Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija by Expeditio

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

Izdavač: EXPEDITIO Kotor Autori: Katarina Lisavac, Ilija Lalošević, Aleksandra Kapetanović, Lejla Hadžić Fotografije: Katarina Lisavac, učesnici/e Radnog kampa restauracije drvenih prozora (maj 2015.), Klaudio Katelan, Ilija Lalošević, Aleksandra Kapetanović Crteži: Katarina Lisavac, Ilija Lalošević, učesnici/e Radnog kampa restauracije prozora Lektura: Danijela Đilas Dizajn i priprema za štampu: Tatajana Rajić, EXPEDITIO Štampa: Biro Konto, Igalo Tiraž: 500 Kotor 2016.

Publikacija je realizovana u saradnji sa Cultural Heritage without Borders (CHwB) u okviru projekta “Tradicionalni materijali i tehnike gradnje u Boki Kotorskoj” koji finansira Headley Trust Fondacija.

Tradicionalni drveni prozori kao dio kulturne baštine 1.1 Prozori kao dio kulturne baštine 1.2 Vrijednosti tradicionalnih prozora 1.3 Prijetnje, današnje stanje

2. Zašto čuvati tradicionalne drvene prozore 2.1 Komparativna analiza drvenih, PVC i aluminijumskih prozora

Tradicionalni prozori u Boki Kotorskoj 3.1 Istorijat i tipovi tradicionalnih prozora 3.2 Elementi tradicionalnih prozora 3.3 Materijali 3.4 Alati za izradu i restauraciju prozora

4. Restauracija prozora 4.1 Principi 4.2 Proces restauracije drvenih prozora

5. Izrada novih prozora po uzoru na tradicionalne

6. Mogućnosti poboljšanja termičke i zvučne izolacije prozora

7. Literatura

8. Porijeklo ilustracija

Sadržaj Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

Uvod

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

Uvod Publikacija Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija nastala je u okviru projekta Tradicionalni materijali i tehnike gradnje u Boki Kotorskoj – unapređenje znanja i vještina restauracije drvenih prozora i primjene krečnog maltera koji je nevladina organizacija EXPEDITIO realizovala u periodu 2014–2016. Ovaj projekat, koji je finansirala Headley Trust Fondacija iz Velike Britanije, imao je za cilj povećanje znanja i svijesti o korišćenju tradicionalnih1 materijala i tehnika gradnje prilikom restauracije građevina, u skladu sa savremenim izazovima. Upotreba tradicionalnih zanata, tehnika i materijala je jedan od najvažnijih elemenata u procesu restauracije 1 Tradicionalno (lat. traditio – predavanje) podrazumijeva nasljeđeno, utvrđeno, ili uobičajen način razmišljanja, akcija ili ponašanja; prenošenje informacija, vjerovanja i običaja usmeno ili primjerom s koljena na koljeno, bez pisanih uputstava; kulturni kontinuitet u socijalnom stavu, običajima i institucijama; tipično, ono što su ljudi obično radili.

i održavanja graditeljskog nasljeđa. Kontinuitet upotrebe tradicionalnih tehnika i zanata u okviru graditeljskog nasljeđa je fundamentalan za njegov izražaj, i od suštinskog je značaja za popravku i obnovu objekata graditeljskog nasljeđa. Takođe, zanati su dio nematerijalnog nasljeđa kao oblik znanja i učenja i kao ekonomski proces. Ipak, u regionu Jugoistočne Evrope, uključujući i Crnu Goru, korišćenju tradicionalnih zanata, tehnika i materijala u procesu restauracije graditeljskog nasljeđa ne daje se dovoljan značaj. Tradicionalni zanati se suočavaju s opasnošću od izumiranja, zamjenjuju se novim tehnikama koje su često nekompatibilne sa tradicionalnim. Ovi problemi su posebno izraženi posljednjih godina, kada je intenzivirana gradnja i neadekvatna restauracija, naročito na crnogorskom primorju. Sve ovo se događa zato što zanatlije, arhitekte i vlasnici kuća ne posjeduju adekvatno znanje o primjeni tradicionalnih materijala i tehnika, kao i zbog nedostatka dobrih primjera. Nedostaju takođe i pristupačne informacije o tradicionalnim tehnikama, zanatima i materijalima. Postojeća literatura o ovoj temi u zemljama Jugoistočne Evrope,

Kroz projekat Tradicionalni materijali i tehnike gradnje u Boki Kotorskoj planirano je da se nastave napori u vezi sa podsticanjem i promovisanjem upotrebe tradicionalnih tehnika i materijala u procesu restauracije, koji već postoje na prostoru Jugoistočne Evrope.

Tokom 2008. godine, organizacije Nacionalni trast za Englesku,Vels i Sjevernu Irsku /National Trust of England, Wales and Northern Ireland/, Evropa Nostra, Kulturno nasljeđe bez granica/Cultural Heritage without Borders - CHwB/ i EXPEDITIO razvile su upitnik o tradicionalnim tehnikama, zanatima i materijalima koji se koriste u restauraciji istorijskih građevina u Jugoistočnoj Evropi. Rezultati ovog istraživanja objavljeni su u dvojezičnoj knjizi Izrada programa održavanja i zanati u restauraciji graditeljskog nasljeđa – Development of Maintenance Programs and Tools for Historic Building preservation3.

EXPEDITIO je u periodu 20022004, u saradnji sa Svenska byggnadsvårdsföreningen – Švedskom asocijacijom za brigu o nasljeđu, zajednički organizovao tri volonterska radna kampa restauracije u Perastu, koji su imali za cilj promovisanje primjene tradicionalnih tehnika i materijala. Kao rezultat, 2004. godine je izdata knjiga Vrata u tradicionalnoj arhitekturi Boke Kotorske i njihova restauracija2.

Od 2007. godine Kulturno nasljeđe bez granica – CHwB sprovodi regionalne kampove restauracije koji imaju za cilj da obrazuju buduće generacije stručnjaka za restauraciju – uključujući praktično iskustvo u nastavni program univerziteta i obezbjeđujući standarde visokog kvaliteta. Organizacija CHwB je do sada organizovala 22 kampa na 6 istorijskih lokaliteta širom Zapadnog Balkana, i za tu aktivnost je 2014. godine dobila prestižnu nagradu Evropske unije za kulturno nasljeđe, nagradu

2 Publikacija na engleskom i crnogorskom se može naći na https://issuu.com/expeditiokotor

3 Publikacija se može naći na na https://issuu.com/ expeditiokotor

4 Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

uključujući i Crnu Goru, nedovoljna je i rijetka. Knjige, dokumenta i ostala literatura koja se može naći je često pretjerano teorijska, bazirana ili na vrlo uopštenom, širokom (teorijskom) pristupu ili tretira samo određene teme i ne može se koristiti za praktičan rad. Problem predstavlja i to što je postojeća literatura uglavnom na stranim jezicima.

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

organizacije Evropa Nostra u kategoriji Obrazovanje, obuka, podizanje svijesti. U okviru projekta Tradicionalni materijali i tehnike gradnje u Boki Kotorskoj, na Slavjanskoj čitaonici u Dobroti, u periodu od 4. do 6. maja 2015. održan je Radni kamp restauracije drvenih prozora. Kamp je organizovala NVO Expeditio u saradnji sa Kulturnim nasljeđem bez granica - CHwB, a učesnici su imali priliku da od majstora stolara, kroz konkretan rad, nauče osnovne principe restauracije i prođu obuku za korišćenje tehnika restauracije. Učesnici/e Radnog kampa restauracije drvenih prozora: Mehdi Belasri, Milan Blagojević, Besnik Derviši, Svetlana Dukić, Marko Ilijanić, Martina Lochert, Irena Milačić, Aleksandra Mirić, Dubravka Šušić, Milica Tanasijević, Ivan Volarević, Dejan Zafirov

U fokusu projekta Tradicionalni materijali i tehnike gradnje u Boki Kotorskoj su bili tradicionalni drveni prozori jer su posljednjih godina oni posebno ugroženi i u velikoj mjeri se zamjenjuju novim PVC prozorima. Tradicionalni drveni prozori predstavljaju značajne arhitektonske elemente građevina i svjedoče o umjetničkom, društvenom, ekonomskom i tehnološkom razvoju prošlih vremena. Način izrade i izgled prozora odražava arhitektonske stilove i modu određenih epoha, status građevina i značaj pojedinačnih prostorija unutar njih, kao i način života stanovništva određenog naselja ili regiona. Prozori su posebno osjetljivi elementi pošto se relativno lako mogu transformisati ili zamijeniti. Takve intervencije obično pogađaju ne samo samu građevinu već i izgled određenih graditeljskih cjelina, odnosno istorijskih gradova.

Majstori: Lan Bajrami, Željko Čelanović Konsultanti: Lejla Hadžić, Ilija Lalošević EXPEDITIO tim: Aleksandra Kapetanović, Biljana Gligorić, Sanja Vuković

Ovom publikacijom smo htjeli da skrenemo pažnju na vrijednost tradicionalnih drvenih prozora i njihov značaj u očuvanju izuzetnog i kompleksnog nasljeđa Boke Kotorske, kao i da ukažemo na neophodnost njihovog čuvanja, kako

U publikaciji su prikazani istorijat, karakteristike i elementi tradicionalnih drvenih prozora, analizirane su njihove vrijednosti i razlozi zbog kojih ih treba čuvati. Kroz komparativnu analizu karakteristika tradicionalnih drvenih, i savremenih fabrički proizvedenih prozora, ispitivana je opravdanost zamjene starih prozora savremenim. Prikazani su uobičajeni problemi drvenih prozora i date smjernice za njihovu restauraciju.

U publikaciji su analizirani tradicionalni drveni prozori stambene arhitekture u Boki Kotorskoj, kroz njihov istorijski razvoj, karakteristike, tipove i elemente. Međutim, razmatrane vrijednosti, problemi, principi i smjernice za restauraciju mogu biti upotrebljivi i za tradicionalne prozore u drugim područjima. Ova publikacija može biti podsjetnik, kako stručnjacima, arhitektama i konzervatorima, tako i zanatlijama, ali i svima koji na svojim kućama imaju tradicionalne prozore, o tome koje su njihove vrijednosti i kako ih treba čuvati. Nadamo se da će publikacija makar u određenoj mjeri doprinijeti da se sačuvaju tradicionalni drveni prozori u Boki, ali i drugim djelovima Jugoistočne Evrope, i podstaknuti studioznije bavljenje ovom i sličnim temama vezanim za tradicionalne tehnike i zanate.

Radni kamp restauracije drvenih prozora održan u Kotoru od 4. do 6. maja 2015. godine u organizaciji NVO EXPEDITIO u saradnji sa Kulturnim nasljeđem bez granica - CHwB

6 Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

restauracije i održavanja tako i izrade novih, korišćenjem tradicionalnih tehnika i tradicionalnih materijala.

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

1. Tradicionalni drveni prozori kao dio kulturne baštine Prozori – oči građevina – povezuju (i razdvajaju) unutrašnji i spoljašnji prostor i doprinose kako izgledu građevine, tako i percepciji njenih unutrašnjih prostora. Ovi složeni i fragilni arhitektonski elementi moraju da zadovolje veliki broj različitih i često kontradiktornih zahtjeva (zaštita od atmosferalija i pretjeranog sunčevog zračenja, osvjetljenje, trajnost, estetika...). Zbog toga su, tokom istorije, njihova tehnička rješenja, dimenzije i proporcije, profili i veze, kao i izbor materijala i obrada površina, bili rješavani sa najvećom pažnjom. Zanatska znanja i vještine majstora stolara stalno su unapređivane. Prozori tako odražavaju evoluciju projektantskih namjera i tehničkih mogućnosti, regionalne tradicije korišćenja i obrade materijala, socijalnu strukturu i navike stanovništva.

Kotor, česma Karampana (Musić i Ulčar, 2011, str. 59)

Prozori koji su sačuvani na istorijskim/ tradicionalnim objektima ili kulturnim dobrima predstavljaju značajne elemente (segmente) tih kulturnih dobara, a i sami po sebi posjeduju određene vrijednosti, pa tako čine dio ukupne kulturne baštine. Kulturna baština je grupa resursa naslijeđenih iz prošlosti koje ljudi prepoznaju, bez obzira u čijem vlasništvu se nalaze, kao odraz i izraz svojih vrijednosti, vjerovanja, znanja i tradicije koji se neprestano razvijaju. Ono obuhvata sve aspekte okruženja koji su nastali kao proizvod interakcije između ljudi i mjesta tokom vremena. (Faro konvencija, 2005)

U zavisnosti od prirode kulturnog nasljeđa, njegovog kulturnog konteksta, i njegove evolucije kroz vrijeme, procjene autentičnosti mogu biti vezane za vrijednosti velikog broja različitih izvora informacija. Aspekti ovih izvora mogu uključivati oblik i koncepciju, materijale i sadržaj, upotrebu i funkciju, tradicije i tehnike, lokaciju i položaj, duh i osjećanje, i druge unutrašnje i spoljašnje faktore. (Dokument o autentičnosti iz Nare, 1994) Dakle za zaštitu i očuvanje tradicionalnih drvenih prozora kao jednog dijela kulturne baštine, značajno je očuvanje autentičnosti koje se odnosi ne samo na oblik i formu prozora, već i na njihovu funkciju, materijale od kojih su izrađeni, kao i tehnike izrade.

Konzervacija graditeljskog nasljeđa je proces razumijevanja, čuvanja, ali i održavanja, popravljanja, restauriranja i adaptiranja istorijskih građevina kako bi se sačuvao njihov kulturni značaj. Autentičnost je značajan element u ocjeni vrijednosti nasljeđa, a očuvanje autentičnosti važan cilj konzervacije. Tradicionalni drveni prozor

8 Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

1.1. Prozori kao dio kulturne baštine

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

Herceg Novi 1903 (Musić i Ulčar 2011, str. 252-253)

1.2. Vrijednosti tradicionalnih prozora Da bi se donijele adekvatne odluke o tretmanu tradicionalnih drvenih prozora, važno je da se utvrdi njihova vrijednost. Uslov za vrednovanje je razumijevanje funkcije i istorijskog karaktera prozora.

Osnovne funkcije prozora su: propuštanje svjetlosti u unutrašnji prostor, obezbjeđivanje svježeg vazduha i ventilacija unutrašnjeg prostora, omogućavanje vizuelne veze sa spoljašnjim svijetom i doprinos izgledu građevine. Različiti tipovi prozora povezuju se sa specifičnim graditeljskim periodima ili arhitektonskim stilovima, i to je važan

Vrijednost prozora, kao nerazdvojnog dijela arhitektonske cjeline, utvrđuje se u kontekstu cijele građevine, kako na

Kotor,Trg od brašna, 1915 (Musić i Ulčar, 2011, str. 81)

reprezentativnim, tako i na jednostavnim objektima. Položaj i raspored prozora na fasadi, podjele i proporcije, posebna tehnička rješenja, kao i način osvjetljavanja i osvijetljenost unutrašnjih prostora, čine važan element arhitekture zgrade. Istorijski, prozori ilustruju, u različitom stepenu, materijale i tehnologiju, zanatstvo

10 Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

element u vrednovanju prozora, naročito na lokalnom i regionalnom nivou. Prozori učestvuju u formiranju posebnog karaktera arhitekture određenih graditeljskih cjelina ili regiona.

