sve relevantne strane treba da se slože oko kratkog izvještaja HIA-e ili preliminarnog izvještaja – država potpisnica, regionalne ili lokalne vlasti, savjetnici ili upravitelji baštine, lokalne zajednice ili drugi, po potrebi.

Preliminarni izvještaj treba da sadrži kratak opis dobra i navede njegovu posebnu vrijednost. Treba takođe da sadrži prikaz predložene promjene ili razvoja, navodeći potrebu za njima; sažeti prikaz postojećeg stanja dobra i njegovog okruženja; podatke o bilo kakvom alternativnom razvoju koji se razmatrar; nacrt metodologije i opis zadatka za HIA procjenu. Metodologija treba da obuhvati organizacije ili ljude koji će biti konsultovani i da odredi, na primjer, ko su zainteresovane strane, a ko su akteri u oblasti zaštite baštine povezani sa lokalitetom; zatim pojedinosti o osnovnim podacima koje treba prikupiti, uključujući metode i odgovarajuće oblasti istraživanja, moguće osjetljive receptore baštine i predloženu metodologiju za analizu i procjenu. U ovoj fazi je takođe važno

44

utvrditi da li se predloženi razvoj, odnosno gradnja odnosi na područje Svjetske baštine, bafer zonu ili okruženje područja koje je izvan obje ove zone.

Preliminarni izvještaj treba koristiti da bi se istakli veliki ili kritični uticaji.

Prikupljanje podataka tokom HIA procjene treba da obuhvati sve potencijalne izvore podataka.

Tehnike obuhvataju istraživanje svih raspoloživih, ili istorijskih izvora, kao i posjete lokalitetima da bi se provjerilo njihovo stanje, autentičnost i integritet, osjetljiva gledišta i tako dalje.

Prikupljanje može uključivati i tehnike modelovanja terena ili inter-visibility modelovanja kako bi se predvidjeli uticaji na baštinu. Neophodno je obuhvatiti jasnim dokaznim tekstom i materijalne i nematerijalne atribute baštine, i kada god je to moguće, povezati ove druge sa fizičkim osobinama koje ih utjelovljuju. Terenska istraživanja su generalno neophodna bi se osigurala pouzdanost HIA procjene.

U nekim slučajevima, sakupljanje usmenog predanja ili dokaza može biti prihvatljivo i korisno. Prikupljanje informacija tokom HIA procjene je proces koji se ponavlja i koji često može dovesti do pojave altrenativa i drugih mogućnosti za prijedlog razvoja.

Priručnik za zaštitu, planiranje i upravljanje kulturnom baštinom

Uticaji razvoja ili drugih promjena na osobine baštine mogu biti štetni ili korisni. Neophodno je identifikovati sve promjene na svim osobinama, a naročito onima koje dobru daju posebnu vrijednost. Takođe je neophodno identifikovati obim ili ozbiljnost određene promjene ili uticaja na određenu osobinu. Direktni uticaji su oni nastaju kao primarna posljedica predloženog razvoja ili promjene upotrebe i mogu dovesti do fizičkog gubitka dijela ili cijele osobine, i/ili promjene okruženja – sredine u okviru koje se lokalitet doživljava, lokalnog konteksta, uzimajući u obzir sadašnje, kao i prošle odnose sa susjednim pejzažom. Direktni uticaji koji dovode do fizičkog gubitka su obično trajni i nepovratni; oni obično nastaju kao posljedica izgradnje i obično su ograničeni na područje zahvaćeno gradnjom. Indirektni uticaji se javljaju kao sekundarna posljedica izgradnje ili razvoja, i mogu rezultirati fizičkim gubitkom ili promjenama okruženja izvan područja zahvaćenog izgradnjom.

HIA izvještaj treba da pruži dokaz o tome koje odluke se mogu donijeti na jasan, transparentan i izvodljiv način.15

Radionica o procjeni pejzaža, Gornja Lastva

45

Lekcije iz projekta »Baština – pokretač razvoja«

•

Radionica o upotrebi GIS-a

Zajednička četvorodnevna radionica o upotrebi GIS-a pod nazivom „GIS u analizi krajobraza: GIS u geografiji, geodeziji, prostornom planiranju i planiranju pejzaža“ je organizovana za partnere i saradnike projekta u novembru 2013. godine u Dubrovniku.

Radionica je održana u dva dijela, u vidu jutarnjih predavanja i popodnevnih radionica. Predavanja su bila besplatna za sve zainteresovane za ovu temu, dok su radionice bile dostupne samo određenom broju partnera i saradnika projekta. Predstavljene su sljedeće teme: GIS u geografiji, vizuelizacija podataka, novi trendovi u GIS-u, upotreba GIS-a u analizi pejzaža i pejzažoj politici, planiranje pejzaža u Sloveniji i iskustva u upotrebi GIS-a u prostornom planiranju. Predstavljeni su različiti modeli analize pejzaža sa jednim od dostupnih GIS softvera. Radionice su vodili stručnjaci/kinje sa iskustvom i referencama u korišćenju GIS-a.

Cilj radionice je bio upoznavanje predstavnika/ca opština, ministarstva, stručnjaka/kinja iz oblasti konzervacije i drugih oblasti i studenata/kinja sa mogućnostima upotrebe različitih GIS alata. Učesnici/ce su radili praktično

46

na instaliranju i isprobavanju različitih softvera i izvora podataka, kako bi ih jednom mogli i koristiti u svom svakodnevnom radu. Različite upotrebe ovih tehnologija, naročito u svrhu

analize pejzaža, su predstavljene predstavnicima/cama različitih institucija iz Dubrovnika i Boke Kotorske, kako bi se unaprijedio proces donošenja odluka u prekograničnom području.

Training “GIS in the landscape analysis”, Dubrovnik

Priručnik za zaštitu, planiranje i upravljanje kulturnom baštinom

Upotreba GIS-a u zaštiti, planiranju i upravljanju baštinom Termin geografski informacioni sistem (GIS) opisuje bilo koji informacioni sistem koji integriše, čuva, uređuje, analizira, razmjenjuje i prikazuje geografske podatke. GIS aplikacije su alati koji korisnicima/cama omogućavaju kreiranje interaktivnih pretraga (pretrage koje kreiraju korisnici), analizu prostornih podataka, uređivanje podataka u mapama, kao i predstavljanje rezultata svih ovih operacija. GIS je širok pojam koji se može odnositi na brojne različite tehnologije, procese i metode. Povezan je sa mnogim operacijama i ima mnogo aplikacija koje su u vezi sa tehničkim oblastima, planiranjem, upravljanjem, transportom/logistikom, osiguranjem, telekomunikacijama, i poslovanjem.

Jedna od prvih primjena prostorne analize bila je u epidemiologiji, kada je 1854. godine Džon Snou (John Snow) prikazao izbijanje epidemije kolere u Londonu koristeći tačke da predstavi lokacije nekih pojedinačnih slučajeva, što predstavlja rani primjer uspješne upotrebe geografske metodologije u epidemiologiji. Dok su neki osnovni elementi topografije postojali i ranije u

47

kartografiji, mapa Džona Snoua je bila jedinstvena, jer je koristila kartografske metode ne samo da prikaže, nego i da analizira klastere geografski zavisnih fenomena.16 Ova vježba mu je omogućila da otkrije zavisnost između slučajeva izbijanja epidemije kolere i sistema vodosnabdijevanja.

GIS se od tada intenzivno razvija.

Koristeći GIS možemo: • lakše upravljati prostornim resursima (nadgledati prostorni razvoj, izrađivati planove...), • automatizovati aktivnosti u vezi sa prostornim aspektima kao što su izrada mapa, izračunavanje površina, udaljenosti, nagiba, pravca, planiranje rute, praćenje automobila, upravljanje transportom, • integrisati podatke koji su do sada bili u drugim oblastima (katastar, satelitske slike...), • prenositi informacije, • odgovoriti na pitanje „šta ako“ s prostornim modeliranjem u planiranju transporta, planiranju zaštite protiv poplava...17 GIS alati u pejzažnoj politici se mogu upotrijebiti za: izradu i prezentaciju tipologija pejzaža (na primjer

Lekcije iz projekta »Baština – pokretač razvoja«

regionalizacija pejzaža), zaštitu pejzaža (na primjer mapa izuzetnih kulturnih pejzaža, registar kulturnih pejzaža, fotoregistar područja), procjenu strateškog uticaja na životnu sredinu, procjenu uticaja na baštinu (HIA), analizu ranjivosti ili analizu podobnosti (na primjer identifikovanje najpodobnijih mjesta za postavljanje solarnih postrojenja, studija valorizacije ruralnih pejzaža u opštini Bale, strategija zelenih područja). (Upotreba GIS-a u pejzažnoj politici, Koščak Miočić-Stošić) U današnje vrijeme, broj geopodataka sve više raste, pošto je u 2013. godini bilo 60% više geopodataka nego u 2012. godini. Sa brzinom protoka podataka raste i njihova raznolikost. Posljednjih godina, programi otvorenog koda (opensource programi) učinili su GIS alate dostupnijim za širu javnu upotrebu. U praksi se sve više upotrebljavaju nove metodologije za prikupljanje podataka (kao što su bespilotne letjelice i LIDAR), ali se takođe pojavljuju novi izvori i proizvođači podataka (kao što su korisnici/ce mobilnog GIS-a). Ljudi ili terenski timovi počinju da prikupljaju podatke. Angažovanje javnosti ili dobrovoljno prikupljanje geografskih podataka (VGI) je omogućilo učešće

javnosti u razvoju GIS-a. Prvi korisni rezultati angažovanja javnosti su upotrijebljeni kada su se dogodile prirodne katastrofe, kao na primjer zemljotres u Haitiju 2010. godine.

