Skadarsko jezero - studija potencijala za održivi prostorni razvoj

SKADARSKO JEZERO

STUDIJA POTENCIJALA ZA ODRŽIVI PROSTORNI RAZVOJ

SADRŽAJ Uvod Prirodne karakteristike

Uvod Reljef i geološke karakteristike Klimatske karakteristike Seizmološka aktivnost područja Biljni i životinjski svijet Potencijali Opasnosti Ka održivom razvoju Zaključak

3 4 5 6 6 9 10 11 13

Kulturni pejzaž

Uvod Kulturni pejzaž Skadarskog jezera Potencijal i opasnosti

15 16 19

Uvod Demografska situacija u regionu Kulturne osobine stanovništva Način i kultura stanovanja Etnološke i ekonomske osobine stanovništva

21 22 23 23 24

Uvod Saobraćajna infrastruktura Hidrotehnička infrastruktura Elektroenergetska infrastruktura PTT saobraćaj i telekomunikacije Sakupljanje i odlaganje otpada

25 26 28 29 29 29

Socio-kulturna osnova

Infrastruktura

SKADARSKO JEZERO

Privreda

Uvod Industrija Poljoprivreda Stočarstvo Turizam Potencijali Ograničenja i rizici

31 32 32 32 33 35 37

Uvod Opšte karakteristike naselja Skadarskog jezera Mreža naselja Postojeća naseljska arhitektura Potencijali Opasnosti i rizici

39 40 41 42 45 46

Kulturno nasljeđe

Uvod Nepokretno spomeničko nasljeđe Pokretno spomeničko nasljeđe Zaštita kulturnog nasljeđa Potencijali, ograničenja i rizici

47 48 53 54 56

Ambijenti

Uvod Opšte karakteristike Virpazar Vranjina Godinje Građani, Dodoši Karuč, Murići, Poseljani Rijeka Crnojevića Žabljak Crnojevića

57 58 59 60 61 63 64 65 66

Uvod Kostarika, Polleur Centraal Veluws Natuurgebied, Aralsko jezero Colletta di Castelbianco Motovun

69 70 70 71 71

Popis ilustracija i literatura

73

Naselja

Iskustva i primjeri iz svijeta

EXPEDITIO

Uvod

Razlozi za usmjeravanje istraživanja na ovaj geografski prostor leže u izuzetnom bogatstvu i raznovrsnosti njegovog kulturnog pejzaža (prirodno i izgrađeno okruženje), koji predstavlja najveći potencijal razvoja regiona, a koji još uvijek nije na pravi način vrednovan. Želja je da se ovom studijom prikažu na jednom mejstu potencijali Skadarskog jezera, mogućnosti i ograničenja u njihovom iskorištavanju, a time podstakne proces utvrđivanja mogućnosti i uslova pod kojim će se pristupiti integralnom održivom očuvanju i revitalizaciji ovog zaštićenog područja.

Region je u cjelini već prepoznat po karakterističnom prirodnom i graditeljskom naslijeđu koje je poslednjih godina izloženo prostorno fizičkoj, ambijentalnoj i pejzažnoj degradaciji.

Poznato je da je potreba za oživljavanjem svijesti o značaju kulturno istorijskog naslijeđa i očuvane životne sredine sve prisutnija u svijetu.Međunarodne povelje o zaštiti životne sredine, održivom razvoju i zaštiti kulturno-istorijskih spomenika na koje se ovaj rad oslanja, omogućile su da se razmotre mogućnosti za unapređenje prostorne razvojne politike Crne SKADARSKO JEZERO

Gore i predlože mehanizmi za dostizanje skladnog razvoja regiona kome pripada Skadarsko jezero.

Uočeno je da bi oni trebalo da budu bazirani na razvoju mreže naselja koja se oslanja na jače privredne i društevne centre u republici, zatim na strateškim ciljevima zaštite i unapređenja ruralnih cjelina na Skadarskom jezeru, ali i društvenim i sociokulturnim smjernicama razvoja, postavljenim kao jedan od prioritetnih zadataka na putu postizanja održivosti.

Još jedan podsticajni momenat je taj što se u Crnoj Gori poslednjih godina pokrenula inicijativa za uspostavljanje strategije za razvoj održivog turizma kao jedne od primarnih privrednih grana države, a u tom procesu bi ruralna naselja pout onih na Skadarskom jezeru trebalo sve više da dobijaju na značaju predstavljajući osnovu razvoja ruralnog turizma.

Na osnovu razmatranja dosadašnjih planova razvoja regiona u pravcu održivog turizma, utvrđeno je da to može biti odgovarajući put ka održivom razvoju uopšte. Komparacija sa iskustvima drugih gradova u okruženju i svijetu

koji su već sproveli takve strategije, potvrdila je ispravnost analize i pomenutih tvrdnji. Uz pretpostavku da u svim strukturama stanovništva Crne Gore, sa stanovišta sadašnjosti i budućnosti, postoji interes za vraćanje “života selima”, predlaže se mogućnost da se ta struktura interesa detaljnije ispita i kroz novu globalnu orijentaciju i novi tip sela polako profunkcioniše. Turizam se mora oslanjati na dobro održavano prije svega prirodno, a zatim i izgrađeno okruženje sa specifičnim potencijalima i vrijednostima, unapređenu infrastrukturu i ekonomsku stabilnost.

Opšte je poznato da svako planiranje mora da ima neki cilj i da raspolaže sredstvima da do njega dođe. Deklaracija kojom se Crna Gora proglašava ekološkom državom, upućuje na potrebu za istraživanjem novih modela planiranja. Smatra se da bi najbolji vid planiranja prostora u jednoj osjetljivoj sredini kao što je Nacionalni park Skadarsko jezero bilo tzv. održivo planiranje.

Uvod

Razlozi za usmjeravanje istraživanja na ovaj geografski prostor leže u izuzetnom bogatstvu i raznovrsnosti njegovog kulturnog pejzaža (prirodno i izgrađeno okruženje), koji predstavlja najveći potencijal razvoja regiona, a koji još uvijek nije na pravi način vrednovan. Želja je da se ovom studijom prikažu na jednom mejstu potencijali Skadarskog jezera, mogućnosti i ograničenja u njihovom iskorištavanju, a time podstakne proces utvrđivanja mogućnosti i uslova pod kojim će se pristupiti integralnom održivom očuvanju i revitalizaciji ovog zaštićenog područja.

Region je u cjelini već prepoznat po karakterističnom prirodnom i graditeljskom naslijeđu koje je poslednjih godina izloženo prostorno fizičkoj, ambijentalnoj i pejzažnoj degradaciji.

Poznato je da je potreba za oživljavanjem svijesti o značaju kulturno istorijskog naslijeđa i očuvane životne sredine sve prisutnija u svijetu.Međunarodne povelje o zaštiti životne sredine, održivom razvoju i zaštiti kulturno-istorijskih spomenika na koje se ovaj rad oslanja, omogućile su da se razmotre mogućnosti za unapređenje prostorne razvojne politike Crne

Gore i predlože mehanizmi za dostizanje skladnog razvoja regiona kome pripada Skadarsko jezero.

Uočeno je da bi oni trebalo da budu bazirani na razvoju mreže naselja koja se oslanja na jače privredne i društevne centre u republici, zatim na strateškim ciljevima zaštite i unapređenja ruralnih cjelina na Skadarskom jezeru, ali i društvenim i sociokulturnim smjernicama razvoja, postavljenim kao jedan od prioritetnih zadataka na putu postizanja održivosti.

Još jedan podsticajni momenat je taj što se u Crnoj Gori poslednjih godina pokrenula inicijativa za uspostavljanje strategije za razvoj održivog turizma kao jedne od primarnih privrednih grana države, a u tom procesu bi ruralna naselja pout onih na Skadarskom jezeru trebalo sve više da dobijaju na značaju predstavljajući osnovu razvoja ruralnog turizma.

Na osnovu razmatranja dosadašnjih planova razvoja regiona u pravcu održivog turizma, utvrđeno je da to može biti odgovarajući put ka održivom razvoju uopšte. Komparacija sa iskustvima drugih gradova u okruženju i svijetu

koji su već sproveli takve strategije, potvrdila je ispravnost analize i pomenutih tvrdnji. Uz pretpostavku da u svim strukturama stanovništva Crne Gore, sa stanovišta sadašnjosti i budućnosti, postoji interes za vraćanje “života selima”, predlaže se mogućnost da se ta struktura interesa detaljnije ispita i kroz novu globalnu orijentaciju i novi tip sela polako profunkcioniše. Turizam se mora oslanjati na dobro održavano prije svega prirodno, a zatim i izgrađeno okruženje sa specifičnim potencijalima i vrijednostima, unapređenu infrastrukturu i ekonomsku stabilnost.

Opšte je poznato da svako planiranje mora da ima neki cilj i da raspolaže sredstvima da do njega dođe. Deklaracija kojom se Crna Gora proglašava ekološkom državom, upućuje na potrebu za istraživanjem novih modela planiranja. Smatra se da bi najbolji vid planiranja prostora u jednoj osjetljivoj sredini kao što je Nacionalni park Skadarsko jezero bilo tzv. održivo planiranje.

EXPEDITIO

PRIRODNE KARAKTERISTIKE

Sl 1. - Reljef Skadarskog jezera

Basen Skadarskog jezera je geografski oduvijek bila veoma povoljna oblast za život. Prirodne granice basena Skadarskog jezera obuhvataju sliv rijeke Morače i neposredni sliv Jezera, određen vododjelnicama površinskih tokova i utvrđen podzemnim slivnim zonama na karstu. Skadarsko jezero se nalazi u Zetsko-skadarskoj kotlini, na 6m nadmorske visine. Pri niskom vodostaju zauzima 412 m² i po povrsini je najvece na Balkanskom poluostrvu.

Crnoj Gori, odnosno Jugoslaviji pripada 254 km² (62%) i Albaniji 158 km2 (38%).

Jezero je dugo 44 km, a njegova najveca širina iznosi 13 km. Vodenu površinu čine slobodne vode (91%) i plićaci sa flotantnom vegetacijom (9%), a uz plitku sjevernu obalu nastavlja se pojas močvara.

Računa se da je stvaranje Skadarskog jezera počelo u prvoj polovini 15. vijeka. U tom dugotrajnom procesu voda je odnijela od 15.000-20.000 hektara poljoprivrednog zemljišta. Jezero je rezultat pregrađivanja oticanja voda u Jadransko more. Rijeka Kiri je nanosila velike količine materijala, a mnogo kasnije-1858. godine rijeka Drim je skrenula tok i “preselila” korito prema Jezeru i Bojani (ovo se desilo zbog nestabilnog tektonskog kompleksa što je izazvalo podizanje nivoa Jezera za oko 2–3 m). Tako je rijeka Morača, sa pritokama, počela da se izliva i stvara vodena prostranstva.

Precizniji položaj jezeru određuju podaci prema kojima se nalazi: u četvorouglu koji ograničavaju 19°0’ i 19°30’ istočne geografske dužine i 42°0’ i 42°30’ sjeverne geografske širine. Vodostaji Skadarskog jezera variraju u dosta širokim granicama. Ekstremne osmatrane vrijednosti su: Hmin= 4,97 m. n. m., odnosno Hmax=9,84 m. n. m., tako da površina Jezera varira između 370 km² u minimumu, do 530 km² u maksimumu.

SKADARSKO JEZERO

Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

RELJEF I GEOLOŠKE KARAKTERISTIKE° Skadarsko jezero leži u zoni sučeljavanja velikih zoogeografskih oblasti: Prostrane Paleoarktičke oblasti (Evropa, veći dio Azije), Mediterana i sjeverne Afrike, što je od posebnog značaja za pokretni dio faune. Povezanost ovih oblasti preko Skadarskog jezera najbolje ilustuju primjeri iz faune ptica, i to pojava afričkih vrsta, kao i velikog dijela populacije zimujućih plovuša iz zapadnog Sibira. Samo jezero je kriptodepresija, što znači da se neki djelovi njegovog dna nalaze ispod nivoa mora.

Takva mjesta nazvana su sublakustrični izvori ili “oka”. Ima ih oko 30. Najdublje “oko”’ je Raduš, dubine 60 m, a po nekim podacima i dublje, dok je prosječna dubina Jezera oko 6 m.

U okviru opština Bar i Cetinje teritorija se karakteriše brdskoplaninskim reljefom, a u okviru opštine Podgorica prostranim ravničarskim terenom. Brdsko-planinski prostor predstavlja niži dio viših planina po obodu Skadarskog jezera, tj. po obodu sliva jezera. Južni i jugozapadni obod je oivičen planinom Rumijom (1593 m), zapadni obod čine Paštrovačka gora, sjeverozapadni obod čine padine Lovćena i drugi planinski visovi (Pločnik, Siljevik, Goli Vrh, Vrtijeljka, Dobroštak, Debeljak, Strmine brdo, Leperić, Zverinac). Sa zapada basen je ograničen poleglim naborima Starocrnogorske kraške zaravni, dok je na jugoistoku nešto otvoreniji, između Taraboša, gorica Skadra i Bardanjolta, prema niskoj primorskoj Albaniji. Ka sjeverozapadu, kroz tijesnac rijeke Zete, ravan basena se nastavlja na sinklinalu Bjelopavlićke ravnice.

Sa planinskim okruženjem ka sjeveru Skadarsko jezero je povezano dolinama Morače i Zete, a sa Jadranskim morem veze su preko niskih prevoja visine do 800 m, u pravcu Ulcinja, Bara, Petrovca i Budve (Karta K-1.)

Karta K1-reljef/izohipse

Nadmorska visina Zetske ravnice u sjevernom dijelu iznosi oko 40 metara, dok je Nikšićko polje, koje joj prostorno pripada, čak 500 metara više.

Prirodne karakteristike

EXPEDITIO

Mezozojski krečnjačko-dolomitski kompleks dna Zetskoskadarske depresije ispunjen je tercijarnim jezerskim i marinskim sedimentima, preko kojih je formirana fluvio-glacijalna naplava Zetske ravnice, oivičena krečnjačkim padinama, a široko otvorena na močvarnu sjevernu obalu Jezera.

Kompleks neposrednog sliva Jezera čine: - padine Rumije na jugozapadu; - erodirana zona Crmnice; - polegli kompleksi Riječke i Lješanske nahije; - lugovi donje Zete, uz sjevernu obalu; - karstna zona Hota i Kastrata; - ogranci Prokletija i Kameničko polje, na sjeveroistoku, u Albaniji.

Složeni stratigrafsko-facijalni i litološki sastav, tektonski sklop, kao i geomorfološke i hidrogeološke odlike terena uslovili su različite inžinjersko-geološke odlike stijenskih kompleksa.

Tereni Skadarskog jezera, na osnovu stepena vezanosti, stanja konzistencije, stepena zbijenosti, iskristalisanosti sastava i genetske pripadnosti, u odnosu na inžinjersko-geološke odlike podijeljeni su na: - nevezane i vezane stijene; - komplekse vezanih polukamenitih stijena; - grupu vezanih kamenitih, uglavnom karbonatnih stijena.

Abazijom i karstifikacijom obalni pojas je jako erodiran i nestabilan, što ga u najvećij mjeri čini neprohodnim.

Masivni kompleksi i cjeline su stabilni, velike nosivosti i pripadaju 6-toj kategoriji terena.

Sliv Morače obuhvata 2/3 površine slivnog područja Skadarskog jezera. Kroz kompleks visokih karstnih planina i površi rijeke Morača, Mala rijeka i Cijevna formiraju duboke kanjone. Tok Morače potisnut je na zapad dominantnim nanosima Cijevne, na prostoru Ćemovskog polja. Od ušća Sitnice Morača teče plitkim i razuđenim koritom kroz aluvijalne nanose. U donjem toku, kroz Zetske lugove, protiče sprudnim obalama izdignutim iznad močvara. Uliva se u Jezero istočno od Vranjine i spruda Manastirske tapije.

Donja Zeta i Zetski lugovi, uz sjevernu močvarnu obalu, formiraju moćni fluvijalni nanos (preko 80 m) pijeska i šljunka, na pliocenskim marinskim sedimentima. Kompleks predstavlja posebnu geotektonsku cjelinu, iako, u morološkom i hidrološkom smislu, čini nastavak Zetske ravnice. Na prostoru nema krečnjačkih uzvišenja, nagibi terena su mali, a podzemne vode bliže površini. Kroz naplavu protiče niz riječica: Plavnica, Zetica, Gostiljska rijeka, Pijavnik, mala Mrka, kojima se dreniraju podzemne vode zetske ravnice.

Krajnji istočni dio, u području Skadra, grade naplave bujičnog toka rijeke Kiri, koja se sa drimom uliva u Bojanu. Ovaj

SKADARSKO JEZERO

vodotok se povremeno ulivao u Jezero, o čemu svjedoče podvodni sprudovi kod Skadra.

Na jugoistoku Skadarske depresije, tjesnacem grla Bojane, između grebena Tarabaša i uzvišenja Rosafe, te Kodre i Malog bardanjolta, u koritu rijeke Kiri, prostor se otvara na podrimlje i niske ravne i močvarne terene uz Bojanu. Sve vode Skadarskog jezera otiču Bojanom.

KLIMATSKE KARAKTERISTIKE Značaj uticaja klime na čovjeka, njegov život, formiranje naselja, tipove arhitekture i td. je neosporan.

Basen Jezera nalazi se u prelaznoj klimatskoj zoni između suptropske sredozemne i umjereno-kontinentalne klime. Najvažniji klimatski parametri koji se odnose na Region Skadarskog jezera dati su u tabeli T 1.

Visoke temperature, velika zastupljenost vazdušnih strujanja i relativna visoka vlažnost vazduha u toplom periodu godine, uslovljavaju velike vrijednosti isparavanja. Vjetrovi, kao meteorološki element, imaju takođe značajan uticaj na formiranje klimatskih osobina basena. Dominiraju sjeverni i južni vjetrovi.

Najpoznatiji karakteristični vjetrovi su: - danik-vjetar koji duva danju, traje od 10 do 16 časova i dolazi u proljeće i ljeto sa pučine Jezera; - noćnik-duva samo noću, kada je vedro vrijeme i to u toku cijele godine; - istočnjak-vjetar koji duva sa istoka u svim godišnjim dobima, ali najčešće zimi; - jug-duva najčešće zimi, ljeti donosi kišu a zimi vlagu; - gabrin-duva s južne strane i to s proljeća i ljeti, donoseći često kišne oblake; - sjever-najjači i najčešći vjetar, hladan i jak; - murlan-duva sa istoka, preko jezera u toku zime; - upor-olujni vjetar praćen kišom i grmljavinom, duva zimi ali kratko traje.

Vodostaj je promjenljiv u toku godine. Najveći je u periodu od novembra do aprila, a najmanji od aprila do oktobra.

SKADARSKO JEZERO Klimatske karakteristike

Godišnje

Apsolutni max. temperature

40,6° C

Apsolutni min. temperature

-10°C

Srednja godišnja temperatura

14° do 15° C

Broj tropskih dana ( 30°C)

50 do 80

Broj vedrih dana u godini

124,8

Godišnja osunčanost

2.500 - 2.600 h

Relativna vlažnost vazduha: januar i novembar avgust

do 80 % do 64 %

Padavinskih dana Maksimum padavina Prosječno padavina

118,1 godišnje 814,0 mm 2100,0 mm

Grmljavine

50 dana

T 1. - Klimatske karakteristike Skadarskog jezera

Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

SEIZMOLOŠKA AKTIVNOST PODRUČJA Na osnovu dosadašnjih proučavanja zemljotresa, za seizmički najaktivnije terene Crne Gore utvrđeni su priobalno područje Jadranskog mora i Zetsko-Skadarska depresija u njegovom zaleđu. Visok nivo seizmičke aktivnosti i prisutne opasnosti potvrđuje podatak da su se u ovom području do sada dešavali destruktivni zemljotresi u prosjeku na 15 godina.

Zemljotres koji se dogodio 15. aprila 1979. godine, pogodio je crnogorsko primorje sa širim zaleđem i evidentiran je kao poslednja prirodna katastrofa koja se desila na pomenutom području i jedna od najvećih u Evropi.

Primorski region u cjelosti, u pojasu 10-15 km, zajedno sa Skadarskim jezerom u zaleđu, pripada zoni sa očekivanim maksimalnim intenzitetom zemljotresa 9° MCS skale, sa lokalnimautohtonim žarištima, ali i onim iz udaljenih seizmogenih zona-naročito ka Crnogorskom primorju (Boka kotorska, Budva, Ulcinj), Dubrovniku, Skadru, Draču.

BILJNI I ŽIVOTINJSKI SVIJET Biodiverzitet je od takođe od velikog značaja za strategiju održivog razvoja koja istražuje kako i koliko se ti potencijali mogu koristiti a da se ne naruši uspostavljena prirodna ravnoteža. Opšte uzevši, Crna Gora posjeduje veliki potencijal u smislu biološke raznovrsnosti.

Jezero se odvaja od ostalih nacionalnih parkova kao područje sa izuzetnim bogastvom ornitofaune i ihtiofaune i bujnom vegetacijom močvarnog tipa. Predstavlja jedan od najinteresantnijih biotopa ovog područja.

Vegetacioni period na Jezeru počinje rano, već u prvoj dekadi marta, a zastori flotantne vegetacije pokrivaju plitke vodene površine od maja do oktobra.

istražena.

Biotop močvarne vegetacije, koji zauzima veliki prostor uz sjevernu obalu Jezera i zalive, čine flotantna i emerzna vegetacija. Intenzivna sekundarna produkcija karakteriše se masovnim prisustvom svih razvojnih stupnjeva insekata, račića, mekušaca i vodozemaca. Njima se hrani riblja mlađ.

Biotop vodoplavnih šuma i livada nastavlja se na prethodni.

Vrbove šume predstavljaju nekadašnje granice parcela,a prvi šumski kompleksi nalaze se na Manastirskoj tapiji, na ušću Morače. Slobodne površine između vrba obrasle su travnatim zajednicama. Biotop je određeni dio godine pod plitkim vodama, a u ljetjem periodu suv. Hranilište je i gnjezdilište čaplji ptica iz porodice vrana i sitnih pjevačica.

Bitna karakteristika zajednica algi Skadarskog jezera je ogromna raznovrsnost njenih oblika, koja odlikuje samo tropske i subtropske slatkovodne akvatične sisteme. Na području jezera je determinisano 930 vrsta, varijeteta i formi, u okviru 174 roda. Najveći broj algi (749 vrsta) nađen je u litorijalu, zatim slijede “oka” (561 vrsta), ušća rijeka (382 vrsta) i pelagijal (235 vrsta). Druga važna karakteristika mikrofitske zajednice je da su 98 vrsta zajedničke za sva četiri jezerska područja.

Osnovnovi trofički tip zajednica algi pokazuje dominaciju oblika iz klase Bacillariophyceae i Chlorophyceae. Značajno je istaći da je zabilježeno 246 vrsta algi novih za Skadarsko jezero, od kojih su 135 veoma rijetke i nove u algoflori Crne Gore.

Bogatstvo zajednica algi, u sva četiri područja jezera, posljedica je procesa eutrofikacije Jezera. Ova pojava se manifestuje pokrivanjem čitavog dna bentonskim algama i povećanjem planktonskih skupina u plitkim zalivskim zonama sjeverne obale jezera, pri niskom vodostaju.