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

i arhitektonski ukus vremena iz kojeg potiču. Iako se vrijednost prozora povećava sa njihovom starošću, a pojedini imaju i raritetnu vrijednost, vrijedni su i prozori koji su tokom vremena popravljani i mijenjani i koji, kroz sukcesivne transformacije, reprezentuju noviju epohu.

Prozori sa griljama na Trgu od oružja u Kotoru

Vrijednost prozora se ne nalazi samo u obliku ili formi, već i u materijalu od kojeg su izrađeni, tehnici primijenjenoj u izradi. Kvalitet izrade, specifična rješenja, način obrade drveta, način rješavanja veza, tehnika izrade okova i profilacije daje umjetničko zanatsku vrijednost prozorima.

Procjena vrijednosti prozora i doprinosa koji daju ukupnom značaju građevine je važan prvi korak u odlučivanju o ispravnom tretmanu. Stari, drveni, tradicionalni prozori su skoro uvjek od takvog značaja da treba uložiti napor da se sačuvaju.

1.3. Prijetnje, današnje stanje Prozor na palati Tre Sorelle, Prčanj

Posebna znanja i vještine, vjekovima unapređivan stolarski zanat neophodan za izradu i popravke drvenih prozora, tehnike izrade okova i montaže stakla, načini spravljanja i aplikacije farbe, čine nematerijalnu vrijednost starih drvenih prozora.

Stari drveni prozori ugroženi su na različite načine. Sama priroda ovih arhitektonskih elemenata je takva da trpe vremenske uticaje pa su, ukoliko se redovno ne održavaju, podložni oštećenjima, naročito truljenju. Ipak, mnogo veći problem od fizičkih oštećenja, koja se mogu popraviti, predstavlja zamjena prozora.

Prozori imaju i simboličku vrijednost veze sa svijetom, značajne za Boku

Oštećeni drveni prozori se, umjesto popravke, obično mijenjaju savremenim.

12 Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

Kotorsku, gdje je pogled kroz prozor, na more, zaista bio veza sa svijetom. Za najstariju sačuvanu gotičku palatu u Boki, palatu Tre Sorelle, vezana je legenda u kojoj prozori imaju važnu ulogu. Klupe formirane u okviru parapeta u pojedinim kućama, svjedoče o značaju prozora u svakodnevnom životu.

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

Prozorski otvor, u potpunosti nestao prozor; o postojanju prozorskih kapaka svjedoče očuvani maškulići.

Prozor na palati Visković u Perastu - polomljena stakla, nedostaje jedno krilo škura, drugo krilo sa oštećenjima

Ponekad se i prozori koji su u sasvim dobrom stanju mijenjaju zbog pretpostavljenih boljih karakteristika savremenih prozora. Industrija je mnogo investirala u reklamu i kao rezultat ubijedila mnoge vlasnike kuća da su njihovi stari drveni prozori truli, da ne dihtuju, da su ekonomski neisplativi za popravku, iako bi im u mnogim slučajevima manje popravke i određena poboljšanja omogućila da još dugo ostanu u dobrom stanju.

Oštećenja prozorskog krila

Zamjena drvenih prozora savremenim, fabrički proizvedenim, predstavlja stoga najveću prijetnju očuvanju tradicionalnih prozora, vrijednih građevina, ali i očuvanju karaktera graditeljeskih cjelina i istorijskih gradova. Međutim, čak i kada postoji želja da se stari prozori restauriraju, teško se nalaze majstori stolari, restauracija je prilično skupa, a problem je i nalaženje odgovarajuće, dovoljno kvalitetne i suve, drvene građe.

Prilikom zamjene, stari drveni prozori i škura, iako najčešće u dobrom stanju, bacaju se zajedno sa staklima i okovima, iako bi se i drvo i stakla i okovi mogli još dugo koristiti

14 Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

Takođe, u zonama gdje imovina često prelazi iz ruke u ruku, kao što je Boka Kotorska, novo vlasništvo obično podrazumijeva određene radove na unapređenju, koji često uključuju zamjenu prozora zato što su „propali“ i „zastarjeli“. Ipak, odluka da se stari “istrošeni” prozori zamjene prije je rezultat mode nego stvarne procjene njihovog stanja i funkcionisanja.

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

Primjeri neadekvatne zamjene tradicionalnih drvenih prozora savremenim

PVC prozor sa očuvanim drvenim griljama; imitacija podjele prozorskih krila na polja izvedena pomoću tankih lajsni; neadekvatno reflektujuće staklo

PVC prozor sa uklonjenim griljama; prozor sa širokim šprosnama bez profilacije, sa neadekvatnim reflektujućim staklima

Eloksirani prozor sa griljama; prozorska krila bez podjele na polja

Zamjena starih drvenih prozora sa ĹĄkurima novim eloksiranim na jednom dijelu kuÄ&#x2021;e

Novi prozori na tradicionalnoj kuÄ&#x2021;i neadekvatnih proporcija, profilacija i materijala

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

2. Zašto čuvati tradicionalne drvene prozore Razlozi za čuvanje tradicionalnih drvenih prozora proizlaze iz njihovih vrijednosti i mogu se svrstati u nekoliko grupa:  Prozori su integralni dio (zaštićenih) građevina i njihova zaštita je od velikog značaja za očuvanje arhitektonskih karakteristika pojedinačnih građevina, ali i karaktera graditeljskih cjelina.  Stari prozori nijesu pravljeni samo da propuštaju svjetlost u prostoriju. Drvo je obrađeno i profilisano da bi izgledalo lijepo, i, takođe, da bi omogućilo „igru“ svjetlosti i sjenke. Tokom vremena, pojavom patine, tradicionalni materijali često postaju ljepši. Na karakter tradicionalnih prozora utiče i refleksija i transparentnost starog stakla. Savremeni konfekcijski prozori su jednostavno ravni, pojednostavljenih profila. Zbog znatno veće širine elemenata kase i samog prozora, novi prozori imaju mnogo manju svijetlu, odnosno zastakljenu površinu.

Palata Bronza u Perastu (XVIII vijek) sa očuvanim drvenim prozorima, vratima i škurima

 Drveni prozori i škura sa svojim vezama, okovima, finim profilima predstavljaju izuzetno vrijedan zanatski rad, za razliku od fabrički izrađenih savremenih. Uprkos pokušajima da se poboljša dizajn savremenih prozora za zamjenu, oni se odmah prepoznaju pošto se ne mogu proizvesti isti presjeci i proporcije kao na istorijskoj stolariji. Proizvođači ne mogu

maksimum rada. Restauriranje prozora je najbolji način korišćenja postojećih materijala i najbolji način da se podrži lokalna ekonomija.

 Za izradu prozora, majstori su pažljivo birali materijale, građu od starog drveta koje je gušće i otpornije na vremenske prilike od drvene građe koja se danas koristi. Uz održavanje, originalni prozor ima veoma dug životni vijek (preko 100 godina).  Drvene prozore je lako popraviti, ako je neki dio istrulio može se zamijeniti novim. Za razliku od tradicionalnih drvenih, savremeni, fabrički proizvedeni prozori se obično ne mogu popraviti.  Većina tradicionalnih materijala je uzeta iz prirode i može se u nju vratiti bez ikakvih štetnih uticaja. Međutim, savremeni materijali koji se koriste u proizvodnji prozora često sadrže različite hemikalije koje su pojedinačno ili u međusobnom dejstvu opasne za zdravlje i prirodu.  Restauratorske radove obavljaju lokalne zanatlije, koje plaćaju lokalne takse, koristeći minimum materijala i resursa i

Grilje na palati Vrakijen u Kotoru (XVIII vijek)

18 Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

da naprave replike presjeka šprosni i prozorskih okvira korišćenih u drvenoj građi zbog ograničene jačine materijala i dodatne težine dvostrukog stakla.

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

 Prozori su vjekovima razvijani i usavršavani kako bi na najbolji način odgovorili potrebama, specifičnim vremenskim uslovima. Istovremeno, oni odražavaju način života u Boki. Zato je važno da se oblici, detalji i način izrade starih prozora sačuvaju za budućnost.

Drveni prozori, sa prozorskim kapcima, daju karakter istorijskim gradovima - pogled na Kotor

 Očuvanje i zaštita tradicionalnih drvenih prozora osim očuvanja značajnog arhitektonskog nasljeđa, znači i očuvanje vrijednog nematerijalnog nasljeđa – stolarskog zanata i tehnika izrade starih prozora.  Očuvanje originalnih prozora daje dodatnu vrijednost kućama, pošto su stare kuće sa originalnim prozorima, starim više od 100 godina, danas već rijetke.Vlasnici kuća često smatraju da ugradnja novih savremenih prozora (uz novu kuhinju i kupatilo) povećava vrijednost njihove imovine. Ipak, istraživanja imovine4 pokazuju da zamjena tradicionalnih vrata i prozora savremenom fabrički proizvedenom stolarijom, naročito PVC, umanjuje vrijednost imovine.

4 English Heritage je 2009. godine sproveo istraživanje među agentima za nekretnine u Velikoj Britaniji. Od ukupnog broja anketiranih agenata 82% je izjavilo da originalni arhitektonski elementi dodaju finansijsku vrijednost kućama, a 72% da su originalni elementi pomogli da se kuće brže prodaju. To je značajno za vlasnike kuća, naročito u zaštićenim područjima. (Pickles, McCaig i Wood 2014, str.15)

Zahtjevi kojima treba da odgovore prozori u velikoj mjeri su se izmijenili tokom nekoliko posljednjih decenija. Novi zahtjevi su u suštini samo uslovi termičke izolacije, zaptivanja, zvučne izolacije i sigurnosti od provale. Mnogi prozori velike vrijednosti žrtvovani su zbog ovih zahtjeva, a prozori kojima su zamijenjeni samo donekle, na prvi pogled, po izgledu, odgovaraju starim – imaju spoljašnji izgled sa sličnim podjelama. Konkurencija na tržištu, osim unificiranja tipova prozora, za posljedicu ima i gubitak tradicije izrade i restauracije drvenih prozora od strane lokalnih zanatlija. Kulturno nasljeđe tradicionalnih prozora je tako drastično smanjeno. Savremeni prozori proizvode se fabrički, sa unificiranim profilima i mogu biti drveni, PVC, aluminijumski ili kombinacija drvoaluminijum. Savremeni prozori u velikoj mjeri se razlikuju od tradicionalnih. Kod tradicionalnih prozora dimenzije elemenata su različite, najmanje šprosne su oko

2,5cm, a debljine okvira prozora su oko 4 – 5cm, dok standardizovani savremeni prozori podrazumijevaju debljinu od 6,8cm. Tradicionalni drveni prozori su u većini slučajeva rađeni ručno, a staklo je jednoslojno. Savremeni prozori su fabrički izrađeni, zastakljeni dvostrukim, izolacionim, idealno ravnim (flow) staklima. Postavlja se pitanje da li, osim pomenutih istorijskih, arhitektonskih vrijednosti, tradicionalni drveni prozori imaju i kvalitete u okviru savremenih zahtjeva za uštedom energije i zaštitom od buke, zbog kojih ih ne bi trebalo mijenjati? Da li stari prozori mogu biti energetski efikasni? Kako bi se pronašao odgovor na ovo pitanje, izvršena je komparativna analiza karakteristika drvenih prozora sa alternativama izrađenim od PVC-a ili metala. U tabeli su prikazani rezultati analize.5

5 Analza i tabelarni pregled preuzeti su iz istraživanja koja je sprovela Lejla Hadžić, CHwB

20 Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

2.1. Komparativna analiza drvenih, PVC i aluminijumskih prozora

održavanje

rok trajanja

PVC prozori

drveni prozori

20 – 25 godina

i više od 100 godina premaz jednom u 5 ili više godina, ukoliko se dobro održava

jednokratna ugradnja nema održavanja osim čišćenja, ne može se popravljati

podložan popravkama

aluminijumski prozori 20 – 25 godina

drveno aluminijumski 40 – 60 godina

jednokratna ugradnja

nema održavanja nema održavanja osim čišćenja, osim čišćenja, ne može se popravljati

ne može se popravljati

Rok trajanja i održavanje Uz održavanje, originalni drveni prozori imaju veoma dug životni vijek (preko 100 godina). U Boki Kotorskoj ima još uvijek prozora i vrata iz vremena gradnje objekata, čak i iz mletačkog perioda (XVII-XVIII vijek). PVC prozori, kojima se najčešće mijenjaju drveni prozori, traju najduže do 25 godina uz održavanje koje podrazumijeva obnavljanje dihtunga bar na 10 godina. brtvena masa traje 6 – 10 godina, problemi

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

osjetljivi na sunce i niske temperature, rastavljanje spojeva

ako nijesu održavani drvo podložno rasušivanju kao i vlazi, te promjeni dimenzija usljed neodržavanja drvo je podložno truljenju ako je lošeg kvaliteta

brtvena masa traje 6 – 10 godina, rastavljanje spojeva

drveni dio usljed neodržavanja podložan problemima, brtvena masa kratko traje, rastavljanje spojeva u ekstremnim uslovima

60x60 cm – 90 EUR

energet- 1,4 – 2,2 W/m²K ska efikasnost

210x140 cm – 300 EUR 1,4 – 2,7 W/m²K

2,0 – 3,5 W/m²K 1,4-3,5 W/m²K

22 Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

cijena

Problemi Najčešća oštećenja drvenih prozora su ljuspanje ili gubitak boje, otpadanje štuka, truljenje donjih djelova kase i krila i loše zaptivanje. Takvi prozori obično se mogu popraviti, ukoliko postoji dobra volja i specifična tehnička kompetentnost i stoga su održivi.Većina novih prozora ne može da se popravi, a čak ni reciklira, i može završiti samo na deponiji. Mnogo bolja investicija je da se popravi ono što se pokazalo kao dobro, nego da se troši novac na nov prozor koji ima garanciju samo 20 godina. 80x120 cm – 170 60x60 cm – 50 cijena novog EUR EUR 60x60 cm – 110 200x140 cm – EUR 200x180 cm – 200 EUR 400 EUR 210x140 cm – 411 jednokratna jednokratna EUR ugradnja ugradnja cijena popravke

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

Energetska efikasnost Najčešći razlog zamjene tradicionalnih drvenih prozora PVC ili aluminijumskim je toplotna efikasnost. Karakteristična veličina toplotne zaštite – koeficijent topolotne provodljivosti “U” – izražava se u W/(m2 K) i iskazuje količinu toplote koja se prenosi preko jednog kvadratnog metra građevinskog elementa tokom jednog sata pri temperaturnoj razlici od 1 Kalvina (odgovara 1° C). Što je koeficijent toplotnog prolaza manji, to je povoljnije djelovanje toplotne izolacije. Najniži koeficijent toplotne provodljivosti imaju PVC prozori, dok je najviši kod aluminijskih prozora. Opšte nerazumijevanje je da zamjena prozora sama može dati veliku uštedu energije. Ovaj argument, često korišćen da bi se prodali novi prozori, jednostavno nije tačan. Iako varira od zgrade do zgrade, gubitak koji ide na prozore u većini zgrada je samo oko 1/5 od ukupnog gubitka tpolote. Novi prozori, za zamjenu, postavljaju se u originalne prozorske otvore. U prosjeku dobija se 15% manja površina za gledanje i manje svjetla, pošto su kase, okviri i šprosne novih prozora veći, a propuštanje svjetlosti dvostrukih stakala slabije. U odnosu na jednostavnu staklenu ploču, ova stakla propuštaju samo jednu petinu kalorija napolje, ali zato propuštaju manje svjetla – 60% umesto 90%. Različite analize su pokazale da se zamjena prozora radi uštede energije ne isplati u razumnom vremenskom periodu. Postoje drugi načini da se poprave osobine tradicionalnih prozora koji ne zahtijevaju zamjenu prozora. Održiv izbor je da se restauriraju istorijski prozori i da se eventualno poboljšaju njihove termičke osobine. Polomljeno staklo, loše zastakljivanje, loše dihtovanje – ove male i popravljive stvari su ono što zaista utiče na energetsku efikasnost prozora. Škura poboljšavaju termičke karakteristike u istoj mjeri kao i dvostruko zastakljivanje.