Volonteri su digitalizovali teren koristeći fotografije iz vazduha da bi pomogli spasiteljima na terenu.18

2.4.2. Studijska posjeta Jedno od značajnih iskustava vezanih sa izgradnju kapaciteta je bila petodnevna studijska posjeta Provansi u Francuskoj, u septembru 2013, u kojoj su učestvovali partneri i saradnici projekta i predstavnici/ ce drugih zainteresovanih strana sa prekograničnog područja. Na različitim lokalitetima su predstavljeni mnogi zanimljivi i korisni primjeri zaštite, planiranja i upravljanja baštinom, a mnogi se suočavaju sa sličnim izazovima sa kojima se suočavaju Dubrovnik i Boka Kotorska.

U daljem tekstu ćemo opisati jedan od jedinstvenih primjera upravljanja baštinom koji je specifičan za Francusku, ali njegovi principi mogu poslužiti za upravljanje kulturnim pejzažima i u drugim državama.

48

Obalski konzervatorijum Conservatoire du littoral or Conservatoire de l’espace littoral et des rivages lacustres (Obalski konzervatorijum ili Konzervatorijum priobalnog područja, rječnih delti i jezera) je francuska ustanova čiji je glavni zadatak upravljanje državnom imovinom koja se nalazi u priobalnom području, području rječnih delti i jezera – u cilju očuvanja njihovih kulturnih, a naročito prirodnih dobara. Slijedeći ovaj cilj, ustanova kupuje imovinu privatnih vlasnika i prenosi je na lokalne zajednice.

Najoriginalnija dostignuća ovog konzervatorija su u pogledu njegovog upravljanja. Organizacija ima relativno nizak budžet (35 miliona eura) a njen centralni upravni tim broji samo 100 članova/ca. Tim je sposoban za efikasan rad zato što je u izgradio višepartijsko upravljanje između agencije, stručnjaka/ kinja, lokalnih zajednica, nevladinih organizacija, pojedinaca/ki i privatnih preduzeća.Zemljište (uglavnom osjetljivi prostori na koje je pristup ograničen, a trebalo bi da budu javni) se dobija ili plaćanjem iz budžeta agencije, ili

Priručnik za zaštitu, planiranje i upravljanje kulturnom baštinom

kroz mogućnost ustupanja zemljišta kao kompenzaciju za porez na nasljeđe ili kapital. Angažuju su stručnjaci/ kinje i lokalni korisnici/ce da daju svoj doprinos definisanju plana očuvanja, strategije i upravljanja. Kada se definišu načela za zaštitu i upotrebu, njihova implementacija se dodjeljuje lokalnim stranama, bilo lokalnim zajednicama, bilo nevladinim organizacijama ili i jednima i drugima. Tim od 450 čuvara (angažovanih od strane lokalnih zajednica ili putem programa za zapošljavanje mladih) nadgleda poštovanje pravila. Većina finansijskih sredstava dolazi od države, ali i od lokalnih ustanova (opština, regija), Evropske unije i privatnih preduzeća.

Privatna preduzeća mogu imati koristi od programa umanjivanja poreza, onda kada sponzorišu konzervatorijum.19, 20, 21 Konzervatorijum je kupio dio solane Žiro (Giraud) koja se nalaze u Regionalnom parku Kalank (Calanques) na ušću rijeke Rone, a koji više nije bio u funkciji. Zatim je prenio pravo upravljanja solanom na Regionalni park Kamarg (Camargue). Ovo područje je poznato kao stanište crvenih flamingosa i mnogih drugih rijetkih biljnih i životinjskiih vrsta. (Izvještaj sa studijske posjete Francuskoj)

Studijska posjeta Francuskoj

49

Lekcije iz projekta »Baština – pokretač razvoja«

•

2.4.3. Predstavljanje novih pristupa u zaštiti i upravljanju baštinom •

EU i međunarodni standardi i nove metodologije u zaštiti i upravljanju prirodnom i kulturnom baštinom

Predstavljanje EU i međunarodnih standarda i novih metodologija u zaštiti i upravljanju prirodnom i kulturnom baštinom je organizovano u februaru 2014. godine u Dubrovniku za predstavnike/ce ustanova, nevladine organizacije, partnere i druge učesnike/ce u projektu, kao i za javnost uopšte. Predstavljanje je zamišljeno kao niz predavanja koja su održali stručnjaci/kinje u oblasti zaštite i upravljanja baštinom. Predstavljena je hrvatska zakonska regulativa u svijetlu konvencija EU i dat je pregled kulturnog pejzaža u Hrvatskoj.

Takođe su predstavljene i studije komparativne analize zakonskog okvira na polju zaštite i upravljanja prirodnim i kulturnim pejzažom u Hrvatskoj i Crnoj Gori koje su rađene u okviru projekta.

50

Balkanski forum o pejzažu

Partneri na projektu „Baština – pokretač razvoja“, u saradnji sa CIVILSCAPE mrežom, zajednički su organizovali Prvi Balkanski forum o pejzažu „Izazovi u implementaciji evropskih i međunarodnih standarda u oblasti zaštite i upravljanja pejzažom“ u oktobru 2013. godine u Tivtu. Balkanski forum o pejzažu je konferencija čiji je cilj bio da unaprijedi dijalog između regionalnih i nacionalnih vlasti, opština, biznis sektora, nevladiniih organizacija, vlasnika zemljišta i

javnosti. CIVILSCAPE je međunarodno udruženje organizacija civilnog društva.

To su nevladine organizacije koje svoj rad posvećuju zaštiti, planiranju i upravljanju pejzažom, u skladu sa Evropskom konvencijom o predjelu (Firenca, 20. oktobar 2000. godine).

Partneri projekta „Baština-Pokretač razvoja“, uključujući organizacije Expeditio iz Crne Gore i ECOVAST iz Hrvatske, koje su ujedno i članice CIVILSCAPE mreže, pokušavaju da doprinesu unapređenju tretiranja pejzaža kroz primjenu novih metodologija za zaštitu i upravljanje prirodnom i kulturnom baštinom.22

Balkanski forum o pejzažu: Prezentacija o Evropskim i međunarodnim standardima i novim metodologijama u oblasti zaštite i upravljanja prirodnog i kulturnog nasljeđa, Tivat

Priručnik za zaštitu, planiranje i upravljanje kulturnom baštinom

•

Participacija zainteresovanih strana

Prezentacije o učešću zainteresovanih strana održane u junu 2013. godine u Dubrovniku i Tivtu bile su organizovane za aktere uključene u participativni proces, kao i drugu zainteresovanu publiku i partnere projekta. Predstavljene su sociološke studije koje sumiraju rezultate participativnog procesa sprevodenog na pilot područjima Dubrovnika i Vrmca.

Cilj prezentacija je bio upoznavanje učesnika/ca sa iskustvima učešća javnosti u evropskim zemljama, kako bi se unaprijedila participacija odnosno učešće javnosti u početnim fazama procesa planiranja u obje države.

Evropsku povelju o prostornom planiranju (Barselona 2013) je predstavio g. Bouche-Flourin, počasni predsjednik Evropskog savjeta urbanista (ECTP-CEU). On je naglasio značaj pejzaža kao predmeta prostornog planiranja i objasnio zašto je participativna demokratija ključni faktor za obezbjeđivanje javne podrške za politike razvoja pejzaža. Prostorni planeri/ke i drugi akteri u procesu

51

Prezentacija o učešću zainteresovanih strana, Tivat

prostornog planiranja su odgovorni za definisanje principa za utemeljavanje participativne demokratij kao protivteže predstavničkoj demokratiji. Međutim, iako se primjena principa participativne demokratije prilikom učešća javnosti u prostornom planiranju i odlučivanju zagovara u velikoj mjeri, ipak ona još uvijek nije jasno definisana i potrebno ju je dalje razmatrati. Od najvećeg je značaja ustanoviti pravila rada i odlučivanja u okviru grupe zainteresovanih strana.

Evropska Povelja o prostornom planiranju je prevedena na hrvatski i

Lekcije iz projekta »Baština – pokretač razvoja«

crnogorski jezik u okviru projekta.

Predstavljene su Metode participacije različitih društvenih grupa u području zaštite i upravljanja kulturnom i prirodnom baštinom u Španiji, sa akcentom na Opservatoriju za pejzaž Katalonije.

Opservatorija za pejzaž Katalonije (Landscape Observatory of Catalonia), osnovana 2004. godine, je organizovana kao konzorcijum. To je savjetodavno tijelo Vlade Katalonije i katalonskog društva uopšte za pitanja pejzaža.

Opservatorija je osnovana kao odgovor na potrebu proučavanja pejzaža,

pripremu prijedloga i senzibilisanja katalonskog društva o neophodnosti bolje zaštite, planiranja i upravljanja pejzažima u Kataloniji, u okviru održivog razvoja.

To je mjesto susreta između Generalitat de Catalunya (Vlade Katalonije), lokalnih vlasti, univerziteta, stručnih grupa, i uopšteno katalonskog društva, u vezi sa upravljanjem i očuvanjem pejzaža.

Funkcioniše kao spona između civilnog društva i administracije, i podržava primjenu Evropske konvencije o predjelu.23 Opservatorija za pejzaž Katalonije predlaže aktivnosti usmjerene na unapređenje, obnovu ili stvaranje pejzaža.

Ona priprema kataloge pejzaža Katalonije, sredstvo koje opisuje pejzaž i njegove vrijednosti, faktore koji su oblikovali pejzaž, te objašnjava kako se pejzaž razvijao s obzirom na trenutnu društvenu ekonomiju i dinamiku okruženja, i konačno, definiše kakvu vrstu pejzaža želimo, kao i smjernice kako to i postići.