Flora Ukupni biodiverzitet područja Nacionalni park Skadarsko jezero je visok, pa se ono smatra biogenetičkim rezervatom značajnim čak u evropskim razmjerama. Lepeza tog bogatstva kreće se od beskičmenjaka i specifičnih grupa organizama koje još nijesu dovoljno ni ispitane, preko velikog broja vrsta riba (preko 50-od kojih je desetak komercijalno isplativo), zatim herpetofaune koja sadrži značajne endemične vrste, orintofaune koja je veoma prepoznatljiva komponeneta biodiverziteta ovog područja, algi, viših biljaka i šuma, pa do faune koja nije dovoljno

Prirodne karakteristike

° Za opšte karakteristike zone Nacionalnog parka kao mjerodavni su preuzeti podaci iz Prostornog plana područja posebne namijene Skadarsko jezero, iz 1999. godine, a koji obuhvata period do 2015. godine, kao i iz Magistarskog rada “Očuvanje i revitalizacija naselja Žabljak Crnojevića sa aspekta održivog razvoja”, autora Zorice Tomanović, d.i.a., odbranjenog na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu decembra 2005. godine.

Sl 2. - Nar sa Skadarskog jezera

Jovićević, Andrija, Zeta i Lješkopolje-Skadarsko jezero i ribolov na njemu, CID Podgroica 1999.:

Autor daje pregled tumačenja različitih vrsta vjetrova koji duvaju na Jezeru. On navodi ukupno deset različitih vrsta, s napomenom da ih ima i više. Žabljak se pominje u citatu: Kad je zimi čest Sjeverni Vjetar, još ako je voda niska, jaka smrzlica i vedrina, okolina se jezera smrzne, i tako traje, dokle se vrijeme opušti (ovugne, ojuži, otopli). Često se dešava da led spriječi put od Rijeke k Viru i Žabljaku, a pamte i danas živi ljudi, kad je sve Blato od Vranjine i Vira do Rijeke i Žabljaka zamrzlo bilo. Tad su čeljad po ledu išla i prelazila od Vranjine na Vir, iz Dodoša u Poseljane, u mlin….

EXPEDITIO 10

RIZICI

Flora Jezera je kao i fauna ugrožena sa raznih aspekata.

Neke rijetke i ugrožene botaničke vrste su u opasnosti zbog raznih zagađivača kao i zbog promjena hidrološkog režima.

Uticaj na šumsku vegetaciju započet ranijih godina, sa ciljem pretvaranja šumskih prostora u obradivo zemljište. U Albaniji je, u zadnjih nekoliko godina, jako izražena takva tendencija, a sve je uslovno povezano sa socijalnim i ekonomskim promjenama.

Sl 3. - Biljne vrste na Skadarskom jezeru

Skadarsko jezero se odlikuje izraženim i bogato razvijenim makrofitskim regionima. Bujna vegetacija viših vodenih biljaka pokriva veće ili manje površine vode. Makrofitsku vegetaciju, koja se počev od prvih ljetnih dana vidljivo razvija na površini vode, čine neki karakteristični članovi mješovitih ili čistih sastojina flotantnih vodenih biljaka (Nuphar luteum, Nymphea alba, Trapa natans, Nymphoides pelata, Potamogeton natans).

Ispod površine jezera, na plitkom i muljevito-pjeskovitom dnu, razvija se veći broj submerznih vrsta, kao što su: Naias marina, Potamogeton perfoliatus, Myriophillum spicatum, Chara sp. Nitell sp., Utrikularia vulgaris i dr.

Biotop šuma je razvijen na padinskom krečnjačkom obodu Jezera. To je uglavnom zajednica bjelograbića sa hrastom, divljim narom, dračom i dr.

Danas su najzastupljenije plavne vrbove šume (Salicetum albae) koje se javljaju kao drvoredi oko plavljenih imanja lokalnog stanovništva, šume ili pak kao nepravilno razbacana stabla uglavnom na sjevernoj obali i u plavnoj zoni Jezera.

Nekada skoro rasprostranjena šuma skadarskog lužnjaka Quercus robur spp. scutariensis, danas je jako degradirana tako da je sačuvana samo u manjim formacijama .

Od šumskih zajednica koje danas postoje značajne su zajednica sladuna i cera. Zajednica pitomog kestena i hrasta sladuna (Querceto castanetum montenegrinum), vrlo impozantna, razvija se, na silikatnoj podlozi, na jugozapadnim ekspozicijama Skadarskog jezera. Pojavljuje se, uglavnom u fragmentima, na

11 SKADARSKO JEZERO

lokalitetu Krajine, zahvatajući najvećim dijelom prostor u kontaktnoj zoni Nacionalnog parka.

Zajednica sladuna i cera (Quercetum cerris) naseljava gajnjače i flišna staništa.

Zajednica cera (Quercetum cerris) pojavljuje se, u vidu fragmenata u visočijim predjelima i široj kontaktnoj zoni Nacionalnog parka.

Od svih šuma koje se nalaze u neposrednom zaleđu Skadarskog jezera od najvećeg značaja su površine pitomog kestena (Castanea sativa ), koje se prostiru na teritoriji od oko 200 ha. I pored velikog značaja (ekološkog i ekonomskog) ove šume se nalaze pred stalnim povlačenjem kako zbog odsustva mjera njege, tako i zbog prisustva patogene gljive (Cryphonectria parazitica) koja izaziva patološka oboljenja.

Zajednica bjelograbića (Carpinetum orientalis) rasprostranjena je na širem pojasu sliva Skadarskog jezera.

Penje se do cca 600 mnm, zahvatajući uglavnom sjeverni Sl 4. - Panorama jezera

i sjeveroistočni padinski dio jezera. U ovoj rasprostranjenoj zajednici, na kopnenom dijelu jezera izdiferencirano je više subasocijacija.

Zajednica šuma Skadarskog lužnjaka (Quercus robus ssp. scutariansis-Fraxinus oxicarpa-Periploca graeca) veže se za AlnetoQuercinos roboris. Nalazi se na poplavnom dijelu Skadarskog jezera i zahvata manje površine.

Zajednica mediteranskih zimzelenih šuma-makija se nalazi, u degradiranim fragmentima, na ostrvima krajinskog arhipelaga i nekim dijelovima južne obale jezera. Na tim prostorima prepoznaju se elementi zajednica potencijalne vegetacije: šume hrasta crnike i makije sa crnim jasenom, šume hrasta crnike sa crnim grabom, sastojine lovora i maslinjaci.

Vrbovo-topolove šume prekrivaju velike površine, na sjevernoj vodoplavnoj obali Jezera.

Zajednica kadulje i kovinja (Stipo-salvietum officinalis) široko je rasprostranjena na pašnjacima i kamenjarima, naročito u predjelu Krajine. Najznačajniju vrstu čine Salvia officinalis,Stipa bromoides, Mikromeria parviflora i dr.

Zajednica čubre i ofresine (Satureia subspicata-Poa bulbosa) zahvata šire prostore kontaktne zone Skadarskog jezera.

Zajednica smilja (Helichrisetum) zauzima uglavnom toplija staništa u okolini Skadarskog jezera, na toplijim ekspozicijama.

Biotop kamenjara, razvijen na dijelu prostora gdje i prethodni karakterišu prostrane površine obrasle pelimom. Na ostrvima se nalaze ostaci makije koja je tu bila razvijena. Odlikuju je hrast crnika i lovorika.

Fauna Klima Jezera uslovila je razvoj mnogih životnih formi koje se bujno razvijaju u proljeće i ljeto.

Značajno je naselje beskičmenjaka-početne karike u lancu ishrane viših životnih oblika. Fauna mekušaca je siromašna vrstama, ali su njene populacije brojne. Sliku vodenih ekosistema dopunjavaju brojne populacije komaraca, važne za ishranu mlađi većeg broja riba. Fauna beskičmenjaka kopnenih ekosistema odlikuje se složenim i raznovrsnim naseljem insekata. Neke od pomenutih vrsta insekata su danas zaštićene.

U izvorima, podzemnim tokovima i pećinama nalazi se bogata podzemna fauna (pećinski puž, džinovska vodena stjenica).

Zbog povoljnog geografskog položaja u mediteranskom regionu i povoljnih klimatskih uslova Skadarsko jezero ima veoma bogatu herpetofaunu. Ona sadrži značajne endemične

Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

Entomofauna: - mrav - Formica rufa; - jelenak - Ucanus cervus; - nosorožac - Oryctes asicornis; - lastin rep - Papilio machaon; - jedarce - Papilio podalirus.

Kao što je uglavnom poznato, Skadarsko jezero je veoma bogato ribom.

Od stalnih ribljih vrsta u Jezeru se nalaze: - familija šarana: bijeli i žuti, šaradan, klijen, gaovica, skobalj, mrenica, ukljeva, bodonja i drugi; - familija pastrmki: primorska potočna pastrmka, strun, glavatica i zetska mekousna pastrmka; - familija lipljana: lipljan.

Sl 5. - Gnijezda kormorana

vrste, kao i vrste koje su proglašene ugroženim i zaštićene međunarodnim konvencijama. Taksoni pripadaju različitim biogegeografskim entitetima. Za neke vrste Skadarsko jezero predstavlja ivični dio areala vrste ili zonu kontakta različitih podvrsta.

Pečat fauni vodozemaca daje veoma brojna populacija obične zelene žabe, koja naseljava čitavu zonu vodene vegetacije i vodoplavne livade.

Faunu gmizavaca Skadarskog jezera čine akvatični oblici, čije populacije predstavljaju značajnu kariku vodenih ekosistema (bjelouška, gušteri, zmije, kornjače). Osim toga faunu gmizavaca Skadarskog jezera i okoline čine sljedeće zaštićene vrste, među kojima veliki broj endema: -Palearktičke, široko rasprostranjene vrste: šarka (Lacerta berus) -Srednjeevropski oblici: slepić (Anguis fragilis), obični smuk (Goluber longissimus), smukulja (Coronella austriaca), barska bjelouška (Natrix natrix), rječna bjelouška (Natrix tesselatus), sivi gušter (Lacerta agilis), zidni gušter (Podarcis muralis), gušter zelembać (Lacerta viridis).

-Mediteranski endemiti barska kornjača (Emys orbicularis), kopnena kornjača (Testudo hermani), kućni macaklin (Hemydactylus turcicus), Kraški gušter (Lacerta melisellensis), primorski gušter (Lacerta sicula), mrki gušter (Algizroides nigropuncatus), blavor (Ophisaurus apodus), smuk silac (Coelopeltis monspessulanus), crnokrpica (Tarbophis fallax), poskok (Vipera ammodytes).

Prirodne karakteristike

Osim ovih stalnih vrsta u Jezeru se pojavljuju i migratorne ribe, riblji paraziti. Riba predstavlja glavnu sponu između primarnih producenata (fitoplankton i više biljke) i konzumenata nižeg reda, te stoga ima važnu ekološku ulogu. Najveću ulogu u ishrani ptica močvarica imaju riblje vrste, ekonomski manje značajne, kao što su brcak, endemični šaran, sitna ali brojna gambuzija i glavoč.

Raznovrsnost, bogatstvo i dinamiku Skadarskog jezera možda najbolje odslikavaju ptice. Sredinom januara, na primjer, na Jezeru boravi prosječno 210 000 vodenih ptica.

Procjenjuje se da tokom jeseni i zime preko Jezera pređe oko milion ptica. Posebna proučavanja pokazala su da opstanak oko 10% ukupne istočnoevropske i srednjeevropske populacije vodenih ptica, direktno zavisi od Skadarskog jezera. To jasno pokazuje njegov međunarodni značaj i naglašava obavezu koju Crna Gora ima u njegovoj zaštiti.

Ptice bazena obuhvataju oko 279 vrsta, svrstanih u 51 porodicu i niz podgrupa u njima. Najkarakterističnije su ptice iz reda plovuša i močvarice, od kojih je kudravi pelikan simbolični predstavnik ornitofaune Skadarskog jezera.

Kao značajno stanište vodenih ptica Skadarsko jezero je Ramsar konvencijom 1996. godine upisano u Svjetsku listu močvara od međunarodnog značaja.

“Galebovo ostrvo” je najvece gnjezdiliste srebrnastog galeba u Crnoj Gori. Kuriozitet je da se morske ptice gnijezde na slatkovodnom ostrvu. Galebove je najinteresantnije posmatrati sa čamca.

Ljeti se ptice mogu posmatrati sa platformi za tu namjenu, postavljenih iznad prostranih livada. Zimi je taj pejzaž potpuno drugačiji jer ga, umjesto prostranih livada, čini

prostranszvo nadošle vode. tada se ptice mogu posmatrati i sa vode. najznačajnija mjesta za posmatranje ptica su: Stanaj, Raduš, Plavnica, Žabljačke livade. Ptice su i jedini stanovnici ostrva Grmožur, na kojem se nalaze ostaci srednjevjekovnog utvrđenja. Kaže se da je za posmatranje ptica potrebno nekoliko stvari: ljubav prema tom hobiju, dvogled, napregnut sluh (jer se češće čuju nego vide), fotoaparat, ili pak olovka i papir za kroki skiciranje.

Fauna sisara je manje poznata. Znatno manje su vezani za močvarne biotope, pa na ovom području ima samo tipično vodenih predstavnika.

Generalno gledano sisari su manje vezani za vodena staništa, izuzev nekoliko tipičnih vodenih vrsta (vidra Lutra lutra). Ostali sisari pripadaju kopnu, posebno šumskim područjima Ukupno je istraženo 50 vrsta sisara svrstanih u šest redova.

Sl 6. - Jezerska fauna

Ugrožavajući faktori herpetofaune su prirodni i antropogeni. Značajan faktor antropogenog ugrožavanja je u činjenici sakupljanje pojedinih vrsta vodozemaca i gmizavaca u kolekcionarske svrhe ili dalju prodaju.

Sljedeći antropogeni faktor je zagađivanje, a posledica je povećavanje eutrofikacije Jezera što utiče na brojnost i dinamiku populacija vodozemaca i gmizavaca.

EXPEDITIO 12

POTENCIJALI Poseban i najznačajniji resurs Jezera je čista priroda koja ga okružuje, sa svim svojim obnovljivim elementima kao velikim potencijalom (sunce, vjetar…).

Sa aspekta ambijentalnih vrijednosti posebnost čini pomenuti kompleksan ekosistem sa velikim mogućnostima korišćenja-izuzetno veliki kvalitet koji se ogleda u jedinstvenosti prirode i kulturnog pejzaža. Ovaj resurs može se okarakterisati i kao izvjesna regionalna tipičnost, koja može biti osnova i inspiracija za rješavanje problema uravnoteženog razvoja. Čitav prostor Nacionalnog parka pripada tipu prirodnih predjela (prema klasifikaciji koju je utvrdio UNEP, a koja podrazumijeva kartu savremenih predjela svijeta podijeljenu na: prirodne, prirodno-antropogene, antropogene predjele).

Prirodni predjeli, prema ovoj klasifikaciji podrazumijevaju veoma mali upliv čovjeka u mijenjanju ekosistema, tj. većina promjena je prirodnog porijekla. U ovim predjelima koristi se tradicionalan način obrade zemlje i ekstenzivna poljoprivreda.

Nacionalni park Skadarsko jezero svrstan je u zonu prve kategorije vrijednosti, gdje su predviđeni oštri principi očuvanja i zaštite prirodnih vrijednosti. Ova zona je planovima predviđena za korišćenje u svrhu edukacije i naučno-istraživačkog rada.

Vode jezera Ukupna zapremina vode Jezera je 1,93 x 10 m³. Njene fizičke i hemijske osobine stavraju uslove za njeno iskorištavanje u razne svrhe, čineći je ogromnim resursom.

Skadarsko jezero pripada protočnom tipu jezera, a najveću količinu vode donosi rijeka Morača (prosječno 200 m³/s). Sa neposrednog sliva u Jezero se sa zapada ulivaju Virštica, Crnojevića Rijeka, Bazagursk matica i Karatuna. Iz zetske ravnice kroz močvaru utiče niz drenažnih vodotoka, a preko nagnutog Kameničkog polja povremene bujice sa Prokletija. Jezero dobija znatne količine vode podzemno, sa karstnog oboda, iz brojnih vrulja-oka, čija je prosječna dubina 15-30 m. Jedina otoka Jezera je rijeka Bojana, kojom otiče prosječno 320 m³/s vode u Jadransko more. Veliki broj izvora-vrulja se izgubio nakon zemljotresa 1979. godine i od tada određen broj naselja ima stalni problem sa dovodom pijaće vode.

Kvalitet vode Jezera je direktno zavisan od pritoka. Ovakvo stanje vode uslovljeno je neprečišćenim otpadnim vodama iz regiona.

S obzirom na relativno veliku dinamiku saobraćaja po jezeru, kao i zagađenje koje u njegov akvatorij dolazi površinskim i

13 SKADARSKO JEZERO

podzemnim vodama može se reći da je ukupan kvalitet vode poslednjih godina bio zadovoljavajući, tj. u granicama propisanog boniteta. Temperatura vode je na dubini od 0,5 m u mjernom periodu dosta varirala, pa je najniža bila kod Vranjine - 16,6 °C, sredinom oktobra, a najveća kod Plavnice i lokalitetu Ckla – 29,6 °C krajem jula. Najveća providnost vode je evidentirana na sredini jezera - 5,5 m, a relativno je velika i na lokalitetu Ckla - 4,3 m. Najmanja providnost vode je evidentirana kod Vranjine 1,1 m, a slične vrijednosti su evidentirane i u litoralu Virpazar – Plavnica. Providnost opada idući ka toplijem dijelu godine, što prati dinamiku akvatorijalne biocenoze. Tek se u oktobru, zbog izmjene vode, povećava providnost na gotovo svim lokalitetima.

Vidljive otpadne materije u vidu biljnih ostataka i raznih ljudskih otpadaka su evidentirane na Vranjini u oktobru, a sporadično i na Virpazaru, Plavnici, Ckla i Sredini jezera.

Pjena po površini vode je opažena skoro na čitavom prostoru jezera, pretežno u avgustu.

Vode Skadarskog jezera su prema Uredbi svrstane u A2,C,II klasu. Većina mjernih parametara se kreću između A1 i A2 klase. Prekoračenje propisanih vrijednosti kvaliteta vode evidentirano je kod Podhuma, Virpazara i Kamenika, ali samo sa po 1 parametrom. Voda jezera je povoljna za kupanje. Mjerni parametri je svrstavaju u I – II klasu. Što se sanitarnog aspekta tiče, zagađenje je minimalno tj. u dozvoljenim je granicama.

Voda se može koristiti: • U pijaće svrhe ukoliko se spriječi dalje zagađivanje od strane Kombinata aluminijuma Podgorica (KAP-a). Što se tiče albanske strane jezera, bogatstvo pijaćom vodom je toliko da može biti potencijal za vodosnadbijevanje oko 150.000 ljudi. Trenutno, ove vode pokrivaju 100% čitave vodene mreže Skadra i nekoliko sela; • Osnov za razvoj živog svijeta, ribarstva kao jedne od najvažnijih djelatnosti lokalnog stanovništva; • Korišćenje u domaćinstvu; • Korišćenje za kupanje i rekreaciju; • Korišćenje za potrebe poljoprivrede. Na crnogorskoj

www.biodiv.org - Konvencija o zaštiti biodiverziteta www.ramsar.org - Konvencija o barskim i močvarnim područjima od međunarodnog značaja www.nature.int - Konvencija o očuvanju evropskih prirodnih vrsta i prirodnih staništa

strani je naročita pogodnost jer postoji prisustvo podzemnih voda namalim dubinama.

Evidentno je da će značaj i uloga vode u razvoju Crne Gore, imajući u vidu lošu situaciju u okruženju, predstavljati pitanje od strategijskog značaja. Crna Gora je, uopšte, privilegovana država sa velikim vodnim resursom.

Rijeka Morača ima srednji godišnji proticaj na HS Podgorica 170 m³/s. Ako se tome doda srednji godišnji proticaj Cijevne na HS Trgaj od 26 m³/s i srednji godišnji proticaj neposrednog sliva Morače u Jezero, onda se dobija srednji prosječni dotok vode u Jezero iz sliva rijeke Morače oko 210 m³/s.

Površinski doticaji u Jezero iz neposrednog sliva su oko 53 m³/s, a podzemni oko 28 m³/s. Padavine na vodnom ogledanju se procjenjuju na dotok od 38.5 m³/s Rijeka Bojana kao otoka Jezera, na HS Skadar ima prosječni proticaj od 309 m³/s, a rijeka Drim koja se uliva u Bojanu oko 350 m³/s, tako da je prosječni proticaj Bojane nizvodno od ušća Drima oko 660 m³/s.

Biodiverzitet Kao što je i logično, Skadarsko jezero kao stanište velikog broja reliktnih i endemičnih vrsta biljnog i životinjskog svijeta, velikog broja vrsta riba, od kojih su desetak komercijalno veoma isplative (krap, jegulja, ukljeva...); kao prostor sa širokom zonom vodene vegetacije i vodoplavnih livada, zatim prostorima uz potoke i vlažnim šumskim područjima predstavlja potenciajl i u smislu njegovog biodiverziteta.

Kasoronj (Trupa Longicurpa) je biljka koja jedino na svijetu raste u Skadarskom jezeru.

U biotehnologiji, fitofarmaciji i medicini biodiverzitet gotovo da se i ne koristi pored izobilja kojeg kao genetički resurs pruža.

Sastojine skadarskog lužnjaka danas su skoro uništene, a malobrojni ostaci ili pojedinačna stabla se još uvijek mogu naći na sjevernoj obali Skadarskog jezera i u dolini Bojane. Poplavne šume predstavljaju ekosisteme koji su neobično značajni za život

“Poslednje stanište pelikana u Evropi, najveci ptičji rezervat u Evropi, jedna od poslednjih slatkovodnih močvara na Mediteranu, najveće jezero na Balkanu, jedna od najvećih prirodnih i istorijskih atrakcija u Crnoj Gori!”

Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

okolnih slatkovodnih staništa. Takođe, očuvane sastojine ovih šuma su značajna staništa ptica močvarnica kao što je slučaj sa kolonijama čaplji na Jezeru. S obzirom da se ovaj prostor nalazi pod direktnim uticajem Mediterana i kontinentalne Evrope, prisutne su i faunističke odlike Azije, evidentna je pojava afričkih vrsta ptica: afričke kukavice, afričke crne čaplje, flaminga i dr., zatim zimujućih plovuša iz Sibira: patke i guske i sl.

Jezero sa širokom zonom vodene vegetacije i vodoplavnih livada, zatim prostorima uz potoke i vlažnim šumskim područjima predstavlja idealno stanište za mnogobrojne vodozemce, a posebno populaciju zelene žabe. Ona je veoma važna karika u lancu ishrane nekih gmizavaca, i ptica i čini sponu između insekata i viših životinja.

Skadarsko jezero ima veliki ornitopotencijal. Zbog svog izuzetno povoljnog geografskog položaja sadrži uslove za gnježđenje i kolonizaciju ptica. Registrovano je oko 73 vrste gnjezdarica, koje se sele i u jesen napuštaju jezero. 18 vrsta su u preletu u toku jeseni i proljeća, 45 vrsta su redovni zimski gosti, 12 vrsta provode ljeto na Jezeru ne gnjezdeći se, dok se dio njihove populacije gnjezdi na sjeveru. 90 vrsta ptica neredovno dolaze.

Razna vrste pataka i gusaka, kormorani, gnjurci, čaplje, ibisi, orlovi, supovi, droplje i galebovi, samo su neki od stanovnika jednog od najvećih staništa ptica u Evropi.

Ljubitelji bird watching-a ovdje će u potpunosti uživati u svom hobiju - 270 vrsta ptica našlo je svoje stanište na Skadarskom jezeru, a mnoge od njih su ugrožene ili prorijeđene.

serije koje mogu izazvati poplave većih razmjera.