Komparacija staro - novo, Kamenari

24 Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

brzo se topi i ugljeniše se i brzo se zagrije, kolaps jednog otpornost isparava toksične zadržava stabilnost zadržava dijela duže nego stabilnost na požar pare aluminijumski Otpornost na požar Drvo se u slučaju požara ugljeniše po površini i dugo zadržava stabilnost. Aluminijumski profili su stabilni u početnim fazama požara, a deformišu se na visokim temperaturama. Profili od polivinil hlorida (PVC) se vrlo rano deformišu u požaru što olakšava širenje požara, a prilikom sagorijevanja oslobađaju se velike količine otrovnih gasova kao što je visoko toksičan dioksin. Danas se u svijetu čine veliki napori da se smanji upotreba polivinil hlorida.

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

25 rok trajanja održavanje popravke toplotna efikasnost cijena problemi u slučaju požara

PVC 20 – 25 godina

DRVO AL i preko 100 godina 15 – 20 godina

nema nemoguće dobra

periodično moguće dobra

nema nemoguće loša

DRVO-AL 40 – 60 godina periodično nemoguće srednje dobra

najjeftiniji jednokratan loš

popravke dobar

jednokratan podložan deformaciji

Ako se pažljivo pogledaju i uporede karakteristike različitih tipova prozora, zbog kojih se najčešće drveni prozori mijenjaju, dolazi se do zaključka da zamjena u velikom broju slučajeva nije opravdana. Prema sumarnoj analizi, drveni prozori predstavljaju najbolji izbor. Naime, imaju dobru efikasnost sa aspekta toplotne provodljivosti, mogu se popraviti i uz minimalno održavanje traju 100 i više godina. Problem kod upotrebe drveta je pristupačnost kvalitetne drvene građe i izrade.Takođe, tradicionalni drveni prozori su i dalje najskuplji.

3. Tradicionalni prozori u Boki Kotorskoj 3.1. Istorijat i tipovi tradicionalnih prozora

Istorija prozora u Boki može se pratiti od srednjeg vijeka. O srednjovjekovnim prozorima svjedoče očuvani kameni prozorski okviri, a najstariji sačuvani drveni prozori su iz XVII–XVIII vijeka. O srednjovjekovnim prozorima na stambenim kućama u Boki Kotorskoj znamo veoma malo. U najstarijim notarskim knjigama kotorskog arhiva pominju se kao balconate (venecij. balcon – prozor) različitih veličina od kojih najveći tipa trifore (balconate duarum columnarum). Iz istorijskih izvora znamo da su najstariji prozori umjesto stakala zatvarani ceradama (platno natopljeno voskom – ital. cera – vosak). Otuda i još uvijek prisutan termin teler, koji označava prozor (venecij. teler – prozor, ital. tela – platno).

Gotički prozor na palati Drago u Kotoru (XIV - XV vijek)

Prozori su se mogli zatvarati i samo drvenim kapcima, postavljenim sa unutrašnje strane kamenog okvira. Prva stakla korišćena za zastakljivanje prozora u Boki bila su kružnog oblika, međusobno povezana olovnim i gvozdenim okvirima. Na tavanu jedne peraške kuće pronađena je izvjesna količina ovih stakala i ona su iskorišćena za prozorska okna na kompleksu Gospe od Škrpjela.

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

Kameni prozorski okviri Prozorski otvori na kućama građenim u Boki od vremena romanike (XII–XIII vijek) do sredine XX vijeka formirani su pomoću kamenih okvira – pragova. Pragovi su u predmletačkom periodu izrađivani od đuričkog kamena (kamenolom Đurići u Kamenarima), a od prihvatanja mletačke vlasti, 1420. godine, od korčulanskog kamena – kamena iz kamenoloma sa ostrva Vrnika kraj Korčule. Kako su elementi za izradu prozora naručivani i dovoženi brodovima izdaleka, iz praktičnih razloga su korišćene standardne mjere zasnovane na mletačkoj stopi. Mletačka stopa iznosila je 34,773485 cm (1’≈34,8 cm) i dijelila se na 12 uncija. Jedna uncija je iznosila 2,8975 cm (1’’≈2,9 cm). Svi arhitektonski elementi od korčulanskog kamena, na zgradama zidanim od kraja XVII do kraja XIX vijeka, zasnivali su se na modulu od ½ mletačke stope, što je jednako širini pragova oko otvora bez obzira na njihovu dužinu. Mjere prozora određivane su čistim arhitektonskim mjerama unutrašnje

visine i širine sklopljenog kamenog okvira. Najzastupljeniji na bokeljskim kućama su prozorski okviri sastavljeni od četiri praga jednake dužine. Jednostavni prozori izvodili su se samo od pragova. Na složenijim prozorima starijeg tipa, prije pojave spoljnjih kapaka, mogle su postojati natprozorne i potprozorne konzole – uši i zupci. Uši (lat. auriculae), mensole ili đinđule, kako ih zovu u Perastu, su prošupljene kamene konzole koje se nalaze u vrhu prozora, u ravni natprozorne grede. Pretpostavlja se da su služile, prije pojave drvenih kapaka – škura, za zaštitu od sunca – kao nosač za drvenu šipku o koju je bio okačen zastor. Zastor je mogao biti pravljen od djelova platna starih brodskih jedara. Pretpostavlja se da je zatezanje platna vršeno pomoću metalnih kugli. Zupci (lat. dentes) su kamene konzole koje se nalaze ispod prozora, u ravni potprozorne grede, i predstavljali su nosače za kamenu ploču, ili drvenu dasku, na koju su se postavljale saksije sa cvijećem ili se sušilo voće. Konzole su mogle biti različito profilisane, od najjednostavnijih polukružnih do deko-

Na bogatijim kućama i palatama neposredno iznad natprozorne grede nalazi se još jedna greda – vijenac. Vijenac, po tipu renesansni, profilisan, konzolno izlazi iz mase zida i služio je da odvodi kišnicu sa fasade. Iznad vijenca je nabacivan malter s otpacima kamena i crijepa po kosoj ravni, obrađenoj po pravilu crvenim hidrauličnim malterom, na taj način je zatvarana šupljina rasteretnog luka iznad natprozorne grede. Između vijenca i natprozornika se u renesansnom i baroknom periodu (XVI - XVIII vijek) dodaje još jedna tzv. jastučasta greda (friz), zaobljenog presjeka sa floralnim ukrasom u vidu listova u sredini i na krajevima grede.

Prozorski otvor sa ušima i zupcima

Prozorski otvor sa vijencem

Prozorski otvor sa vijencem i jastučastom gredom

28 Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

rativno obrađenih. U kasnijim fazama pregradnji, najčešće zbog ugradnje škura, veći broj ovih konzola je obijen.

visina (cm)

34,77

52,15

69,54

86,92

104,31 121,69 139,08 156,46 173,85

širina (cm)

(1’)

(1’6’’)

(2’)

(26’’)

(3’)

pomoćne prostorije 69,54 (2’)

•

86,925 (2’6’’) glavne prostorije 104,31 (3’)

•

(3’6’’)

(4’)

•

Najzastupljenije dimenzije i proporcije prozorskih otvora (prema M. Zlokoviću)

~17,4cm ~17.4 cm

~17.4 cm ~17,4cm

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

(4’6’’)

(5’)

•

Najrasprostranjeniji tip prozora, koji se javlja od XVII vijeka, su prozori sa spoljašnjim škurima. Prozor se nalazi sa unutrašnje strane kamenog okvira, a na kameni okvir sa spoljašnje strane se postavljaju škura. Kako bi se škura mogla otvarati, na mnogim kućama su u to

Prozori sa konzolama i mensolama u Kotoru

vrijeme obijane mensole. Ukoliko su čuvane mensole, na prozorska krila postavljana su sa unutrašnje strane mala škura – škureta (venecij. scureta). Ovaj tip prozora pojavljuje se i kasnije, na prozorima baroknih palata kada je škura bilo teško postaviti zbog profilacije kamenih okvira. Do XVIII vijeka, nijesu svi prozori na kućama bili zastakljeni. Na pomoćnim prostorijama, u potkrovljima i u konobama, mogla su postojati samo škura, dok su prozori stambenih prostorija bili zastakljeni. Kasnije su postavljani prozori i u pomoćne prostorije, pa se javljaju neuobičajena rješenja sa prozorima postavljenim na sredinu kamenog okvira.

30 Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

Tradicionalni prozori na stambenim kućama u Boki Kotorskoj, počevši od XVII vijeka, obično su bili izvedeni sa škurima (venecij. scuro). Škura su mogla biti unutrašnja ili spoljašnja. Stariji tip prestavljaju prozori sa unutrašnjim škurima. Kod ovog tipa prozora zaštita od sunca sa spoljašnje strane ostvarivala se pomoću platneneih zastora na mensolama.

Specifična karakteristika starijih prozora je da stakla nijesu postavljena na današnji način. U samoj građi su pravljeni žljebovi, pa je u te žljebove odozgo uvlačeno staklo bez štuka. Staklo je na taj način bilo odmah obezbijeđeno protiv udara vjetra, ali je bilo pokretno i nije dobro dihtovalo, a po jačem vjetru je propuštalo i kišu.

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

Od XIX vijeka prozori se zastakljuju na današnji način, sa štukom sa spoljašnje strane, a ponekad se i postojeći, stariji prozori prerađuju, pošto to omogućava lakšu zamjenu stakala.

Škureta na palati Kamenarović u Dobroti

Prozori su u XVII-XVIII vijeku bili obično jednostruki i dvokrilni, a njihova konstrukcija je u velikoj mjeri zavisila od načina proizvodnje stakla i veličine staklenih ploča koje su se mogle nabaviti. Od XVIII vijeka, izrađuju se prozori sa većim zastakljenim površinama, sa prozorskim krilima podijeljenim na polja pomoću tankih letvica.

Prozor sa škurima, Perast

Pogled iznutra na prozor sa griljama sa pokrenim donjim kapcima, palata Vrakijen, Kotor

U XIX vijeku se pojavljuje i tip kapaka finta grilja – kada je otvoren, izgleda kao da ima grilje (niz daščica), a u suštini su u pitanju puna škura.

Prozor sa griljama sa pokrenim donjim kapcima, Kotor

Sa razvojem prozora i škura, razvijali su se i mijenjali i mehanizmi za zatvaranje. Stariji prozori i škura zatvarali su se klavovima

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

U XIX vijeku, osim škura, počinju da se izrađuju i grilje – prozorski kapci sa daščicama koje omogućavaju prodor svjetlosti i pogled i kada su drveni kapci zatvoreni. Poseban oblik grilja sa pokretnim donjim kapcima koje omogućavaju finu regulaciju osvijetljenosti prostorija, odražava karakter arhitekture i zahtjeve građanske klase XIX vijeka.

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

Prozor sa finta griljama, Perast

(ital. chiave), a kasnije, od XVIII vijeka, počinje da se koristi španjolet (venecij. spagnoleto). Prozori su izrađivani od veoma kvalitetne drvene građe.Većina stolarskih radova izvodila se u samoj Boki, uglavnom od uvezenog drveta dopremanog iz Venecije.

Drvo je po pravilu ariš (venecij. larese, ital. larice, pino larice, lat. pinus larix). Pored ariša, u nekim naseljima uz obalu i naročito selima u zaleđu koristilo se i kestenovo drvo, murovina (dud), i vjerovatno munika. Stakla su uvožena uglavnom iz Trsta,Venecije ili Beča.

Do XVIII vijeka prozori najvjerovatnije nijesu bojeni – premazivani su lanenim uljem usljed čega su dobijali tamnu boju. Od XVIII vijeka prozori reprezentativnijih građevina – palata, boje se u bijelo, a od

Prozori sa griljama, Kotor

XIX vijeka škura i grilje se boje, osim u bijelu, i u zelenu boju. Boja kojom su se bojili prozorski kapci je vezana i za položaj kuće, i nivo osvijetljenosti. U svim obalnim naseljima Kotorskog zaliva – Perastu, Prčanju, Stolivu, Dobroti, Orahovcu, Risnu, Morinju , gdje je jako, direktno sunce, prozori i škura prevashodno su do najnovijih vremena farbani u bijelo, a u Kotoru i u zeleno, iako je još do početka XX vijeka preovlađivala bijela boja, o čemu svjedoče brojne fotografije, kao i stariji slojevi farbe na originalnim starim škurima.

34 Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

Okovi i brave su obično stranog porijekla, ali su djelimično rađeni i u Boki. Ranije su se kao vezni elementi koristili kovani četvorougaoni čavli – „brokve“, uglavnom uveženi iz Venecije. Kasnije su se počeli koristiti fabrički pravljeni ekseri/ brokve, a zatim i vijci i ljepilo za drvo.

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

Krajem XIX i početkom XX vijeka u Boki se pojavljuju i dvostruki prozori. Na kućama građenim u ovom periodu dvostruki prozori su u istom položaju kao i tradicionalni prozori – sa unutrašnje strane kamenog okvira. Na pojedinim kućama, dvostruki prozori su naknadno postavljani u postojeći kameni okvir.

Dvostruki prozor na palati Grubonja u Kotoru

U drugoj polovini XX vijeka, s naglim razvojem industrije i novih tehnologija, tradicionalni prozori se sve manje izrađuju – postojeći se održavaju i restauriraju, a novi se prave samo za potrebe restauracije tradicionalnih kuća. S novim zahtjevima, tradicionalne tehnike izrade i popravljanja drvenih prozora postepeno nestaju.

Tradicionalni prozori u Boki Kotorskoj su jednostruki, sa spoljašnjim prozorskim kapcima. Kapci imaju funkciju da štite zastakljenu drvenariju od udaraca jakih vjetrova, i prodora jake kiše sa vjetrom koje ona ne bi mogla izdržati, naročito kod većih otvora. Kapci su ili puni (škura) ili s pokretnim djelovima (grilje).