Katalozi integrišu pejzažnu politiku u instrumente gradskog i okružnog planiranja u Kataloniji na različitim nivoima, počev od planova zoniranja područja, do detaljnog planiranja grada. Katalozi takođe olakšavaju proces definisanja sektorskih planova i

52

strategija, a funkcionišu kao početni dokument za definisanje regionalnih i lokalnih strategija održivog razvoja. Oni funkcionišu kao osnovni dokument za kampanje čiji je cilj podizanje svijesti o raznolikosti pejzaža i njegovim vrijednostima, kao i za uvodenje nastave o pejzažu u nastavni proces na različitim novoima u Kataloniji. Opservatorija za pejzaž Katalonije takođe priprema četvorogodišnji izvještaj o stanju pejzaža u Kataloniji za Katalonski parlament.

Ona distribuira studije i izvještaje, uspostavlja radne metodologije za pitanja pejzaža i organizuje seminare, kurseve, konferencije i izložbe o politikama pejzaža.

Balkan landscape forum, Gornja Lastva

Priručnik za zaštitu, planiranje i upravljanje kulturnom baštinom

Opservatorije pejzaža, centri i instituti Opservatorije pejzaža, centri i instituti, predstavljaju jedne od glavnih instrumenata za implementaciju politika pejzaža u skladu sa Preporukom CM/Rec (2008)3 Savjeta ministara zemaljama članicama, o smjernicama ili implementaciji Evropske konvencije o predjelu. Snažni pritisci koji utiču na savremene pejzaže i mnogi problemi vezani za zaštitu, upravljanje i planiranje pejzaža zahtijevaju kontinuirano praćenje i forum za razmjenu informacija; osnivanje opservatorija pejzaža, centara i instituta moglo bi se pokazati korisnim za ovu svrhu. Oni

omogućavaju prikupljanje i razmjenu informacija i protokola za izradu studija između država i lokalnih zajednica.

Pomenute opservatorije pejzaža, centri i instituti, mogli bi biti osnovani na različitim nivoima – lokalnom, regionalnom, nacionalnom, međunarodnom – korišćenjem međuzavisnih sistema posmatranja i stvaranjem mogućnosti za tekuće razmjene. Zahvaljujući ovim tijelima, bilo bi moguće: – opisati stanje pejzaža u datom trenutku; – razmijeniti podatke o politikama i iskustvima, vezano za zaštitu, upravljanje i planiranje, učešće jevnosti i implementaciju na različitim nivoima; – koristiti i prikupiti istorijska dokumenta o pejzažima, na osnovu kojih bi se moglo saznati kako su se određeni pejzaži razvijali (arhive, tekstovi, fotografije, itd.); – odrediti kvantitativne i kvalitativne indikatore u cilju procjene efektivnosti politike pejzaža; – obezbijediti podatke koji će omogućiti razumijevanje trendova i predviđanje budućih scenarija.

53

Razmjene podataka i iskustava između država, regija i teritorijalnih zajednica, koje se već odvijaju, trebalo bi da su zasnovane na najboljim primjerima, ali uvijek postavljene u odnosu na politički, društveni, ekološki i kulturni kontekst autentičnog pejzaža. Izbor sastava opservatorija je stvar nadležnih upravnih tijela, ali bi trebalo omogućiti saradnju između naučnika, stručnjaka i tehničara iz tijela javne uprave i javnosti.24 U nekim slučajevima, državna i regionalna tijela (Italija, Španija) uspostavila su institucionalne centre za opservaciju pejzaža, koji pokazuju raznovrsnost misija i odnosa u okviru aktivnosti prostornog i pejzažnog planiranja.25

2.4.4. Naučene lekcije Ovim projektom, svi oni koji su profesionalno uključeni u prostorno planiranje, izradu politika i donošenje odluka, unaprijedili su svoje razumijevanje novih pristupa zaštiti, planiranju i upravljanju baštinom, posebno važnosti izrade ekonomske valorizacije. Sa druge strane, lokalno stanovništvo se bliže upoznalo sa načinima zaštite i korišćenja baštine.

Kao što je slučaj u drugim oblastima, tako i u oblasti zaštite baštine, participativni pristupi planiranju i upravljanju počinju da se koriste u praksi (na primjer, opservatorije pejzaža i upravljanje zemljištem - land stewardship). Zavod za prostorno uređenje Dubrovačko-neretvanske županije istražuje mogućnosti osnivanja neke vrste opservatorije, kao što je to slučaj u Kataloniji. U Crnoj Gori, pojavile su se ideje o angažovanju nezaposlenih lica, budući da bi ljudi koji imaju dovoljno vremena i posvećenosti, bili korisni u oblasti zaštite, planiranja i upravljanja baštinom.

Studijska posjeta Francuskoj je otkrila neke interesantne razlike između

Lekcije iz projekta »Baština – pokretač razvoja«

Francuske i Hrvatske, vezano za zaštitu prirodne i kulturne baštine. Dok su u Hrvatskoj (Dubrovnik) lokalne institucije ponekad prinuđene da štite baštinu od potencijalno štetnih inicijativa koje dolaze sa višeg političkog nivoa, u Francuskoj (Provansa) država zapravo štiti područja izuzetne ljepote i ona od nacionalnog značaja na osnovu inicijativa koje dolaze sa lokalnog ili regionalnog nivoa.

Kao što je pokazano tokom studijske posjete Provansi, projekti prostornog razvoja moraju biti sprovođeni pod uslovima koje određuje lokalna zajednica, iako proces pregovaranja može potrajati i par godina. Dobar primjer je viđen u maloj zajednici od 420 stanovnika/ca, Le Bo de Provans (Les Baux-de-Provence), smještenoj na vrhu krševitog brda, čija je najviša tačka urušeni dvorac, odakle se prema jugu pruža pogled na ravnice u Parku priode Alpij (Alpilles) u Francuskoj. Svake godine, 1,5 miliona turista dolazi da posjeti ovo mjesto. Nedavno je javnosti predstavljena inicijativa za projekat izgradnje golf terena u podnožju brda.

Suprotno od slučaja izgradnje na brdu Srđ, projekat nije inicirao investitor, već je grad tražio najpogodnijeg

54

partnera putem nadmetanja. Proces pregovaranja je trajao pet godina i rezultirao sporazumom između lokalne zajednice i investitora.

Teren za golf može biti izgrađen jedino pod uslovima koje odrede lokalne institucije. Svi sadžaji će biti smješteni u postojećim objektima, koji su pod zaštitom. Teren za golf će pratiti konture postojećeg terena, a vegetacija na tom području će biti očuvana u najvećoj mogućoj mjeri.

Zaštićeno okruženje nudi mnoštvo ekonomskih mogućnosti, kao što je pokazano u slučaju farme La Beligue u Francuskoj, predstavljenoj prilikom studijske posjete. Farma je poznata po uzgoju bijelih konja iz Kamarga.

Dresiranje bikova za koridu, ovdje, takođe, ima dugu tradiciju. Farma se nalazi na području mreže Natura 2000, ali je to ne sprečava da bude ekonomski uspješna.

Primjer uspješnog modela upravljanja je identifikovan, takođe, u Boki Kotorskoj, na području tivatske opštine. Veliki gradski park, osnovan 1896. je pod zaštitom od 1968. kao objekat hortikulture, ali je, takođe, važan i sa kulturnog aspekta. Opština

Priručnik za zaštitu, planiranje i upravljanje kulturnom baštinom

Tivat je 2007. godine, formirala Savjet za zaštitu Velikog gradskog parka, sa ciljem zaštite, planiranja i upravljanja parkom. Svi relevantni akteri su članovi Savjeta: Opština Tivat, predstavnici/ce građana/ki, nevladinih organizacija, kao i drugih organizacija i institucija čiji se rad vezuje za zaštitu Gradskog parka.

Uloga Savjeta je da donosi odluke, inicira projekte, sprovodi različite aktivnosti i služi kao savjetodavno tijelo Opštine Tivat. Takođe, Savjet priprema godišnji Program zaštite i razvoja koji služi kao smjernica za Opštinu Tivat.

Savjet organizuje tribine o aktuelnim temama. Ispostavilo se da je ovo veoma uspješan model koji može služiti kao primjer zaštite, planiranja i upravljanja i za druga područja velike prirodne i kulturne vrijednosti (npr. Vrmac ili Boka Kotorska). Ako Vrmac jednom bude zaštićen na nacionalnom nivou, kao regionalni park, sljedeći korak bi trebalo da bude izrada plana upravljanja.

Ovaj projekat, a posebno sprovedeni participativni proces, pripremio je osnovu za buduću saradnju.

2.5. S tudije i smjernice Nedostatak baze znanja (analize, studije, procjene i smjernice) o zaštiti i unapređenju prirodne/kulturne baštine/pejzaža je identifikovan u prekograničnom području, a posebno neusklađenost zakonodavnih okvira na lokalnom i nacionalnom nivou, nedostatak modela za ekonomsku valorizaciju nasljeđa i nesprovođenje procjene prirodnog i kulturnog pejzaža.

Iz ovog razloga, projekat je predvidio izradu zajedničkih studija i preporuka za unapređenje zakonodavnog okvira, ekonomsku valorizaciju i efikasniju zaštitu i upravljanje prirodnim i kulturnim resursima na području Dubrovačko-neretvanske županije i Boke Kotorske. Ove studije i smjernice će poslužiti kao osnova za izradu i ažuriranje planskih i političkih dokumenata za ovu regiju.

2.5.1. Komparativna analiza i preporuke za unapređenje zakonodavnog okvira Postojeći zakonodavni okvir za zaštitu, planiranje i upravljanje prirodnom i kulturnom baštinom, i povezana pitanja u oba pilot područja, analizirani su u

55

studiji pod nazivom Komparativna analiza zakonodavnog okvira na polju zaštite i upravljanja prirodnom i kulturnom baštinom. Dva dijela dokumenta sadrže odvojene analize zakonodavnih okvira u Hrvatskoj i Crnoj Gori. Treći dio daje uporednu analizu situacije u obje države, u odnosu na EU i međunarodne standarde, i predlaže preporuke za unapređenje stanja.