Vode

Bez obzira na promjene u kvalitetu vode Skadarskog jezera, kada se govori o mogućnostima zagađenja, treba napomenuti da je Skadarsko jezero izloženu zagađivanju vode na više načina:

Sl 7. - Lokvanji na površini jezera

Kako je šaran dobiio ime

Naučno latinsko ime Cyprinus carpio) dao je šaranu švedski naučnik i sistematičar Line 1758. godine. Porodično ime, ciprinus, potiče po mišljenju većine naučnika od grčke riječi “kiprinos”, što znaci kiparski, to jest od ostrva Kipra. Šaran je, naime, kao simbol plodnosti bio posvećen boginji ljubavi Afroditi. Naučnici vjeruju da je on preko Kipra stigao u Grčku, jer su Kiprani bili nadaleko poznati trgovački posrednici u trgovini sa Malom Azijom, odakle šaran i potiče. Mnogo je teže objasniti naziv “karpio” koji označava vrstu. Pretpostavlja se da on potiče od grčke rijeci “karpos” koja se prevodi kao plod, mada ima i naučnika koji tvrde da naziv potiče iz doba starih Kelta. Kako bilo da bilo, ovaj naziv za šarana usvojili su gotovo svi evropski narodi.

Sa malim varijacijama šarana tako zovu: Englezi, Francuzi, Njemci, Italijani, Španci, Portugalci, Holanđani, Danci, Norvežani, Finci, Poljaci, Česi, Slovaci... Čak i Crnogorci šarana iz Skadarskog jezera zovu “krap”.

Zanimljivo je i to da naš narod, koji za svaku vrstu ribe ima i po nekoliko imena, za šarana ima samo jedno. Najvjerovatnije je da je riječ “šaran” uzeta iz tursko-mongolskog dijalekta na kome riječ “šar” znači žut. Naziv “šaran” označava žutu ribu i taj mu naziv u potpunosti odgovara.

Prirodne karakteristike

OPASNOSTI Brojnim potencijalima Skadarskog jezera prijete konstantno i određene opasnosti. Jedinstvenost prirode i biodiverziteta svakodnevno je izložena riziku da bude narušena ili uništena. Rizici su brojni i raznovrsni. Brojne ljudske aktivnosti, na primjer, utiču na stanje Skadarskog jezera. Čovjek može ubrzati proces zamočvarivanja jezerastarenje jezera.

Klima Klimatske elementarne nepogode mogu nekada biti ograničenje i prijetnja razvoju. Na primjer, za klimatsku zonu kojoj pripada područje Skadarskog jezera, karakteristične klimatske nepogode su suše prouzrokovane veoma visokim temperaturama vazduha, jaki vjetrovi koji su u stanju da naprave ogromne štete, ili pak dugotrajne i obilne kišne

• Termičko zagađenje od zagrijanih voda kojima se koristi industrija, a koje se izlivaju u jezerske pritoke i komunalnih otpadnih voda. Uticaj tih voda je neznatan, ali treba imati u vidu njihovo stalno oticanje koje dovodi do promjena i flore i faune, te pogoduje pojavi i širenju određenih bolesti riba.

Pri povećanju temperature vode znatno se narušava biološka ravnoteža, istiskuju se organizmi kojima odgovara hladna sredina, snižava se produkcija flore i faune, ubrzava tzv. cvjetanje vode, usporava se rast riblje mlađi i sl. Umjereno zagrijavanje dovodi do povećane trofičnosti, pri čemu raste više vodeno bilje, povećava se ukupni broj bakterija, mijenja se sastav planktona; • Po pravilu, pri povišenoj temperaturi vode, tkiva riba postaju propusnija za toksične materije, brži je promet materija i povećana potreba za kiseonikom. Zbog toga često dolazi do masovnih trovanja riba u toplim vodama određenim količinama otrovnih materija koje u hladnoj vodi nemaju toksični efekat; • Mehaničko zagađenje izazvano eksploatacijom pijeska i šljunka u koritima jezerskih pritoka za potrebe građevinarstva.

Eksploatacija materijala u koritima Morače i Cijevne vrlo je intenzivna. Izvodi se na više mjesta, često bezobzirno i nekontrolisano. Pored oštećenja korita, smetnji u prolazu riba, sprečavanja mrijesta i onemogućavanja razvića riblje mlađi i drugih akvatičnih organizama, mehaničke čestice koje dospijevaju u vodu ugrožavaju zdravlje riba i pogoduju pojavi ribljih oboljenja. Poznato je da je tok Morače izložen erozivnom djelovanju prirodnim putem, te sva naknadna oštećenja korita imaju pojačan negativni efekat, • Hemijsko zagađenje koje potiče od industrijskih i uslužnih postrojenja i naselja podignutih na obalama rijeka, a koja su prinuđena da otpadne vode ispuštaju u riječna korita, najčešće bez ikakvog prečišćavanja. Povremeno se na ovaj način izazivaju pomori riba i drugih akvatičnih organizama.¹ Skadarsko jezero ima posebnu ulogu i značaj kao izvor vode za piće, što zahtijeva optimalnu zaštitu. Veza između kvaliteta vode i zdravlja ljudske populacije na početku 21 vijeka dobija svoje mjesto u zakonodavstvu, a fokus zakona se pomjera ka kontroli zagađenjaintenzivnim monitoringom sistema, koji traje 3-5 godina. Vodu jezera zagađuju sledeće

EXPEDITIO 14

aktivnosti: •Izgradnja duž jezera kada objekti nemaju riješenu kanalizacionu mrežu; •Ribarenje nelegalnim metodama-dinamitom i strujom; •Korišćenje jezera za kupanje-bakterijsko zagađenje; •Korišćenje vode u domaćinstvu i izbacivanje upotrebljene vode ponovo u Jezero; •Industrijsko zagađenje; •Zagađenje vode čvrstim otpadom.

Geografski aspekt opasnosti ogleda se u riziku okupiranja obala objektima, uništavanju plaža i potencijalnih turističkih lokaliteta, narušavanju pejzažnih vrijednosti jezera.

Tim Evropske agencije za vodu i Evropskog centra za vodu razvili su nacrt seta indikatora na osnovu kojih je moguće prezentovati prikupljanje podataka o kvalitetu vode.

Biodiverzitet Kada je u pitanju biodiverzitet, smanjenje broja vrsta je naročito zabrinjavajuća pojava i posledica promjena izazvanih što prirodnim što ljudskim faktorom na Jezeru. U jezeru nekoliko fenomena ima negativan uticaj i na ihtiofaunu, koja predstavlja resurs velikog značaja. Jedan od njih je drastično smanjenje migratornih vrsta riba.

Mada svaki pojedinačni gubitak biološke raznolikosti može izgledati nebitan kada se posmatra izolovano, on kumulativno smanjuje sposobnost globalne životne sredine da reaguje na promjene. Dalji gubitak biodiverziteta može uticati na mnoge prirodne procese kao što je smanjenje samoprečišćavanja vode i vazduha, propadanje zemljišta, a što dalje može prouzrokovati siromašenje zajednice.

Zaštiti herpetofaune Skadarskog jezera do danas se nije poklanjala velika pažnja (izvornih staništa i izvorne faune na ostrvima). Ugrožavajući faktori su prirodni i antropogeni u većoj mjeri. Značajan faktor antropogenog ugrožavanja predstavlja sakupljanje žaba za inostrano tržište, kao i sakupljanje pojedinih vrsta vodozemaca i gmizavaca u kolekcionarske svrhe ili dalju prodaju. Na vodozemce i gmizavce negativno utiče i eksploatacija pijeska i šljunka, jer dolazi do uništenja prirodnih staništa pojedinih vrsta.

Sječa šuma je takođe jedan od faktora rizika.

Iako bogata, ornitofauna je takođe ugrožena. Na to najviše utiče lov. Sportski lov je loše organizovan sa nedovoljno kontrole.

Uznemiravanje ptica kao posledica lova i krivolova ima danas takođe veliki uticaj na stanje ornitofaune. Na Jezeru se gnijezdi određen broj ptica koje su naročito osjetljive na uznemiravanje i te vrste su sve ugroženije nestajanjem žbunja i drvenastog bilja na mjestima gdje se gnijezde. Kolonije močvarnih ptica koje su

15 SKADARSKO JEZERO

iz ovog razloga pretrpjele promjene su: Manastirska tapija, Omerova gorica, Grmožur.

Izgradnja duž jezera, lov, sječa, eksploatacija svake vrste su glavni izvori uznemiravanja ptica.

Evropskom Direktivom o zaštiti ptica utvrđeno je da na tlu Evrope opada broj divljih ptica što predstavlja ozbiljnu prijetnju očuvanju životne sredine ugrožavajući biološki balans. Najčešće su u pitanju ptice selice. One predstavljaju zajedničko nasljeđe, a problem njihovog očuvanja je prekograničnog karaktera i zbog toga uključuje zajedničku odgovornost svih zemalja.

Deklaracija promoviše dugoročnu zaštitu, rukovođenje i kontrolu ptica na teritoriji Evropske Unije i ima za cilj očuvanje populacije ptica kroz očuvanje njihovih staništa i određivanje lokacija pod posebnom zaštitom, kao i putem kontrole lova i drugih vidova eksploatacije. To podrazumijeva održanje i ponovno uspostavljanje biotopa i staništa ptica kroz sledeće mjere: •stavranje zaštićenih područja; •održavanje, rukovođenje u skladu sa ekološkim potrebama staništa unutar i izvan zaštićenih zona; •ponovno uspostavljanje uništenih biotopa; •stvaranje novih biotopa.

Posebno se tertiraju vrste koje su ugrožene odumiranjem, vrste koje su ranjive zbog promjena nastalih u njihovim staništima, rijetke vrste, druge vrste koje zahtijevaju poseban tretman zbog posebne prirode njihovih staništa. Direktiva prepoznaje lov kao legitimnu aktivnost, ali definiše stav da se aktivnosti lova predviđaju na određenim lokalitetima i uz poštovanje načela održivosti.

Kroz 19 člnova ova direktiva propisuje i mjere koje zemlje članice moraju preduzeti kako bi obezbijedile generalan sistem zaštite ptica i staništa, kao na primjer: •zemlje članice moraju preduzeti mjere sistema zaštite ptica i njihovih staništa posebno zabranjujući: namjerno ubijanje ili hvatanje ptica bilo kojom metodom, namjerno uništavanje gnijezda i jaja, uzimanje jaja iz gnijezda, namjerno uznemiravanje ptica, naročito tokom perioda uzgoja mladunaca, držanje ptica radi lova koji je zabranjen; •zemlje članice moraju zabraniti prodaju i transport ptica radi prodaje ili čuvanje radi prodaje i nuđenje na prodaju; •zemlje članice će obezbijediti da se praksa lova odvija u skladu sa nacionalnim mjerama koje je uspostavila vlada te zemlje, posebno ako su u pitanju ptice selice; •zemlje člnice moraju svake godine slati Evropskoj komisiji izvještaje o primjeni Deklaracije, zatim relevantne

informacije koje bi uticale na preduzimanje određenih koraka i inicijativa potrebnih da se stvore koheretne cjeline pod zaštitom; •zemlje članice moraju podržavati istraživačke radove na upravljanju i korištenju ovog resursa; •zemlje članice mogu da uvedu i strožije mjere zaštite od ovih datih u Direktivi ukoliko proceijene da je to neophodno.

KA ODRŽIVOM RAZVOJU Razvoj koji ide na ruku očuvanja životne okoline i prirodnog i kulturnog nasljeđa, mora biti podržan od strane politike u svim vidovima, uvođenjem nove tehnologije, novih oblika proizvodnje i potrošnje kao i uvođenjem novih institucija, instrumenata i alata. Nova regulativa treba da je skrojena tako da promoviše i forsira održivi razvoj.

Politika u oblasti životne sredina predstavlja skup mjera i aktivnosti koje neka država, zajednica, pa čak i kompanija usvaja radi zaštite ili očuvanja komponenata životne sredine i/ili održivog korišćenja prirodnih resursa. Ona se odnosi na raznovrsna pitanja: od atmosferskih i kopnenih eko-sistema, promocije naučnih saznanja i ekoloških informacija, do ranog upozoravanja i sposobnosti reagovanja u vanrednim situacijama radi rješavanja problema koji se odnose na ekološke katastrofe i hitne slučajeve.

Održivi razvoj, po svojoj prirodi je proces, koji se može ostvariti samo etapno. Metodološki je zato jedino racionalno da se ciljevi i organizacija njihovog ostvarenja postavljaju za periode 5-10 godina, da se njihova realizacija svestrano analizira, identifikuju problemi na konceptualnom, metodološkom i orjentacionom planu i rezultati analize pridodaju u strategiji razvoja naredne etape.

www.unece.org/env/env_eb.htm - Konvencije o dalekosežnom prekograničnom zagađenju vazduha www.europa.eu.int - Strateška procjena uticaja na životnu sredinu www.unece.org - Strateška procjena uticaja na životnu sredinu www.unep.org - Program UN za životnu sredinu www.mst.dk - Danska agencija za zaštitu životne sredine (DEPA) www.epa.gov - Agencija SAD za zaštitu životne sredine

Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

Indeksi održivosti² omogućavaju: •identifikaciju problema gdje je učinak zemlje iznad ili ispod očekivanja; •postavljanje prioriteta unutar strategije rada zemalja i regiona; •praćenje trendova kad je u pitanju životna sredina; •prikupljanje kvantitativnih podataka o uspješnosti strategije rada; •istraživanje u interakciji između ekonomskog učinka i učinka životne sredine i faktora koji utiču na održivost.

Indeksi održivosti kombinuju mjere trenutnih uslova, pritisaka na te uslove, uticaj ljudi i društvenih odgovora, jer ti faktori kolektivno stvaraju najefektivniju matricu za stvaranje mogućnosti za dugotrajnu održivost životne sredine. Razvijaju se kroz otvorene i interaktivne procese i zasnovani su na statističkim, analitičkim ekspertizama o životnoj sredini. U sebi sadrže veliki broj informacija o stepenu održivosti određene sredine. Trenutno se najviše fokusiraju na kontrolu zagađenja životne sredine i predstavljaju dio šireg napora da se uspostave čvršći temelji za donošenje odluka o životnoj sredini. Na osnovu njih održivost se može mjeriti, ali još uvijek nedovoljno precizno.

Indeks održivosti životne sredine treba da doprinese naporima očuvanja životne sredina tako što će: •pružiti mjere održivosti životne sredine mjereći nedostatke u oblasti očuvanja; •omogućiti da budu isplativi ciljevi očuvanja životne sredine mjereći napredak i učinak; •omogućiti rafiniranije istraživanje nosioca održivosti privlačenjem pažnje na najbolje prakse i područja uspjeha; •pomoći da se izgradi osnova za pomjeranje donošenja odluka o životnoj sredini na više analitičku, rigorozniju osnovu; •ponuditi sakupljeni redosled podataka neophodnih za analizu uticaja na životnu sredinu na različitim skalama mjerenja.

Indeks održivosti se i dalje analizira i dorađuje i u stalnom je progresu. Da bi taj proces napredovao neophodno je sledeće: •svijet mora da se obaveže na stalno prikupljanje podataka o životnoj sredini i uspostavlja institucionalne mreže koje će na tome raditi; •stvarati fleksibilan sistem informacija koji dozvoljava korisnicima da primjene vrijednosti ili da eksperimentišu sa alternativnim uzročnim hipotezama; •potrebno je sofisticirano pronalaženje metoda za

Prirodne karakteristike

mjerenje i analiziranje podataka i informacija koje dolaze iz različitih prostornih skala. Održivost sredine je funkcija interakcije mahanizama koji rade na nivou ekosistema, firmi, domaćinstava, ekonomskog sektora i drugih fenomena za koje još uvijek nijesmo dobro opremljeni da bi ih razumjeli kao dio cjeline; •potrebna su konzistentna mjerenja tokom vremena kako bi se stvorile sposobnosti za izvođenje istraživanja u odnosima uzrok-posledica. Ove mjere treba da se poboljšaju a i da ostanu potpuno transparentne i adekvatno arhivirane za naučna istraživanja koja slijede.

Agenda 21³ Bavi se urgentnim problemima današnjice, a usredsređuje se i na to da pripremi svijet za predstojeće izazove ovog vijeka. Ona odslikava globalni konsenzus i političku odlučnost na najvišim nivoima za ostvarenje saradnje u pitanjima razvoja i životne sredine.

Agenda 21 predstavlja program koji se realizuje u različitim situacijama sa različitim akterima, uz poštovanje principa sadržanih u Deklaraciji iz Rija o životnoj sredini i razvoju. Ovaj proces obilježava početak jednog novog globalnog partnerstva u cilju ostvarenja održivog razvoja.

Glavni elementi Agende su sledeći: •socijalni i ekonomski aspekti razvoja: siromaštvo, proizvodnja i potrošnja, zdravlje, ljudska naselja, integrisani procesi odlučivanja; •očuvanje prirodnih resursa i gazdovanje njima: atmosfera, okeani i mora, zemljište, šume, planine, biodiverzitet, eko-sistemi, biotehnologija, izvori svježe vode, toksične hemikalije, opasan radioaktivni otpad i čvrsti otpad; •jačanje uloge glavnih društvenih grupa: mladih, žena, urođeničkih naroda, nevladinih organizacija, lokalnih organa vlasti, sindikata, privrednih, naučnih i stručnih zajednica, poljoprivrednika; •sredstva za implementaciju: finansijska sredstva, transfer tehnologije, informacije, informisanost javnosti, izgradnja kapaciteta, obrazovanje, zakonski instrumenti, institucionalni okviri.

Uspješna primjena Agende 21 je prvenstveno odgovornost vlada. Pospješuje se široko učešće javnosti i nevladinih organizacija i drugih grupa. Razvojni i ekološki ciljevi Agende 21 zahtijevaju značajan dotok finansijskih

sredstava za zemlje u razvoju i tranziciji. Agenda 21 posebnu pažnju obraća na realizaciju programa koji su relevantni za specifične probleme sa kojima se suočavaju privrede u tranziciji.

Lokal Agenda 21⁴ je akcioni plan za održivi razvoj opština, koji uspostavljaju lokalni organi vlasti skupa sa zainteresovanim stranama i građanima. Lokalne zajednice su dobile mandat da uspostave Lokalnu Agendu 21 na konferenciji Ujedinjenih Nacija o životnoj sredini i razvoju (UNCED) u Rio de Žaneiru 1992. godine.

Prema pravilima Agende 21, održivo društvo teži da: Zaštiti i unaprijedi životnu sredinu, tako što: •koristi energiju, vodu i druge prirodne resurse efikasno i sa pažnjom; •ograničava zagađenja na nivoe koji neće ugroziti prirodne sisteme; •minimizira otpad, ponovo ga koristi kroz reciklažu, kompostiranje ili sagorijevanje za dobijanje nove energije, a preostali dio održivo odlaže; •vrednuje i štiti prirodnu raznovrsnost.

Poštuje društvene potrebe, tako što: •gradi nova i unapređuje postojeća mjesta i objekte koji dobro rade, služe svojoj svrsi i dobro izgledaju; •čini naselja “humanim” po funkciji i formi; •vrednuje i štiti različitost i lokalnu raznovrsnost i ohrabruje

Direktiva o zaštiti ptica-The Birds Directive 79/409/EE

Usvojena 2. aprila 1972., predstavlja jedan od najstarijih i najvažnijih pravnih dokumenata Evropske Unije. Predstavlja sveobuhvatnu šemu zaštite svih vrsta ptica sa prirodnim staništima u EU. Njen cilj je da omogući dugoročno očuvanje populacije ptica,njihovih staništa, pogotovo kroz određivanje posebnih lokacija i područja pod posebnom zaštitom, kao i putem kontrole lova i drugih vrsta eksploatacije ptica.

Konzervacija ptica ima za cilj dugoročno upravljanje resursima kao integralnim dijelom nasljeđa Evrope, kontrolisanjem njihovog korišćenja na osnovu mjera potrebnih za održavanje i prilagođavanje prirodnih balansa između vrsta što je to više moguće.

Direktiva ograničava lov na ptice, naročito na sve vrste ptica selica.

Na osnovu svojih 19 članova Direktiva propisuje načine na koje zemlje članice treba da postupaju u procesu očuvanja, zaštite ptica i njihovih staništa, ali i mogućnostima uspostavljanja održivog lova na neke vrste. Na osnovu Direktive o pticama, zemlje članice EU usvajaju svoje Nacionalne strategije i programe o zaštiti ptica.

EXPEDITIO 16

kulturni identitet lokalne zajednice; •štiti ljudsko zdravlje omogućavajući bezbjedno, čisto i prijatno životno okruženje; •ističe preventivne akcije zdravstvenih servisa, kao i njegu; •osigurava dobru hranu, vodu, stanovanje i gorivo po umjerenim cijenama; •podmiruje lokalne potrebe iz lokalnih izvora kad god je to moguće; •maksimalno omogućava svima obrazovanje za potrebna znanja i vještine koje će im omogućiti da potpuno učestvuju u društvenim aktivnostima; •omogućava svim društvenim grupama da učestvuju u odlučivanju i uključuje društveni uticaj i uticaj zajednice u donošenje odluka.

Promoviše ekonomski uspjeh, tako što: •kreira vibrantnu lokalnu privredu u kojoj ima dovoljno posla bez štenih uticaja na životnu sredinu na lokalnom, nacinalnom i globalnom nivou; •vrednuje dobrovoljni rad; •ohrabruje pristup radnim mjestima, uslugama, dobrima i drugim ljudima na način takav da se sopstvena vozila manje koriste i tako umanje uticaji na životnu sredinu; •otvara široke mogućnosti za kulturne i rekreacione aktivnosti za sve građane.

i dobrobit i takođe obavezuje da se takva životna sredina čuva i unapređuje u interesu sadašnjih i budućih generacija.

Konvencija ovo bazično pravo nadgrađuje pravom građana na pristup informacijama, na učešće u donošenju odluka i zaštitom pred nadležnim državnim organima, a pre svega pred organima uprave i pravosuđa. Tako se kreiraju nova prava čoveka vezana za životnu sredinu i ako ona po sebi i nisu novina. Tačnije, to su opšta ljudska prava (pravo na informisanost, pravo na učešće u odlučivanju, pravo na sudsku zaštitu) koja su odavno našla mesto u najvažnijim međunarodnim dokumentima u oblasti ljudskih prava.

Novina je što se ona ovom prilikom vezuju za životnu sredinu...”

“Pravo na informaciju o životnoj sedini konvencija raščlanjuje na dva prava: pasivno i aktivno pravo na informaciju, pri čemu prvo podrazumeva obavezu vlasti da odgovarajućim sredstvima informisanja javnosti obezbedi blagovremenu i istinitu informaciju o životnoj sredini i pojavama i aktivnostima koje mogu imati uticaj na kvalitet životne sredine, zdravlje ljudi i životinja. Drugi aspekt prava na informaciju predstavlja obaveza vlasti da odgovori na zahtev zainteresovane javnosti u situaciji kada ova zahteva informacije o životnoj sredini.”

Arhuska konvencija⁵ “Arhuska konvencija o dostupnosti informacija, učešću javnosti u donošenju odluka i dostupnosti pravosuđa u vezi sa pitanjima koja se tiču životne sredine usvojena je 25. juna 1998. godine na četvrtoj ministarskoj konferenciji „Životna sredina za Evropu“ održanoj u Danskom gradu Arhusu, pod pokroviteljstvom Ekonomske komisije Ujedinjenih nacija za Evropu (UN/ECE). Tada je Konvenciju potpisalo 35 država i Evropska zajednica, a u narednom periodu predviđenom za potpisivanje još 4 države. U skladu sa članom 20. Konvencija je stupila na snagu 30. oktobra 2001. godine.

Srbija i Crna Gora nisu članice Arhuske konvencije. Tadašnja SR Jugoslavija, zbog poznatih okolnosti vezanih za međunarodni položaj zemlje, nije bila uključena ni u pripremne aktivnosti oko izrade i usvajanja Konvencije...”