3.2.1. Prozori Tradicionalni prozori su jednostruki, po pravilu dvokrilni. Prozore čini fiksni deo – kasa (štok) i pokretni – krila. Kasa je postavljena na unutrašnju stranu kamenog okvira, fiksirana metalnim mašnicama - paletinama (venecij. paletina) za zid. Paletine mogu biti u vidu leptira ili kružnog oblika, sa jednom do dvije rupe radi njenog zakucavanja za štok. Najčešće su šiljatog oblika da bi se mogle ukucati u fugu između dva kamena. Kasa je trapezastog presjeka, debljine 4,3 – 5 cm, sa zakošenjem koje prati kosinu unutrašnje

strane prozorskog otvora. Gledano spolja, kasa vrlo malo izlazi (foruje) u odnosu na kameni okvir prozora, do 2,5 cm. Prozorska krila se sastoje iz okvira i horizontalnih letvi (šprosni). Horizontalni i vertikalni djelovi okvira vezuju se spojem “na viljušku”, uz učvršćivanje tiplom (kauč), najčešće blago konusnog oblika. Dimenzije gredica koje formiraju okvir su približno 4/5 cm. Krila su najčešće podijeljena horizontalnim šprosnama na tri polja. Šprosne su širine do 2,5 cm i debljine oko 1,5 cm. U starijem periodu u okviru vertikalnih gredica okvira postojao je žljeb, a staklo se ubacivalo u okvir odozgo, kroz prorez na gornjem horizontalnom dijelu okvira. Horizontalne šprosne su postavljane sa obje strane krila. Za zastakljivanje je upotrebljavano veoma tanko staklo, debljine oko 2 mm. Kasnije se stakla postavljaju u falc sa spoljašnje strane i naslanjaju na okvir prozora i šprosne, a sa spoljašnje strane se učvršćuju malim ekserima i postavlja štuk (staklarski kit) trougaonog profila. Mnogi prozori su naknadno transformisani za postavljanje štuka, pošto je, ukoliko bi

36 Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

3.2. Elementi tradicionalnih prozora

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

šarke letvice (šprosne)

kasa batuda

staklo

španjolet

krilo letvice

prozorska daska pjover

Unutrašnji izgled

Presjek prozora

kasa

staklo d=2mm

batuda

prozorska daska Osnova prozora

Drveni prozor na palati Vrakijen u Kotoru

kasa okvir letvice štuk batuda prag pjover

prorez za uvlačenje stakla

prozorski okvir

staklo d=2mm

staklo

Spoljašnji izgled

letvica letvica

Zastakljivanje postavljanjem stakala odozgo (stariji tip prozora)

letvica štuk

Zastakljivanje sa štukom

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

PRODUCED BY AN AUTODESK EDUCATIONAL PRODUCT

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

Zatvaranje krila sa batudom

Zatvaranje krila “na pero i žljeb”

se jedno, donje staklo, polomilo, zamjena stakla kod starijieg tipa prozora bila veoma komplikovana. Pjover (venecij. piover –okapnica) se ne nalazi na svim tradicionalnim prozorima. Na spoju krila nalazi se, i sa spoljašnje i sa unutrašnje strane, srednja vertikalna letva koja pokriva spoj, tzv. batuda (venecij. batua, ital. batutta). Spoj krila je ponekad izrađen i na taj način da se na jednom krilu formira polukružni ispust, a na drugom krilu udubljenje “na pero i žlijeb”. Kod rijetkih

Detalj profila drvenih elemenata (konkavni i konveksni)

primjera su i falcovi kase i okvira polukružno profilisani radi boljeg dihtovanja, slično profilu “na pero i žlijeb” kod središnjih podužnih gredica. Podužne gredice prozora, kao i vrata nazivaju se zanatskom terminologijiom staže (venecij. staza, ital. staggio).

PRODUCED BY AN AUTODESK EDUCATIONAL PRODUCT

Profili drvenih elemenata prozora mogu biti konveksni ili konkavni. Kod starijeg tipa prozora profili su ukrasni i sa spoljašnje i sa unutrašnje strane prozora, a kod novijeg tipa samo sa unutrašnje strane (sa spoljašnje strane je štuk).

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

maškulići paletine klav

krilo

kasa Klav prozorska daska

PRODUCED BY AN AUTODESK EDUCATIONAL PRODUCT

kasa

PRODUCED BY AN AUTODESK EDUCATIONAL PRODUCT

šarke

PRODUCED BY AN AUTODESK EDUCATIONAL PRODUCT

Zatvaranje prozora klavom

španjolet

krilo

Zatvaranje prozora španjoletom

PRODUCED BY AN AUTODESK EDUCATIONAL PRODUCT

prozorska daska

Španjolet

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

Krila se kače na kasu pomoću šarki. Na većim prozorima, značajnijih prostorija, šarke su izdužene, sa dekorativno obrađenim završecima, to su ukopavajuće šarke, tzv. “enlezine”. Kod starijih rješenja okivanje je bilo slično kao na škurima uz primjenu maškulića, (venecij. mascolo, ital. maschio) fiksnog okova na ramu i baglama – britvela (brituela, venecij. britola), dijela okova na pokretnom dijelu prozora. Ispred prozora, sa unutrašnje strane, obično postoji prozorska daska sa žljebom za prikupljanje vode. Takođe, sa unutrašnje strane prozora postoji i mali kružni otvor dijagonalno postavljen kroz zid, za oticanje vode koja bi se eventualno skupila sa unutrašnje strane prozora. Kao spojni elementi korišćeni su ekseri, brokve (venecij. broca, ital. brocca), vijci i drveni klinovi, tiple (tzv. kauč, venecij. cauchio). Mehanizam za zatvaranje prozora odražava postepene transformacije prozora. Najstariji prozori zatvarali su se pomoću klavova. Klav se sastoji iz dve veritikalne šipke, gornje duže, i donje, kraće, koje se

vertikalnim pomjeranjem uvlače u metalne držače fiksirane za kasu. Kada su šipke u metalnim držačima, prozor je zatvoren. Kasnije, od XVIII vijeka, izvode se španjoleti i još uvijek koriste kod tradicionalno izađene stolarije. Španjolet (fr. espagnolette) je sistem zatvaranja prozora koji se od XVIII vijeka koristi u Italiji, Francuskoj. Sastoji se iz vertikalne šipke, fiksirane pomoću tzv. oćeta (ital. occhietta) za desno prozorsko krilo (gledano sa unutrašnje strane) koja se na gornjem i donjem kraju fiksira za kasu. Fiksiranje se vrši na taj način što se horizontalno savijeni krajevi šipke (u vidu kuka) rotiranjem šipke oko vertikalne osovine ubacuju u držače koji su fiksirani za kasu. Rotiranje šipke se ostvaruje pomoću gvozdene profilisane ručke na sredini prozora. Kada je prozor zatvoren, drška je ubačena u žljeb na pravougaonom nosaču koji se nalazi na drugom krilu. Kako bi se sprečilo naglo zatvaranje prozora, prozorska krila se zadržavaju u otvorenom položaju pomoću malih gvozdenih kuka koje su vezane za kasu na sredini visine, a kače se za krilo. Postoje i druga rešenja, kao što je metalni graničnik koji se fiksira za potporozornik.

3.2.2. Prozorski kapci

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

Tokom vremena mijenjali su se tipovi drvenih prozorskih kapaka. Škura Škura predstavljaju pune prozorske kapke i sastoje se iz dva sloja, unutrašnjeg sa horizontalno postavljenim daskama – tavoletama (ital. tavola) i spoljašnjeg, sa vertikalno postavljenim daskama. Horizontalne (poprečne) se postavljaju jedna iznad druge sa malim preklopom, na taj način što se daske u gornjem dijelu istanjuju na debljinu od ~ 1cm, a u donjem dijelu imaju mali profil. Veritikalne (podužne) daske, na spoljašnjoj strani, postavljaju se jedna uz drugu. Prilikom zakivanja poprečnih dasaka na podužne, unutrašnjost se impregnira firnajzom lanenog ulja, bojom i sl. radi zaštite od vlage. Ekseri moraju biti duži od dvije debljine daske da bi se mogli zavrnuti na drugu stranu (tzv. “dušlagovanje”). Dimenzije zatvorenih škura, sa unutrašnje strane, odgovaraju dimenzijama prozorskog okvira (praga), Škura sa spoljašnje strane za

Škura sa klavom na kući u Perastu

2–3 cm prelaze okvir prozora. Ovaj prepust, “falc” formiraju podužne spoljašnje daske. Škura se kače za kameni okvir prozora pomoću maškulića od kovanog gvožđa. Maškulići su fiksirani olovom, a na taj način se amortizuju naponi prilikom udaranja kapaka, osjetljiva veza metal-kamen, a donekle i bubrenje željeznog elementa

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

maĹĄkuliÄ&#x2021;

klav

kantinela

Puna ĹĄkura (zatvaranje klavom)

baglama

maškulić

škura Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

prag

škura maškulić

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

usljed eventualne korozije koja može nastati u direktnom kontaktu kamena i željeza.Veza između maškulića i krila škura ostvaruje se pomoću baglama, britvela, debljine oko 0,8 cm, dužine 25–35 cm i visne oko 3 cm, koje se gvozdenim ekserima povezuju sa krilima. Poseban tip su škura koja umjesto horizontalnih dasaka imaju unutrašnji okvir.

Spoljašnja strana škura - baglama

U starijem periodu, škura su se zatvarala klavovima od pljošteg kovanog gvožđa (rigeta, ital. righetta) sa graničnikom i kružnom alkom. Klav se provlači između nosača pravougaonog oblika fiksiranih za krila (po dva na svakom krilu). Kasnije su škura počela da se zatvaraju španjoletima, dok se klavovi odavno ne koriste. Ukoliko prozor ima rešetke, tzv. ferijade (venecij. feriada), po pravilu u prizemlju i na drugim pristupačnim djelovima, škura se nekad zatvaraju i pomoću specijalno izrađenih zatvarača koji se kače za horizontalnu šipku rešetke.

Unutrašnja strana škura - klav

maškulić

klav

kantinela

Škura sa unutrašnjim okvirom, palata Milošević u Dobroti

Škura se razupiru (fiksiraju u otvorenom položaju) pomoću drvenih letvi – kantinela, (ital. cantinella) koje se provlače kroz pravougaone okove fiksirane za unutrašnje strane krila. Osim kantinela, postoje i drugi mehanizmi koji omogućavaju fiksiranje škura u otvorenom položaju (kuke, klavovi,...).

Škura sa unutrašnjim okvirom, palata Bronza u Perastu

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

Škura sa španjoletom, Risan

Jedan od najstarijih tipova prozora su prozori sa unutrašnjim škurima. Škura su jednostavna, iz dva sloja. Spoljašnja strana se sastoji iz vertikalno postavljenih dasaka jedna uz drugu, a unutrašnja iz horizontalno postavljenih dasaka, ili obratno. Prema maškulićima se ove daske istanjuju na debljinu od oko 1 cm. Škura se zatvaraju jednostavnim klavom.

Fiksiranje škura klavom

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

klav škura

Unutrašnja škura (bočna prostorija palate Milošević u Dobroti)

Unutrašnja škura

Škurete (ital. scuretto) su tanka škura koja se kače za okvir prozorskih krila sa unutrašnje strane, radi zaštite od sunca. Obično se sastoje od jednog sloja tankih dasaka međusobno poprečno povezanih sa unutrašnje strane na dva mjesta, u visini kačenja za prozorsko krilo.

Pogled na prozor sa škuretima s unutrašnje strane

Grilje

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

Grilje (ital. griglia) se sastoje od okvira i horizontalno postavljenih pokretnih daščica, tavoleta ubačenih u bočne strane okvira. Daščice su pomoću malih alki – gropeta (ital. groppo) povezane sa jednom vertikalnom letvicom koja omogućava da se, njenim pomjeranjem nagore ili nadolje, mijenja položaj i ugao grilja i omogućava pogled, veći ili manji prodor svijetla i vazduha u prostoriju. Kod manjih prozora postoji samo okvir i tavolete, a kod većih i jedna horizontalna šprosna koja dijeli krilo na dva dijela, donji – viši, i gornji – niži.

elemenata se koriste drveni klinovi (kauči, tiple), a za fiksiranje šarki i drugog okova vijci i ekseri. Grilje se, kao i prozori, zatvaraju pomoću španjoleta. Grilje se fiksiraju u otvorenom položaju pomoću gvozdenih kuka koje su vezane za donji, horizontalni kameni prag prozora, a kače se za krilo grilja.

Dimenzije unutrašnje strane okvira grilja odgovaraju kamenom prozorskom okviru, a spoljašnja strana je nešto veća i prelazi kameni okvir za 2–3 cm. Spajanje vertikalnih i horizontalnih djelova okvira izvodi se pomoću falcovane veze “na viljušku” i “čepom” (kauč), a horizontalna prečka se vezuje za okvir “čepom”. Grilje se kače na kamene okvire prozora putem okova “L” oblika ukopanih u drveni okvir, koji se ubacuju u maškuliće fiksirane za kameni prag. Za spojeve drvenih

Prozor sa griljama, Kotor

50 Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

Poseban tip, i veoma rasprostranjen, čine grilje koje, u okviru donjeg dijela okvira, sadrže još jedan, manji, pokretni okvir. Ovaj okvir se okreće oko horizontalne ose – šipke koja je fiksirana za prečku velikog okvira. Manji okvir se fiksira u određenom “odškrinutom” položaju pomoću kuka. Razvijeniji sistem umjesto kuka ima zupce koji omogućavaju različite uglove otvaranja, a specifičan način s kraja XIX i početka XX vijeka su “makaze”. Grilje sa pokretnim dijelom krila predstavljaju složen sistem koji omogućava finu regulaciju prodora svjetlosti i ventilacije pomoću pokretnih vertikalnih krila, horizontalnih krila i položaja samih daščica. Grilje sa pokretnim dijelom krila, palata Milošević u Dobroti

Specifičan tip kapaka su kapci finta grilja, koji predstavljaju škura koja sa unutrašnje strane imaju daščice oblika i veličine grilja, pa kad su otvoreni djeluju kao grilje.

Grilje sa pokretnim dijelom krila, palata Grubonja u Kotoru

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

51 fiksiranje travoleta

španjolet

maškulić

letvica za regulisanje položaja tavoleta

travoleta

kuke za fiksiranje pokretnih krila kuke za fiksiranje grilja

okov maškulić travolete

travoleta

okov pokretno krilo grilja

gropeta kuke za fiksiranje grilja okvir pokretnog krila

Grilje sa pokretnim “krilcima” palata Vrakijen u Kotoru

okvir krila

travolete

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

Grilje sa pokretnim â&#x20AC;&#x153;krilcimaâ&#x20AC;?