An Approach to Landscape Character Assessment October 2014 Christine Tudor, Natural England

www.gov.uk/natural-england Coastal Access | Whitehaven to Silecroft | Natural England’s Proposals | Chapter 1: Whitehaven to St Bees

2.5.2. Procjene prirodnog i kulturnog pejzaža „Pejzaž je važan činilac kvaliteta života, individualne i društvene dobrobiti ljudi: u urbanim i ruralnim sredinama, u degradiranim područjima, kao i u područjima visokog kvaliteta. Stoga pejzaž predstavlja izraz raznolikosti zajedničkog multikulturalnog, urbanog, ruralnog i prirodnog nasljeđa. Integrisani pristup pejzažu u politikama planiranja, je ključan za obezbjeđivanje njegove kulturne, ekološke, društvene i ekonomske vrijednosti. On mora biti integrisan u bilo koju politiku koja ima mogući direktni ili indirektni uticaj na pejzaž.“26

Lekcije iz projekta »Baština – pokretač razvoja«

Jedna od metodologija procjene glavnih karakteristika pejzaža je procjena karaktera pejzaža (Landscape Character Assessment - LCA). Procjena karaktera pejzaža je proces identifikovanja i opisivanja varijacija u karakteru pejzaža.

Njome se teži identifikovati i objasniti jedinstvena kombinacija elemenata i obilježja (karakteristika) koje čine pejzaž prepoznatljivim. Sprovođenje procjene karaktera novih pejzaža zahtijeva četiri glavna koraka koji se ponavljaju: definisanje svrhe i obima procjene, preliminarno istraživanje, terensko istraživanje, klasifikaciju i opis tipova/ područja karaktera pejzaža. Detaljniji opis procesa je predstavljen ispod27:

U okviru projekta, izrađene su sljedeće studije koje su analizirale pejzaž: • Studija “Analiza katastra Dubrovnika 19. st. s transkripcijom upisnika građevinskih čestica te izradom baze podataka” • Studija o identifikaciji i valorizaciji prirodne i graditeljske baštine Dubrovnika (Hrvatska) • Provedba participacijskog procesa na pilot području Dubrovnika • Studija “Identifikacija i valorizacija prirodnih i kulturnih krajolika na pilot području Grada Dubrovnika” • Utjecaj promjene autentičnog kulturnog krajobraza Grada Dubrovnika kao važnog elementa identitetskog sustava na brand i image grada te na uspješnost turističke destinacije • Studija kulturnog pejzaža Vrmca (Crna Gora) • Studija prirodnih vrijednosti Vrmca (Crna Gora) • Studija kulturne baštine Vrmca (Crna Gora) • Studija ekonomske valorizacije Vrmca (Crna Gora) • Vrmac kako ga vide građana/ki (sociološka studija) Procjena karaktera pejzaža - proces

56

Priručnik za zaštitu, planiranje i upravljanje kulturnom baštinom

Uočeno je nikada nije urađena analiza i digitalizacija katastra za šire područje Dubrovnika. Iz tog razloga je, u okviru projekta, sprovedena dodatna studija pod naslovom Analiza katastra Dubrovnika 19. stoljeća s transkripcijom upisnika građevinskih čestica te izradom baze podataka (Grad Dubrovnik u Franjevačkom katastru).

Podaci o topografiji, stanovništvu, vlasništvu parcela, ekonomskim izvorima, i drugi podaci iz tog vremena, biće dostupni javnosti na internetu.

Ova baza podataka može služiti kao osnova za dodatne analize i studije.

Digitalne fotografije iz vazduha, slikane u različitim periodima, će takođe biti dostupne na internetu, pa će biti moguće prepoznati hronološki prostorni razvoj.

Sve prethodno pomenute studije su služile kao osnova za studije kulturnog pejzaža: Studija kulturnog pejzaža Vrmca (Crna Gora) i Identifikacija i valorizacija prirodne i graditeljske baštine područja Dubrovnika u prostornom kontekstu (Hrvatska). Ove studije su veoma važne, budući da njihove preporuke treba da postanu ulazni podaci za izradu prostorno-planske dokumentacije za područje i grad.

57

Studija kulturnog pejzaža Vrmca identifikuje i procjenjuje njegove prirodne i kulturne karakteristike i vrijednosti. Cilj studije je da identifikuje karakteristike kulturnog pejzaža Vrmca korišćenjem integrisanih metoda proučavanja kulturnog i prirodnog nasljeđa. Studija identifikuje i opisuje tipove pejzaža na osnovu međunarodno prihvaćene metodologije procjene karaktera pejzaža (LCA) i istorijske karakterizacije (Historic Landscape Assessment).

U studiji su analizirani trendovi i faktori promjena, pritisci i prijetnje na karakter pejzaža, kao i osjetljivost pejzaža na promjene. Glavni djelovi studije su: analiza prostorno-planske dokumentacije, analiza prirodnih, kulturnih, vizuelnih i istorijskih obilježja, identifikacija karaktera pejzaža – tipologija, valorizacija i ocjena osjetljivosti i smjernice za zaštitu, planiranje i upravljanje kulturnim pejzažom.

Studija kulturnog pejzaža Vrmca analizira prostorni razvoj brda Vrmac kroz vrijeme. Opisuje glavne aktivnosti, funkcije i načine korišćenja ove teritorije, tradicionalno znanje i vještine, istorijske događaje i poznate

Lekcije iz projekta »Baština – pokretač razvoja«

ličnosti koje ovdje žive. Dio studije se bavi asocijativnim elementima i nematerijalnom baštinom, kao što su pjesme, muzika, vještine, kuhinja, godišnji festivali, zanati i ostali djelovi kulture koji se mogu zabilježiti, ali se ne mogu dodirnuti.

Studija koristi induktivno-deduktivne metode za analizu postojećih teorijskih pristupa, važećih planskih dokumenata, pravnog okvira i literature o prirodnoj i kulturnoj baštini Vrmca. Arhivska istraživanja obuhvataju istorijske pisane i grafičke izvore podataka. Rezultati terenskih istraživanja upotpunjuju podatke o postojećem stanju istraživanog područja, te o njegovim vizuelnim i morfološkim obilježjima.

Podaci i informacije su organizovani upotrebom modela, matematičkostatističkih metoda, GIS-a i metoda sintezne interpretacije. Takođe su korišćeni: model tipološke klasifikacije pejzaža, model vizuelne izloženosti i model morfoloških karakteristika.

Valorizacija prostora Vrmca kao kulturnog pejzaža sprovedena je metodom objektivnog pristupa. Na osnovu analize prostornih i urbanističkih planova, studija lokacije i ostalih razvojnih tendencija utvrđeni su pritisci

kojima se izazivaju promjene karaktera pejzaža Vrmca.

Studija će poslužiti Opštinama Tivat i Kotor kao osnova za planske i strateške dokumente. Ona naglašava vrijednost pejzaža kao potencijala za ekonomski razvoj. Studija, takođe, može služiti kao osnova za prezentaciju i promociju vrijednosti Vrmca, i kao model metodologije za identifikaciju i unapređenje kulturnog pejzaža u drugim područjima.

Izradu Studije kulturnog krajobraza Dubrovnika vode strani stručnjaci/ kinje, koji se trude da u širem kontekstu sagledaju karakteristike grada i njegovog okruženja. Studija će pokušati da razumije područje Dubrovnika kroz individualna obilježja pejzaža i urbanog tkiva, i njihovu interakciju u posljednje dvije decenije, kao jedan racionalan i integrisan sistem. Ovo će biti polazna tačka za uspostavljanje efikasnog sistema zaštite, planiranja i upravljanja ovim pejzažom. Studija će služiti kao podrška u procesu donošenja odluka kada se radi o razvojnim pritiscima koji se pojavljuju u posljednje vrijeme i prijete da ugroze ovaj pejzaž.

Studija se izrađuje u sljedećim fazama:

58

- integralna evaluacija područja (analiza pejzaža, mapiranje, procjena i integracija različitih slojeva kulturne, prirodne i pejzažne vrijednosti), – analiza nedostataka pravne zaštite i sistema upravljanja u područjima izuzetne vrijednosti, – karakteristike prostornog razvoja ovog područja i prepoznavanje pokretača tekućih promjena, zajedno sa procjenom osjetljivosti i identifikacijom područja mogućih konflikata, – definisanje koncepta i metodologije procjene uticaja na baštinu (HIA), zajedno sa smjernicama i preporukama za zaštitu i upravljanje nasljeđem.

2.5.3. Studije ekonomske valorizacije Ekonomska valorizacija Utvrđivanje vrijednosti kulturnih dobara i posebno društvene i ekonomske vrijednosti kulturne baštine predstavljaju predmet duge debate između različitih naučnih disciplina.

Sa jedne strane je diskurs ekonomske teorije sa modelima ponude i potražnje, procjenom ekonomskog uticaja, procjenom otvaranja novih radnih mjesta kroz razvoj turizma orijentisanog ka baštini, procjenom slučajnih faktora, itd; sa druge strane je diskurs kulturne teorije sa estetičkim, humanističkim, i ponekad anti-utilitarističkim pristupom.

Drugi diskurs se odnosi posebno na procjenu društvene vrijednosti kulturne baštine. Tek u posljednje vrijeme su ove različite istraživačke discipline postale međusobno povezane, i uključene u stvaranje temelja savremene kulturne ekonomije.

U posljednje vrijeme, povećalo se interesovanje za društvenu i ekonomsku vrijednost nematerijalne kulturne baštine i proizvode vazane za nju.

Priručnik za zaštitu, planiranje i upravljanje kulturnom baštinom

Međutim, još uvijek nedostaje okvir za razumijevanje i procjenjivanje promjena percepcije nematerijalne baštine.

Potražnja za proučavanjem ekonomske i društvene vrijednosti baštine, i dobijanjem potrebnih podataka se istovremeno povećala u okviru različitih grupa zainteresovanih strana, kao što su stručnjaci/kinje za baštinu, kreatori politika na različitim nivoima, preduzetnici/investitori i zajednice.