“Fundamentalno pitanje koje Arhuska konvencija reguliše jeste pitanje prava čoveka na adekvatnu životnu sredinu, dakle prava čoveka da živi u sredini koja obezbeđuje zdravlje

17 SKADARSKO JEZERO

¹ Kažić, Danilo: Zaštita riba Skadarskog jezera od zagađenja, Zbornik radova sa simpozijuma zaštita čovjekove sredine u Crnoj Gori, CANU, Podgorica ² O indeksu održivosti iz: 2002 Environmental Sustainability Index, Annual Meeting 2002, Yale Center for Environmental Law and Policy, Yale University ³ Indicators Research Project: Indicators and LA21 – A Summary, London, Department of the Environment, Transport and the Regions ⁴ Izvor: Lokal Agenda 21, Uvod u planiranje održivog razvoja, Dr Slobodan Milutinović, adaptirano prema Local Government Management Board (UK) (1994), The Sustainability ⁵ Izvor: Sreten Đorđević & Miloš Katić: Vodič kroz praktičnu primenu arhuske konvencije mali ekološki rečnik, Beograd, april 2004.

ZAKLJUČAK Životna sredina je mjesto opstanka i postojanja ljudi. Njene pogodnosti su opredjeljujući faktor razvoja. Životna sredina ima polivalentnu ulogu i raznovrsne funkcije. Pri zaštiti i korišćenju resursa životne sredine mora se voditi računa o lokalnim uslovima i koristiti princip regionalne tipičnosti koji se zasniva na mozaičnosti uslova i sadržaja prostora.

Sve pojave u određenoj životnoj sredini su međusobno povezane. To znači da se ne može raditi na zaštiti jednog elementa, komponente ili objekta životne sredine samostalno, već se moraju ocjenjivati svi uticaji koji se određenim aktom dešavaju.

Procjena ekološkog rizika koristi se za procjenu rizika po ljudsko zdravlje i životnu sredinu, agenasa, tehnologije, ili procesa. Ona podrazumijeva kvantitativnu i kvalitativnu procjenu vjerovatnoće i opasnosti po ljudsko zdravlje, sigurnost i funkcionisanje ekosistema, pri čemu se opasnost definiše kao mogućnost da se uzrokuje šteta. Procjenom rizika se procjenjuje opasnost, zapravo moguća opasnost i ozbiljnost uticaja za svaki pojedinačni nivo izlaganja.

Nacionalni park Skadarsko jezero sačuvao je svoj identitet u formi radne jedinice. Za unapređenje, razvoj i očuvanje Nacionalnog parka Skadarsko jezero posebno je značajna zaštitna funkcija, kojoj su manje ili više podređene sve ostale aktivnosti ili funkcije. Da bi se što bolje sagledala ova funkcija neophodno ju je posmatrati sa dva aspekta: fizičke zaštite i sa aspekta stručne zaštite i naučno-istraživačkog rada. Nivo fizičke zaštite prije svega podrazumijeva visok stepen i kvalitetan rad službe zaštite u Nacionalnom parku Skadarsko jezero. Stručnu službu sačinjavaju visokoobrazovani naučni radnici iz oblasti bioloških nauka, šumarstva, istoričara umjetnosti, etnologa, turizmologa idr.

Za kvalitetaan nivo zaštite izuzetno je značajan i nivo naučnih saznanja o zaštićenom području (saznanja o njegovom prisnom ambijentalnom i kulturno istorijskom nasljeđu), kao i obavezna planska dokumentacija koju čine Prostorni planovi posebne namjene, katastarski elaborati, bazne studije, programi i planovi zaštite i razvoja.

Studija održivog prostornog razvoja

Sl 8. - Panorama jezera

Ekološki menadžment podrazumijeva prije svega uvođenje nacionalnog EMAS (European Eco-Menagement and Audit Scheme) prilagođenog najnovijim dostignućima EMS (Environmental Menagement System), koje će podrazumijevati određen način formiranja politika, akcionih programa, instrumente i sisteme kontrole životnog okruženja i stanovanja na svim nivoima.Kriterijumi i parametri predstavljaju tenzorske veličine mnogougaonika, čiji su uglovi polja održivog razvoja, sa povratnim spregama (feedback-om), koje spajaju svaki ugao sa ostalim uglovima, gradeći “paukovu mrežu” odnosa I interakcija. Ekološka komponeneta je posebno naglašena, kao osnovni kriterijum održivosti. U ovakvom sistemu koji mora biti zatvoren I integrisan, identifikacija I determinacija predstavljaju složen I kompleksan zadatak, koji se danas savlađuje uspješno uz kompjuterske nauke I infotehnologiju. To je jedini konkretan, pouzdan I aplikativan nastavak rada na ekologizaciji države Crne Gore. www.johanesburgsummit.org - O održivom razvoju www.unep.org - Program ujedinjenih nacija za životnu sredinu UNEP-United Nations Environment Programme je organizacija koja se bavi upravljanjem i planiranjem u okviru projekata zaštite životne sredine, unaprijeđujući time život ljudi. www.rec.org - Regionalni programi za zaštitu životne sredine www.greenhome.cg.yu - Deklaracije, konvencije u oblasti životne sredine www.unece.org/env/pp - Arhuska konvencija

Prirodne karakteristike

EXPEDITIO 18

KULTURNI PEJZAŽ

Sl 9. - Godinje-crmničko selo na Skadarskom jezeru

Ideja kulturnih pejzaža nije nova, iako je tek relativno skoro postala istaknut dio pokreta međunarodnog kulturnog nasljeđa. Nakon skoro decenije rasprava, godine 1992., Komitet za svjetsko nasljeđe (Međunarodni komitet odgovoran za implementaciju Konvencije o svjetskom nasljeđu, usvojene 1972. godine) saglasio se da bi kulturni pejzaži mogli zadovoljiti kriterijume „izuzetnih univerzalnih vrijednosti“, i u skladu sa time revidirao direktive konvencije. Takvim postupkom, komitet je prepoznao da kulturni pejzaži imaju vrijednost po sopstvenom pravu da budu različiti od naučnih i opažajno baziranih estetskih kvaliteta cjelina cijenjenih zbog svojih prirodnih karakteristika.

Aktuelna teorija zaštite graditeljskog nasljeđa promoviše ideju očuvanja ne samo objekata već i njihove neposredne prirodne okoline. UNESCO ističe da kulturnoistorijski spomenik odvojen od svoje okoline gubi na važnosti. Ovakav stav je naročito važan u planerskim sagledavanjima razvoja određenog prostora baziranim na komponenetama uređenja pejzažnog potencijala.

Pejzaž se u izvjesnom smislu može smatrati sinonimom sadašnjosti. U njega mora ući sve ono što nas u trenutku osmatranja ili analize okružuje. Na pejzaž čovjek neprekidno djeluje i mijenja ga, pri čemu osnovna usmjerenost u djelovanju pejzaža na saznajući proces čovjeka ostaje nepromijenjena.

19

SKADARSKO JEZERO

Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

U knjizi Vlatka Ivanovića “Skadarsko jezero” nalazi se niz zanimljivosti vezanih za ambijentalne vrijednosti jezera izeđu kojih je zanimljiv tekst koji govori o nekoliko igranih filmova koji su snimani ili su trebali biti snimljeni na Skadarskom jezeru. Dokumentarni filmovi u produkciji RTCG su najznačajnije ostvarenje u toj oblasti u Crnoj Gori.

Na kraju ovog teksta autor kaže: “U svakom slučaju Jezero zaslužuje da se više filmuje, jer ambijent koji je sav u zelenoj boji, može biti privlačan za mnoge strane producente. Zato se očekuje da uz bolju turističku propagandu Skadarskog jezera, počnemo najbezbolniji “izvoz slika” …

KULTURNI PEJZAŽ SKADARSKOG JEZERA Čitav region, kome pripada Nacionalni park Skadarsko jezero, sa svojom prirodom i pitoresknim naseljima koja su nastajala kao odgovor na specifične prirodne uslove predstavlja jedinstven kulturni pejzaž.

Sinteza prirode sa svojim raznovrsnim elementima i ljudskom rukom izgrađenih resursa kao što su naselja, utvrđenja, sakralni objekti, biljezi mnogih civilizacija čine “monumentalni okvir” razuđenog reljefa Skadarskog jezera, koji se opet doživljava kao prostran i beskrajno raznovrstan i dinamičan pejzaž. Na momente se čini zatvorenom ambijentalnom cjelinom.

Voda je poseban faktor u razvoju fizičkih struktura u regionu.

Dramatično narastanje i opadanje nivoa Jezera je pojava koja ostavlja najveći uticaj i promjene, kako na vegetaciju, tako i siluetu okolnog područja. Prisustvo vode je ono što najčešće daje posebnost pejzažu, i ona je elemenat na koji čovječije oko najčešće pozitivno reaguje. Prema D. Toškoviću: Kretanje vode je uvijek fascinirajuće, bilo da je u tekućim strujama ili kaskadnim vodopadima. Izvjesno je da mirna voda ima svoju hipnotičku atrakciju, naročito u velikom obimu.

Korita rijeka otvaraju i slivaju sve puteve, što se bitno odražava i na kulturne sadržaje. Ovdje su zadugo samo godišnja doba uspijevala da promijene obrise, mijenjajući tonove harmoničnih boja i mirisa.

Ljudski tragovi: naselja, groblja, gradovi, biljezi mnogih civilizacija, potvrđuju trajno vezivanje čovjeka za sredinu koja mu je značila konstantan fizički, moralni i duhovni regenerator.

Mnoga mala mjesta na jezeru, oko jezerske vode, pored izvora i rijeka, na proplancima, u pitomim oazama, čovjek je od davnina uočavao i odabirao za život. U njima je oblikovao i organizovao prostor sa istančanim sluhom za usaglašavanje nadgradnje sa čudesnim darovima prirode. Sva ta mala mjesta danas

Prirodnepejzaž Kulturni karakteristike

Sl 10. - Pejzaž iz Rijeke Crnojevića

predstavljaju one brojne lokalitete iz kojih zrači autentično kulturno nasljeđe. Način gradnje kuća i organizovanja ekonomskog dvorišta, veličina parcela, međe, putevi, kanali… reljef, priroda i voda čine posebnost ovog pejzaža.

Materijali prirodnog pejzaža su tlo, drvo i voda. Čovjek tim elementima dodaje zgrade prilagodivši ih ambijentu.

Boja u pejzažu je takođe veoma važan element. Boja objekta ima važnost u smislu refleksije svjetla, intenzitet boje, tonova sjenki.

Različitost i određena specifična osobenost pojedinih prijezerskih ruralnih naselja Jezera možda se najbolje ogleda u selima Dodoši naselju zbijenog tipa u arealu Nacionalnog parka Skadarsko jezero. Urbano arhitektonski riješeno naselje sa slikovitim sezonskim pejzažima u sklopu čitavog prirodnog kompleksa tog dijela jezera, zajedno sa Žabljakom Crnojevića i Karučom, predstavlja posebnu Sl 11. - Pejzaž sa obale jezera

ambijentalnu kategoriju. Takođe, pojedinačan ambijentalni kompleks Rijeke Crnojevića je od nastanka bio originalan spoj kontrasta i jedinstva prirodnog ambijenta i ljudske ruke.

Prirodni krajolik omogućio je da arhitektura postane duboko ukorijenjena u duh mjesta, da za kontekst ima jezero, brda i ostrva, a potvrdu da doživi vjekovima odgovarajući na potrebe ljudi koji su je koristili. Sela ovog regiona obezbjeđuju dodir sa originalnom sredinom, lokalnom tradicijom, folklorom itd.

Zaštita kulturnog pejzaža je jedna od primarnih odrednica u procesu očuvanja i revitalizacije Skadarskog jezera.

Danas vladaju sasvim drugi odnosi. Jezerski kompleks polako gubi nekadašnju jedinstvenu ambijentalnu vrijednost i značenje.

Evidentne promjene prirodne sredine na ovom području uslovila je prije svega intenzivna urbanizacija (proširenja naselja gradskog tipa, i priključenje gradovima prigradskih naselja, spajanje bližih manjih naselja, urbanizovanje seoskih naselja, izgradnja vikend naselja i vikendica, izgradnja infrastrukture, posebno saobraćajnica, industrijalizacija).

Svaki pejzaž sa svojim specifičnostima nameće obavezu, projektantima svih struka da u najvećoj mogućoj mjeri vode računa o zaštiti specifičnosti i svih značajnih vrijednosti toga pejzaža. Ovo posebno kada je riječ o arhitekturi pojedinih objekata, njihovom uklapanju u postojeći ambijent, poštovanju autentičnosti, izgleda sa osavremenjavanjem funkcionalnosti stvaranih vrijednosti i oblikovanju pejzaža, polazeći od prirodnog izgleda i njegove specifičnosti. Do krajnjih granica bi trebalo poštovati njegove autentičnosti i specifičnosti sa maksimalnom zaštitom poljoprivrednog zemljišta, autentične flore i faune, panoramskim izgledom i osobitom zaštitom saobraćajnica. Pravce dalekovoda, na primjer, treba usmjeravati tako da bi što manje bili vidni sa osnovnih saobraćajnica u pejzažu i tako što manje degradirali prostor.

U procesu što boljeg shvatanja i razumijevanja neophodnog procesa očuvanja i održivog unapređenja kulturnog pejzaža

EXPEDITIO 20

mogu pomoći sledeći izdvojeni navodi iz studije posvećene upravljanju pejzažima, autora Jessice Brown, Brenta Mitchella: “Nastali trendovi u očuvanju i upravljanju zaštićenim prirodnim područjima pripremaju teren za nove pristupe koji u upravljanje predjelima uključuju lokalno stanovništvo i obuhvataju međusobna dejstva ljudi i prirode. Jedan od trendova je da strategije očuvanja postaju sve više i više bioregionalne. U polju biološkog očuvanja naglašena je hitna potreba da se djeluje u razmjeri ekosistema i širih predjela kako bi se očuvala biološka raznovrsnost.

Još jedna bitna promjena je u načinu kako gledamo na nacionalne parkove i zaštićena područja. Širom svijeta razvija se shvatanje da zaštićena područja ne mogu više da budu tretirana kao ostrva, već ih treba sagledavati u širem kontekstu.

U regionima kao što su latinoamerički ili karibski, fenomen “papirnih parkova”–samo nominalno zaštićenih područja –je jasno pokazao da su pristupi koji se oslanjaju isključivo na uredbu i sprovođenje zakona, skupi i često neodrživi.

Menadžeri područja pod zaštitom okreću se, umjesto toga, “uključujućim” modelima, po kojima se u obzir uzimaju interesi lokalnih zajednica, odnosno populacija nastanjena u oblasti nije raseljena i postoji visoki stepen lokalnog učešća u planiranju i upravljanju zaštićenom oblašću (Borrini-Feyerabernd 1996).

Treći trend se zasniva na našem sve boljem razumijevanju veze između prirode i kulture, a to znači da je zdrav predio oblikovao čovjek svojom kulturom, baš kao što su ga oblikovale i prirodne sile; da se bogata biološka raznovrsnost često preklapa sa kulturnom raznolikošću, te da zaštita ne može biti sprovođena bez angažovanja onih ljudi koji su najbliži resursima.

Upravljanje predjelom: novi pravci u očuvanju prirode i kulture baš kao što su ga oblikovale i prirodne sile; da se bogata biološka raznovrsnost često preklapa sa kulturnom raznolikošću, te da zaštita ne može biti sprovođena bez angažovanja onih ljudi koji su najbliži resursima. Osnovni princip u ovim novim načinima rukovođenja zaštićenim područjima jeste potreba

21 SKADARSKO JEZERO

za podrškom i uključivanjem lokalnog stanovništva u upravljanje svojim prirodnim i kulturnim nasljeđem.

Upravljački pristup⁶ (The Stewardship Approach) Namještenje, pozicija upravnika (upravljanje) znači, jednostavno, da ljudi brinu o Zemlji. U svom širem značenju, odnosi se na suštinsku ulogu koju pojedinci i zajednice igraju u promišljenom upravljanju našim opštim prirodnim i kulturnim bogatstvom, kako za sadašnje, tako i za buduće generacije. Još preciznije, može se definisati kao niz nastojanja da se kod vlasnika zemljišta i korisnika resursa stvori i odnjeguje odgovornost koju će oni preuzimati upravljajući i štiteći zemlju i njena prirodna bogatstva.

Upravljanje se dotiče naših osnovnih ljudskih pobuda da brinemo o svom domu i njegovoj okolini – bilo da je u pitanju komad zemlje, susjedstvo ili istorijski spomenik, ili šire područje riječnog sliva, planina ili dio obale.

Ono se gradi na našem osjećanju odgovornosti prema drugim ljudima: našoj porodici, našem društvu i budućim generacijama. Razvijanjem osjećanja individualne i kolektivne odgovornosti, upravljački pristup stavlja zaštitu u ruke ljudi na koje se ona najviše odražava. Upravljanje, umesto pokušaja izolacije ljudi od prirode, upravo ističe njihovo integrisanje. Svi predjeli se prepoznaju kao kulturni predjeli, kao i to da neophodnost zaštite može da se odnosi na zemljište koje se ne može odvojiti od činjenice ljudskog postojanja i djelovanja.

Konkretni instrumenti upravljanja variraju u zavisnosti od društvenih, pravnih, ekoloških i institucionalnih ograničenja, svi djeluju u cilju podsticanja, omogućavanja ili formulisanja odgovornog upravljanja. Ukratko, ove tehnike uključuju obrazovanje na polju životne sredine,

tehničke informacije, projekte demonstracije, prepoznavanje dostignuća, potvrđivanje (sertifikaciju), volonterske upravljačke sporazume (voluntary management agreements), subvencionisano upravljanje, restriktivne mjere, javno– privatno partnerstvo u upravljanju zaštićenim područjima i direktnu akviziciju od imovine preko privatnih organizacija. Ovi instrumenti (sa mnogim drugim i u više varijacija) predstavljaju spektar mogućnosti počevši od onih koji zahtjevaju malo ili uopšte ne zahtjevaju formalno angažovanje ili učešće i malo investiranja po stanovniku (npr. obrazovanje) pa sve do više “permanentne, neprestane” i specifične zaštite (npr. olakšice i sticanje, akvizicija) (Mitchell i Brown 1998; Diehl i Barrett 1988; Endicott 1993; Hilts i Moull 1988).

Upravljačke tehnike nude velike mogućnosti za jačanje i širenje uticaja konvencionalno zaštićenih područja. Izazovi u razvijanju upravljačkih inicijativa uključuju: • Stvaranje zakonskog okvira koji je povoljan za privatne inicijative. Podsticaji (npr. poreske olakšice) za očuvanje i najbolju upravljačku praksu za privatne zemljišne posjede moraju biti uključeni u nacionalno zakonodavstvo. Čak i volonterski i neobavezni instrumenti (sredstva) često izvlače korist od vladinog odobravanja. Kao ključni učesnici u upravljanju (stewardship), nevladine organizacije (NVO), kao važan sektor u civilnom društvu, zahtjevaju stabilne zakonske osnove za utvrđivanje i legitimitet; • Razvoj zakonskih i institucionalnih mehanizama da bi se obezbijedilo “neprestano očuvanje”. Dugoročne mjere za upravljanje (menadžment) i praćenje (monitoring) biće osnova za obezbjeđivanje poštovanja sporazuma, baš kao i za ocjenjivanje djelotvornosti drugih pristupa; • Stvaranje pogodnih uslova za produktivnu, postojanu saradnju među sektorima. Vladine agencije koje se bave upravljanjem zaštićenim područjima moraju da imaju

Studija održivog prostornog razvoja

izvjesnu fleksibilnost kako bi razvile odgovarajuću saradnju sa nevladinim organizacijama (NVO) i drugima koji zastupaju privatne interese. Da bi stvorila atmosferu povjerenja i saradnje, vlada te nevladine organizacije (NVO) mora da vidi kao prave partnere, a ne samo kao podugovarače; s druge strane, nevladine organizacije (NVO) moraju da budu spremne za angažovanje u odnosima koji nisu suprotstavljajući prema vladi; sve strane moraju da budu predane u ostvarivanju napredujuće komunikacije i koordinacije djelatnosti; • Uključivanje upravljanja u planiranje korišćenja zemljišta i menadžment zaštićenih područja. Privatni upravljački napori, ma koliko veliki, nisu zamjena za jaku ulogu vlade u planiranju korišćenja zemljišta i zaštiti prirodnih područja. Ovi napori treba da ojačaju planiranje korišćenja zemljišta i politiku na svim nivoima. U isto vrijeme, privatne inicijative ne treba sagledavati kao naknadne akcije, već kao centralne za susretanje ciljeva upravljanja i zaštite. Za ovakav smjer, koordinacija između privatnih i javnih učesnika je izuzetno bitna; • Obezbjeđivanje učešća svim zainteresovanim stranama.

Upravljanje se zasniva na podršci javnosti i njenom učestvovanju.

Bilo kroz kontakte sa vlasnicima zemljišta ili preko javnih foruma, moraju biti stvorene mogućnosti za one kojih se odluke o korišćenju zemljišta najviše tiču, kako bi i oni mogli da izraze svoje interese. Vrijednost mora biti uspostavljena na lokalnom znanju i tradicionalnim sistemima upravljanja resursima. Moraju biti istraživane mogućnosti za kolaborativni menadžment; • Prikupljanje neophodnih resursa. Formiranje fondova je neophodno za sticanje zemljišta i naknadu za izvjesna prava razvoja i korišćenja. Često su nevladine organizacije (NVO) u snažnoj poziciji da pokrenu privatne fondove za ove svrhe.

Finansijski podsticaj, kao što je smanjenje poreza na imovinu, može da izazove trošak u pogledu izgubljenih prihoda opštine; • Pogađanje ravnoteže između reagovanja na mogućnosti i prihvatanja strateškog pristupa. Da bi se zadržala ekološka cjelovitost predjela i zaštitili reprezentativni ekosistemi potrebni su strateški pristupi. Ključ problema se nalazi u koordiniranju nastojanja različitih učesnika, od kojih svi koriste različite mehanizme da bi ostvarili ciljeve očuvanja biološke raznovrsnosti u razmjerama bioregiona. I dok reaguju na mogućnosti zaštite kako se ove pojavljuju, lokalne upravljačke inicijative moraju takođe da budu u izvjesnoj mjeri aktivne, upućujući na nove trendove u korišćenju zemljišta, kao što je reprivatizacija ili rastuće breme razvoja.

Predjeli su dinamični i mijenjaju se zajedno sa društvima koja žive u njihovim okvirima. Kako je Adrian Philips iz IUCNove Svjetske komisije za zaštićena područja (IUCN World Commission on Protected Areas) primijetio, ovaj dinamizam

Kulturni pejzaž

postavlja centralnu dilemu u zaštiti predjela. “Nije, dakle, dovoljno nastojati zaštiti predio kao takav; pažnja mora biti posvećena načinima života onih koji su arhitekte predjela i od kojih zavisi opstanak biološke raznovrsnosti u okvirima tog predjela”. Zaštitom ne treba pokušavati da se “fosiliziraju načini na koji zajednice koriste zemlju, već prije treba podstaći održive pristupe korišćenju i razvoju zemlje” (Phillips 1997).

⁶ Morton Benson, englesko-srpski rečnik: stew•ard•ship [~šip] položaj upravnika Izvor: Jessica Brown, Brent Mitchell, Quebec-Labrador Foundation/Atlantic Center for the Environment, 55 South Main Street, Ipswich, Massachusetts 01938 USA. http://www.georgewright.org/

Sl 13. - Motiv iz Poseljana

Ova zapažanja o novim trendovima očuvanja stvaraju uslove za razvoj novog pristupa upravljanju pejzažima. Taj pristup prepoznaje mnogostruke vrijednosti mjesta sa kompleksnim prirodnim, istorijskim i kulturnim resursima. On ponovo spaja podijeljene perspektive okruženja, i zasniva se na načinu na koji ljudi posmatraju mjesta i njihove vrijednosti u odnosu na svoj život.