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

3.3. Materijali 3.3.1. Drvo “Stolarija u kućama kotorskog zaliva rađena je vrlo precizno i od odlične građe. Pored toga je i najsavesnije održavana. Za onoga ko je osetio klimatske prilike u Boki s onim čestim nevremenima, dugim kišnim periodima i morskim slapom koji u vidu magle nabacuje na kuće južni vetar, ispada kao neka vrsta zagonetke kada vidi u kakvom su dobrom stanju još i sada poneki prozori koji su rađeni pre 150, pa i više godina.” (Ђуровић, 1953, str. 158)

Za izradu prozora, spoljašnjih vrata, škura i grilja, po pravilu se koristio ariš (venecij. larese, ital. larice, pino larice, lat. pinus larix), kvalitetna vrsta bora, najčešće porijeklom sa Alpa, koja se uvozila sve vrijeme mletačke i austrijske vlasti. Zahvaljujući velikoj gustini i sadržaju smole, kao i specifičnom sastavu smole, ariš je veoma otporan na vremenske uticaje. Procjena kvaliteta ariša vrši se na taj način što se provjerava da li smola izlazi na suncu (tzv. smolarenje) – ukoliko izlazi, znači da građa ne valja.

Ariš

U sredini kao što je Boka gdje svakodnevno djeluju morska so, kiša i velika vlažnost, za prozore je moralo biti korišćeno dobro drvo. Prozori su izrađivani od građe od starog drveta, sa lokacija sa nepovoljnom klimom koja ima za posljedicu manji godišnji prirast drvne mase. Ovakvo drvo je gušće, kompaktnije, zbijenijih godova, pa i otpornije na vremenske prilike od građe od današnjih sađenih četinara sa velikim godišnjim prirastom drvne mase. Ariš (izvor: wikipedia.org)

Pored ariša, u nekim naseljima uz obalu i naročito selima u zaleđu koristilo se i kestenovo drvo, murovina (dud), i vjerovatno munika, sve tri vrste drveta odličnog kvaliteta i sa širokom primjenom.

Iako četinari, ariši su listopadne biljke. Drvo je srednje visine, 20-40m, prečnika do 40cm, sa tankim pognutim granama, crvenosmeđom ispucalom korom i šiljastom krošnjom. Kora, smola i iglice imaju balzamičan miris, nalik na limun; ima veliku otpornost na truljenje i vlagu i može dostići starost i do 600 godina. Zbog svoje lijepe boje, dobre obradivosti i odgovarajuće tvrdoće, ariš ima široku primjenu, a posebno je pogodan za upotrebu u građevinarstvu. Danas se može nabaviti građa od evropskog i sibirskog ariša. Dok je kod evropskog ariša izraženija crvena, kod sibirskog je izraženija smeđa boja.

Uzorak fragmenta prozora - presjek, okov (I. Lalošević)

54 Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

Ariš (lat. Larix) je rod drveta iz porodice Pinaceae. Javlja se u hladnom i umjerenom pojasu sjeverne polulopte. Najpoznatiji predstavnik ovog roda je evropski ariš (Larix europaea). Evropski ariš najbolje uspijeva u planinama, a često sačinjava velike šumske prostore.

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

3.3.2. Staklo Staklo je amorfno čvrsto tijelo koje je obično transparentno i ima raširenu praktičnu, tehnološku, i dekorativnu primjenu u izradi prozorskih ploča, posuđa i optičke elektronike. Najpoznatiji, i istorijski najstariji tipovi stakla su bazirani na hemijskom jedinjenju silicijum dioksid (SiO2), glavnom sastojku pijeska. Termin staklo, u popularnom korišćenju, često se odnosi samo na taj tip materijala, koji je poznat po korišćenju za prozorsko staklo i staklene flaše. Od mnogih vrsta stakla baziranih na silicijumu, prozorsko staklo

Prozor sa škurima, Kostanjica

se pravi od stakla koje se sastoji iz približno 72% silicijum dioksida (SiO2), 14,2% natrijum oksida (Na2O), 10% kreča (CaO), 2,5% magnezijum oksida (MgO), 0,6% aluminijum oksida (Al2O3). Ovo staklo je transparentno, lako se formira, ima visoko termičko širenje i slabu otpornost na toplotu (500 - 600°C). Na konstrukciju i izgled prozora najznačajniji uticaj je imala proizvodnja stakla. Veličine staklenih ploča koje su se mogle proizvesti određivale su dimenzije prozorskih okana, odnosno proporcije i podjele prozora. Tokom vremena, veličina ravnih staklenih površina se povećavala.

Prozorsko staklo koriste Rimljani već u prvom vijeku n. e, ali samo u najbogatijim kućama. U Evropi, u ranom srednjem vijeku, prozori kuća nijesu imali stakla. Prozorski otvori su uglavnom služili za ventilaciju i bili su zatvarani drvenim kapcima, platnom, pergamentom ili kožom da bi se izbjeglo da ulazi kiša, vjetar i muve. Tokom srednjeg vijeka usavršava se tehnika vitraža. U stambenoj arhitekturi, od XII vijeka prozorsko staklo se proizvodi duvanjem ravnog stakla. U XIII i XIV vijeku proizvodnja stakla duvanjem se usavršava, a 1330. godine dokumentovana je Crown tehnologija proizvodnje stakla u Francuskoj. Mala količina staklene paste bi se prvo duvanjem transformisala u sferu. Sfera bi se zatim uklonila od cijevi, fiksirala sa druge strane kapljicom staklene paste za jednu metalnu šipku i ponovo grijala u peći za staklo. Duvač bi zatim zarotirao sferu koja bi se otvorila na strani gdje je bila cijev i transformisala u disk. Ovom tehnikom su se mogli dobiti di-

skovi prečnika od 1,2 do 1,5 m koji su poslije bili sječeni u pravougaone ploče. Najtanji djelovi stakla nalazili su se na krajevima diska, dok se najdeblji nalazio u sredini, gde je bio i trag od metalnog nosača. Ti srednji djelovi su korišćeni za jeftinije prozore, nazivali su se “volovsko oko”. Ova tehnologija proizvodnje stakla korišćena je do kraja XIX vijeka. Jedna od veoma rasprostranjenih metoda proizvodnje stakla, korišćena takođe do kraja XIX vijeka je metoda cilindra (razvijenija forma duvanja ravnog stakla), koja je omogućavala izradu većih staklenih površina. Duvanjem stakla formirao se cilindar. Gornja i donja strana cilindra bi se isjekle, a zatim bi se cilindar presjekao po dužini i formirala pravougaona ploča. Ove ploče nijesu bile idealno ravne. Rani primjeri bili su mali, ali su krajem XIX vijeka cilindrični baloni mogli biti dužine 1,5 m. Prozorska stakla su, osim u crkvama i nekim bogatijim kućama, do kraja XVI vijeka predstavljala luksuz i rijetkost. Početkom XVII vijeka većina kuća srednje klase imala je stakla u nekim, važnijim prostorijama u kući. U XVII vijeku, manufakturna proizvodnja ravnog stakla raste, staklo postaje transpa-

56 Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

Prozorsko staklo

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

rentnije i manje skupo, pa su čak i skromnije kuće mogle imati zastakljene prozore. Krajem XVII vijeka Francuzi su razvili proces proizvodnje poliranog ravnog stakla koji je omogućavao proizvodnju većih staklenih panela izlivanjem istopljenog stakla na specijalni polirani sto od bakra ili livenog gvožđa. Staklo je zatim valjanjem izravnavano, a površine su glačane i polirane finim abrazivnim prahom. Nov metod dopuštao je da se staklenoj masi da uniformna debljina i da se proizvedu stakla većih dimenzija (1 x 1,5 m). Ovo staklo proizvodilo se do sredine XIX vijeka. Industrijalizacija u proizvodnji stakla inicirana je početkom XIX vijeka, sa industrijskom revolucijom. Pronalazak peći za topljenje stakla, 1838. godine, omogućio je proizvodnju staklenih ploča u većim količinama. Staklene ploče su se brže hladile i bilo im je potrebno manje poliranja, tako da su mogle da se prave jeftinije i u većim količinama. Od 1914. godine proizvodi se industrijski vučeno staklo, a 1919. godine proizvodnja staklenih ploča je dalje usavršena: dva cilindra koja rotiraju transformišu toplu staklenu

Prozor na ostrvu Gospa od Škrpjela, izrađen od kuružnih stakala (okulusa) nađenih u Perastu

masu u jednu traku koja se kasnije siječe na ploče i hladi. Ova tehnika omogućavala je dobijanje ploča i dimenzija 3 x 6 metara. Dvostruka stakla se proizvode od 1930. godine, a izolaciona stakla punjena plemenitim gasom od 1980. godine. Plivajuće staklo izumljeno je krajem 50-tih godina XX vijeka. Danas staklarska industrija proizvodi veliki broj različitih tipova prozorskih stakala, za različite namjene.

3.3.4. Laneno ulje

Okov je rađen od kvalitetnog, oplemenjenog željeza, tzv. arcal, arcao (ital. acciaio – čelik, venenecij. azzal). Svojstvo ovakvog materijala je da bez bitnije korozije traje i po više stotina godina na samoj obali mora. (Kapetanović i Lalošević, 2006, str. 22)

Jedno od najstarijih sredstava za površinsku zaštitu drveta je laneno ulje. Laneno ulje ima trostruku ulogu: koristi se za impregnaciju drveta, kao vezivo u izradi štuka i kao vezivo za izradu boje. Laneno ulje je sušivo ulje dobijeno ekstrakcijom sjemenki lana. Ulje boljeg kvaliteta, sa boljim svojstvima oksidacije i sušivosti, dobija se od sjemenki uzgajanih u hladnijim područjima.Takođe, kvalitetnije je ulje koje se dobija hladnim presovanjem, od onog dobijenog toplim presovanjem. Nakon proizvodnje, ulje mora da odstoji minimum pola godine do godinu prije upotrebe. Laneno ulje se čuva se u bezbojnim bocama, na suvom i svijetlom mjestu, jer u mraku mijenja ton. (Kapetanović i Lalošević, 2006, str. 42)

Grilje sa okovima na palati Vrakijen

Pošto se u čistom stanju dosta teško i sporo stvrdnjava, te ga drvo teže upija, lanenom ulju se obično dodaju različiti aditivi koji ubrzavaju proces. Jedan od najpoznatijih modifikovanih oblika lanenog ulja je firnajz lanenog ulja koji nastaje miješanjem lanenog ulja sa sikativima

58 Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

3.3.3. Kovano gvožđe

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

(sredstvima za sušenje) i otapanjem u npr. terpentinskom ulju. Terpentin (terpentinsko ulje) je rastvarač i dobija se od drvenih smola. Terpentin smanjuje viskoznost firnajza. Jedan od najboljih je tzv. venecijanski terpentin („trementina veneta“) koji se dobija od smole ariša (pinus larix). Firnajz lanenog ulja6 služi za impregniranje drvenih površina, a naneseno u dva do tri sloja služi kao lak za drvo. I laneno ulje i firnajz preporučljivo je, po mogućnosti, grijati. Preporučuje se grijanje firnajza u sudu sa duplim dnom („bagno maria“ – kuvanje na pari) jer zagrijana voda u duplom sudu zagrijava firnajz ali sprječava da se zapali.

6 Firnajz lanenog ulja se danas može naći u slikarskim radnjama i može biti skup. Prilikom kupovine u farbarama i prodavnicama građevinskog materijala, treba provjeriti da li je u pitanju firnajz lanenog ulja, ili neki hemijski spravljen istog naziva.

3.3.5. Stolarski kit (štuk) Kit je generički termin za materijal sa visokom plastičnošću, po teksturi sličan glini ili tijestu, koji se obično koristi za kućne radove – za popravke, kao zaptivač ili punjač. Stolarski kit je gusta smjesa krede (kalcijum karbonat) i lanenog ulja i koristi se za popunjavanje rupa, manjih pukotina ili oštećenja površine drveta. Stolarski kit se može tonirati dodavanjem prirodnog okera. Veoma sporo se stvrdnjava. Staklarski kit se koristi za zastakljivanje prozora. Pravi se od fino mljevene krede (kalcijum karbonat, npr. osušeni gašeni kreč) i lanenog ulja u različitim proporcijama. Tradicionalna receptura podrazumijeva hladno presovano laneno ulje. Staklarski kit je gušći, tvrđi i i kompaktniji od stolarskog.

U bokeljskim naseljima prozori i škura su bojeni bijelom i, kasnije, od XIX vijeka i zelenom bojom. Upotrebljavane su olovno bijela, cinkovo bijela i švajnfurtsko zelena (emerald zelena) boja. Boje su se dobijale miješanjem pigmenata, sitnih nerastvorenih čestica boje, sa lanenim uljem kao vezivom.

olovno bijele, nije otrovna pa je rad sa njom bio lakši i sigurniji. Kako je cinkovo bijela boja slabe pokrivne moći najčešće se miješala sa olovno bijelom ili joj se dodavao neki punilac, kao na primjer kreda.

Često su se koristile boje koje su ostajale prilikom popravki i farbanja barki i brodova i dobijale su se po niskoj cijeni. Znalo se za njihovu postojanost na vazduhu i vlazi, kao i za njihova zaštitna svojstva od agresivnog dejstva crva, algi, plijesni, gljiva... što je za ovo podneblje (blizina mora, vjetrovi, kiše, talasi, veliki procenat vlage u vazduhu) značajno. Tokom XIX i početkom XX vijeka, osim olovno bijele, počela se koristiti i cinkova bijela koja je našla široku primjenu zbog toga što, za razliku od 7 Poglavlje o bojama preuzeto je, uz određene dopune, iz publikacije Vrata u tradicionalnoj arhitekturi Boke Kotorske i njihova restauracija (Kapetanović et al. 2006)

Iste boje su se koristile se farbanje prozora, vrata i barki

60 Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

3.3.6. Boje7

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

Tokom prve polovine XX vijeka, po otkriću titanovo bijele, olovno bijela se sve češće zamjenjuje ovom novom bojom, za koju se pokazalo da ima najveću snagu pokrivanja među bijelim pigmentima. Za farbanje stolarije počinje da se koristi uljana boja dobijena miješanjem pigmenata cinkovo bijele, titanovo bijele i lanenog ulja kao veziva. Ova kombinacija se pokazala dobrom, jer je titanovo bijela nadomjestila veliki nedostatak cinkovo bijele, njenu slabu pokrivnu moć. Novodobijena bijela boja nije bila otrovna (s njom se moglo raditi i u zatvorenom prostoru), imala je veliku pokrivnu moć i bila je postojana na svjetlost.

Pigmenti Olovno bijela Olovno bijela je najstarija na vještački način dobijena bijela boja. Ima veliki stepen pokrivnosti, a osušeni premaz je homogen, elastičan i trajan. Na vazduhu i svjetlu posivi, a u neventiliranim i tamnim prostorijama nakon određenog vremena dobija blijedo žutu boju, dok je vezana uljem postojana na svjetlosti i vlazi.