Analiza literature je dovela do spoznaje da se ekonomska vrijednost kulturne baštine trenutno procjenjuje korišćenjem konvencionalnih i dobro poznatih modela ekonomskog uticaja (ekonomska analiza bruto dodatne vrijednosti, analize lokalnog ekonomskog uticaja, broj posjetilaca lokaliteta, njihova bruto potrošnja, kao i drugi uticaji, direktni, indirektni i indukovani efekti, koji se izračunaju u pogledu potrošnje i otvaranja novih radnih mjesta).

Nasuprot ekonomskoj vrijednosti kulturne baštine, njena društvena vrijednost se, najčešće, procjenjuje kvalitativno. Da bi se prikazao društveni uticaj baštine, najveći broj studija nudi

59

niz opisanih studija slučaja ili podataka zasnovanih na upitnicima i stručnim intervjuima. Studije se, najčešće, odnose na društvene efekte projekata u oblasti baštine kao što su jačanje socijalne kohezije, stimulisanje socijalne inkluzije, osnaživanje zajednice i izgradnja kapaciteta, jačanje povjerenja, građanskog ponosa i tolerancije, širenje mogućnosti za učenje, razvijanje vještina, itd.

Veliki broj autora naglašava da su ekonomske i društvene vrijednosti baštine međusobno povezane. Sa jedne strane, ekonomski rast donosi prosperitet i dobrobit teritoriji.

Sa druge strane, društveni sklad – jedinstvo zajednice, odsustvo konflikta, tolerancija, itd. – su preduslovi za ekonomski razvoj.28 U ovom projektu su izrađene dvije studije ekonomske valorizacije: Ekonomska valorizacija Dubrovnika: Utjecaj promjene autentičnog kulturnog krajobraza Grada Dubrovnika kao važnog elementa identitetskog sustava na brand i imidž Grada te na uspješnost turističke destinacije, i Studija ekonomske valorizacije Vrmca.

Lekcije iz projekta »Baština – pokretač razvoja«

Cilj Studije ekonomske valorizacije Dubrovnika je bio da se stvori vizija i kreira strategija turističkog razvoja ovog kraja, koja bi bila prihvatljiva za sve zainteresovane strane. Studija je razrađena u tri faze: Definisanje identiteta Grada Dubrovnika i njegovog kulturnog koda, kao osnove za izradu dugoročnog održivog brenda.

Analiziran je imidž grada korišćenjem rezultata upitnika koje su popunili posjetioci Dubrovnika, i oni koji nikada nijesu bili u Dubrovniku. Uticaj kulturnog i turističkog imidža grada na poslovne rezultate je bio zasnovan na statističkoj analizi cijena u hotelima, iskorišćenosti kapaciteta, cijena hrane u restoranima, cijena nekretnina u gradovima i na lokacijama koje su uporedive.

Analiza moguće neadekvatne upotrebe turističkog prostora Analiza kako promjene vizuelnog identiteta grada i njegovog autentičnog pejzaža utiču na hotelsku i turističku industriju i imidž grada kao turističke destinacije, zasnovana je na intervjuima sa lokalnim akterima.

Definisanje dugoročne održive vizije turističkog razvoja Grada Dubrovnika.

60

Priručnik za zaštitu, planiranje i upravljanje kulturnom baštinom

61

Lekcije iz projekta »Baština – pokretač razvoja«

Poseban izazov može biti zaštita autentičnog kulturnog pejzaža Dubrovnika, i, istovremeno, marketinško promovisanje prepoznatljivog duha mjesta (genius loci), identiteta destinacije, kao i prirodnog okruženja koje s gradom čini jedinstvenu cjelinu. Tržišno pozicioniranje nekih kulturnih i turističkih destinacija na Mediteranu je opisano kroz poređenje Splita (Hrvatska), Kotora (Crna Gora), Sirakuze (Sicilija), Rodosa (Grčka), Ibice (Baleari, Španija), Valete (Malta).

Analizom scenarija procijenjeni su različiti scenariji turističkog razvoja Dubrovnika u pogledu potencijalne degradacije kulturnog pejzaža, duha mjesta, i očekivanih rezultata turističke industrije. Studija predlaže koncepte turističkog razvoja Grada Dubrovnika i daje preporuke za njihovu primjenu.29

opština. Jedini planovi koji postoje su urbanistički planovi gradnje u obalskom području. Ekspanzija gradnje na obroncima Vrmca i oko tvrđave na vrhu Vrmca, prijete devastacijom ovog pejzaža izuzetne vrijednosti. Studija procjenjuje ekonomski potencijal ovog kraja, uzimajuću u obzir njegove prirodne i kulturne vrijednosti, predlaže modele ekonomske valorizacije svakog lokaliteta i zone, kao i cijelog područja, predlažući aktivnosti za ekonomsku aktivaciju područja na održiv način, poštujući istovremeno principe zaštite prirodnog i kulturnog nasljeđa, i ukupnog pejzaža. Opštine Tivat i Kotor mogu koristiti studiju kao osnovu za izradu planskih i strateških dokumenata.

Studija, takođe, može služiti kao model metodologije za ekonomsku valorizaciju zaštićenih područja na drugim mjestima.

Studija ekonomske valorizacije Vrmca predlaže model koji definiše kako kulturni pejzaž brda Vrmac može postati jedan od pokretača razvoja opština Tivat i Kotor, na održiv način. Potencijali Vrmca su ogromni, ali, nikada ranije nijesu istraživani, niti su bili dio razvojnih planova

Studija ekonomskog razvoja je zasnovana na rezultatima tri prethodne studije: Studija prirodnih vrijednosti, Studija kulturne baštine, i Studija kulturnog pejzaža. Rezultati participativnog procesa su bili veoma značajan ulazni podatak za studiju, kao i istraživanja na terenu.

62

Priručnik za zaštitu, planiranje i upravljanje kulturnom baštinom

2.5.4. Naučene lekcije Zakonska regulativa o prostornom planiranju se mora dosljednije poštovati, a njegova implementacija sprovoditi sa dobrim namjerama, imajući uvijek u vidu javno dobro. Obje države, Hrvatska i Crna Gora, potpisale su sve relevantne međunarodne konvencije (Evropsku konvenciju o predjelu, Faro konvenciju, Parisku deklaraciju o baštini kao pokretaču razvoja), ali se one često uopšte ne poštuju u praksi.

U Hrvatskoj je zaštita kulturne baštine slobodnije definisana u zakonskom okviru od zaštite prirodne baštine.

Evropska unija je donijela direktivu za prirodnu baštinu, te su je države članice morale usvojiti. Ali, kada je u pitanju kulturna baština, potpisane su samo neobavezujuće konvencije, koje države nijesu u obavezi da uključe u svoje nacionalno zakonodavstvo.

U crnogorskom zakonodavstvu, postoji pojam kulturni pejzaž, ali do sada još nijedno područje nije zaštićeno kao takvo. Nije poznato kakve bi osobine neko područje trebalo da ima da bi bila proglašeno kulturnim pejzažom.

Drugi moderni pojmovi, kao što su menadžment plan ili nematerijalna baština, ušli su u zakonodavstvo, ali u stvarnosti nijesu zaživjeli. Dio Boke Kotorske, tj. cijeli Risansko-kotorski zaliv sa dijelom obližnjeg brda, se nalazi na UNESCO-voj listi. Nazivan je Prirodnim i kulturno-istorijskim područjem Kotora, zato što je u vrijeme njegovog proglašenja UNESCO-ovom baštinom korišćen taj termin. Međutim, ukoliko pogledamo kriterijume, jasno je da je ovo područje ustvari ono što se danas zove kulturni pejzaž (ovaj termin nije postojao u to vrijeme, ali sada UNESCO predlaže da se područje preimenuje u kulturni pejzaž). Ostatak zaliva je bafer zona (polovina brda Vrmac pripada UNESCO-vom području, a polovina bafer zoni). Nijedna obuhvatna studija nije urađena za cijelu Boku, iako ona čini jednu geografsku cjelinu. Tek sada se ona počinje posmatrati kao jedinstven pejzaž. Ukoliko bude proglašena kulturnim pejzažom, služiće kao model za druga slična područja. Čak i u Dubrovniku je interdisciplinarno posmatranje pejzaža nova praksa.

Objekti posebne vrijednosti moraju se zaštititi zajedno sa njihovim okruženjem. Primjer međuodnosa

63

između prirodne i kulturne baštine su ljetnikovci oko Dubrovnika. Parkovi koji ih okružuju su njihov sastavni dio, i zajedno se smatraju jednom cjelinom.

Još jedan primjer je međupovezanost grada Dubrovnika i brda Srđ. Oni su čvrsto povezani u istorijskom, kulturnom i turističkom smislu. Danas, brdo Srđ služi kao rekreativna zona za lokalno stanovništvo. Iako brdo ne pripada UNESCO-vom području, niti se nalazi u njegovoj bafer zoni, ono je i funkcionalno i simbolično dio grada. Građevinski projekti poput onih planiranih (izgradnja apartmana za 5000 do 6000 ljudi i golf terena, s površinom koja je 17 puta veća od srednjovjekovnog grada unutar zidina) će imati ogromne posljedice po funkcionisanje cijele opodručja, čak i ako promjene vizuelnog aspekta ostavimo po strani (koje takođe ne treba zanemariti).

Jedan od ciljeva izrade procjene uticaja na baštinu (HIA), predložene u okviru projekta, je da se ocijeni da li će i na koji način izgradnja planirana na vrhu brda Srđ uticati na kulturni pejzaž Dubrovnika. Studija procjene uticaja na baštinu za veće razvojne projekte bi trebalo da postane uobičajena praksa

Lekcije iz projekta »Baština – pokretač razvoja«

i za druga naselja i pejzaže koji nijesu neophodno pod zaštitom UNESCO-a ili nekom drugom zaštitom. Suviše često smo svjedoci da samo jedan novi moderni građevinski projekat uništi izgled i funkciju cijelog naselja.