Rezultat je postupna, ali fundamentalna, promjena načina na koji posmatramo svijet i samu svrhu očuvanja.

Međunarodno prepoznavanje kulturnih pejzaža kroz Konvenciju o svjetskom nasljeđu i odnos sa prirodnim nasljeđem Komitet za svjetsko nasljeđe je takođe prepoznao veliku raznolikost kulturnih pejzaža širom svijeta. Da bi se razlikovale njihove različite vrijednosti, definisane su tri kategorije kulturnih pejzaža: Kategorija 1, „jasno definisan pejzaž, namjerno dizajniran i kreiran od strane čovjeka“, uglavnom je koncentrisan u parkovima i baštama. Pojedini pejzaži svjetskog nasljeđa, poput kulturnog pejzaža Sintra u Portugalu ili kulturnog pejzaža Lednice – Valtice u Češkoj, čije su glavne vrijednosti ukorijenjene u njihovom dizajnu, su podjednako jasno „radni pejzaži“, koji odražavaju određene kulturne odgovore na prirodno okruženje.

Kategorija 2, „organski razvijen pejzaž“, odražava proces evolucije oblika i komponenti kulturnih faktora u saradnji sa prirodnim okruženjem tokom vremena. Takvi pejzaži proističu „iz početnih društvenih, ekonomskih, administrativnih i/ili vjerskih potreba“ i razvili su svoj današnji oblik u sadejstvu sa prirodnim okruženjem, ali i kao odgovor na njega. „Takvi pejzaži odražavaju proces evolucije svojih oblika i komponenti“.

Kategorija 3, „asocijativni kultuni pejzaž“, čiji značaj proističe iz „moćnih vjerskih, umjetničkih ili kulturnih asocijacija prirodnog elementa više nego iz materijalnih kulturnih dokaza.”

Pejzaž je bio i ostaje skup stalnih informacija. Među njima bitno mjesto zauzimaju one informacije koje se odnose na djelovanje čovjeka na prirodu, i snagu tog djelovanja.

Saznanja o djelovanju čovjeka na prirodu je sebi svojstven kompleks koji, sa vremenom koje dolazi, dobija na intenzitetu i značaju. Nerazumijevanje informacija koje proističu iz toga je nedopustivo, te su informacije veoma bitne, jer pejzaž je sebi svojstvena sveobuhvatnost uslova djelovanja i posledica, uz najpotpuniju sinhronost koja u svakom trenutku izražava stanje koje je bilansnog karaktera u odnosu na sve što je prethodilo.

EXPEDITIO 22

POTENCIJALI Aktuelna teorija zaštite graditeljskog naslijeđa promoviše ideju očuvanja ne samo objekata već i njihove neposredne prirodne okoline. Ovakav stav je naročito važan u planerskim sagledavanjima razvoja određenog prostora baziranim na komponenetama uređenja pejzažnog potencijala.

Ključne oblasti od značaja za zaštićene pejzaže, kao što je opisano u IUCN-ovoj „zelenoj knjizi“, su visoki estetski kvaliteti, različita povezana staništa, flora i fauna zajedno sa ispoljavanjima jedinstvenih ili tradicionalnih obazaca upotrebe zemljišta, i društvene organizacije vidljive u ljudskim naseljima i lokalnim običajima, načinima preživljavanja i vjerovanjima (IUCN 1994). Mogućnosti javnog korišćenja kroz rekreaciju i turizam su ugrađene u uobičajen način života i ekonomske aktivnosti. Zaštićene pejzaže karakterišu usklađena interakcija prirode i kulture, raznolikost pejzaža i staništa, bioraznolikost i očuvanje društvenog i kulturnog miljea. Čitav region, kome pripada Nacionalni park Skadarsko jezero, sa svojom prirodom i pitoresknim naseljima koja su nastajala kao odgovor na specifične prirodne uslove predstavlja jedinstven kulturni pejzaž.

Sinteza prirode sa svojim raznovrsnim elementima i ljudskom rukom izgrađenih resursa kao što su naselja, utvrđenja, sakralni objekti, biljezi mnogih civilizacija čine “monumentalni okvir” razuđenog reljefa Skadarskog jezera.

Način života, kultura stanovanja i življenja, inventar u kući, oruđa za rad i sve ono što svjedoči o trajnom vezivanju čovjeka za sredinu koja mu je predstavljala konstantan fizički, moralni i duhovni okvir, i danas je sastavni dio regionalnog kulturnog pejzaža (krajolika). Međutim, prirodni krajolik omogućio je da arhitektura postane duboko ukorjenjena u duh mjesta, da za kontekst ima jezero, brda i ostrva, a potvrdu da doživi vjekovima odgovarajući na potrebe ljudi koji su je koristili. Sela ovog regiona obezbjeđuju dodir sa originalnom sredinom, lokalnom tradicijom, folklorom itd. Zaštita kulturnog pejzaža je jedna od primarnih odrednica u procesu očuvanja i revitalizacije.

Sl 14. - Nenarušen kulturni pejzaž

OPASNOSTI I RIZICI S druge strane pejzažna i ambijentalna vrijednost Nacionalnog parka grubo je poremećena i povrijeđena različitim uticajima.

Osjetljiva ravnoteža prirode i čovjeka narušena je takođe i naglom industrijalizacijom koja je dovela do pustošenja sela i posredno pouzrokovala promjene koje su djelovale na krajolik i preoblikovale odnose čovjeka i okoline.

Izgradnjom savremenih graditeljskih tvorevina prošlog i ovog vijeka, kao što su željeznička trasa Beograd-Bar, magistralni put Podgorica-Petrovac, nasilno je presječena jezerska površina. Eksploatacijom kamena “pojedena” su neka brda kao što je Vranjina, Mjela, uništavanjem šuma, nekontrolisanim korišćenjem svih prirodnih resursa uništava se priroda. Posebno treba istaći nesavjesno lociranje dalekovodnih mreža, divlju gradnju i slično.

Nakon katastrofalnog zemljotresa 1979. godine, naselja su obnovljena izgradnjom “modernih” kuća, čime se izgubila ravnoteža među zatečenim prirodnim i istorijskim elemenatima i novo izgrađenim strukturama. Ta tendencija se nastavila do današnjih dana.

Dodoši, prijezersko ruralno naselje, urbanistički i arhitektonski jedinstveno u arealu Nacionalnog parka, zajedno sa Žabljakom i Karučom, predstavljaju “originalan i nesusretljiv spoj kontrasta i jedinstva prirodnog ambijenta i ljudske ruke”, izloženi su nesavjesnom i namjernom uništavanju pejzažnih i ambijentalnih vrijednosti od strane stanovnika i ljudi koji su tu došli da obnove ili izgrade kuće.

Iako su nacionalni parkovi i druge strogo zaštićene oblasti izuzetno bitni, oni sami ne mogu da postignu ciljeve očuvanja biološke raznovrsnosti, niti mogu da sadrže radne predjele. Postoji neodložna potreba za novim modelima zaštićenih područja koji mogu da odgovore pritisku na te predjele.

23 SKADARSKO JEZERO

Sl 15. - Narušen kulturni pejzaž

Studija održivog prostornog razvoja

Sl 16. - Kulturni pejzaž Godinja

Kulturni pejzaži često odražavaju specifične tehnike održivog korišćenja zemljišta, uzimajući u obzir osobine i ograničenja prirodnog okruženja u kome su uspostavljene, i specifičan duhovni odnos prema prirodi. Zaštita kulturnih pejzaža može doprinijeti savremenim tehnikama održivog korišćenja zemljišta, i može očuvati ili poboljšati prirodne vrijednosti pejzaža. Neprekidno postojanje tradicionalnih oblika korišćenja zemljišta potpomaže biološku raznovrsnost u mnogim oblastima svijeta. Zaštita tradicionalnih kulturnih pejzaža je prema tome od pomoći u očuvanju biološke raznolikosti.

Jedan od doprinosa kulturnih pejzaža upravljanju mjestima Svjetskog nasljeđa je shvatanje da upis na listu Svjetskog nasljeđa i prateće očuvanje moraju uključiti ljude koji žive na naznačenom prostoru. Lokalno uključivanje u procese i donošenje odluka vezanih za kulturne pejzaže – od identifikacije i opisa njihovih vrijednosti, do nominacije, implementacije, obrazovne uloge i dugoročnih rezultata – je od presudnog značaja za njihovu održivost.

Kulturni pejzaž

EXPEDITIO 24

SOCIO-KULTURNA OSNOVA

Sl 17. - Česma u dvorištu tradicionalne kuće

Ideja o ostvarivanju održivosti naselja u regionu Skadarskog jezera zahtijevala bi i valorizaciju postojećeg socio-kulturnog resursa. Region ne može biti živ ukoliko u njemu nema stanovnika, i njegova revitalizacija bi podrazumijevala određenu “revitalizaciju” stanovništva. Socio kulturni resursi su trenutno na nezavidnom nivou (u pojedinim naseljima čak na granici biološkog minimuma), te stoga predstavljaju svojevrsnu kočnicu u razvoju. Zajedno se ostalim raspoloživim resursima, oni moraju činiti baznu pretpostvaku za proces revitalizacije regiona.

Mnogi stručnjaci smatraju da najveću smisaonu komponentu ravitalizacije daju kulturološka i ekonomska dimenzija naselja kao cjelovite zajednice. U regionu Nacionalnog parka danas razlikuju se tri osnovna etnografska sadržaja čiji su nosioci albanski, muslimanski i crnogorski živalj. Razlike odslikavaju ne samo kulturno naslijeđe već i antropološke i druge karakteristike: govor, moral, običaje, vjeru i dr., što jasno ukazuje da su tradicionalno duboko ukorijenjeni.

Današnje stanje u pogledu naseljenosti regiona odraz je prije svega nepostojanja državne strategije o ekonomskom i kulturnom očuvanju i razvoju seoskih naselja. Posledica toga je i kulturna, ekonomska i obrazovna zaostalost stanovništva u odnosu na gradove i druga naselja u regionu.

25

SKADARSKO JEZERO

Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

NASELJE Bobovište Besa Donji Murići Krnjice Godinje Virpazar Kruševice

DEMOGRAFSKA SITUACIJA U REGIONU Prema Toškoviću demografski tokovi, kao masovni fenomen ili pojedinačna čovjekova akcija u stanju su da izazovu promjene, da poremete ranije uspostavljene ritmove.

Podaci o demografskim kretanjima u naseljima pojedinačno poslednjih deset godina teško se pronalaze jer se naselja u dostupnim istraživanjima najčešće tretiraju kao sastavni dijelovi opština Cetinje, Podgorica, Bar. Početak promjena u brojčanoj strukturi stanovnika nije posebno zabilježen i praćen.

One se vezuju za početak industrijalizacije u zemlji, a snažnije su se ispoljile 50-tih godina 20. vijeka. Ozbiljan problem su predstavljale stalne migracije stanovništva koje je odlazilo i raseljavalo se u raznim pravcima.

Industrijalizacija zemlje ostavila je poražavajuće posledice u vidu poremećene bio-demografske stope, devitalizacije struktura, razbijanja porodice, izmjene dinamike življenja, nestajanja klasičnog seljaka i sl. Podgorica je bila najveći imigracioni centar gdje se u periodu od 1953-1961 godine doselilo oko 64,6% stanovništva starosne dobi od 25 do 49 godina. 1971 godine taj broj se opet povećao za 6%, zahvaljujući razvoju Podgorice kao univerzitetskog centra, a 1981. godine za 49,9%.

Egzodus sela i poljoprivrede, deagrarizacija bez presedana predstavljali su istorijski šok, ne samo na demografske strukture sela, nego na sve sadržaje življenja-kulturne, civilizacijske i druge karakteristike ovih aglomerata. Bio je to najveći loš eksperiment na ovim prostorima.

Migracioni tokovi su imali dva vida: 1. potpuno napuštanje sela i odlazak u grad u potrazi za poslom-trajne migracije; 2. napuštanje poljoprivredne djelatnosti kao zanimanja, život na selu a rad u gradu-dnevne migracije.

Danas, dnevnih migracija ka gradu skoro da i nema.

Postoje nedeljne migracije, tj. stanovnici vikendom, u toku odmora i praznika dolaze na jezero, a ostatak vremena borave

Prirodne karakteristike Socio-kulturna osnova

Komarno Donje Selo R. Crnojevića Šinđon Prevlaka Dodoši Žabljak Vranjina Begova Glavica Podhum UKUPNO

OPŠTINA

DIO NAC. PARKA

1991

2015

2015/1991

Bar

Krajina

543

610

112

Bar

Krajina

272

310

114

Bar

Krajina

367

460

125

Bar

Crmnica

57

30

52

Bar

Crmnica

41

30

73

Bar

Crmnica

409

460

112

Bar

Crmnica

6

0

0

Bar

Crmnica

56

40

71

Cetinje

Riječka

47

40

85

Etinje

Riječka

339

350

103

Cetinje

Riječka

34

30

88

Cetinje

Riječka

30

20

67

Cetinje

Riječka

69

50

72

Cetinje

Riječka

49

40

82

Podgorica

Riječka

180

160

89

Podgorica

Lješanska

32

20

63

Podgorica

Tuzi

280

340

121

2811

3000

107

Nacionalni park

T 2. - Kretanje broja stanovnika u većim naseljima

u Podgorici. U poslednjih nekoliko godina uočena je pojava da se stanovnici, koji su usled procesa privatizacije privrede u gradskim centrima ostali bez posla, ponovo vraćaju i naseljavaju ovo područje. Na to su ih prisilili teški ekonomski uslovi života u gradu. Druga grupa povratnika su penzionisani stanovnici gradova koji više ne žele da provode vrijeme u uslovima gradskog života, već u ovom ambijentu pronalaze prostor za mnogo bolju i sadržajniju organizaciju svog vremena. Prikaz potencijala po opštinama danas izgledao bi ovako: Opština Bar Naselja Ckla, Arbneš, martići, Bobovište, Donji Murići, Virpazar, besa, Veliki i Mali Ostros imaju povoljne preduslove za dalji demografski idrugi razvoj. Samo naselja Koštanica i Limljani mogu se okarakterisati kao mjesta sa povoljnim demografskim uslovima. Naselje Gluhi Do je jedino veće naselje u ovoj zoni sa nepovoljnom starosnom strukturom.

Opština Cetinje Rijeka Crnojevića predstavlja veće naselje u ovoj zoni sa starosnom strukturom u opadanju, ali je situacija povoljnija nego u drugim mjestima. Postoje naselja iz koja su mala sa izrazitim procesom starenja.

Opština Podgorica Kod svih većih i manjih naselja starosna struktura je povoljna mada se broj stanovnika smanjuje. Naselje Tuzi je imalo značajan porast stanovništva a karakteriše ga i povoljna starosna struktura.

U Francuskoj se, na primjer, zbog iste pojave, nastoji postići postupna dekoncentracija gusto naseljenih i privredno zagušenih urbanih područja. Iznalaze se novi načini usmjeravanja i skretanja migracionih tokova u pravcu manjih i srednjih naselja.

U Holandiji se takođe inicira novi proces migracionih gibanja iz okvira velikih gradskih aglomeracija u rjeđe naseljena, a s

EXPEDITIO 26

raznih aspekata privlačna područja. Nepovoljna je činjenica da u tim procesima društvo snosi dvostruke troškove: troškove preseljenja seoskog stanovništva u gradske aglomeracije u prvoj fazi i troškove preseljenja dijela gradskog stanovništva, koje se u drugoj fazi, vraća u područja s manjom gustinom naseljenosti.

KULTURNE OSOBINE STANOVNIŠTVA Stanovništvo Crne Gore se i danas naziva i razlikuje prema lokalnim obilježjima koja im daju etnički identitet (Primorci, Crnogorci, Brđani ili prema plemenima: Katunjanji, Riječani, Crmničani, Pivljani i sl.) U skladu sa geografskom razuđenošću oblikovali su se određeni biofizički i etno-psihički varijeteti, tijesno povezani sa prirodnom sredinom i kulturno-istorijskim procesima. Takva je situacija i u oblasti Jezera, gdje se još uvijek stanovništvo dijeli i naziva prema plemenskim zajednicama, što ujedno predstavlja određenu zanimljivost i posebno neobičnu pojavu za turiste.

Razvitak kulture u naseljima oduvijek je bio izraz specifičnih opštih, regionalnih i lokalnih društveno istorijskih prilika i uticaja. U sklopu dugotrajnih i teških uslova stalne borbe za oslobođenjem od turske vlasti odvijala se stalna borba i za prevazilaženjem zaostalosti i stvaranjem osnove za razvoj prosvjete, kulture i nauke. Stalna destrukcija i islamizacija lokalnog stanovništva usporavala je u tom periodu razvoj svih kulturnih djelatnosti, ali trpljenje i robovanje nije izazvalo potpuno duhovno i moralno pokoravanje, zatiranje korijena i etno-kulturne pripadnosti. Stanovništvo je sačuvalo sela kao teritorijalnu, srodničku i društvenu zajednicu koja je u svim istorijskim uslovima bila čuvar slobode i oslonac zajednice, kuću kao oznaku za porodicu ili bratstvo, prije nego prostor za stanovanje. U dugotrajnim procesima razvoja izgrađivan je “kolektivni stil življenja” koji je tekovine prethodnih generacija predavao naraštajima koji su slijedili. Što se tiče samog odnosa čovjeka prema kući i domaćinstvu, može se reći da seljak nikada nije mnogo ulagao u svoju kuću, već u zemlju, stoku i privredu uopšte. U njoj se malo boravilo.

Kroz specifičan odnos prema kući i prirodnim resursima (zemljištu, vodi i sl.) može se razmatrati i visok nivo ekološke svijesti korisnika prostora. Ljudi su oduvijek neraskidivo vezani za Jezero, jer im je istovremeno bilo izvor hrane i donosilo egzistencijalne probleme. Prilagođavali su mu se u skladu sa nivoom proizvodnih snaga koje su im bile na raspolaganju.

27 SKADARSKO JEZERO

NAČIN I KULTURA STANOVANJA U etnološkom smislu prostor Skadarskog jezera je veoma zanimljivo područje, bogato starinama i atraktivnim ambijentima. Sela poput Bistrice, Kurila, Bijelog Polja, Berislavaca i Gostilja, mogu poslužiti za prikaz tipičnog u arhitekturi i stanovanju na ovom dijelu obale. Nekadašnje zetske kuće u prijezerju bile su neuslovne i nečiste s obzirom na blizinu vode i česta plavljenja zemljišta. Kasnije su se ljudi izmicali od vode i zidali kuće od čvrstih materijala, sa podzidom ili stambenim dijelom na spratu, dok je prizemni dio služio kao ostava ili pristan za čamce. Time se umanjivao uticaj vlage a stanovenje učinilo udobnijim.

U tipičnoj kući ove oblasti prizemne prostorije služile su za smještaj stoke ili kao ostava-magacin. Spratni dio bio je prostor za boravak, a činile su ga kužina (kuhinja) i spavaće sobe, ili je to bila jedna prostorije provizorno pregrađena na pomenute prostorije.

Odvajanje od tla i vodene površine bio je najznačajniji korak u genezi stambenih objekata. Kasnije su se čak i pomoćni objekti izdizali na podzide, kako bi se sačuvali od uticaja vlage.

Graditelji zetskih kuća u početku su bili sami seljaci, a kasnije su se služili graditeljskim iskustvom i umijećem primoraca.

Početkom XX vijeka počele su se zidati takozvane zetske kule, kao znak statusnog simbola i ekonomske moći i veoma brzo postale obrazac zdravijeg i boljeg života. Veći broj zetskih kula danas je adaptiran u udobne savremene kuće, sa svom potrebnom infrsatrukturom. Stare zetske kule imale su obavezno i dekorativne elemente u obliku kvalitetnije obrađenih prozorskih okvira i okvira oko vrata, spoljašnje stepenište i terasu sa ogradom od profilisanih stubića, udubljenja u zidu različite veličine i oblika-takozvane panjege (niše).

Kamena obala Jezera bila je, takođe, privlačna za stanovanje. Bitna razlika u odnosu na meki dio obale je u tome što je u ovom dijelu malo obradive površine. Tu se živjello od ribolova, sitne stoke i vinove loze. Stanovanje je uslovljeno konfiguracijom tla, materijalima koji su se tu mogli naći i načinom privređivanja. Od ušća Morače u jezero pa do kraja Krajine za gradnju je korišten pritesani kamen sa vezivom od krečnog maltera. Okviri prozora i vrata rađeni su od finije obrađenog bijelog tesanika. Za krovnu, a često i za međuspratnu konstrukciju korišteno je drvo, a za krovni pokrivač kanalica-tigla. Graditelji su bili uglavnom mještani

koji su zidarske i kamenorezačke zanate izučavali na primorju.

Prijezerske kuće veoma podsjećaju na paštrovačke, primorske, čak sa nekim elementima jednostavne katunske kuće. Ulice su strme, popločane, sa gumnom na trgu ili dvorištu i česmom nakraju ulice.

U oblasti Crmnice formirala su se najatraktivnije sela i najljepše aglomeracije koje, maksimalno poštujući teren, pružaju uspjelu simbiozu i sklad ljudskog neimarstva i prirode.

Kuće su podignute na krševitom terenu, koristeći svaki pedalj ziratnog zemljišta. Tako su se formirale organske cjeline naselja, čiji grozdovi kontrastiraju zelenom zaleđu, terasam i njivama (Brčeli, Podgor, Boljevići i druga).

Za crmničku kuću karakteristični su voltovi, obično nad konobama i ispod terasa. Kamena gumna su takođe često komponovana u ove cjeline. Ako nijesu porušene, u sebi jošuvijek čuvaju dragocjene primjerke etnološko-etnografskih predmeta. Takođe, bogat je i fond sakralnih i drugih spomenika kulture,koji je takođe pretrpio velika oštećenja.

Jedno od najljepših takvih sela je Godinje, koje iz neposredne blizine “gleda” na Jezero, zatim Karuč i druga. Godinjani su zbog stalne borbe sa turskim osvajačima bili prinuđeni da prave od kuća male tvrđave koje su podjednako dobro služile odbrani i stanovanju.

Ceklinjani, za koje se kaže da su na jezeru bili vješti koliko i Englezi na moru, povremeno su osvajali jezero i započinjali novi život na njemu. Njihova matična plemenska i bratstvenička zemlja i sela su u zaleđu jezera, a Karuč je njihova njljepša luka.

Zajednička karakteristika svima je ta da su stvarali najbolje od onoga što su imali i kako su znali, stvarajući tako jedinstvene kriterijume i kulturu življenja u teškim uslovima.

Veliki problem uvođenju promjena sa urbanističkog aspekta predstavljaju i neriješeni vlasnički odnosi nad zemljištem, zatim otpor stanovnika prema savremenim metodama uređenja naselja. Pojedini stanovnici se u određenoj mjeri odupiru bilo kakvoj promjeni životnog okvira.

Autohtonost mnoštva antropokulturnih vrijednosti koje treba cijeniti, mogu svakako da podrže koncept održivog razvoja i to u osavremenjenoj i tehnologiziranoj varijanti.

U formiranju ekološke države, ekološka svijest i ekološka kultura stanovništva može i treba da zauzme važno mjesto, zato što se željene realnost najprije oblikuje u čovjeku pa tek onda u materijalnoj sferi.

Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

ETNOLOŠKE I EKONOMSKE OSOBINE STANOVNIŠTVA U burnom istorijskom razvoju područja Jezera, formirale su se socio-ekonomske i socio-kulturne cjeline, prepoznatljive po različitim trendovima, ponašanjima, istorijskim zbivanjima, nacionalnoj i vjerskoj strukturi, načinu organizacije života i drugo. Razlike su negdje više, a negdje manje uočljive.