Olovno bijela je otrovna boja i prilikom rada sa njom treba biti obazriv jer djeluje kao kumulativni otrov. Ranije se upotrebljavala za zaštitu od korozije, i to na brodovima, a imala je veliku primjenu i u štamparskim tehnikama. Danas se upotrebljava samo u uljanim tehnikama. Cinkovo bijela Cinkovo bijela (cinkvajs) je cink oksid, vještački dobijen mineralni pigment slabe pokrivne moći (lazuran). Cink je otkriven 1721. godine, a proizvodnja cinkovog oksida počela je 1782. godine kao dodatak olovno bijeloj. Između 1890. i 1930. ova boja je smatrana najkvalitetnijom bijelom bojom. Kasnija istraživanja pokazala su njene nedostatke, kao npr. neotpornost na vlagu i krtost. Cinkovo bijela ima sitan i mek prah. Cinkovo bijela ima slabiju pokrivnu moć od olovno bijele, sporije se suši i osjetljiva je na vlagu. Sa uljem gradi krt i tvrd premaz koji lako puca poslije sušenja. Za razliku od olovno bijele nije otrovna i zato je imala široku primjenu.

Titanovo bijela je neorganski pigment, prirodni oksid titanijuma, titanijum dioksid (TiO2). Način pripreme titanovo bijele pronađen je 30-tih godina XX vijeka. Titanovo bijela ima najveću snagu pokrivanja među bijelim pigmentima, ima fino zrno neujednačenog oblika što doprinosi glatkoći i sjaju pripremljene boje. Titanova bijela se odlikuje izrazitom čistotom i intenzitetom bjeline. Postojana je prema dejstvu svjetlosti. Prema ulju se ne ponaša kao reaktivan materijal.

Švajnfurtsko zelena ima dobru pokrivnu moć, ali je neotporna na svjetlost i toplotu i troši veliku količinu ulja ko veziva (preko 60%). Ovo je veoma toksična boja. Zbog toksičnosti i tamnjenja u kontaktu sa drugim pigmentima danas se ne upotrebljava. Koristi se jedino kao boja za čamce, i to u zaštitnom smislu. Njen ton danas je zamijenjen sintetičkim organskim bojama i često se nalazi na tržištu pod istim imenom.

Zato se titanijum dioksid uvjek miješa sa jednim ili više drugih bijelih pigmenata, ili sa jednim inertnim pigmentom da bi se napravila odgovarajuća boja. Ako preovlađuje cink oksid, boja se naziva titanijum cink bijela. Švajnfurtsko zelena (smaragd zelena) Švajnfurtsko zelena je po hemijskom sastavu spoj bakra, arsena i sirćetne kiseline. Ovaj vještački mineralni pigment, žive boje, zeleno-plavičastog tona, otkriven je 1814. godine u Švajnfurtu (Schweinfurt).

Izvorno bijela boja naknadno prefarbana zelenom (uzorak I. Lalošević)

62 Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

Titanovo bijela

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

3.4. Alati za izradu, održavanje i restauraciju prozora Radovi na održavanju i restauraciji prozora izvode se na licu mjesta, u radionici (zatvorenom, ventiliranom prostoru) ili na otvorenom.

Iz kolekcije starih alata (radionica vl. I. Lalošević)

Za izradu elemenata prozora koriste se raznovrsni i brojni alati za izradu elemenata prozora kao što su: blanje sa profilima, razne vrste testera, dlijeta, alati za skidanje stare boje (strugači - raškete, špahtle, šmirgl papir), alati za izradu okova, farbanje i sl.

4.1. Principi Prilikom restauracije drvenih prozora treba se rukovoditi osnovnim principima:8 Uvijek nastojati da se umjesto zamjene uradi popravka drvenih prozora. Propadanje ili strukturalno oštećenje često zahvata samo jedan dio drvenog elementa. Na primjer, najčešće prvo propadaju elementi koji su najizloženiji kiši, a na prozoru su to obično donje gradice okvira ili okapnik (pjover). U tom slučaju, ponekad je dovoljno odsjeći i popraviti dio koji je oštećen ili istrulio, zadržavajući veći dio originalnog elementa. Prilikom vršenja popravke, važno je zadržati što više originalne drvene građe. Odluku da li zadržati ili 8 Principi su isti kao i principi zaštite drvenih vrata i preuzeti su, sa određenim izmenama i dopunama iz publikacije Vrata u tradicionalnoj arhitekturi Boke Kotorske i njihova restauracija (Kapetanović et al. 2006)

zamijeniti neki dio drvenih prozora ne treba donositi samo na osnovu izgleda, već na osnovu sposobnosti tog dijela ili elementa da obavlja funkciju za koju je namijenjen. Najbolje je utvrditi vrstu drveta od koje je napravljen dio koji zahtijeva popravku i koristiti istu vrstu za nove djelove. Nova građa obično sadrži između 15% i 18% vlage, dok stara može sadržati samo 7%. Zbog toga, kad god je moguće, za popravku treba koristiti staru građu približno iste starosti, uzetu sa nekog odbačenog starog dijela, ili novu ali dobro osušenu. U oba slučaja građa koja se koristi za zamjenu mora biti iste gustine godova kao originalna. Spoj između starog i novog dijela mora dozvoljavati kretanje – „rad materijala“. Kada se popravka vrši umetanjem, ili kod popravki koje na bilo koji drugi način obuhvataju ugrađivanje i spajanje novih djelova sa originalnim drvenim djelovima, važno je da se pravac vlakana umetnutog dijela poklapa

64 Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

4. Restauracija prozora

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

Posjeta stolarskoj radionici u okviru Radnog kampa restauracije drvenih prozora 2015.

sa pravcem vlakana okolne originalne građe, kao i da je gustina vlakana približno ista. Prilikom izrade novih elemenata za stare drvene djelove, pravac vlakana novog elementa mora biti isti kao kod originalnog elementa. Treba voditi računa o tome da se obrada novog dijela izvede po uzoru na originalnu tj. da se koriste isti materijali, laneno ulje i boja, i primijeni isti postupak. Snaga ili čvrstina spoja ne smije ni na koji način biti izmijenjena kao posljedica popravke. Tamo gdje su spojevi originalno ostavljeni otvoreni da bi omogućili „rad materijala“ ili učvršćeni bez lijepka ili

mehaničkih učvršćivača, ne smijemo ih „ojačavati“ prilikom popravke dodavanjem lijepka, mehaničkih učvršćivača, kao što su šrafovi, ili bilo kojom drugom metodom. Upotreba novih materijala može da napravi mnogo veću čvrstoću i jače veze koje su ireverzibilne i ponovna restauracija u nekim slučajevima ne bi više bila moguća. Prozorska krila se lako mogu skinuti i, poslije popravke, vratiti u originalni položaj. Popravke na kasi uvijek kad je to moguće treba vršiti in-situ (na licu mjesta), budući da demontaža i ponovno ugrađivanje kase predstavlja složeniji postupak, a može da izazove dodatna, nepotrebna oštećenja.

4.2. Proces restauracije drvenih prozora 4.2.1. Analiza Prije početka bilo kakvih intervencija, potrebno je uraditi detaljnu analizu stanja prozora i prozorskih kapaka, postojećih oštećenja i uzroka nastanka tih oštećenja. Analiza podrazumijeva detaljnu dokumentaciju stanja – izradu skica ili crteža prozora sa mjerama, detaljnu foto dokumentaciju, kao i opis zatečenog stanja.

Da bi se procijenila vrijednost samih prozora i što kvalitetnije obavila restauracija, treba analizirati njihov sklop, elemente i detalje i izvršiti procjenu sposobnosti za obavljanje funkcije. Treba pokušati ustanoviti starost prozora.Takođe, treba utvrditi da li su prozori do sada već bili podvrgnuti nekom vidu konzervacije i/ili restauracije.

Analiza stanja prozora, Zgrada Slavjanske čitaonice, Dobrota, Radni kamp restauracije

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

Dokumentacija stanja - crteĹž prozora Slavjanske Ä?itaonice, izradili uÄ?esnici Radnog kampa restauracije drvenih prozora

Datiranje elemenata sa drugih prozora. Za analizu prozora značajni su podaci o objektu na kojem se prozori nalaze, istorijski podaci o vremenu nastanka, transformacijama, korišćenju, kao i stare fotografije, razglednice, ukoliko ih ima.

Prozori palate Dabinović (Kokotova kula) u Dobroti snimljeni neposredno poslije zemljotresa 1979.

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

Datiranje se bazira obično na stilu prozora. Procjena starosti je složena pošto okovi, šarke, mahenizam za zatvaranje, štok i krila ne potiču uvijek iz istog perioda – oštećeni elementi su tokom vremena mijenjani korišćenjem ponekad i

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

Prilikom pregleda prozora veoma je bitno precizno utvrditi materijale od kojih su prozori rađeni: kao prvo, vrstu drveta, zatim tokom i nakon čišćenja, sve slojeve i sastav boje, kao i upotrijebljene vezivne elemente (eksere – „brokve“, vijke, ljepilo,...). Prilikom analize zatečenog stanja treba notirati: • • • •

• • • •

položaj prozora stanje farbe stanje kase i pragova stanje krila (okvira: vertikalnih elemenata-“staže” i horizontalnih“šprosne”) probleme zastakljivanja stanje škura stanje okova opšte stanje prozora

Mnogi faktori kao što su vlaga, insekti, loše tehničko rješenje ili nedostatak održavanja ili vandalizam mogu doprinijeti propadanju prozora. Funkcija prozora (stalno otvaranje i zatvaranje tokom godina i sezonskih temperaturnih promjena) i sama priroda

drveta (konstantan rad drveta), slabi veze, izazivajući pokret i blago odvajanje. Ovaj proces čini veze ranjivijim za vodu koja se lako apsorbuje u presječena vlakna drveta. Ipak, neki znaci pomjeranja mogu biti veoma stari, odavno stabilizovani ili popravljeni, pa je i pored toga prozor funkcionalno u redu, a njegove deformacije izražavaju njegovu starost i karakter. Jedan od najčešćih uzroka propadanja prozora je vlaga. Tipične tačke gdje se skuplja voda i počinje propadanje su pjoveri, uglovi i spojevi na donjim djelovima kase i krila. Loše ili oštećeno brtvljenje između kase i kamenog prozorskog okvira omogućava prodor vode i propadanje kase. Oštećenja štuka pomažu da se voda zadržava na horizontalnim površinama šprosni. Upijanje vode dovodi do propadanja boje, otvaranja spojeva, degradacije površine drveta. Ako drvo truli, struktura ispod površine će biti meka i vlaknasta. Zone za koje se sumnja da su trule trebalo bi da se ispitaju vrhom oštrog noža ili šilom.

Sa starenjem, struktura površine drveta često postaje hrapava jer su vlakna izložena spoljašnjem dejstvu, voda ispira mekši dio godova, a prirodno trošenje ostavlja tragove na površini drveta.Ta struktura ili „patina“ je upravo ono što

daje osobenost i vrijednost starim prozorima i nije razlog za zamjenu prozora. Nakon pregleda i analize zatečenog stanja prozora, biće evidentan obim neophodnih popravki, pa se može napraviti plan intervencija i identifikovati nivo znanja i zanatske vještine potreban za izvođenje restauratorskih radova. Intervencije na tradicionalnim prozorima se mogu svrstati u tri široke kategorije: • • •

Analiza stanja grilja, Radni kamp restauracije drvenih prozora

rutinsko održavanje konsolidacija i učvršćivanje zamjena/popravka djelova

70 Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

Može postojati i problem zatvaranja krila – krila se ne otvaraju i ne zatvaraju kako treba, ili se uopšte ne otvaraju. Razlog za to može biti pretjerana količina boje na stolariji, nabreklost zbog upijanja vode, pretjerano debelo i teško staklo, kao i problemi sa šarkama.

Održavanje prozora

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

Održavanje prozora bi trebalo da predstavlja dio uobičajenog programa održavanja bilo koje zgrade. Idealno, prozore bi trebalo pregledati jednom godišnje da bi se provjerili tipični problemi. Održavanjem se izbjegava potreba za popravkama ili zamjenom, a zanemarivanje održavanja u velikoj mjeri doprinosi propadanju prozora. Rutinsko održavanje uključuje sljedeće korake: 1. određeni stepen skidanja oštećene farbe sa prozora i škura 2. skidanje i popravku krila (uključujući ponovno zastakljivanje tamo gdje je neophodno) 3. sitne popravke kase 4. ampasovanje i ponovno postavljanje krila 5. farbanje Ovi radovi su dovoljni za manja oštećenja. Mogu ih izvoditi i osobe koje nijesu stručne, uz minimalnu obuku i iskustvo.

Kod većine tradicionalnih prozora koji se nalaze na istorijskim objektima, proces održavanja i restauracije može biti prilično jednostavan, i uz praćenje osnovnih principa i instrukcija koje su navedene i u ovoj publikaciji, mogu ga raditi stolari ili sami vlasnici. Prozori koji su sami po sebi izuzetno vrijedni (veoma stari, specifično rađeni, potpuno autentični ili sl.) ili su dio zaštićenog kulturnog dobra svakako zahtijevaju pažljiviji tertman i učešće stručnjaka u procesu njihove restauracije (arhitekte konzervatori, konzervatori...). Bez obzira da li se radi o rutinskom održavanju, učvršćivanju ili složenijem restauratorskom postupku koji podrazumijeva i zamjenu pojedinih djelova, redoslijed radnji je isti.

Prozor je, prije svega, potrebno očistiti površinski od prašine, vlažnim sunđerom, i zatim ostaviti da se prosuši, najbolje preko noći. Skidanje stare farbe Istorijski prozori obično su dobijali mnoge slojeve boje tokom vremena. Uklanjanje suvišnih slojeva boje će olakšati funkcionisanje prozora i povratiti oštrinu originalnih profila. Određen stepen skidanja boje je takođe neophodan kao prvi korak u pripremi površina za završnu obradu.

Analiza (sondiranje) slojeva farbe

U slučaju kada prozor ima izuzetnu vrijednost ili kada je jedan od elemenata na značajnom kulturnom dobru, proces čišćenja se mora posebno pažljivo sprovoditi, uz otvaranje sondi i analizu svih slojeva. Tek nakon toga i analize cijelog objekta donosi se odluka da li se boja čuva ili djeliminčno ili potpuno skida. Kada se ustanovi da je boja izvorna, ne treba je skidati ukoliko je u dobrom stanju. U slučaju kada se dođe do podatka da su određeni noviji slojevi boje neadekvatni, kao npr. kada je u pitanju akrilna boja, preporučljivo je da se ti novi slojevi skinu do nekog starijeg sloja. Međutim, ukoliko su svi slojevi boje rađeni od tradicionalnih materijala, odluka o tome koji sloj treba „prezentovati“ donosi se nakon detaljnih analiza cijelog objekta.