Mnogi dragocjeni pejzaži nijesu uopšte zaštićeni.

2.6. Podizanje svijesti i razmjena iskustava Potreba da se civilno društvo, privatne organizacije i javne vlasti učine svjesnima kolika je vrijednost pejzaža, koja je njihova uloga i koje su promjene u njima, ne znači da ova tijela nijesu osjetljiva na kvalitet mjesta gdje ljudi žive (njihov cadre de vie). U stvari, to znači da postojeća osjetljivost nije uvijek funkcionalna, i da strane ne prepoznaju uvijek vezu između pejzaža i svog svakodnevnog života.

Podizanje svijesti je stoga način da se razjasne odnosi koji postoje između životnog okruženja ljudi, aktivnosti svih strana tokom njihovog svakodnevnog života i karakteristika prirodnog okruženja, stanovanja i infrastrukture.

Podizanje svijesti zasnovano na ličnim kontaktima se sastoji od iskustva stečenog prilikom razmjene između lokalnog stanovništva na koje utiču odluke o planiranju i lica koja posjeduju naučno i tehničko znanje, to jest, naučnika/ca i stručnjaka/kinja.

Mogu se koristiti različiti načini podizanja svijesti, i to na stalnoj, periodičnoj ili povremenoj osnovi: – publikacije, izložbe, audio-vizuelna sredstva, simulacije, i nastupi umjetnika

64

i fotografa mogu se koristiti na nacionalnom, regionalnom ili lokalnom nivou. Već u širokoj upotrebi, pisane i audio-vizuelne prezentacije mogu biti u formi ilustrovanih brošura, zvučnih prikaza sa slajdovima ili izložbi, a sve na različitim nivoima. Ove metode se često upotrebljavaju na lokalnom nivou kako bi se razgovaralo o pejzažu u opštini ili nekoliko opštinskih teritorija. Takođe se mogu organizovati prezentacije praćene razgovorom sa lokalnim stanovništvom, što omogućava da se utvrde stavovi ljudi. Simulacija pejzaža ili sredstva za prezentaciju koja koriste 3-D metode ili blok dijagrame vode ka boljem razumijevanju i diskusiji između svih uključenih; – televizijske emisije, mada još nijesu prilagođene, bi trebalo izrađivati vezano i za opšta pitanja i lokalna iskustva; – lokalna iskustva u cilju podizanja svijesti, kao što su posjete određenom području sa vodičem, koja uključuju lokalno stanovništvo, izabrane predstavnike/ce i stručnjake/kinje ili naučnike/ce. Ovakva iskustva mogu pokrenuti debatu i dovesti do kolektivnog razmišljanja o budućnosti pejzaža. Neka od ovih iskustava mogu biti dio većih festivala.

Priručnik za zaštitu, planiranje i upravljanje kulturnom baštinom

Promocija mape i brošure “Krajodrazi”, Dubrovnik

Aktivnosti podizanja svijesti ne smiju obuhvatati samo stanovništvo, izabrane predstavnike/ce i predstavnike/ ce lokalnih vlasti, nego i preduzeća, nevladine organizacije, naučnu i tehničku zajednicu, kao i umjetnike/ce.

Podizanje svijesti treba razumjeti kao proces širenja znanja koji funkcioniše u svim pravcima – od kreatora politika do onih koji rade na terenu i lokalnog stanovništva i obratno.30

2.6.1. Mapa i brošura

Mapa je urađena tehnikom digitalnog kolaža, prikazujući ukupnost svih vidova baštine.

Osnovna tema istraživanja projekta su pejzaži koji odražavaju ogromno kulturno, prirodno i istorijsko bogatstvo, koji nijesu zaštićeni zakonom, a koji imaju nesumnjivu vrijednost na lokalnom, nacionalnom i međunarodnom novou. Trenutno im prijeti opasnost gubitka svojih glavnih resursa jer su izloženi pritiscima privatnih investitora, koji pokušavaju da izgrade ogromne apartmanske komplekse na njima.

Publikacija i mapa predstavljaju zajednički edukativni i promotivni materijal namijenjen institucijama na prekograničnom području Hrvatske i Crne Gore, kao i građanima/kama i turistima, kako bi se upoznali sa vrijednostima baštine i pejzaža na području Dubrovnika i Boke Kotorske.

Stoga su partneri na projektu odlučili da predstave arhetipske pejzaže Boke Kotorske i Dubrovačko-neretvanske županije iz perspektive umjetnika/ca, da bi podigli svijest o izuzetnoj vrijednosti cijelog prekograničnog područja. Pojedinačna područja su interpretirana putem književnih tekstova ili citata iz djela crnogorskih i hrvatskih pisaca koji dočaravaju atmosferu pojedinačnih mikroregija.

Tekst je popraćen kolažima fotografija i umjetničkih slika crnogorskih i hrvatskih autora/ki, koji prate atmosferu odabranih tekstova.

Mapa prekograničnog područja i brošura “Krajodrazi”

65

Lekcije iz projekta »Baština – pokretač razvoja«

2.6.2. Priručnik za zaštitu, planiranje i upravljanje kulturnom i prirodnom baštinom

2.6.3. Konferencije

Projekat za zaštitu, planiranje i upravljanje kulturnom i prirodnom baštinom koji sumira lekcije iz projekta „Baština – pokretač razvoja“, zamišljen je kao sredstvo za širenje znanja o novim pristupima u zaštiti, planiranju i upravljanju baštinom, i za predstavljanje smjernica za praktičnu primjenu rezultata projekta u državnom i lokalnom zakonskom okviru. Takođe, cilj ovog priručnika je da prikaže pozitivna i negativna iskustva tokom projekta i da kritički ocijeni njegovu realizaciju.

Dok se osnovni dio priručnika fokusira na implementaciju projekta i savremene pristupe u zaštiti, planiranju i upravljanju prirodnom i kulturnom baštinom, u završnom dijelu su predstavljene smjernice za zaštitu i upravljanje prirodnom i kulturnom baštinom u oba područja, date pojedinačno za Boku Kotorsku i Dubrovačko-neretvansku županiju. Zbog mogućnosti njihove primjene ove smjernice će imati veliki značaj za lokalne i regionalne vlasti.

66

Ovaj Priručnik za primjenu novih pristupa u zaštiti i upravljanju, kao i drugi rezultati projekta biće predstavljen na završnim konferencijama u Dubrovniku i Tivtu u februaru 2015. godine.

“Baština - pokretač razvoja”

ZAVRŠNA KONFERENCIJA

Priručnik za zaštitu, planiranje i upravljanje kulturnom i prirodnom baštinom (na crnogorskom, hrvatskom i engleskom jeziku)

Dubrovnik, 6. veljače 2015.

Kampus Sveučilišta u Dubrovniku, Branitelja Dubrovnika 41, Dubrovnik

Vrijeme

Predmet

Jutarnji program

Za izradu glavnog dijela priručnika angažovani su vanjski stručnjaci/ kinje. Nakon analize studija izrađenih u okviru projekta i aktivnosti projekta, obavljeni su intervjui sa relevantnim zainteresovanim stranama. Sadržaj je bio usklađen sa očekivanjima definisanim u projektu. Dio sa preporikama za pilot područja su izradili sami partneri na projektu.

Priručnik za zaštitu, planiranje i upravljanje kulturnom baštinom

10:00 – 10:10

Voditelj projekta HR - Uvod

10:10 – 10:20

Župan DNŽ, izaslanik Gradonačelnika Tivat – pozdravni govor

10:20 – 10:50

Prezentacija projekta MNE/CRO

10:50 – 11:20

Video prezentacije CG/HR

11:20 – 11:45

Pauza za kafu

11:45 – 12:15

Studija kulturnog pejzaža Vrmca, Izlagač: Biserka Bilušić-Dumbović

12:15 – 12:45

Studija ekonomske valorizacije Vrmca, Izlagač: Neda Kovačić

12:45 – 14:30

Pauza za ručak

Popodnevni program 14:30 – 15:30

Identifikacija i valorizacija prirodnog i kulturnnog krajolika pilot područja Dubrovnika, Izlagači: Katri Lisitzin, mr.sc. Gojko Berlengi i dr.sc. Aleš Mlakar

15:30 – 16:00

Prezentacija Priručnika, Izlagač: Marko Peterlin

16:00 – 16:10

Voditelj projekta CG - Završna riječ

20:00

www.bastina.eu Baština - pokretač razvoja

Večera za projektne partnere i suradnike

Zajedničke prekogranične aktivnosti u primjeni novih metodologija na zaštiti i upravljanju prirodnom i kulturnom baštinom na području Dubrovnika i Boke Kotorske

Opština Tivat Trg Magnolija br.1, 85320 Tivat, Crna Gora Telefon + 382 (0)32 661-345, Fax + 382 (0)32 671-387 E-mail: bastina@opstinativat.com www.opstinativat.com

Ova studija nastala je uz financijsku podršku Europske unije. Za sadržaj je odgovoran Zavod za prostorno uređenje Dubrovačko-neretvanske županije i ne odražava nužno stavove Europske komisije.

Zavod za prostorno uređenje DNŽ Petilovrijenci 2, 20000 Dubrovnik, Republika Hrvatska Telefon +385 (0)20 322 800, Fax +385 (0)20 321 055 E-mail: zavod.bastina@gmail.com www.zzpudnz.hr

Partners and Assosiates:

Program of the final conference

Ovaj projekt je financiran od strane Europske unije

w w w. c b c c ro - m n e . o rg

Završne konferencije u Dubrovniku i Tivtu

67

Lekcije iz projekta »Baština – pokretač razvoja«

Završna konferencija u Dubrovniku

PREPORUKE 69

Lekcije iz projekta »Baština – pokretač razvoja«

70

Priručnik za zaštitu, planiranje i upravljanje kulturnom baštinom

PREPORUKE

Bavljenje baštinom zahtijeva dugoročnu perspektivu razvoja Dok su javne rasprave o razvoju najčešće koncentrisane na kratkoročnu korist za zajednicu, baština zahtijeva dugoročnu perspektivu. Baš kao što se baština ne može adekvatno vrednovati imajući u vidu samo kratkoročnu istorijsku perspektivu, njen potencijal za budući razvoj može se pravilno procijeniti samo kad se posmatra dugoročno. Ovo se odnosi i na ekonomsku vrijednost baštine, koja se često sagledava samo kratkoročno.