Prema knjizi Vojislava Boljevića Crmničko pleme Boljevići u prošlosti Crne Gore, neki podaci bi se mogli odnositi na većinu naselja u ovoj regiji, a odnose se na neke socio-kulturne i ekonomske karakteristike stanovništva u prošlosti. Naime, autor kaže da je “bratstvo najšira krvna zajednica po muškoj liniji. Bratstvenici imaju istu krsnu slavu a neki i crkvu posvećenu patronu slave. Imali su zajedničke komunice, pašnjake, vodu i gumna. Zajednički su izvodili akcije, dijelili plijen i učestvovali u krvnoj osveti. Selo je teritorijalna zajednica, koja se ne zasniva na krvnom srodstvu. To je geografska, ekonomska i vjerska cjelina, sa jednom ili više grupa kuća, zavisno od tipa sela. Selo ima svoju crkvu, zajedničko groblje, crkvene svetkovine, svoju školu, gumna, vode, planinu, zajedničku imovinu-komunice.

Svako selo imalo je svoga glavara-kneza, kasnije kmeta.

Pleme je šira teritorijalna zajednica sastavljena od jednog ili više sela. Plemenska organizacija tijesno se vezivala za morfologiju tla, obezbjeđujući osnovne životne potrebe kroz posjed obradivog zemljišta, ribolova. Glavnu vlast u plemenu

Potencijal

Tradicionalna crnogorska kuhinja koja ima svoje specifičnosti omogućava bogatu ponudu, te bi s toga morala naći mjesto u turističkoj propagandi. Tako postignuti kvalitet u tradicionalnom načinu spremanja i konzerviranja može poslužiti kao dobra osnova za korišćenje prirodnih proizvoda. Prehrambeni proizvod seoskog turizma je u bliskoj vezi sa prirodnom okolinom i vrijednostima životne sredine.

Prirodne karakteristike Socio-kulturna osnova

imala je narodna skupština, koja se na poziv plemenskog glavara sastajala najmanje jedanput godišnje na određenom mjestu. Na skupštinu su dolazili predstavnici kuća, bratstava ili svi odrasli muškarci, zavisno od prirode posla. Inače, svi su bili ravnopravni u odlučivanju”.

U ovoj knjizi saznajemo i to da su od davnina mlađi muškarci redovno odlazili u inostranstvo na rad i da je to smatrano važnom privrednom granom. Najčešće prema Rusiji, Italiji, Grčkoj, Bugarskoj, zemlje pod turskom vlašću, Bliski istok, zatim Egipat i Ameriku. Radili su uglavnom kao fizički radnici. Neki su se i vraćali sa zarađenim novcem, a onda od toga školovali djecu, popravljali zavičajne kuće ili kupovali nove na Cetinju, u Baru i Podgorici. Tamo gdje je koncentrisan kapital koncentrisalo se i stanovništvo.

Prisni odnos bratsvenika, uz logiku oskudice i potrebu odbrane, stvorio je i danas prisutnu fizionomiju starocrnogorskog sela. Naslonjene na kameno zaleđe, grupacije kuća i zaseoka, sa međama-podzidama, guvnima i crkvama, odnose se prema plodnoj zemlji kao prema vodi jezera.

Ranije su u naseljima bile karakteristične mobe. Radile su se redom, združeno, a domaćin je obezbjeđivao jelo i piće za sve radnike. Danas se ovaj običaj zadržao samo kada se radi nova kuća.

Stanovnici Jezera su veoma gostoprimljiv narod.

Srdačno dočekuju svakog posjetioca, a naročito prijatelje i goste u kući.

Današnji nivo ekološke svijesti kod stanovništva je nizak. Uzroci tome su mnogobrojni i zahtijevaju posebnu sociološku analizu. Posledice su vidljive u neadekvatnom korišćenju savremenih materijala (betona, metala, opeke i sl.), zatim destruktivnom odnosu prema najbližem okruženju.

Kultura stanovanja i življenja, pretrpjela je određene promjene do današnjih dana. U duhovnoj kulturi stanovništva preovladava tradicionalno, ali se sve više

osjeća i uticaj kulture stanovanja prenešene iz gradova. U nobije vrijeme u samoj kući sobe se odvajaju od prostora kuhinje i ognjišta, dobijaju savremeniji namještaj, dok u kuhinji ostaju stolovi i stolice, kredence sa najnužnijim priborom. Posuđe je porcelansko, drvenog skoro da više i nema (vagani, vidijeri, burila, kopanje i sl). Od drvenog posuđa koriste se još uvijek kace za soljenje i čuvanje sira i mečenje grožđa. U kuhinji (kužini) iznad otvorenog ognjišta, ukoliko se koristi, suši se meso i riba, sprema se jelo. Riba se ponekad suši i na suncu. Ostale životne namirnice čuvaju se u izbi ili na tavanu.

U ekonomskom smislu današnje stanje je veoma loše.

Migracije su nanijele štetu poljoprivredi, turizmu, pospješile zagađivanje prirodne sredine, neodržavanje i propadanje kuća i drugo. To je dalje dovelo do nekih mnogo kompleksnijih problema stanovništva koji su neposredno uticali i na uništavnje ukupnog kvaliteta životne sredine.

Izrastanje velikih gradova u zaleđu Jezera, Podgorice, Cetinja i Bara, i izgradnja magistralnih puteva kroz ovo područje, imalo je uticaja kako na mobilnost stanovništva, tako i na stabilnost razvoja, s obzirom na privlačnost sadržaja u tim gradovima. To se odrazilo jednako i na seoska i na gradska neselja.

Jedine obrazovne institucije su osnovne škole u većim naseljima kao što je Rijeka Crnojevića.

Zdravstvana zaštita osnovnog nivoa obavlja se u zdravstvenim stanicama u većim naseljima, a za sve ostale potrebe stanovnci se upućuju u opštinske centre.

Ambijentalne cjeline ruralnih naselja, graditeljsko nasljeđe i kultura stanovanja na ovom području još uvijek je nedovoljno istraženo područje. Slojevitost kultura koje Jezero nosi i ljepota koju ima zaslužuje dalja istraživanja i na tom polju. www.monstat.cg.yu - Detaljni podaci o socio-kulturnoj bazi www.unece.org/env/pp - Arhuska konvencija

EXPEDITIO 28

INFRASTRUKTURA

Sl 19. - Dionica novog magistralnog puta Podgorica-Petrovac

Postojeći infrastrukturni kapaciteti predstavljaju osnovu za nastavak procesa razvoja. Iako skromni, ovi kapaciteti su dovoljni kao početni inpulsi razvoja.

Najznačajniji potencijal Jezra u ovom smislu predstavlja njegov veoma povoljan geoprometni položaj. Skadarsko jezero je veoma dobro povezano sa okruženjem zahvaljujući položaju u odnosu na saobraćajnu infrastrukturu, prije svega aerodrom Podgorica, željezničku prugu Beograd-Bar i magistralne i regionalne puteve.

Vazdušnom linijom je udaljeno svega 20 km od Jadranskog mora i isto toliko od Podgorice. Avio saobraćaj kao najbrži vid prevoza u Crnoj Gori se razvija preko aerodroma Podgorica i Tivat. Udaljenost aerodroma Podgorica je svega tridesetak minuta od Jezera, što je u savremenim uslovima njegovog razvoja veoma značajna činjenica. Međutim, aerodrom je sa druge strane izvor zagađenja vazduha.

Ostali infrastrukturni kapaciteti nijesu na zavidnom nivou i morali bi se poboljšati u budućnosti. Državne investicije uložene u infrastrukturu stimulišu ekonomski razvoj i ciljano se usmjeravaju na mjesta gdje za to postoji najveća potreba i tamo gdje je to u skladu sa koordinisanim lokalnim, regionalnim i državnim mjerama planiranja.

29

SKADARSKO JEZERO

Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

SAOBRAĆAJNA INFRASTRUKTURA Magistralni i regionalni putevi koje treba istaći u regionu Skadarskog jezera su: • Magistralni put M-2 Debeli Brijeg-Petrovac-PodgoricaRibarevina i prema Srbiji, koji je u mreži evropskih puteva označen kao E-65 i E-80; • Magistralni put M-18 Šćepan polje-Nikšić-Podgorica-Božaj (granica Albanije), koji je u mreži evropskih priključnih puteva označen kao E-762; •Magistralni putevi M-2.3 Podgorica–Cetinje-Budva i M-2.4 Petrovac-Ulcinj-Sukobin, evropska oznaka E-752; • Regionalni put R-16 Virpazar-Ostros-Vladimir.

Magistralni putevi su u dosta dobrom stanju, sa širinama kolovoza od 6 do 7 m, osim u dijelu puta E 762 od Tuzi do albanske granice, gdje je širina kolovoza 3 do 5 m.

Regionalni putevi imaju nezadovoljavajuću širinu kolovoza i u dosta su lošem stanju, sa veoma siromašnom opremom koja ne zadovoljava tehničke uslove za rang kome pripadaju.

Lokalni putevi koji takođe doprinose povezanosti Jezera sa susjednim zonama su: • Rijeka Crnojevića-Virpazar; • Virpazar-Bar; • Golubovci-Plavnica; • Carev Laz-Rijeka Crnojevića, uključujući i veze ovog puta za Prvlaku, odnosno Dodoše; • Ulići-Rijeka Crnojevića; • Priključci od regionalnog puta R-16, Virpazar-OstrosVladimir, za naselja Krnjice, Murići, Bobovište, odnosno Ckla.

Lokalni putevi su u lošem stanju iako još uvijek prohodni.

Male su širine kolovoznih traka (3 do 3.5 m), skromnih horizontalnih elemenata. Priključci na regionalni put R-16 imaju

Prirodne karakteristike Infrastruktura

velike podužne nagibe. Asfalt je na mnogo mjesta oštećen, vidne su rupe i pucanja koja otežavaju saobraćaj i čine ga nesigurnim, naročito ako se uzme u obzir da je većina naselja opslužena linijama međugradskog i lokalnog autobuskog saobraćaja koje prolaze ovim područjem.

Pruga Beograd-Bar kroz područje Jezera ide uporedo sa Jadranskom magistralom od Podgorice ka Petrovcu, izdignutim nasipom (12 mnm), presijecajući prirodnu cjelinu akvatorijuma i Nacionalnog parka. Osim ove, kroz područje prolazi i pruga Podgorica-Skadar koja se danas ne koristi.

Generalno gledano, stanje svih puteva i pruge moralo bi se poboljšati u unaprijediti, kako sa aspekta građevinsko tehničke opremljenosti, tako i sa aspekta smanjenja negativnih uticaja na životnu sredinu.

Planom Republičkog Zavoda za Urbanizam i Projektovanje-Podgorica, Riijeka Crnojevića-I faza-sintezni

“Prvi brodovi koji su plovili Skadarskim jezerom bile su jahte knjaza Nikole. Održavane su stalne brodske linije na relaciji Rijeka CrnojevićaVirpazar-Plavnica-Skadar i obrnuto.”

Boljević-Vuleković, Crmničko pleme Boljevići u prošlosti Crne Gore, Istorijsko-etnološka studija, Podgorica, 1995.

plan, decembar 1993., bilo je planirano da se izgradi jedna nova trasa puta od Rijeke preko Drušića na Dodoše, Žabljak i preko Vukovačkog mosta na Golubovce. Ova dionica sa izrazito turističkim karakterom i funkcijom trebala je da otvori prostore neslućene ljepote na kružnom obilasku jezera zapadno od magistralnog puta Golubovci-Virpazar.

Saobraćaj je, sa druge strane veliki zagađivač životne sredine, prije svega vazduha. Samo pruga i magistralni put kroz Zatsku ravnicu trajno su odstranili oko 1500 ha plodne zemlje.

Pored kopnenog saobraćaja, za Skadarsko jezero veoma je važan i jezerski saobraćaj. Plovidba jezerom, ušćima rijeka, stara je koliko i samo Jezero. Prvi put se pominje u vrijeme drugog ilirsko-rimskog rata, a naročito intenzivna bila je u periodu mletačkog posjedovanja Skadra. Kasnije se dugo vremena odvijala u uslovima borbi sa Turcima za prevlast na Jezeru, da bi u 19. vijeku, u novim istorijskim okolnostima doživjela punu afirmaciju. Tome je doprinio međunarodni režim plovidbe Skadarskim jezerom i rijekom Bojanom, ustanovljen Berlinskom ugovorom 1878. godine.

Tradicionalno, prevoz ulova, drugih roba i ljudi odvijao se lađama (na vesla i jedro), dok su čunovi služili uglavnom za ribolov. Ova plovila imala su mali gaz prilagođen za pristajanje na plitke obale.

EXPEDITIO 30

Sl 21. - Saobraćajna infrastruktura

Avio saobraćaj

- značaj za državu - u razvoju je + blizina - potencijalno zagađenje

Vodeni saobraćaj

- buka

- potencijal i opasnost - nedovoljno razvijen + blizina - potencijalno zagađenje

Magistralni put - državni i regionalni značaj - u dobrom stanju

Željeznički saobraćaj - značaj na nivou regiona i države

+ blizina - potencijalno zagađenje

+ blizina

- narušen pejzaž

- potencijalno zagađenje

- buka

- narušen pejzaž - buka

Lokalni putevi - povezuju naselja - u lošem su stanju

+ blizina - potencijalno zagađenje

31 SKADARSKO JEZERO

Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

Od 1981. godine nema više redovnog linijskog saobraćaja na Jezeru. Jedini organizovani vid plovidbe su povremene, sezonske turističko-izletničke ture modernizovanim lađama.

Najveći broj plovidbi odvija se u svrhu ribolova. Uslove za pristajanje čunova i čamaca-izvlačenjem pramca na kopno, omogućavaju plitki zalivi i uvale Jezera, kao i ušća pritoka.

Pristanišne obale najvećeg značaja su: • Lipovik, kod Rijeke Crnojevića, sa kamenom obalom dužine 15 m i dubinom uz obalu 2.3 do 2.7 m; • Virpazar, sa izgrađenom kamenom obalom, dubinom uz obalu 1.7 do 1.9 m, uz ušće Orahovštice. Služi za plovila posebne namjene; • Murići sa izgrađenom kamenom obalom i dubinom uz obalu 2.7 m; • Ckla, sa izgrađenim lukobranom i dubinom uz glavu lukobrana 2.7 do 3.6 m; • Plavnica, sa zidanom obalom dužine 56 m; • Vranjina, sa novoizgrađenom obalom uz naselje, koja zbog neadekvatne veze sa jezerom služi samo za pristajanje lokalnih čunova; • Skadar, sa kamenom obalom dužine 60 m i obalom zasutom nanosima.

Podaci o stanju plovnog puta nijesu pronađeni. U studiji Prostorni Plan Nacionalnog parka Skadarsko jezero iz 1999. godine kaže se da je poslednje mjerenje dubina izvršeno 1963 godine, da su kanali potpuno ili djelimično zasuti, da je put samo djelimično obilježen svjetlosnom i drugom signalizacijom.

Velika je šteta što neki od mnogobrojnih tipova nekadašnjih lađa i brodova sa Jezera nijsu sačuvani kao muzejski eksponati koji bi svjedočili o tim davnim putovanjima. Danas bi sigurno predstavljali edukativne eksponate i turističku atrakciju ovog područja. Danas su sačuvani samo pojedinačni crteži nekih od njih.

U prošlosti su značajniji centri regiona bili Rijeka Crnojevića, Virpazar, Golubovci, Ostros i Vranjina. Međutim, saobraćaj na pruzi Beograd-Bar uslovio je privredni razvoj, što je dovelo do toga da su ojačala naselja na prostoru između Podgorice i sjeverne obale Skadarskog jezera. Ovo je bio potpuno logičan proces. U budućnosti se može očekivati još veći uticaj Podgorice na razvoj naselja u zoni Jezera, jer je ona najveći privredni, kulturni, zdravstveni, trgovački, glavni saobraćajni i administrativni i urbani centar u Crnoj Gori.

Prostorna udaljenost naselja u okviru opštine Podgorica se kreće u rasponu svega 0 do 0,4 km. Najveća udaljenost između

Infrastruktura

naselja u regionu je oko 30 km. Najudaljenije naselje od Podgorice je na 25 km. Sa nešto boljom saobraćajnom infrastrukturom ova rastojanja bila bi savladiva za veoma kratko vrijeme.

Ostvarenju ovog cilja svakako mora prethoditi obnova i izgradnja infrastrukture, prije svega: • puteva, • vodovodnih i kanalizacionih mreža, • elektro, telekomunikacionih i drugih mreža,

Područje Skadarskog jezera predviđeno je kao značajan resurs za sledeće planirane vodozahvate: • Izvorišta na lokalitetu Karuč, na sjevero-zapadnom obodu Skadarskog jezera, odgovaraju potrebama ne samo za Regionalni vodovod crnogorskog primorja, već i za zadovoljenje budućih potreba za vodom područja Riječke nahije; • Izgradnjom bunara i crpnih agregata na lokalitetu Sjenokosi riješeno je snadbijevanje vodom Budvanske rivijere; • Zahvatanje vode iz rezervi Orahovskog polja za grad Bar.

kako bi se na taj način svako naselje povezalo sa većim centrima i uključilo u savremene životne tokove.

Zaključuje se da bi neophodan korak ka formiranju mreže naselja, naročito u zoni Nacionalnog parka bio prevazilaženje ograničavajućih faktora razvoja i unapređenje podsticajnih prirodnih i društvenih faktora.

Vodosnadbijevanje se mora rješavati razvojem lokalnih vodovoda za područja koja imaju podzemne i nadzemne izvore vode, a za ona koja vodu nemaju potrebno je razvijati specijalne programe u okviru prostornih planova opština.

Otpadne vode takođe ugrožavaju akvatorijum Jezera i podzemne izvore u njegovom priobalju. Kanalizacija je izvedena po separatnom sistemu. Sistem uređaja za prečišćavanje ne omogućava adekvatno prečišćavanje komunalne otpadne vode.

Najveći zagađivači su otpadne vode Kombinata aluminijuma i druge industrijske otpadne vode iz Danilovgrada i Nikšića koje se rijekama slivaju u Jezero. Manja naselja na području Skadarskog jezera nemaju adekvatno riješen kanalizacioni sistem i rješavanje ovih infrastrukturnih problema smatra se jednim od najhitnijih pitanja njihovog razvoja.

Kod kanalisanja otpadnih voda naselja i industrije za sva gradska naselja u Crnoj Gori planom iz 1999. se predlaže postupak separatnog kanalisanja otpadnih i atmosferskih voda.

Kapitalnom investicijom smatra se predviđeno regulisanje rijeke Bojane, kao plovne rijeke, čime bi se Skadarsko jezero uključilo u maritimne-nautičke tokove.

Shodno ovome treba raći da su ciljevi evropske startegije o vodama: • da se obezbjedi da ukupna količina vode iz izvora postane održiva na duži period i da se promoviše održivo korištenje vode zasnovano na dugoročnoj zaštiti prirodnih izvora vode; • da se obezbijedi balans između crpljenja i regeneracije podzemnih voda sa ciljem postizanja odgovarajućeg statusa podzemnih voda do 2015 godine.

Direktive takođe obavezuju zemlje članice EU da uvode i koriste sisteme naplate vode, posebno potrošačima u oblasti industrije i poljoprivrede koji troše velike količine vode, ali i mjere za povećanje efikasnog korištenja vode i zaštite prirodnih izvora i kvaliteta vode.

HIDROTEHNIČKA INFRASTRUKTURA Vodosnadbijevanje na Skadarskom jezeru je danas neujednačeno riješeno. Manja mjesta nemaju razvijenu hidrotehničku infrastrukturu, vodu često uzimaju iz podzemnih izvora pomoću primitivnih pumpi, bunara, cistijerni i sl. Veća mjesta imaju riješeno vodosnadbijevanje (Virpazar, Rijeka Crnojevića i druga). Zbog neprikladnog odlaganja otpada, izgradnje septičkih jama isl. Bunari i podzemna voda se zagađuju tako da voda često više i nije za piće.

“Skadrani i Krajinjani dijele lađe: na velje, od 55 bosijeh noga dužine (to je dužina dna); lađe tri čereka, od 37 stopa; i lađe od kvarta, od 26 stopa. Oni sprimanje težine računaju po tovarima: lađa od 20, 30, 50 tovara. U tovaru ima 100 oka ili 150 kg.

Za prijenos tereta najsigurnije su velje lađe, a od vozara su najvještiji Širočani, kojijema je vožnja skoro jedini zanat. Njih četiri vozara voze i najveću lađu sa najtežim tovarom. Oni su tako poznati sa prirodom jezera, da su rijetki slučajevi da ih zastane nenadani vjetar na pučini vodenoj, a tako su, opet, poznati vjetrovima, koji u određeno vrijeme duhaju, da im oni služe kao pomoćnici, jer rašire jedro, pa ih goni. Jedro je dugo do 8 m, a široko 6 m. Načinjaju ga od debelog platna. Jedan je kraj od jedra namaknut na šuljicu (podužu motku), a penje se uz dugačko drvo, koje se umjesti na micaniku, i zove se jedrnica. ..”

Jovićević, Andrija, Skadarsko jezero i ribolov na njemu, CID Podgorica, 1999.

EXPEDITIO 32

Sl 23. - Čunovi kao prevozno sredstvo

Sl 24. - Objekat elektrotehničke infrasrukture

Sl 25. - Seoska ulica

ELEKTROENERGETSKA INFRASTRUKTURA

PTT SAOBRAĆAJ I TELEKOMUNIKACIJE

SAKUPLJANJE I ODLAGANJE OTPADA

U sklopu jedinstvenog elektroenergetskog sistema Crne Gore, u području Skadarskog jezera nalaze se elektroenergetski objekti prenosne mreže napona 110 kV, 35 kV, 10 kV i 1 kV. Sam položaj basena je takav da su preko njega prošli određeni magistralni koridori dalekovoda od Podgorice ka primorju i nijesu direktno u službi sadržaja u njemu. Distributivna mreža elektrifikacije naselja je takođe razvijena.

Elektrifikacija pruge Beograd-Bar je obezbijeđena posebnim naponskim vodom, smještenim u koridoru pruge.

Kvalitet opsluženosti električnom energijom i stabilnost napona, može se reći-na prihvatljivom su nivou.

Postojeći PTT sistem u zoni Skadarskog jezera omogućava funkcionisanje telefonskog saobraćaja u naseljima. Najveća centrala je u Virpazaru i preko nje idu veze ze najveći dio područja, kao i manjih područnih telefonskih centrala.

Danas je velika površina basena Skadarsko jezero opslužena signalom mobilne telefonije od strane dva najvećaoperatera u Crnoj Gori-T-mobile i ProMonte. U području Nacionalnog parka funkcioniše sistem radio-veza, koji se koristi za potrebe čuvarska službe kroz vezu sa dežurnim dispečerom u Podgorici.

Neophodna modernizacija sistema kablovskim i optičkim sistemom prenosa.

Komunalni otpad sakuplja se uglavnom na odgovarajući način, ali konačna dispozicija otpada iz naselja još nije propisno riješena. Pored magistralnih i regionalnih puteva nalaze se smetlišta i manje deponije. Samozapaljivanje ili namjerno paljenje deponija, kao i truljenje otkrivenog otpada dovode do zagađenja vazduha, podzemnih voda i vodotoka. Industrijske otpadne materije iz Kombinata aluminijuma su takođe veoma problematična stavka, naročito bazeni za deponovanje crvenog mulja. Ovi bazeni su nekad (usled jakih vjetrova) uzrok zagađenja vazduha crvenom prašinom, što ugrožava zdravlje stanovništva okolnih naselja.