72 Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

4.2.2. Čišćenje

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

Analiza boje Mnogi prozori na istorijskim građevinama bili su bojeni više puta tokom njihove istorije, bez prethodnog potpunog skidanja slojeva boje ispod. Ovi slojevi čine važno istorijsko svjedočanstvo. Obično je moguće skinuti fragment koji sadrži sve slojeve. Fragment se može poslati na analizu u specijalizovanu laboratoriju, gde će se analizirati materijal i boja svakog sloja. Na osnovu analize se može otkriti veliki broj informacija o istoriji i arhitekturi građevine. Takođe, analize obezbjeđuju dokaz kojim se opravdava, prilikom restauratorskih radova, promjena vrste i tona boje, odnosno primjena boje koja istorijski prethodi savremenoj boji. Za analizu su dovoljni veoma mali fragmenti i samo treba da budu uzeti sa neupadljivog mjesta na prozoru.

da se drvo ne bi oštetilo struganjem.9 Stara farba koja je očuvana i dobro prionula za drvo, poželjno je da ostane kao postojeći i zaštitni sloj. U nekim slučajevima stara farba se može skidati i toplim vazduhom, plamenom, ali veoma pažljivo da ne dođe do gorenja drveta ili topljenja smole i njenog izlaska na površinu. Fen za skidanje farbe toplim vazduhom može se koristiti samo za grubo skidanje gornjih, posljednjih slojeva boje, ne treba insistirati da ne bi bilo izgorelih djelova na površini drveta koji ostaju vidni. Ako se koristi toplotni tretman, staklo 9 Ako nije sigurno da li se olovno bijela nalazi ispod naknadnih slojeva boje, na prozoru sa kojeg boja treba da se skida, treba podrazumijevati da se nalazi i preduzeti mjere zaštite pošto je olovna boja štetna po zdravlje.

Stara farba struže se odgovarajućim alatom – rašketom (venecij. rascheto) ili šmirgl papirom (P60 – P80) uvijek u pravcu vlakana drveta, samo dok se lako skida, Skidanje stare farbe

Šmirglanje

Skidanje štuka

treba da se skine ili zaštiti od iznenadne temperaturne promjene koja bi mogla da izazove pucanje.

prirodnim kitom (štukom) ili smjesom koja se dobija mješanjem tutkala (može jednostavno ljepilo, Drvofix) i fine piljevine. Kit se utiskuje u pukotinu prethodno očišćenu i premazanu lanenim uljem.

Šmirglanje Potom se pristupa šmirglanju, grubom i finom šmirglom i to uvijek u pravcu vlakana, prvo grubljim šmirgl-papirom (npr. finoće P60), a potom finijim (npr. finoće P80), od mjesta na kojima se zadržava stara farba, do onih „čistih“, da bi se površina izjednačila i napravila glatka podloga za novi premaz. Da bi površina bila što ujednačenija, preporučuje se zatvaranje sitnih pukotina i malih rupa koje se javljaju naročito oko spojnih elemenata – eksera i vijaka,

Iskitovan prozor treba ostaviti da se prosuši bar preko noći, a po potrebi i duže, sve dok kit na dodir ne ostavlja masan trag. Skidanje oštećenog štuka (kita) Ukoliko je štuk koji povezuje staklo propao, potrebno ga je pažljivo skinuti. Oštećeni štuk se skida ručno, vodeći računa da se ne ošteti drvo. Skidanje štuka treba vršiti pažljivo, pošto se ispod štuka nalaze

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

staklarski ekseri (ili limovi u obliku trougla sa istom funkcijom kao i ekseri). Štuk se mora skinuti do stakla i do drveta sa strana u potpunosti. Skidanje oštećenog stakla

Kod starog tipa prozora, obično je potrebnno izvući sva stakla, kroz otvor na gornjoj strani prozorskog krila. Očuvano staklo i ekserčiće treba sačuvati za ponovno postavljanje. Čišćenje okova

Stakla koja su u dobrom stanju potrebno je zadržati, a ona koja su oštećena ili polomljena pažljivo skinuti. Ponekad je potrebno skinuti i stakla koja su u dobrom stanju, kako bi se restaurirala krila. Da bi moglo da se izvadi staklo, potrebno je skinuti štuk i ekserčiće, odnosno trougaone limove, kojima je staklo pričvršćeno za okvir.

Okov na prozorima i škurima treba pažljivo očistiti šmirglanjem i ispitati kojom je bojom izvorno bio premazan. Ukoliko se okov mora demontirati, prije demontaže se ugrubo skine boja. Za skidanje boje mogu da se koriste čelične četke. Nakon demontaže okova, boja se može skinuti mnogo lakše i kvalitetnije.

Krilo sa skinutim štukom i ekserčićima

Očišćeni okov

4.2.4. Zamjena oštećenih djelova

Djelimično oštećeno drvo može se zaštititi od vlage, zakrpiti, ojačati ili konsolidovati. Redosled postupaka popravke je:

Najdelikatniji dio posla odnosi se na oštećene i trule djelove prozora za koje je ustanovljeno da ih je potrebno zamijeniti novim. Za izradu elementa istih dimenzija i profilacija kao originalni, ponekad je potrebno prethodno napraviti alat, što poskupljuje posao. Zamjene oštećenih djelova kase treba raditi, ukoliko je moguće, na licu mjesta, bez vađenja kase. Zamjene oštećenih djelova prozora moraju raditi kvalifikovani majstori.

1. Sušenje drveta 2. Tretiranje oštećenih zona fungicidom Fungicid treba koristiti samo na mjestima gdje staro drvo ima rupice od insekata i gdje su insekti još uvijek aktivni (to se može vidjeti ili čuti), i samo na onim djelovima koji će se farbati. Prilikom korišćenja treba slijediti uputstva proizvođača i voditi računa o toksičnosti. 3. Zaštita od vlage Zaštita se izvodi sa dvije ili tri aplikacije po mogućnosti vrućeg lanenog ulja (nov sloj se nanosi kada se procijeni da se prethodni sloj osušio). Laneno ulje se može razrijediti petrolejom radi boljeg upijanja. Može se koristiti i firnajz lanenog ulja. Prva ruka firnajza se razrijedi dodatkom 1/3 petroleja, ili se koristi samo petrolej (sve dok drvo upija). Nakon toga se premazi vrše razrijeđenim firnajzom. 4. Popunjavanje pukotina i rupa kitom 5. Farbanje površine nakon što se formira “koža” na kitu

Odstranjivanje oštećenih djelova Kod odstranjivanja oštećenih djelova treba se rukovoditi sljedećim jednostavnim pravilima: • nastojati da se izjedna odvoji oštećeni dio ili iz dva tri veća dijela, nikako ne usitnjavati na veliki broj manjih djelova koje je nemoguće potom pravilno uklopiti. Praćenjem ovog pravila, smanjuje se spojna površina i omogućava se prozoru da nakon kompletne restauracije ponovo „radi“ kao cjelina.

76 Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

4.2.3. Učvršćivanje

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

vegetacijskih sokova podložno je napadu insekata. Ukoliko nije moguće naći istu vrstu drveta, može se koristiti ono koje je slično po fizičkim i mehaničkim karakteristikama. Važno je da drvo nije sklono smolarenju, jer nakon gubitka smole drvo naglo gubi na kvalitetu, truli i podložno je napadu insekata.

Odstranjivanje oštećenih djelova

• Kada se jednom odredi i obilježi dio koji treba da se odstrani, slijedi sječenje. Uvek treba sjeći po kosini (pod uglom od 45 ili 30 stepeni), kako frontalno gledano tako i u presjeku. Tako se voda ne zadržava u spoju i najkraćim putem napušta prozor.

Drvo se sastoji iz sitnih ćelija ispunjenih tekućinom. Prilikom izrade drvene građe, drvo se suši i najveći dio vlage iz ćelija isparava. Drvo se skuplja, ali zadržava ćelijsku strukturu, i na osnovu nje, reaguje na dejstva sredine, šireći se i skupljajući u zavisnosti od vlažnosti vazduha. Ako se novi drveni dio mnogo razlikuje od starog u pogledu gustine ili starosti, oni će različito “raditi”. Usljed toga, spoj između dva dijela trpi pritisak i može doći do njegovog propadanja.

Izbor drveta za zamjenu Za nove djelove treba odabrati kvalitetno, masivno, puno, suvo, „masno“ drvo sa pravim vlaknima i bez tamnih čvorova. Najbolje je da drvo za zamjenu bude iste vrste kao postojeće.Važno je da je drvo posječeno u vrijeme mirovanja vegetacije, najbolje u januaru (otuda „siječanj“) ili avgustu. U protivnom, drvo puno

Analiza novog drveta za zamjenu

78 Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

Ugradnja novih djelova Novi djelovi treba da što tačnije prilježu uz kose spojnice i da prate pružanje vlakana. Poželjno je da su tako „skrojeni“ da formiraju „ram“ (naročito ako su u dnu prozora) pa samim tim dodatno učvršćuju konstrukciju. Za spajanje novih, ukrojenih djelova sa starim, koristi se lijepak. Na spoju dva nova elementa ili novog i starog elementa ne preporučuje se nikakav premaz, čak ni tanak sloj boje jer drvo najbolje „radi na kontakt“ kada je „čisto“. Za spajanje elemenata na mjestima gdje se i inače nalaze spojevi, koriste se spojni elementi. Spojni elementi Prilikom izbora spojnih elemenata najbolje je koristiti one koji su originalno korišćeni (drveni klinovi, ekseri, vijci). Kad god je moguće bolje je koristiti drvene klinove jer ekseri i vijci mogu prouzrokovati koroziju i truljenje.

Izrada i ugradnja novih djelova

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

Izrada novih drvenih klinova

Povezivanje novog i starog dijela drvenim klinovima

Drveni klinovi se koriste kod prozora i prozorskih kapaka sa okovima. Klinovi omogućavaju lako rastavljanje različitih djelova prozora jednostavnim izvlačenjem klina. Ukoliko klinovi istrule ili se iz nekog razloga oštete treba ih zamijeniti, kako bi spoj i dalje ostao čvrst. Prilikom popravke, gdje je moguće treba koristiti lijepak.

su prihvatljiviji. Međutim, ne mogu se lako vaditi, zato što, veoma često, stara farba ispuni usjeke glave vijaka i tako otežava njihovo odvrtanje šrafcigerom. Zbog toga, ukoliko se koriste, prilikom farbanja treba obratiti pažnju da što manje farbe ostane na vijcima.

Ukoliko su korišćeni ekseri/brokve, isti se mogu primijeniti i u procesu restauracije. Ali, ako su korišćeni vijci treba biti obazriv.Vijci su odlični za konstrukciju, kada se postave nemoguće je rastaviti spojene elemente bez kidanja i ne probijaju obje strane, tako da onemogućavaju prodor vode i vizuelno

4.2.5. Okovi Prilikom restauracije treba sačuvati originalne okove. Okove treba očistiti od slojeva boje i eventualne korozije. Ukoliko je potrebno okove treba skinuti, očistiti i ponovo postaviti. Okove koji se ne mogu restaurirati i nedostajuće okove treba izraditi po uzoru na originalne.

Tokom vjekova, tehnike proizvodnje stakla su se mijenjale i usavršavale. Tako se prozorska stakla razlikuju u zavisnosti od epohe u kojoj su proizvedena, ali i od regiona u kojem su nastala. Ako se u okviru restauracije ispostavi da je neohodna zamjena pojedinih stakala, nova stakla treba da budu ista kao izvorna. U slučaju kada nema na raspolaganju istorijskog stakla, treba da se odabere staklo koje je najbliže istorijskom staklu. Stakla se fiksiraju za okvir pomoću ekserčića ili metalnih trouglova (razmak do

Kitovanje

20 cm, a od ugla 5-10 cm). Poslije fiksiranja stakla, vrši se kitovanje. Štuk se u ruci „mijesi“ kako bi bio homogeniji i lakši za postavljanje. Ukoliko je štuk polustvrdnut prije nanošenja, može se malo omekšati dodavanjem lanenog ulja i miješanjem. Nanosi se špahtlom, ali se pazi da ne pređe ivicu drvene letvice sa unutrašnje strane, kako se ne bi vidio iz unutrašnjeg prostora. Duž letvice na koju naliježe staklo takođe se postavlja štuk da bi se postigla vodonepropusnost i spriječile vibracije. Štuk ne bi trebalo farbati prije nego što se stvrdne, ali ne treba ostavljati dugo ni bez boje, kako ne bi propao. Spoljašnja farba treba da preko štuka pređe malo na staklo da bi se obezbijedila vodonepropusnost.

Kitovanje

80 Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

4.2.6. Ponovno zastakljivanje

4.2.7. Zaštita i farbanje

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

Farbanje je završna faza restauracije prozora.10 Za farbanje prozora treba koristiti tradicionalnu uljanu farbu, napravljenu od lanenog ulja i pigmenta boje. Ova farba hrani i štiti drvo, ali i omogućava prozoru da „diše“ i da ispusti vlagu ukoliko slučajno uđe u drvo. Tradicionalna bijela uljana farba je smjesa bijelog pigmenta – ranije se koristio olovni, a danas cink i titanium oksid – i lanenog ulja. Farba se pravi tako što se prvo rastvori pigment u veoma maloj količini ulja i pažljivo miješa kako bi se svako zrnce boje rastvorilo u ulju. Zatim se postepeno dodaje ulje, dok se ne postigne odgovarajuća gustina, odnos oko 1 : 1 pigmenta i ulja, u zavisnosti od vrste pigmenta i ulja koji se koriste.

manje dodataka. Naročito treba izbjegavati alkid koji čini farbu tvrđom, pa starenjem puca i otpada u manjim ili većim komadima. Farba sa čistim lanenim uljem mnogo je glatkija, zbog čega bolje prati “rad” drveta, skuplja se kad je drvo suvo ili širi kad je vlažno. Najčešće se farba u tri sloja, tri „ruke“: prvi – zaštitni i dva sloja boje. Prije farbanja prozor treba očistiti od prašine vlažnim sunđerom ili krpom kako bi se odstranila sva zaostala prašina od šmirglanja. Kada se površinska vlaga osuši, može se farbati prozor.

Ako se ne mogu naći sastojci za pripremu tradicionalne farbe, može se koristiti gotova uljana farba, sa što više lanenog ulja, a što 10 Farbanje prozora se vrši na isti način kao i farbanje vrata. Smjernice za farbanje prozora su preuzete, uz određene dopune, iz publikacije Vrata u tradicionalnoj arhitekturi Boke Kotorske i njihova restauracija (Kapetanović et al. 2006)

Nanošenje zaštitnog sloja

Nanošenje prvog sloja vrši se u svim pravcima da bi se pore dobro natopile. Treba se truditi da premaz bude što tanji, a suvišni dio ulja koje drvo ne apsorbuje, može se ukloniti pamučnom krpom. Ovaj sloj suši se do tri dana u stabilnim uslovima, i ne duže od dvije nedjelje, jer novi sloj boje treba da bude „prihvaćen“ od sloja podloge. Zatim, obradi se površina finim šmirgl papirom, ukoliko se želi da bude glatka.

Nanošenje prvog sloja boje

Nanošenje drugog sloja boje

Drugi sloj boje treba da bude gušći od zaštitnog, zato treba koristiti manju količinu rastvarača, samo oko 10%, ili ga, zavisno od gustine lanenog ulja, uopšte ne koristiti. Poželjno je dodati i titanijum bijelu (oko

82 Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

Zaštitni sloj je potreban za djelove prozora na kojima se nalaze novi komadi drveta i gdje je stara farba uglavnom skinuta. Ovaj sloj se pravi samo od pigmenta i vrućeg lanenog ulja. Drvetu nijesu potrebna nikakva dodatna hemijska sredstva ili drugi aditivi. Smjesa za zaštitni sloj treba da bude tečnija, „rijeđa“, od smjese za druga dva sloja, kako bi prodrla duboko u drvo. Rijetka smjesa – malo praha i puno ulja dovoljna je zaštita jer ulje duboko prodire u drvo, popunjava šupljine, a cink oksid uništava mikroorganizme i štiti drvo od pojave novih. Da bi bila rjeđa, smjesi se dodaje oko 30% rastvarača kao što je terpentin.