Potrebno je: - izraditi dugoročne planove i strategije za kulturna i prirodna dobra i njihovo okruženje i razmotriti načine za implementaciju istih - pri planiranju i procjeni planova i projekata koji mogu imati uticaj na baštinu koristiti metode i tehnike koje uključuju dugoročnu perspektivu, kao što su planiranje scenarija /scenario planning/, procjena uticaja, itd.

- koristiti metode ekonomske valorizacije koje mogu uzeti u obzir dugoročnu perspektivu - osigurati da se prilikom donošenja odluka uzmu u obzir mišljenja

71

najrazličitijih aktera - razvijati svijest kod svih aktera, uključujući širu javnost i donosioce odluka, o dugoročnim razvojnim potencijalima baštine Prostorno planiranje treba da se koristi kao okvir za zaštitu i upravljanje baštinom

koji direktno ili indirektno doprinose njihovoj implementaciji uzmu u obzir na odgovarajući način - naročito da se javnost, koja putem javnog mnjenja ima presudan uticaj kako na implementaciju tako i na političke odluke, uključi u izradu prostornih planova na samom početku, kako bi se osiguralo da javnost prihvati planove i da ih doživi kao svoje vlasništvo - izraditi odgovarajuće studije zaštite kulturne i prirodne baštine i pejzaža, da bi se u prostornim planovima na adekvatan način tretirala zaštita i upravljanje baštinom - s obzirom da planiranje ne prestaje usvajanjem plana, obezbijediti efikasne veze s instrumentima za njegovu implemetnaciju, uključujući javne budžete na svim administrativnim nivoima, kao i redovan monitoring implementacije plana

Za efikasnu zaštitu i upravljanje baštinom potrebni su dugorični integrisani planovi i strategije prilagođeni specifičnostima prostora, uzimajući u obzir raznovrsne razvojne aspekte područja na integrisan način i imajući u vidu dugoročnu perspektivu.

Na sreću, takve alatke već postoje u većini zemalja u sklopu opštinskih ili regionalnih prostornih planova. One mogu osigurati da se baština razmatra zajedno sa svojim širim kontekstom kao kulturni pejzaž, a ne u smislu pojedinačnih dobara. Međutim, u mnogom slučajevima potrebno je iznalaženje novih načina za efikasnu implementaciju prostornih planova i njihovo prihvatanje na nivou društva.

Proces zaštite i upravljanja baštinom mora biti što otvoreniji za javnost, naročito za lokalno stanovništvo

Potrebno je: - prilikom izrade prostornih planova osigurati da se stavovi svih aktera

Baština je po svojoj definiciji u interesu najšire javnosti, koja je često izvan samog područja od kulturnog značaja.

Lekcije iz projekta »Baština – pokretač razvoja«

Međutim, lokalno stanovništo određenog područja je to koje ima ključnu ulogu u zaštitu i upravljanju baštinom, kroz svoje svakodno korišćenje dobara i svakodnevnu brigu, ili nedostatak brige, o području. Zbog toga je veoma važno da sve aktivnosti zaštite i upravljanja budu što otvorenije za javnost, da bi se stanovništvo moglo identifikovati sa njima i takođe uzeti učešća u njima.

Potrebno je: - da vlasti odgovorne za zaštitu i upravljanje baštinom, kao i one odgovorne za prostorno planiranje, uspostave aktivnu saradnju s lokalnim stanovništvom, koristeći sva raspoloživa sredstva komunikacije - da se lokalno stanovništvo i lokalni akteri uključe u proces zaštite i upravljanja baštinom što ranije, tj. u fazama procjene vrijednosti i mapiranja - neprestano raditi na podizanju svijesti o značaju baštine i njenom potencijalu za budući razvoj

72

Da bi se javnost aktivno uključila u zaštitu i upravljanje baštinom, baština se mora predstaviti u kontekstu sa kojim se javnost identifikuje Često je stručnjacima/kinjama koji se bave nasljeđem teško da shvate da baština može biti veoma apstraktna i čak dosadna za širu javnost. To je zbog toga što se ono često predstavlja na načine koji običnim ljudima nijesu lako dostupni, kao što su javne rasprave i stručne publikacije. Zbog toga se mora učiniti sve što je moguće da se baština predstavi u kontekstu sa kojim se najšira javnost može identifikovati.

Potrebno je: - da se baština predstavlja putem sredstava koja su široko dostupna, kao što su muzika, fotografija ili hrana, u zavisnosti od lokalnog konteksta - da se rasprave o baštini, čak i u odnosu na prostorno planiranje, povežu sa dobro posjećenim događajima, predstavljajući material koji je od šireg interesa Potrebno je uspostaviti čvrstu bazu znanja da bi se podržale sistematske aktivnosti zaštite i upravljanja baštinom

Priručnik za zaštitu, planiranje i upravljanje kulturnom baštinom

Znanje je ključno za bavljenje baštinom.

Moramo znati čime se bavimo i zbog čega. Moramo razumjeti istorijski i sadašnji kontekst da bi pravilno procijenili vrijednost baštine za budući razvoj. Zbog toga je veoma važno kontinuirano raditi na sakupljanju znanja i osigurati da se ono adekvatno predstavi i učini dostupnim javnosti.

Ovo takođe čini osnovu svih aktivnosti planiranja i podizanja svijesti.

Potrebno je: - sprovođenje sistematskih studija u cilju istraživanja baštine u različitim kontekstima - povezivanje metodologija i prikupljenih podataka s drugim lokalitetima da bi se omogućilo poređenje i razmjena znanja - predstavljanje prikupljenog znanja u formi koja je privlačna za relevantnu publiku i dostupna svima Primjeri dobre prakse su najefikasnija motivacija za promjenu stavova o baštini Često je strah od nepoznatog prepreka za sprovođenje novih rješenja za zaštitu i upravljanje baštinom. Često i donosioci odluka i stručnjaci iz drugih oblasti

nerado uvode rješenja koja još nijesu testirana i dokazana kao uspješna. Zbog toga je potrebno snažnije promovisati postojeće primjere dobre prakse iz drugih područja i ukoliko je moguće lično ih doživjeti.

Potrebno je: - promovisati primjere dobre prakse putem svih relevantnih medija - organizovati studijske posjete mjestima gdje se mogu vidjeti primjeri dobre prakse za sve važne aktere, uključujući donosioce odluka Potrebno je uspostaviti razmjenu iskustava i znanja između lokaliteta kulturne i prirodne baštine u različitim zemljama Postoje različita iskustva zaštite i upravljanja baštinom koja mogu biti veoma korisna za druge lokalitete kulturne i prirodne baštine. Ne samo primjeri dobre prakse, već i neuspjesi, poređenje podataka i nove metodologije mogu služiti kao vrijedni izvori znanja za druga područja. Oni imaju još i veći značaj kada su fizički i socio-kulturni konteksti slični.

73

Potrebno je: - omogućiti razmjenu studija i drugog materijala, kao i osoblja između razičitih lokaliteta kulturne i prirodne baštine - koristiti postojeće mogućnosti za finansiranje razmjene iskustava, koje pružanju, npr. različiti programi saradnje, i pripremati zajedničke predloge projekata

Potrebno je: - osnivanje zajedničkih radnih tijela, kao što su radne grupe ili savjeti, koji će redovno okupljati predstavnike/ce različitih vlasti - utvrđivanje procedura za koordinaciju između različitih tijela - jačanje neformalnih veza između službenika odgovornih za zaštitu i upravljanje baštinom iz različitih tijela

Za efikasnu zaštitu i upravljanje baštinom potrebna je saradnja između susjednih lokalnih vlasti i između različitih nivoa administracije

Novi modeli upravljanja baštinom mogu takođe biti zasnovani na iskustvu drugih modela upravljanja koji postoje na području

Iako su zaštićena područja često veoma usko definisana, njihovi značaj i vrijednost skoro uvijek prevazilaze njihove utvrđene administrativne granice. I ne samo te, već i administrativne granice opština ili čak i regija i zemalja, kao npr. u slučaju UNESCO-vih područja svjetske baštine. Zbog toga je saradnja i koordinacija aktivnosti između susjednih lokalnih vlasti, kao i između lokalnih, regionalnih i nacionalnih vlasti veoma važna za efikasnu zaštitu i upravljanje baštinom.

Lekcije iz projekta »Baština – pokretač razvoja«

Novi modeli upravljanja se razvijaju i za druge oblasti koje ne moraju biti direktno povezane s baštinom, kao što su javni prostori i drugi javni domeni.

Kao i primjeri dobre prakse sa drugih područja ovakvi modeli mogu pomoći da se prevaziđu prepreke za uvođenje novih modela upravljanja baštinom.

Potrebno je: - omogućiti učenje o novim modelima upravljanja iz lokalnog iskustva - omogućiti prenošenje iskustva na upravljanje baštinom

FUSNOTE 1) Evropska konvencija o predjelu (European Landscape Convention) – promoviše zaštitu, planiranje i upravljanje evropskim pjezažima 2) Okvirna konvencija Savjeta Evrope o vrijednosti kulturne baštine za društvo – Faro Konvencija (Council of Europe Framework Convention of the Value of Cultural Heritage for Society) 3) Ka boljem teritorijalnom upravljanju u Evropi: Vodič za praktičare i donosioce odluka i politika (Towards better territorial governance in Europe: A guide for practitioners, policy and decision makers), ESPON TANGO, 2013.