33 SKADARSKO JEZERO

Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

Složenost i kompleksnost savremenog planiranja zahtijeva postojanje više vrsta i više nivoa međusobno usaglašenih planova, koji uvažavaju realne promjene u društveno-ekonomskom razvoju, ali i zahtjeve zaštite životne sredine. Zaključuje se da je u sadašnjim uslovima u Crnoj Gori očigledno neophodno što prije uspostaviti drugačiji tretman ruarlnih naselja uopšte, a posebno razmatranog regiona-kroz integralno održivo planiranje razvoja na svim nivoima i kroz infrastrukturne i projekte održivog razvoja lokalnih zajednica svih veličina.

U skladu sa postavkama i ciljevima Agende 21, lokalnih agendi 21 i drugih preporuka, kao primaran cilj razvoja određuje se revitalizacija populacije, infrastrukture, zatim ekologizacija prostora koja podrazumijeva zaposijedanje napuštenih prostora i pažljivo upravljanje njima.

U kontekstu održivog razvoja pronalaze se objektivne šanse za razvoj i najmanjih centara, preko kojih će se kontrolisati veća prostranstva, ekološki bitna, sa poboljšanim spektrom funkcija.

Novi pristup integralnog održivog razvoja bi morao ponuditi opcije za razvoj i najmanjih zajednica kroz programe za ekonomsku, socijalnu revitalizaciju, a to je moguće jedino u sklopu sistema koji se može regionalizovati ili subregionalizovati prema specifičnostima ukupne baštine kao potencijala za dalji razvoj. Takođe, smjernice održivog razvoja koje se odnose na državnu politiku, ekonomiju, privredu i druge oblasti važne su za ostavrenje ovog cilja i morale bi biti sprovedene na svim potrebnim nivoima.

Infrastruktura

EXPEDITIO 34

PRIVREDA Sl 28. - Ribolovci na Skadarskom jezeru

Potencijalne mogućnosti ekonomske valorizacije Skadarskog jezera i okoline u osnovi se svode na proizvodnju hrane i turizam. Obje mogućnosti su vrlo značajne i predstavljaju ozbiljnu šansu dugoročnog razvoja ove regije.

Međutim, način iskorišćavanja ovih mogućnosti, njihovo tačno utvrđivanje, izbor vremenskog redoslijeda aktivnosti itd. pretpostavljaju vrlo složen i sistematski naučno-istraživački rad.

Privredna osnova područja Skadarsko jezero je skromnih razmjera.

Osnovna djelatnost je poljoprivreda i njene grane, uključujući i ribolov. Nešto manje je zastupljena industrija i uslužne i neprivredne djelatnosti.

Održiv ekonomski rast i razvoj se svuda u svijetu ohrabruju prvenstveno u ruralnim područjima, naročito zasnovani na zaštiti okruženja, staništa biljnog i životinjskog svijeta i drugih resursa od suštinske važnosti za poljoprivredu, šumarstvo, turizam i druge industrije vezane za zemljište.

35

SKADARSKO JEZERO

Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

Treset je registrovan na području Humskog blata, Rzavca, Gornjeg malog blata. Eksploatacijom treseta mogle bi se razviti i druge priveredne djelatnosti, ali samo uz programe koji neće remetiti uspostavljenu prirodnu ravnotežu.

Industrijalizacija zemlje od svog početka uslovila je dnevne migracije ka gradskim centrima. Danas su najviše izražene prema Baru i i Podgorici gdje je industrijska djelatnost još uvijek razvijena. Migracije prema Cetinju su skoro sasvim opale od gašenja brojnih industrijskih kompleksa u tom gradu.

INDUSTRIJA

Industrija sa 30,2 % učestvuje u formiranju BNP Crne Gore.

Djelatnost industrije nije od posebne važnosti za područje Skadarskog jezera.

Najveći industrijski pogon-fabrika za preradu i konzerviranje ribe nalazio se u Rijeci Crnojevića, ali danas nije u funkciji.

Fabrika za preradu ribe je značajan ali i problematičan pogon zbog izlovljavanja velike količine ribe iz jezera, a sa druge strane fabrike je bila osnov života Rijeke Crnojevića i njenog okruženja. Oko 70 domaćinstava i 250 stanovnika je živjelo od fabrike. Prostornim Planom Nacionalnog parka Skadarsko jezero predviđeno je relociranje fabrike na prostor Veljeg luga, sa podrazumijevanim tehnološkim osavremenjavanjem.

Po obodu Nacionalnog parka nalaze se pogoni male privrede vezani uglavnom za preradu pelima.

Južno od Virpazara planirana je nova industrijska zona koja bi se bazirala na korišćenju i preradi kvalitetne gline.

Područje Krajine koje je populaciono veoma snažno, ima industrijske prerađivačke pogone u Malom Ostrosu i njihovu sirovinsku osnovu, prema Prostornom Planu Nacionalni park Skadarsko jezero, treba usmjeriti na plantažni uzgoj lovora i kamilice.

Prirodna osnova basena Skadarsko jezero omogućava eksploataciju treseta i šljunka, ali u strogom režimu zaštite i obnavljanja zemljišta. Nekontrolisana eksploatacija šljunka i pijeska je do sada vršena u aluvijalnim nanosima korita Morače i Cijevne, sa posledicama izmjene sprudova i karakter vodotoka.

Dalje eksploatisanje uslovljeno je ekološkim kriterijumima i strogom zaštitom rezervata Manastirska tapija, na ušću Morače.

Privreda

POLJOPRIVREDA Poljoprivreda je oduvijek bila osnova razvoja ovog područja. Priobalje Jezera ima skromne poljoprivredne potencijale, koje čini zemljište u uvalama, na plitkoj podlozi.

Većih kompleksa nema, osim u Zetskoj ravnici. Stočarstvo i ribolov su osnovne poljoprivredne djelatnosti. Plavljenje velikog dijela područja znatno umanjuje njegovo korišćenje.

Zemljište na visočijim kotama pretežno je crvenica.

Terasasta zemljišta imaju veliki potencijal i dobra svojstva, kao i zemljišta u vrtačama i uvalama. Osim što su plodna, sa svojim zasadima postaju veoma atraktivna. Ostali tereni su krševiti i male poljoprivredne vrijednosti.

Usitnjenost posjeda nepovoljno utiče na intenziviranje poljoprivredne proizvodnje. Od kultura najviše se gaji vinova loza, duvan, voće i pelim. Plavne površine u Zetskoj ravnici se za poljoprivredu koriste sezonski.

U periodu intenzivne deagrarizacije područa i demografskog osipanja naselja smanjena je poljoprivredna proizvodnja i usitnjen stočni fond. Jedino naselje Podhum koje gravitira Tuzima nije zadesila jaka deagrarizacija pa ovo naselje ima i dalje jako uporište u poljoprivredi sa razvijenom mehanizacijom i riješenim vodosnadbijevanjem.

Ribolov je za ovo područje uvijek bio osnovni izvor egzistencije i to je ostao i do danas, naročito za naselja Prevlaka, Žabljak Crnojevića, Dodoši i Vranjina. Današnji resursi ribe su takođe u opadanju.

Pčelastvo i vinogradarstvo se razvijaju nešto intenzivnije poslednjih nekoliko godina. Proizvodi se med i vino za potrebe domaćinstva, ili za prodaju na tržištu. Sve su brojniji programi koji stimulilšu razvoj ove dvije grane, tako da se u budućnosti može očekivati da će postati još razvijenije.

STOČARSTVO Na području Skadarskog jezera u određenoj mjeri zastupljeno je i gajenje krupnije i sitnije stoke. Pojedinačna domaćinstva gaje krave, ovce, koze, ili kokoške. Obično se gaji onoliko stoke koliko je dovoljno da se zadovolje potrebe domaćinstva ili zaradi za život od prodaje stočarskih proizvoda na pijacama u susjedstvu.

Stočarstvo je još uvijek samo uzgredno zanimanje. Trendovi u brojnom stanju stoke su negativni i fond je sveden na minimum potreba domaćinstva i ispod toga, a to je u direktnoj vezi i sa smanjenjem broja članova domaćinstva.

Uslovi za uzgoj stoke su dobri, ali pojedina domaćinstva nemaju dovoljno mogućnosti da se bolje opreme za tu aktivnost.

Jovićević (1909) navodi da je u jezeru lovljeno 2 miliona kg ribe, od čega samo ukljeve oko milion kg. Suva ukljeva, poznata kao saraga, imala je veliku trgovačku vrijednost i bila izvozni artikal.

Prema Nedeljkoviću (1959) od 1973. do 1940. godine ulovljeno je 1 816 200 kg, od 1974. do 1953. 6 227 100 kg, a 1954/55. god. 1 820 800 kg.

Prosječni godišnji ulov od 1954 do 1963 iznosio je 1 140 tona ribe.

Kombinat za ulov i preradu ribe u Rijeci Crnojevića je, na primjer 1957. godine preradio oko 1 070 tona jezerske ribe, od čega 750 tona iz vlastitog ulova koji su ostvarili 34 ribara, a 32 tone iz ulova oko 300 kooperanata. Vrijednost te proizvodnje je bila velika.

Kažić, Danilo: Zaštita riba Skadarskog jezera od zagađenja, Zbornik radova sa simpozijuma Zaštita čovjekove sredine u Crnoj Gori, CANU, Podgorica

EXPEDITIO 36

Štale su uglavnom nastale od ruševina ranijih stambenih objekata koji se nalaze u okviru imanja, ili su napravljene od priručnog materijala koji se može naći na terenu (daske, žica, pruće i sl.)

Organizovan uzgoj stoke u vidu farmerskih kompleksa ne postoji. Kao i za programe za razvoj vinogradarstva i pčelarstva, može se očekivati i razvoj podsticajnih programa za uzgoj stoke na ovom području.

TURIZAM Turizam je u Crnoj Gori identifikovan kao privredna grana od strateškog značaja. To je više potencijal ili aspiracija, nego pokazatelj postojećeg stanja, s obzirom da predstavlja manji udio BDP (bruto društvenog proizvoda).

Područje Skadarskog jezera predstavlja izuzetnu atraktivnu turističku destinaciju. Svojim prirodnim i antropogenim motivima, postojećom saobraćajnom infrastrukturom i izvorima turističke tražnje, pruža povoljne uslove za sve vrste turizma, tokom čitave godine.

Osnovnim motivima za usmeravanje turista ka ovom području može se smatrati želja za boravkom u očuvanoj prirodnoj sredini i osećaj slobode, autentičnosti i tradicije, što zajedno rezultira osećajem relaksacije i smirenosti. Ti podsticaji su u suprotnosti sa načinom života u urbanim sredinama, odnosno predstavljaju antitezu životu u tim sredinama. To čini da je stvarna ili pretpostavljena “ruralnost” bitan činilac koji određuje obim i strukturu turističke tražnje ka Sl 31. - Hotel 13. jul u Virpazaru

37 SKADARSKO JEZERO

seoskim područjima, odsnosno da su turisti prevashodno motivisani ukupnim atraktivnostima ruralnih područja, a ne mogućnostima da učestvuju u određenim aktivnostima (rekreativnim i drugim).

Najrazvijeniji vid turizma do sada je bio rekreativnokupališni turizam. Lokaliteti sa najvećim potencijalom za ovaj vid turističke ponude su: Donji Murići, Vranjina i zona Karuč-Dodoši-Žabljak, Virpazar i Rijeka Crnojevića.

Tranzitni turizam je takođe značajan oblik turističke ponude, gdje se kao najznačaniji punktovi prepoznaju Virpazar i Vranjina.

Nautički turizam koji obuhvata plovidbu i stacioniranje plovila, obilazak područja, parkiranje i servisiranje nije još uvijek razvijen zbog neregulisanog toka rijeke Bojane što onemogućava ulazak plovila sa mora u Bojanu.

Izletnički turizam takođe je razvijen, a predstavlja veliku šansu razvoja Jezera. Smatra se da pogodnost u ovom smislu predstavlja i blizina primorja. Najveći potencijal za ovu vrstu turizma leži u bogatstvu kulturno-istorijskih spomenika na ovom području, specifičnih ambijenata, bogatstvu flore i faune i u okruženju neponovljive prirode.

Time se razvijaju i noviji oblici turizma-pozanti kao kulturni turizam, lovni turizam, posmatranje ptica i sl.

Na Jezeru postoje svi preduslovi za razvoj sportskog turizma-veslanje, jedrenje, skijanje na dasci... Sportski ribolov je prisutan već niz godina na Skadarskom jezeru.

Predstavlja jedan od najmasovnijih sportova. Svake godine se organizuje međunarodno takmičenje: “Trofej Skadarsko jezero”, “Majski susreti.”

Seoski turizam sa zdravom hranom i elementima na koje je čovjek zaboravio živjeći u gradu postaju sve veća atrakcija svuda u svijetu. Skadarsko jezero u tom smislu ima veliki potencijal. Uz seoski bi se aktivirao i vikend turizam koji već danas pokazuje tendenciju spontanog razvoja. Što se tiče smještajnih kapaciteta na ovom području najveći broj ležajeva ima Virpazar, u okviru hotela “13 jul”, zatim određen broj u domaćoj radinosti, ali je vanpansionska ponuda dosta loša. U Rijeci Crnojevića se planira obnova hotela “Obod”, sa svim pratećim sadržajima, kao i revitalizacija kompleksa “Ljeskovac”, kao ekskluzivne ponude. Na lokaciji postojeće fabrike za preradu ribe planiran je objekat banjskog sadržaja zasnovan na terapeutskim svojstvima treseta. Specifičnu ponudu predstavljala bi revitalizacija obodskih mlinova i na njih oslonjenih kampova i sportskih terena, kao i plovećih apartmana. Smještaj u privatnom aranžmanu, ugostiteljski objekti i marina u Lipoviku sa pratećim sadržajima za nautički turizam, predstavljali bi

takođe ekskluzivnu ponudu na ovim prostorima. Čitav prostor Skadarskog jezera ima mnogo sličnih “punktova” interesantnih za razvoj turizma (Vranjina, Žabljak Crnojevića, Murići, Poseljani i td.). Njihovo aktiviranje u smislu turističke ponude planirano je kroz korišćenje naslijeđenog graditeljskog fonda, poboljšanje infrastrukturne opremljenosti i planiranjem specifičnih i nesvakidašnjih oblika turističke ponude.

Pješacke rute

Ljubitelji prirode, ekolozi i planinari u području Nacionalnog parka mogu organizovati izlete i šetnje. Staze su dobro markirane i na njima su postavljene table.

Rekreativna staza Vranjina Staza koja ide od sela Vranjine do istoimenog brda, u trajanju od 1 sata. Sa vrha se pruža veličanstven pogled na Skadarsko jezero. Jedan krak staze prolazi i pored manastira Vranjina (XV vijek ).

Eko-staza Obod Interesantna rekreativna staza koja ide pored Obodske štamparije, od Rijeke Crnojevića do Obodske pećine. Vrijeme trajanja oko 2 sata.

Planinarska staza-Rumija Planinarska tura, koja ide do vrha Rumije (1595m) sa koje se pruža pogled na Jezero i Jadransko more. Trajanje je oko 4 sata.

Sl 32. - Plaža u Murićima

Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

Konjički klub Montenegro

U toku ljetnje sezone otvoren je konjički centar na Skadarskom jezeru. Centar se nalazi kod Virpazara. Ljubitelji jahanja mogu u toku čitavog dana uživati u prelijepom okruženju ovog prostora.

Veslačke i jedriličarske regate

Akvatorijum jezera veoma je pogodan za pripremu sportista i održavanje veslačkih i jedriličarskih regata tokom čitave godine.

Posmatranje ptica (Birdwatching)

Kao najatraktivniji vid turizma, u parku je moguće posmatranje ptica (birdwatching) u za to posebno određenim oblastima.

Speleologija

Posebno interesantan motiv posjete turistima predstavlja obilazak Obodske pecine koja se nalazi u izvorištu Rijeke Crnojevica. Ona je i najznačajnija pećina. U području sela Trnova se nalaze još i Grbočica ,Bobošuta i Ispila.

Manifestacioni turizam Na Jezeru se održavaju i

tradicionalne manifestacije posvećene kultu ribe i vina. U Virpazaru je na primjer jesen u znaku Festivala vina i ukljeve (kulturne i sportske priredbe).

Svaki 13. jul okupi veliki broj ribolovaca, takmičara, jer se dešava Trofej Skadarskog jezera.

Dani ekologije i turizma koji se organizuju u Rijeci, Virpazaru, Murićima, Plavnici, Adi Bojani i drugim mjestima na prostoru Skadarskog jezera. Ove manifestacije prate okrugli stolovi o proizvodnji, pospješenju poljoprivrede i turizma, očuvanju kulturne i duhovne baštine.

Susreti poljoprivrednika, pčelara, voćara u Virpazaru se održavaju svake godine.

Kulturno-istorijsko nasljeđe

Malo koje područje je tako bogato sa arheološkim lokalitetima, utvrđenjima, srednjovjekovnim manastirima i crkvama. Izuzetnu cjelinu kulturnog nasljeđa predstavlja i tradicionalna narodna arhitektura (stara seoska jezgra, ribarske kuće, mlinovi, mostovi, gumna, bistijerne....). Izleti brodom obuhvataju i njihov obilazak.

Informativni centar Vranjina

Ovaj novi objekat nalazi se u zgradi Nacionalnog Parka na Vranjini.

U centru se nalazi postavka svih prirodnih vrijednosti parka (flore, faune, etno....). Održavaju se manji panelskupovi, sastanci, predavanja sa tematikom za očuvanje i unapređivanje prirode. Prikazuju se filmovi o prirodi, kulturnoj baštini samog područja. U sklopu prostora su i prodavnica suvenira sa pratećim materijalom (razglednice,

posteri, karte, prospekti.

Tržišni trendovi kreću se u korist seoskog turizma, što potvrđuju procjene Svjetske turističke organizacije. Tražnja u poslednjih 15 godina pokazuje jasan rast, a najveće stope rasta zabilježene su upravo u zemljama južne i jugoistočne Evrope.

Vizija seoskog turizma zasniva se na: • Alternativi masovnom turizmu u primorskoj regiji; • Održivom pristupu ekonomskom razvoju, te važnoj ulozi u prostornom razvoju privrede; • Zajedničkoj strategiji planiranja koja se ogleda u partnerstvu privatnog i javnog sektora; • Harmonizaciji standarda smještaja, ponude u različitim objektima, pružanju informacija, brizi o potrošeču; • Ravnoteži između napretka i stagnacije, tj. podsticajima u vidu kredita; • Zapošljavanju žena, mladih i invalida.

Koncept održivog, odnosno usklađenog razvoja turizma, koji je posebno bitan za razvoj seoskog turizma, može postati osnova razvoja turizma u destinacijama na svim nivoima ukoliko njegova načela budu uključena u proces planiranja razvoja strategijskog turizma i ukoliko budu izražena u strategijskim ciljevima razvoja. Drugih vidova privredne aktivnosti, izuzev nekoliko trgovačkih objekata, skoro da nema.

Sl 34. - Domaća radinost

Sl 33. - Prodaja domaćih proizvoda

“Heterogenost i složenost turističke tražnje usmerene prema ruralnim područjima uslovljava da i turistička ponuda bude kompleksna. Ukoliko proces formiranja ponude posmatramo sa marketinške tačke gledišta, radi se o obrazovanju turističkog proizvoda. Ono može biti učinjeno sa stanovišta stvaralaca turističkog proizvoda (hotelski proizvod, agencijski proizvod i dr.), kao amalgama različitih aktivnosti i funkcija, pri čemu je riječ o parcijalnom ili delimičnom turističkom proizvodu. Ukoliko se turistički proizvod posmatra sa stanovišta turiste, reč je o sveukupnom iskustvu, stečenom kroz turističko putovanje, koje prevazilazi zbir njegovih sadržaja (atraktivnosti, uslova za boravak i pristupačnosti). Takav proizvod se smatra objedinjenim ili integrisanim turističkim proizvodom i posebno ističe međuzavisnost između, manje ili više brojnih učesnika u zadovoljavanju potreba, zahteva i želja turista kao potrošača.”

Privreda

EXPEDITIO 38

POTENCIJALI Još početkom XVII vijeka Marijan Bolica je dao opis skadarskog sandžakata (Relatione et descrittione del Sangiacato di Scutari, Starine, 1880, 12) u kojem prikazuje i neke važnije prirodno-ekonomske elemente Skadarskog jezera i okoline.

Ovo područje je skretalo i privlačilo pažnju putopisaca, istraživača i ljubitelja prorode, a u poslednje vrijeme i savremeno organizovanih multidisciplinarnih istraživačkih timova.

Potencijalne mogućnosti ekonomske valorizacije Skadarskog jezera i okoline u osnovi se svode na proizvodnju hrane i na turistički promet. Obje mogućnosti su vrlo značajne i predstavljaju ozbiljnu šansu dugoročnog razvoja ove regije.

Način iskorišćavanja ovih mogućnosti, njihovo tačno utvrđivanje, izbor vremenskog redosljeda aktiviranja itd. pretpostavljaju vrlo složen i sistematski naučno-istraživački rad.

Opština

Podgorica Bar Cetinje Ukupno priobalna zona Skadarskog jezera

Obradiva površina u %

Oranice i bašte u %

Voćnjaci u%

Vinogradi u%

Livade u%

100

32.69

5.48

15.23

46.60

100

61.51

6.01

3.67

28.81

100

34.93

2.29

9.83

52.95

100

36.89

5.42

13.37

44.32

T3. - Struktura obradivih površina

Ekonomski potencijal Kao posebne potencijale Nacionalnog parka postojeći Prostorni plan izdvaja sledeće: geoprometni položaj Jezera, oslonjenost na osnovne saobraćajne pravce između primorja i zaleđa, zatim dobro očuvan ambijent, izuzetno bogatu močvarnu floru i faunu, kulturno istorijasko bogatstvo područja.

Sa ekonomskog aspekta-potencijali područja Nacionalnog parka su, po mišljenju mnogih planera, u turističkoj osnovi, na kojoj vide njegovu šansu za razvoj. Ekonomski potencijali Jezera su mnogobrojni i raznovrsni, zahvaljujući velikom bogatstvu flore i faune, drugih ekonomskih resursa.

Jedan od velikih potencijala je ribolov. Ekološki uslovi omogućavaju formiranje ribnjaka za ciprinidne vrste, što dosada nije bilo ostvareno. Bogatstvo ribom i potencijalno velikom obradivom površinom čine značajan održivi privredni i ekonomski resurs.

Emerzna vegetacija i vrbino drvo korišteni su tradicionalno za izradu predmeta ručne radinosti. Ova vještina može postati veoma značajna u budućnosti u smislu zapošljavanja i ostvarenja ekonomskog profita.

Postoje uslovi za razvoj trgovine u vidu organizovanog otkupa poljoprivrednih i drugih proizvoda za potrebe snadbijevanja gradskih centara i turističke ponude na primorju.

Blizina fabrike za preradu duvana u Podgorici, fabrike za proizvodnju ulja i sokova u Baru, fabrika ribe u Rijeci Crnojevića, takođe je značajan potencijal.

Razvoj zanatstva i domaće radinosti, naročito na potezu

39 SKADARSKO JEZERO

Virpazar-Podgorica (pleterski proizvodi, pravljenje čamaca, proizvodnja trske, sušenje ribe, proizvodnja vina i rakije, proizvodnja kreča...). Već postojeći oblici zanatstva mogu se dalje razvijati, kao i neki novi, zatim zanatsko-proizvodne jedinice kao one za održavanje objekata, domaćinstava, poljoprivredne mehanizacije i sl.

Stepen narušavanja ravnoteže životne sredine pri eksploataciji sirovina i samoobnovljivost narušenih dijelova prirode su kriterijumi po kojima se mogu kontrolisati i usmjaravati različite aspiracije preme prostoru.

Zemljište Zemljište kao dio ekosistema predstavlja značajnu komponentu životne sredine. Ono je istovremeno važan proizvodni resurs i uslov održanja života.