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

50% pigmenta) kako bi se dobila dobra moć pokrivanja. Nanosi se u tankom premazu u pravcu vlakana, a tamo gdje je staro drvo izbrazdano može se preći četkom par puta poprečno da svi djelovi prime podjednaku količinu boje. Treći i završni sloj je najgušća mješavina. Farba se par dana poslije prvog sloja boje, odnosno ukoliko boja pod prstima ne ostavlja vlažan, masan trag.

5. Izrada novih prozora po uzoru na tradicionalne Iako je zadržavanje originalnih prozora uvijek poželjno, postoje situacije kada se prozor mora zamijeniti. Ako su drveni prozori toliko oštećeni da restauracija nije moguća, ili ako je restauracija nepraktična zbog lošeg originalnog rješenja ili ukoliko je upotrijebljen loš materijal, onda prozore treba zamijeniti novim. Izbor prozora za zamjenu treba da počne analizom prozora koje treba zamijeniti (a ne pregledom

postojeće savremene stolarije koja je na raspolaganju).Važno je da se razumije doprinos prozora izgledu fasada uključujući: • • • • • • •

raspored otvora i njihovu veličinu; proporcije štoka i krila; profilacije šprosni; vrstu drvene građe; tip farbe i boje; karakteristike stakla, i detalje (spojni elementi okovi).

Novi prozori treba da budu iste veličine, oblika, istih detalja, profilacije, boje, zastakljeni istom vrstom stakla kao postojeći koji se mijenjaju. Ovo je naročito važno ako se na nekoj zgradi mijenjaju samo pojedini prozori. Problem kod izrade novih prozora po ugledu na stare može predstavljati nova drvena građa koja je slabijeg kvaliteta od originalne, što može zahtijevati izradu debljih profila. Zato je važno za izradu novih prozora nabaviti što kvalitetniju, suvu drvenu građu istog kvaliteta kao na starim prozorima. Prozori treba da budu izrađeni od potpuno zdrave građe, bez čvorova. Najbolje je raditi prozore od ariša ili borovine. Ako se koristi borovina,

Za spajanje elemenata prozora treba koristiti tradicionalne veze i spojne elemente. Drvenu građu treba prije ugradnje impregnirati. Naročito je važno impregnirati, a po mogućnosti na mjestu kontakta sa zidom zaštititi i ter-hartijom djelove koji se ugrađuju (kasa, prozorska klupica i dr.).Važno je osigurati da voda ne ulazi u najvažnije spojeve, gdje se obično pojavljuju oštećenja. Spojevi treba da budu čvrsto zatvoreni. Uz to, može se izvršiti zaptivanje krajeva poprečnih presjeka vlakana bojom prije sklapanja. Neophodno je izvršiti propisno brtvljenje sve spoljašnje stolarije između kamenih pragova i kase, plastičnim – trajno elastičnim kitom, zato što kameni pragovi nijesu idealno ravni, tj. imaju sitne deformacije.

11 Hrastovina se može koristiti za unutrašnju stolariju ali se ne preporučuje za spoljašnju, jer nema smolu, a i uslijed dejstva kiše izbacuje crnu tečnost koja ostavlja trag na fasadi.

Svi vidni djelovi prozora na fasadi, gledano sa ulice, kod otvora sa kamenim pragovima, ne smiju da izlaze od praga više od 1,5 - 2 cm. Šprosne na prozorima ne smiju biti šire od 2,5 cm, gledano spolja. Na prozorima treba izraditi drvene okapnike - pjovere, po mogućnosti u jednom komadu sa donjom horizontalnom gredicom. Za zastakljivanje prozora može se upotrijebiti staklo debljine 3 mm. Prozor treba farbati uljanom bojom u tri sloja, kao što je opisano. Izrada novih prozorskih krila Ako su samo krila ozbiljno oštećena, a kasa se može popraviti, onda je bolje da se zamijene samo krila, a ne cio prozor. Krila treba da budu izrađena od iste građe od koje je kasa, i u svemu prema postojećim krilima (dimenzije, veze, profili, okovi).

84 Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

preporučuje se da bude ona koja ne smolari.11

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

Tehnička dokumentacija za izradu novih prozora konaka manastira Podlastva, detalj (Arhitektonsko-građevinski projekat sanacije i rekonstrukcije konaka manastira Podlastva, Grbalj, projektant Ilija Lalošević, dipl. ihž. arh, Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture Kotor, 1997)

Kada su u pitanju izuzetno vrijedni tradicionalni prozori, na zaštićenim objektima, prvo se utvrđuje koncept zaštite prozora. Tek poslije toga analiziraju se ostali aspekti, kao što je građevinska fizika, komfor korišćenja, pitanja vezana za održavanje i ekonomski aspekti. Dobra valorizacija omogućava analizu raspona mogućih rješenja. Generalno, poboljšanje prozora od istorijskog značaja s tačke gledišta termičke i zvučne izolacije, može da bude dodavanje specijalno konstruisanih prozora, ili postavljanje novog stakla na prozorska krila. Prije svega treba ipak provjeriti uslove na objektu, s obzirom da praksa pokazuje da je često dovoljno samo poboljšanje zaptivanja, dihtovanja. Dihtovanje Termičku i zvučnu izolaciju relativno je teško dodati na postojeće prozore. Ipak, poboljšanje energetske efikasnosti prozora može se postići boljim dihtovanjem. Za dihtovanje se mogu koristiti odgovarajuće izolacione trake. Postoji mogućnost

dodavanja gumenih samoljepljivih traka (što nije dovoljno trajno rješenje) ili čak ubacivanja ovih traka u naknadno izvedene žljebove. Odgovarajuće savremeno dihtovanje treba da se smatra integralnim dijelom procesa popravke prozora. Zastakljivanje dvostrukim staklom U izuzetnim slučajevima, kada je neophodno poboljšati termičke uslove i/ili zvučnu zaštitu, postoji mogućnost postavljanja dvostrukog vakuum stakla (tzv. “termopan”) na postojeća prozorska krila. Termoizolaciona stakla su sastavljena iz dvije ili više staklenih ploča koje su po ivici povezane na rastojanju od 6 do 22 mm. Ivična veza obezbjeđuje zaptivanje da ne bi došlo do ulaska vlažnog vazduha. Stakla ovih dimenzija teško se ugrađuju u prozorske okvire tradicionalnih prozora jer to ne dozvoljava debljina drvenih profila. Za potrebe restauracije eventualno se mogu ugraditi dupla stakla ukupne debljine 12 mm (stakla debljine 3 mm na rastojanju od 6 mm). Zamjena običnog stakla dvostrukim vakuum staklom (3+6+3 mm) je složena

86 Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

6. Mogućnosti poboljšanja termičke i zvučne izolacije prozora

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

operacija koja podrazumijeva produbljivanje postojećih falcova, a izvodi se jednostavnije ukoliko se rastavi krilo. U ovom slučaju učvršćivanje stakla više nije moguće izvesti staklarskim kitom, jer za isti nema prostora u falcu, pa se može pribjeći silikoniranju i nakovanim letvicama, što ima svojih nedostataka.

se kondenzuje na hladnijem, spoljašnjem prozoru, potencijalno vodeći do propadanja. Ispravan pristup za korišćenje unutrašnjih dodatnih prozora je da se kreira zaptivanje na unutrašnjem prozoru, dok se dozvoljava neka ventilacija oko originalnog prozora. U praksi, kreiranje tako dugotrajnog, dobrog zaptivanja je veoma teško.

Ugrađivanje duplih stakala podrazumijeva postavljanje debljih šprosni. Kako bi se smanjila debljina šprosni, postoji mogućnost postavljanja stakla izjedna, a šprosni preko stakla. Iako ovo rješenje ima opravdanje u istoriji tradicionalnih prozora u Boki, zbog debljine stakla ipak ne daje zadovoljavajuće rezultate. Dopunski prozor (Storm window, controfinestre) Kako bi se popravile termičke osobine postojećih prozora, postoji mogućnost postavljanja dodatnog prozora sa unutrašnje ili sa spoljašnje strane u odnosu na postojeći prozor. Postavljanje unutrašnjih dodatnih prozora je vizuelno prihvatljivije,ali ovi prozori mogu dovesti do problema kondenzacije.Vlaga koja biva zarobljena između dva stakla može da

Primjer restauracije prozora sa ugradnjom termopan stakla (I. Lalošević)

vremenskih uticaja. Na većini tradicionalnih drvenih prozora nijesu potrebne veće popravke. One su obično neophodne samo na zgradama koje su godinama napuštene ili koje godinama nijesu održavane.

Postojeće, autentične prozore treba održavati, a ukoliko su oštećeni, restaurirati. Popravka i zaštita od vremenskih uticaja (sunca, kiše, vjetra) postojećih drvenih prozora je praktičnija nego što se misli, a mnogi prozori su nažalost zamijenjeni zbog nedostatka svijesti o vrijednosti, mogućnostima popravke i zaštite od

Drveni prozori koji su popravljeni i na odgovarajući način održavani imaće veoma dug vijek trajanja i doprinosiće istorijskoj i arhitektonskoj vrijednosti građevine na kojoj se nalaze. Istovremeno, restaurirani prozori doprinose očuvanju starih građevinskih materijala,tradicionalnih tehnika gradnje, kao i očuvanju stolarskog zanata.

Restauracija drvenih prozora na Radnom kampu restauracije organizovanom u maju 2015.

88 Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

Za klimatske uslove u Boki Kotorskoj, tradicionalni drveni prozori sa škurima ili griljama, ukoliko se održavaju i ukoliko dihtuju, sasvim su zadovoljavajući.

7. Literatura

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

Bresler, H., 2002, Les fênetres de Paris, Aperçu historique du XV siècle à nos jours [online], dostupno na: http://www.apur. org/sites/default/files/documents/115.pdf [pristupljeno 15. oktobra 2015] Commissione federale dei monumenti storici, 2003, Le finestre degli edifici storici [online], dostupno na: http://www4. ti.ch/fileadmin/DT/temi/ monumenti_restauri/documenti/Le_finestre_degli_edifici_storici.pdf [pristupljeno 20. septembra 2015] Dettwiler, P., 2014, Factors Threatening the Cultural Heritage - the Windows of Europe [online], dostupno na: http://www.conference.net.au/cibwbc13/papers/cibwbc2013_ submission_307.pdf Dokument o autentičnosti iz Nare, 1994, The Nara document on authenticity [online], dostupno na: http://whc.unesco.org/events/ gt-zimbabwe/nara.htm Ђуровић, В., 1953, О конструкцијама кућа од XVI до конца XIX века у Которском заливу и њиховим градитељима, Споменик САН CIII, Одељење друштвених наука, Нова серија 5, Зборник

извештаја о истраживањима Боке Которске I, Београд, 147–164.

Fisković, C., Boka Kotorska u akvarelima Fedora Karascay-a iz prve polovice 19. Stoleća, Споменик САНУ CXXVII, Одељење историјских наука 5, Београд, 203−237 Faro konvencija, 2005, Council of Europe Framework convention on the value of cultural heritage for society [online], dostupno na: https://rm.coe.int/ CoERMPublicCommonSearchServices/ DisplayDCTMContent?documentId= 0900001680083746, prevod Expeditio Flury-Rova, M., 2003, Finestre I, Promemoria dell’Ufficiofederale della popolazione, Protezione dei beni culturali [online], dostupno na: http:// www.babs.admin.ch/content/babs-internet/it/aufgabenbabs/kgs/prints/_jcr_content/contentPar/tabs/items/merkbl_tter/ tabPar/accordion/accordionItems/fenster/accordionPar/downloadlist/downloadItems/529_1459345012648.download/ merkblattit.pdf, [pristupljeno 17. avgusta 2015]

Kapetanović S., Grgurević J., Lalošević I., 2006, Vrata u tradicionalnoj arhitekturi Boke Kotorske i njihova restauracija, Kotor: Expeditio, Svenska Byggnadsvardsforeningen

Tiercelin, A., 2006, Les châsis de fenêtres du XVe au XVIIIe siècle [online], dostupno na: http://www.chassis-fenetres.info/index.html, [pristupljeno 25. avgusta 2015]

Kapetanović A., Rajić T., Gligorić B., 2008, Palate Boke Kotorske, Kotor: Expeditio Centar za održivi prostorni razvoj

Злоковић, М., 1953, Грађанска архитектура у Боки Которској у доба Млетачке власти, Споменик САН CIII, Одељење друштвених наука, Нова серија 5, Зборник извештаја о истраживањима Боке Которске I, Београд,131–146.

Musić D., Ulčar M., 2011, Slikom kroz prošlost - Boka Kotorska i Crnogorsko primorje na starim razglednicama 1890. -1940, Kotor: Hrvatsko građansko društvo Myers, J. H., 1981, Preservation Briefs 9 The Repair of Historic Wooden Windows, dostupno na: http://www.nps.gov/tps/ how-to-preserve/preservedocs/preservation-briefs/09Preserve-Brief-Wooden-Windows.pdf, [pristupljeno 17. avgusta 2015] Pickles, D., McCaig, I. and Wood, C., 2014,Traditional Windows,Their Care, Repair and Upgrading, Historic England [online], dostupno na: https://content.historicengland.org.uk/images-books/ publications/traditional-windows-care-repair-upgrading/heag039-traditional-windows.pdf/ [pristupljeno 21. septembra 2015]

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

8. Porijeklo ilustracija

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija

Fotografije na stranama 12,15, 16, 28, 30, 31, 32, 33, 39, 40, 47, 48 (gore), 49, 50 Katarina Lisavac Fotografije na stranama 6, 65, 66, 70, 72, 73, 74, 75, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 88 - učesnici/e Radnog kampa restauracije drvenih prozora Fotografija na strani 68 - iz dokumentacije Uprave za zaštitu kulturnih dobara Fotografije na stranama 24, 87 - Ilija Lalošević Fotografije na stranama 1, 28, 58 - Klaudio Katelan Fotografija na strani 57 - Ivana Dukčević (http://umetnostputovanja.blogspot. com/2016/06/crna-gora-montenegroperast.html) Fotografija na stranama 11, 13, 14, 17, 18, 19, 26, 34, 35, 42, 45, 46, 54, 55, 58, 62, 63, naslovna - Aleksandra Kapetanović, EXPEDITIO Crteži na stranama 37, 38, 39, 40, 43, 44, 46, 48, 51, 52 - Katarina Lisavac Crtež na strani 67 - učesnici/e Radnog kampa restauracije drvenih prozora Crtež na strani 85 - Ilija Lalošević

Tradicionalni drveni prozori u Boki Kotorskoj i njihova restauracija