4) Ka boljem teritorijalnom upravljanju u Evropi: Vodič za praktičare, kreatore politika i donosioce odluka, ESPON TANGO, 2013.

5) 8) Ka boljem teritorijalnom upravljanju u Evropi: Vodič za praktičare, kreatore politika i donosioce odluka, ESPON TANGO, 2013.

6) 7) Upravljanje svjetskom kulturnom baštinom (Managing cultural world heritage), 2013.

9) Ka boljem teritorijalnom upravljanju u Evropi: Vodič za praktičare, kreatore politika i donosioce odluka, ESPON TANGO, 2013 10) Evropska povelja o prostornom planiranju: Vizija evropskih gradova i regija – teritorije u 21. vijeku, 2013. Ova Povelja se nadovezuje na Novu atinsku povelju iz 2003. godine i identifikuje specifične karakteristike discipline planiranja i potencijala planiranja. Dio A definiše viziju za evropske gradove i regije – teritorije, dio B ulogu prostornih planera/ki, a dio C obaveze prostonih planera/ki u Evropi. Povelju je odobrila Generalna skupština Evropskog savjeta urbanista (ECTP-CEU) 2013. godine u Barseloni.

Evropski savjet urbanista (ECTP-CEU – Conseil Européen des Urbanistes), osnovan 1985. godine, okuplja više od 27 evropskih profesionalnih udruženja za prostorno planiranje, sa preko 40,000 stučnjaka/kinja koji djeluju širom Evrope.

ECTP-CEU postavlja obrazovone, kao i standarde ponašanja u okviru planerske profesije i uključuje se u dijalog na lokalnom, nacionalnom i evropskim nivou.

11) Pariska Deklaracija o baštini kao pokretaču razvoja, 2011.

(The Paris Declaration on heritage as a driver of development, 2011)

74

12) www.landstewardship.eu 13) Presentation and adoption of the World Heritage strategy for capacity building, UNESCO, 2011 14) Procjena uticaja na baštinu, Referentni uslovi, 2010, Grad Toronto http://www1.toronto.ca/static_files/CityPlanning/PDF/ heritage.pdf / Heritage Impact Assessment , Terms of Reference, 2010, City of Toronto / 15) Smjernice o Procjeni uticaja na baštinu za dobra kulturne svjetske baštine, 2011 /Guidance on Heritage Impact Assessments for Cultural World Heritage/ 16) http://en.wikipedia.org/wiki/Geographic_information_system 17) GIS u geografiji, Toskić, 2013.

18) Novi trendovi u GIS-u, Baučić, 2013.

19) www.onthecommons.org/conservatory-coast-originalgovernance-fragile-commons 20) www.wikipedia.org/wiki/Conservatoire_du_littoral 21) www.conservatoire-du-littoral.fr/ 22) www.civilscape.eu 23) Brošura Opservatorije za pejzaž 24) Preporuka CM/Rec (2008)3 Savjeta ministara zemaljama članicama o smjernicama za implementaciju Evropske konvencije o pejzažu, 2008 (Reccommendation CM/Rec (2008)3 of the Committee of Ministers to member state on the guidelines for the implementation of the European Landscape Convention) 25) Opservatorije pejzaža u Evropi iz ELC preporuka za lokalne inicijative, 2013 (Landscape observatories in Europe from the ELC recommendations to the local initiatives, 2013) 26) Učešće javnosti u procesima prostornog planiranja vezano za pejzaž, Bouche-Florin, 2014.

27) Pristup procjeni karaktera pejzaža, Tudor, C., Natural England, 2014. (An approach to Landscape Character Assessment) 28) Preuzeto iz teksta Socijalna i ekonomska vrijednost kulturne baštine, 2013. (The Social and Economic Value of Cultural Heritage) 29) Utjecaj promjene autentičnog kulturnog krajobraza Grada Dubrovnika kao važnog elementa identitetskog sustava na brand i imidž Grada te na uspješnost turističke destinacije, 2014.

30) Smjernice za implementaciju Evropske konvencije o predjelu, 2008. (Guideline for the implementation of The European Landscape Convention)

Priručnik za zaštitu, planiranje i upravljanje kulturnom baštinom

REFERENCE

• •

• • • • • • • •

• • • • •

Analiza katastra Dubrovnika 19. stoljeća s transkripcijom upisnika građevinskih čestica te izradom baze podataka, http://www.zzpudnz.hr/LinkClick.aspx?fileticket=hBEf4JVfRLM%3d&tabid=489 An approach to Landscape Character Assessment https://www.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/366847/An_Approach_to_Landscape_ Character_Assessment.pdf “Baština - Pokretač razvoja” kroz medije http://www.zzpudnz.hr/bivsi_EU_PROJEKTI/eupr_bast_mediji.aspx Baština, pokretač razvoja. Zavod za prostorno uređenje Dubrovačko-Neretvanske županije http://www.zzpudnz.hr/BASTINA.aspx Civilscape http://www.civilscape.eu/civilscape/content/en/organisation/startseite.html?jid=1o3 Conservatorire du littoral www.conservatoire-du-littoral.fr/ Conservatorire du littoral www.wikipedia.org/wiki/Conservatoire_du_littoral Explanatory brochure from the Observatory http://www.catpaisatge.net/eng/observatori.php GIS in geography, presentation, Toskić, 2013 http://www.zzpudnz.hr/LinkClick.aspx?fileticket=TdRj72CqSl4%3d&tabid=411 Guidance of Heritage Impact Assessments for Cultural World Heritage Properties, ICOMOS, 2011 http://www.uniscape.eu/pageNews.php?idCont=1493&lang=en&tit=Fifth%20Careggi%20Seminar%20on%20Landscape%20 Observatories%20in%20Europe Heritage – Driver of Development http://www.bastina.eu Heritage Impact Assessment , Terms of Reference, 2010, City of Toronto http://www1.toronto.ca/static_files/CityPlanning/PDF/heritage.pdf Identifikacija I valorizacija prirodne I graditeljske baštine područja Dubrovnika u prostornom kontekstu http://www.zzpudnz.hr/LinkClick.aspx?fileticket=Uf-x-03nl-A%3d&tabid=489 Identifikacija i valorizacija prirodnog i kulturnog krajobraza na pilot području Dubrovnika” kao „Krajobrazne osnove pilot područja Dubrovnika Komparativna analiza zakonskog okvira na polju zaštite i upravljanja prirodnog I kulturno krajolika Hrvatske s preporukama http://www.zzpudnz.hr/LinkClick.aspx?fileticket=BCVK4M9iL_o%3d&tabid=489

75

Lekcije iz projekta »Baština – pokretač razvoja«

•

• • • •

• • • • • •

• • •

Landscape observatories in Europe from the ELC recommendations to the local initiatives http://www.uniscape.eu/pageNews.php?idCont=1493&lang=en&tit=Fifth%20Careggi%20Seminar%20on%20Landscape%20 Observatories%20in%20Europe Landscape observatory http://www.catpaisatge.net/fitxers/OBS_eng.pdf Managing cultural world heritage, 2013 http://whc.unesco.org/en/activities/827/ Managing natural world heritage, 2012 http://whc.unesco.org/en/educationkit/#downloadkit Material from events, presentations, workshops and other documents resulting from project Heritage – Driver of Development http://www.zzpudnz.hr/BASTINA.aspx Networking European Landscape Observatories: the Florence Chapter http://www.coe.int/t/dg4/cultureheritage/heritage/landscape/reunionateliers/cetinje/speech/Italy-Gambino.pdf New trends in GIS, Baučić, presentation at Training on GIS, November 2013, Dubrovnik http://www.zzpudnz.hr/LinkClick.aspx?fileticket=Z-n3ReYDQg8%3d&tabid=411 Presentation and adoption of the World Heritage strategy for capacity building http://whc.unesco.org/archive/2011/whc11-35com-9Be.pdf Provedba participacijskog procesa na pilot područja Dubrovnika, http://www.zzpudnz.hr/LinkClick.aspx?fileticket=3hyDPn9FuaQ%3d&tabid=489 Public Involvement in Spatial Planning processess related to Landscape Heritage, Bouche-Florin, presentation, 2014 http://zzpudnz.sistemi.hr/BASTINA/eupr_bast_prez130614.aspx Reccommendation CM/Rec (2008)3 of the Committee of Ministers to member state on the guidelines for the implementation of the European Landscape Convention, 2008 http://www.coe.int/t/dg4/cultureheritage/heritage/landscape/versionsorientation/anglais.pdf Summary of study visit in Provence, France http://www.zzpudnz.hr/bivsi_EU_PROJEKTI/eupr_bast_utisci.aspx The conservatory of the coast, an original governanace for fragile commons www.onthecommons.org/conservatory-coast-original-governance-fragile-commons The Paris Declaration On heritage as a driver of development, 2011 http://www.international.icomos.org/Paris2011/GA2011_Declaration_de_Paris_EN_20120109.pdf

76

Priručnik za zaštitu, planiranje i upravljanje kulturnom baštinom

•

• •

•

The Social and Economic Value of Cultural Heritage: literature review by Cornelia Dümcke and Mikhail Gnedovsky, 2013 http://www.eenc.info/wp-content/uploads/2013/08/CD%C3%BCmcke-MGnedovsky-Cultural-Heritage-Literature-ReviewJuly-2013.pdf Towards better territorial governance in Europe: A guide for practitioners, policy and decision makers. ESPON TANGO, 3.1. http://www.espon.eu/main/Menu_Publications/Menu_Guidance/Governance.html Utjecaj promjene autentičnog kulturnog krajobraza grada Dubrovnika kao važnog elementa identitetskog sustava na brand I image grad ate na uspješnost turističke destinacije http://www.zzpudnz.hr/LinkClick.aspx?fileticket=vQAp9Mp6wHY%3d&tabid=489 What is land stewardship? www.landstewardship.eu

77

Lekcije iz projekta »Baština – pokretač razvoja«