U Crnoj Gori danas ima oko 517.136 ha poljoprivrednog zemljišta, od čega je u zetskoj ravnici 23.000 ha. Mogućnost osvajanja novog poljoprivrednog zemljišta je najveća u priobalnoj ravničarskoj zoni. Tabela T3. prikazuje strukturu obradivih površina iz 1987. godine: Kada se razmatra poljoprivredno zemljište kao faktor razvoja, kao jedan od prirodnih uslova, tada treba imati u vidu i šire područje, tj. poljoprivredne površine u pojasu koji se neposredno nastavlja na ovu zonu. Radi se o značajnim površinama u području Zete i ćemovskog polja.

Za prilike Crne Gore, ova površina predstavlja značajan fond poljoprivrednih površina.

Mineralne sirovine Područje raspolaže rezervama pijeska, šljunka, sapropela i treseta, kao i dolomita, boksita i bituminoznih škriljaca u okruženju. Na prostoru zapadne obale Hotskog zaliva, Gornjeg blata i Rzavca, ispod sloja gline, nalaze se značajne količine treseta, mogućnosti 4-5 metara. Treset sa područja Rijeke Crnojevića, sa specijalnim glinama, ima izvanredna svojstva za banjsko liječenje.

U crmničkom polju, južno od željezničke stanice Virpazar, na udaljenosti od oko 1 km, ispitivana su nalazišta aluvijalnih glina i utvrđeno da su te vrste pogodne za izradu opekarskih proizvoda visokih vrijednosti.

Boksit se javlja u sjevernom dijelu Malog blata i na zapadnom obodu Modrog oka. Mjestimično prelazi u boksitnu glinu.

U periodu od 1952-54 godine na području Crmnice otkrivena je nafta i gas u krečnjačkim sedimentima.

Eksploatacija pijeska i šljunka je zastupljena u donjem toku Morače do Botuna kod Aluminijskog kombinata. Aktuelizovana je eksploatacija treseta na području Podhumskog zaliva, gdje je procijenjena površina eksploatacionog polja oko 2.200 ha.

Područja za eksploataciju dolomita su na južnoj obali Jezera.

Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

ULOV

Procjena godišnjeg ulova za period 1987-2000 u tonama

Ukljeva Krap Jegulja Pastrmka Kublja Skakavica Ostala riba Svega Vještački uzgoj UKUPNO

200 120 20 2 8 10 400 760 360 1100

T4. Ulov ribe na Skadarskom jezeru

Turistički potencijali Veza i blizina sa Nacionalnm parkom Lovćen, blizina Podgorice kao glavnog grada, Bara kao luke i Cetinja kao kulturnog centra, zatim primorja u opštem smislu, predstavlja veliki turistički potencijal. U skladu sa politikom ekološke države i principima otvorene tržišne privrede Crna Gora bi trebala da obezbijedi turizmu jedno od prioritetnih mjesta u daljem društveno-ekonomskom razvoju države.

Turizam može da posluži i smanjenju siromaštva u regionu i državi. Utiče na uslove života siromašnih na više načina: ekonomski, socijalno i kulturno.

Dosadašnja turistička valorizacija Jezera i Nacionalnog parka je vrlo skromna. Geografski i geoprometni položaj, klimatske karakteristike, hidrografija područja, reljef, biljni i životinjski svijet, kao i antropogeni faktori daju set odrednica koje čine potencijal područja. S obzirom da se Park nalazi u zaleđu intenzivne turističke destinacije-crnogorskog primorja, komplementarnost ova dva područja je logična i od posebnog značaja za formiranje ponude vezane za samo Jezero. Prirodni i stvoreni faktori omogućavaju razvoj različitih vidova turizma: rekreativno-kupališnog, tranzitnog, nautičkog, izletničkog, sportskog, seoskog turizma.

Kapaciteti na području Parka su skromni ali ne i zanemarljivi.

U Virpazaru postoji hotel “B” kategorije sa 48 ležaja i 250 sjedišta. U Rijeci Crnojevića još uvijek stoji napušteni hotel od

Privreda

zemljotresa 1979. godine , koji je brojao 22 ležaja i 120 sjedišta.

Ostrvo Vranjina ima veoma dobar tranzitni položaj koji je iskorišten za izgradnju nekoliko ugostiteljskih sadržaja, ali bez koncepta i odgovarajućeg arhitektonskog jezika i stila.

Donji Murići imaju najljepšu plažu na Jezeru, a osim toga su i veoma jaka destinacija za ribolov. U Donjoj Plavnici u toku je gradnja novog turističkog kompleksa.

Turistički promet sa početka 90 godina prošlog vijeka iznosio je 14.000 posjetilaca, što govori o skromnom, ali ne i malom korišćenju Jezera, s obzirom da se ne računaju pojedinačne posjete i domaća radinost.

U Prostornom Planu Nacionalni park Skadarsko jezero iz 1999. razvoj djelatnosti turizma prepoznat je kroz realizaciju sledećih pretpostavki: • Unapređivanje nivoa kvaliteta prirodnih i antropogenih vrijednosti. Uređenje zona kulturno-istorijskih spomenika, sa korišćenjem u manifestacione i ugostiteljske aktivnosti. Štititi i unapređivati prirodnu osnovu; • Ribolovni i posebno nautički turizam moraju biti primjereni ekološkim zahtjevima; • Privući vlastitu klijentelu visoke platežne moći i ostvariti primarnu tražnju na Jezeru; • Orjentacija ponude treba da bude prije svega u razvoju ugostiteljskih, sportsko-rekreativnih, kulturno-zabavnih i ostalih sadržaja uz objekte infrastrukture; • Razvijanje ribolovnog, manifestacionog, obrazovnog, sportskog, rekreativnog, perceptivnog turizma u posebno zaštićenim zonama i ambijentima. Lepeza mogućih aktivnosti skoro je neiscrpna; • Rješavanje međunarodnog statusa jezera, sa nastojanjem da postane “jezero saradnje”, a ne prostor niza neriješenih pitanja između dvije granične države Crne Gore i Albanije; Posmatranje ptica je postala najproduktivnija od svih nesvakidašnjih aktivnosti i proizvodi mnogo odmorišnih posjeta. Ozbiljni posmatrači ptica su poznati po tome da putuju s kraja na kraj svijeta da bi vidjeli određenu vrstu ptice u njenom staništu.

Kulturni turizam i nasljeđe su takođe počeli da rastu i jedino ih nadmašuje prirodni turizam. Kulturni turisti predstavljaju poželjno, finansijski izdašno potrošačko tržište, koje čine obrazovani potrošači, svjesni kvaliteta.

Nacionalnom Strategijom Održivog razvoja Crne Gore predviđa se razvoj tzv. održivog turizma. Po definiciji Svjetske turističke organizacije (STO), održivi turizam “rezultira upravljanjem svim resursima na način da se

zadovolje sve ekonomske, socijalne i estetske potrebe, a da se pri tom sačuvaju kulturni integritet, osnovni ekološki procesi, biološki diverzitet i sistemi za obezbjeđivanje života”.

Po definiciji Međunarodnog ekoturističkog udruženja (TIES) ekoturizam predstavlja “odgovorna putovanja u prirodne oblasti sa netaknutom prirodom, koja ne ugrožavaju životnu sredinu, a povećavaju dobrobit lokalnog stanovništva”. Iako postoji veza između ekoturizma i održivog turizma, termin ekoturizam se odnosi na posebnu “nišu” u sektoru turizma, dok se održivost obično shvata kao nešto što je primjenljivo na sve vrste turističkih aktivnosti, uključujući i alternativne i konvencionalne forme turizma. Razlikovanje ova dva termina je od presudnog zančaja za analizu potencijala Crne Gore.

Uz dokazano prihvatanje modela održivog razvoja, od strane javnog i privatnog sektora u Crnoj Gori, tržište koje je zainteresovano da posjeti zemlju biće ekskluzivnije. Ako se posmatraju promjene u očekivanjima turista, može se primijetiti da oni traže aktivniji, više interaktivan turizam, s većim poštovanjem društveno-kulturnih i ekoloških interesa lokalnih zajednica, sa većim standardom usluge i sa sposobnošću da se zaštiti i regeneriše prirodno okruženje i da se nauči nešto o lokalnim običajima. Ovaj trend je započeo sredinom 80-tih godina prošlog vijeka sa avanturističkim turizmom, a šira oblast eko-turizma sada ima godišnje stope rasta približno 20%.

Evropske i svjetske konvencije za planiranje održivog razvoja preporučuju određene smjernice za strateško dugoročno iskorištavanje potencijala u pravcu planiranja razvoja na lokalnom, regionalnom i državnom nivou, kao što su: • Svi nivoi vlasti moraju sarađivati i koordinirano raditi na ostvarenju postavljenih ciljeva; • Treba predložiti jedan zajednički set ciljeva koji će se koordinirano ostvarivati na prostoru cijele države; • Moraju se uspostaviti efektivni mehanizmi za korišćenje zemlje, koji se bave suštinskim regionalnim problemima; • Državne politike koje se odnose na planiranje upotrebe zemljišta moraju koordinirati sa politikom razvoja infrastrukture; • Inicijative i alati za korišćenje zemljišta se definišu putem zakonodavstva; • Kroz prostorno regionalno planiranje, politike stimulisanja privatnog sektora stimulišu se, kontrolišu i štite lokalne vlasti; • Uspostavljaju se mehanizmi koji omogućavaju lokalnim vlastima da: -upravljaju razvojem

EXPEDITIO 40

-obezbijede funkcionalnu mješavinu životnih, radnih i rekreacionih aktivnosti.

Svjetska Konferencija o održivom turizmu smatra neophodnim javno saopštavanje sledećih stavova: • Konferencija preporučuje državama i regionalnim vladama da odmah donesu planove akcije za primjenu održivog razvoja u turizmu, u saglasnosti sa principima postavljenim u ovoj Povelji; • Konferencija je saglasna da se Povelja o održivom turizmu uputi Generalnom sekretaru Ujedinjenih nacija radi podnošenja Generalnoj skupštini, kako bi je mogla preuzeti tijela i agencije iz sistema Ujedinjenih nacija, kao i međunarodne organizacije koje imaju sporazume o saradnji sa Ujedinjenim nacijama.

Inicijative u cijeloj Evropskoj Uniji obuhvataju:

• Stimulisanje koherentnog i efikasnog doprinosa politika Evropske Unije i komplementarnih mjera u oblasti turizma; • Aktivno učešće u globalnim i međunarodnim procesima, međupovezivanje sa međunarodnim vladinim tijelima i objedinjavanje aktivnosti glavnih međunarodnih subjekata; • Primjenu i promociju principa dobrog upravljanja; • Pomoć evropskim, nacionalnim, regionalnim i lokalnim privatnim i javnim učesnicima da preuzmu svoju odgovornost za održivost turističkog privređivanja.

Grupa za održivost turizma treba da napravi nacrt detaljnog okvira za akciju, koji treba da rasporedi specifične aktivnosti na pojedine grupe učesnika. Specifične inicijative, potpomognute odgovarajućim informacionim instrumentima i mrežama, uključiće i aktivnosti koje se odnose na obrasce potrošnje u turizmu, na održivost u turistički značajnim segmentima proizvodnje, prodaje i u destinacijama. U opštem kontekstu,

“Održivi razvoj u turizmu ne mogu ostvariti ljudi koji samostalno rade, pa čak ni lideri na tržištu. To je moguće ostvariti samo zajednički, korak po korak. Zato su nam potrebni snažni i kredibilni ekološki savezi. Ali više od toga potrebni su nam ljudi na samim destinacijama kao partneri: oni koji donose odluke, davaoci usluga, nevladine organizacije i lokalne zajednice. Tek tada etiketa made in turism može postati svjetski simbol kvaliteta i lajt motiv održivog razvoja.”

Dr Wolf Michael Iwand, Direktor sektora za zaštitu životne sredine, TUI. vodeći evropski operator, 1999.

41 SKADARSKO JEZERO

namjera Evropske Unije je da utiče da se održivost turizma odnosi na politike privredne podrške zemljama u razvoju. Ona takođe teži za jačanjem saradnje u oblasti održivosti turizma sa tijelima Ujedinjenih nacija i ostalim međunarodnim organizacijama. Ova inicijativa je konkretan nastavak jedne od deset mjera koje je Komisija objavila u svom dokumentu “Saradnja za budućnost evropskog turizma”, usvojenom prije dvije godine.⁷ ⁷ Usvojenom dokumentu može se pristupiti na: http://europa.eu.int/comm/enterprise/services/tourism/tourism-publications/coms/ sustainability.pdf

Međunarodna tijela važna za turistički razvoj:

• Svjetska turistička organizacija (STO) sa sjedištem u Madridu. STO predstavlja agenciju Ujedinjenih nacija, čije su članice vlade pojedinih zemalja, a članstvo je naklonjeno zemljama u razvoju; • Svjetski savjet za putovanja i turizam (WTTC), organizacija Izvršnih direktora velikih multinacionalnih kompanija u oblasti turizma, koji je aktivan u promovisanju ekološke odgovornosti putem projekta “Zelena planeta” (Green Globe); • Međunarodno udruženje hotela i restorana (IHRA), sa sjedištem u Parizu i Međunarodna hotelska ekološka inicijativa (IEHI), sa sjedištem u Londonu; • Putničko udruženje Azije na Pacifiku (PATA) koje predstavlja ugledno tijelo sa brojnim članovima iz javnog i privatnog sektora. Aktivna je u zaštiti kulturnog nasljeđa i pružanju podrške turističkim destinacijama.

Potencijalni donatori:

• CIDA-Kanadska međunarodna razvojna agencija-koja razmatra strategije turizma i identifikuje niz šansi za buduće turističke intervencije; • Evropska Unija, koja preusmjerava svoje turističke intervencije u skladu sa strategijom održivog turizma; • Svjetska banka, koja pokazuje sve veće interesovanje za održivi turizam, ali za sada ne finansira direktno te projekte; • UNDP, koji je spreman da sarađuje u projektima ruralnog turizma.

OGRANIČENJA I RIZICI Veliki prirodni resursi Skadarskog jezera istovremeno predstavljaju i veliki potencijal i veliko ograničenje njegovog razvoja. Takva situacija zahtijeva veoma pažljiv pristup kako valorizaciji, tako i unapređenju i očuvanju postojećih resursa.

Poljoprivreda i industrija Flora i fauna jezera su ugrožene sa raznih aspekata. Rijetke i ugrožene vrste su u opasnosti zbog prisustva zagađivača kao i zbog promjena hidrološkog režima. Pored već poznatih izvora opasnosti i ugrožavanja, na pomolu su i neki novi kao što je eksploatacija treseta, potencijalna masovna izgradnja objekata i krupnih infrastrukturnih objekata i sistema.

Smatra se da je zagađenje, uz neracionalan ulov ribe, takođe i glavni faktor degradacije ribljeg fonda. U poslednje dvije decenije došlo je do intenzivnog uticaja čovjeka i prirodna sredina se počela mijenjati. Ovaj uticaj se naročito ogleda u ispuštanju raznih otpadnih voda u jezero i preko primjene agrotehničkih mjera na poljoprivrednim površinama.

Zagađenje vode kao stalno prisutan faktor proizvode industrija, zatim pesticidi i đubriva koji se koriste u ovoj plodnoj oblasti. Na albanskoj strani jezera trenutno nema industrijske aktivnosti, pa ova vrsta zagađenja ne predstavlja problem.

Međutim, tamo je evidentan problem odlaganja otpada koji se, zbog nepostojanja deponija baca u Jezero. Ondrej Vizi (1997) navodi poljoprivredne aktivnosti kao glavni izvor zagađenja, ali ističe i prekomjernu eksploataciju mineralnih resursa Jezera, posebno šljunka i pijeska iz glavne pritoke Morače. Zagađenost voda je jedan od glavnih problema zaštite ekosistema Nacionalnog parka. Međutim, stanje je još uvijek dobro i može se poboljšati dodatnim mjerama zaštite.

Zagađivači Sadašnje stanje životne sredine u regionu posledica je niza faktora koji povoljno ili nepovoljno utiču na život ljudi. Na području Nacionalnog parka prisutni su određeni rizici koje treba smanjiti na najmanju moguću mjeru. Građenjem i razvojem privrednih djelatnosti koje su za cilj imale poboljšanje života stanovnika regiona, došlo je do određenog opadanja kvaliteta životne sredine u ovom regionu. U Nacionalnom parku se za procjenu zagađenja vazduha koriste podaci najbližih mjernih stanica (Podgorica, industrijska zona KAP-a). Izvor emisije zagađujućih materija su industrijska postrojenja, djelimično

Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

drumski tranzitni saobraćaj.

Jedan od najvećih zagađivača Nacionalnog parka je Aluminijski kombinat u Podgorici. Prema studiji Pravci razvoja Crne Gore-ekološke države iz 2000. godine posebno je izražen problem kontaminacije zemljišta u Zetskoj ravnici mineralnim uljima iz transformatorskih pogona Kombinata aluminijuma.

Zemljište se zagađuje i hemizacijom intenzivne poljoprivredne proizvodnje na ravničarskom području, kao i taloženjem putem padavina lebdećih čestica i sastojaka aerozagađenja iz basena Parka. Poseban problem postala je i nekontrolisana gradnja stambenih i drugih objekata, naročito na području Zetske ravnice.

Sistemi za prečišćavanje otpadnih voda na području Nikšića i Podgorice su potkapacitarni, a otpadne vode sa Cetinja, iz Rijeke Crnojevića i Danilovgrada se bez prečišćavanja ispuštaju u vodotoke i podzemlje slivnog područja Skadarskog jezera.

Posredno su ugrožene priobalne zone gdje se u periodima plavljenja obale, štetne materije talože u zemljištu.

Problem degradacije zemljišta je u tome što su, mada je zemljište obnovljiv resurs, prirodni procesi njegovog formiranja veoma spori, a za pun oporavak propalog zemljišta potrebne su stotine, ponekad i hiljade godina. Kada je u pitanju zemljište Skadarskog jezera najvažniji konflikt i rizik može se pojaviti između zathjeva mogućeg projekta isušivanja zemljišta i zaštite ekološkog sistema jezera. Prema procjenama stručnjaka projekat isušivanja jezera donio bi Crnoj Gori oko 12 000 ha obradive površine i 2.500 Albaniji. To bi podrazumijevalo kompletnu regulaciju Drima, Bojane i Skadarskog jezera, kao i

Sl 35. - KAP - Bazen crvenog mulja

Privreda

sprovođenje kompletnih hidro i agromelioracija. Sa druge strane taj poduhvat ugrozio bi postojeći biodiverzitet i metabolizam Jezera i narušila uspostavljena ekološka ravnoteža, što mnogi stručnjaci koji se bave tim problemima ne odobravaju.

Za zaštitu od poplava Skadarskog jezera, u kontekstu Jezera kao Nacionalnog parka, prihvatljivo rješenje je ono kojim se, regulacijom rijeke Bojane postiže kontrola nivoa njegove vode. Na taj način moguće je privesti korišćenju 5-6 hiljada hektara poljoprivrednog zemljišta ne remeteći u znatnoj mjeri ekološku ravnotežu priobalnog područja Jezera.

Eksploatacija sirovina kao opasnost Eksploatacija prirodnih mineralnih resursa je trenutno ograničena na lokalizovanu eksploataciju pijeska i šljunka i nema većih negativnih efekata. Ipak faktor rizika je prisutan.

Planirana eksploatacija treseta, ako se ne izvede stručno i racionalno, može ostaviti velike štetne posledice po ekosistem. To se odnosi na jedan od najznačajnijih resursapitku vodu.

Planirana industrijska zona u Crmničkom polju uslovila bi devastiranje poljoprivredne površine i unijela novi industrijski sadržaj u zaštićenu zonu Nacionalnog parka.

Eksploatacija treseta i polutreseta morale bi se orijentisati na nove tehnologije, odnosno korišćenje neznatnih količina za proizvodnju supstrata tečnog đubriva. Time bi se zatvorio krug recikliranja prirodnih sirovina i produkata poljoprivredne proizvodnje na ovom području. Šljunak i pijesak, kao obnovljiva mineralna sirovina, eksploatisani su na aluvijalnom nanosu Morače i Cijevne u prekomjernim količinama, čime je izmijenjena i degradirana prirodna sredina oba vodotoka. Mnogi loklani objekti su time ugrženi ili porušeni.

Današnja situacija zahtijeva kontrolisanu eksploataciju iz korita vodotoka, preorjentaciju na ogromne količine ovog materijala iz iskopa objekata u Podgorici. Nužno je izdvojeno deponovanje humusa i agregata, koji odgovarajućim tehnološkim postupkom može da zadovolji najveće potrebe u građevinarstvu, a za dodatne količine upotrebiti drobljeni materijal odgovarajućeg kvaliteta.

Dolimit čija su se nalazišta utvrdila na prevoju Besac u bilansu 88 miliona tona, nekontrolisano je eksploatisan te je time napravljen veliki ožiljak na pejzažu. Eksploatacija je prekinuta ali iskop nije adekvatno saniran. Krečnjak kao

sirovina za spravljanje asfaltnih masa, dobija se u kamenolomu na Srpskoj gori u predvorju Nacionalnog parka,a uz magistralni put. Ovaj proces, uz KAP, dodatno ugrožava životnu sredinu okolnih naselja.

Ostali mogući konflikti i rizici Ostali mogući konflikti i rizici sveli bi se na: • Konflikt između potencijalnog urbanog širenja izazvanog blizinom Podgorice s jedne strane i zahtjeva zaštite poljoprivrednog zemljišta i ekološke cjeline s druge strane; • Konflikt između razvoja turizma i degradacije prirodne sredine na najatraktivnijim lokalitetima, kao i samog zagađenja životne sredine razvojem turizma; • Konflikti na nivou upravljanja kao npr. između države i opština, preduzeća i sl. Pojavljuju se usled različitih konstelacija interesa pojedinih aktera, prilikom podjele nadležnosti i odgovornosti za različite segmente ekološkog upravljanja; • Konflikti na nivou preduzeća javljaju se kao konflikti između proizvodnje (u službi ekonomskog cilja maksimiziranja profita) i zaštite (životne i radne sredine). Promjena takvog ponašanja zavisiće od promjene ekološke svijesti u poslovnim krugovima, a na tu promjenu značajno može uticati prodor novih standarda za eko-menadžment serije ISO 14000. Novi standardi eko-menadžmenta ove serije predstavljaju opciju određenih formalnih i minimalnih suštinskih zahtjeva koja važe ne samo za nivo preduzeća, nego i za nivoe državne uprave.

• Rizik razvoja masovnog turizma gradnjom velikih hotelskih kompleksa i nekontrolisanim turističkim razvojem područja; • Potencijalno zagađenje životne sredine ispitivanjem ili eventualnom eksploatacijom nafte i gasa u ćemovskom polju.

Na osnovu izvještaja relevantnih institucija o stanju ekosistema Zetske ravnice i Skadarskog Jezera, u periodu od 1992. do 2004. godine, utvrđena je dugotrajna ekspozicija značajanim sadržajem toksičnih materija, prouzrokovanim neodgovornim radom Kombinata aluminijuma. U pitanju su akutna i hronična trovanja stanovništva, koja će u dugom vremenskom periodu prouzrokovati trajne promjene na organima, neke sa tragičnim posledicama, sa ireverzibilnom prirodom. Većina od ovih toksičnih materija se akumulira u pojedinim tkivima čovjekovog organizma, imaju kumulativno dejstvo, tako da će se negativni efekti njihovog stalnog unosa drastično povećavati.

Na slici je prikazan kombinatov bazen crvenog mulja koji se nalazi u neposrednoj blizini naseljenih mjesta.

EXPEDITIO 42

NASELJA Sl 36. - Godinjski zaliv

Riječ je o starim naseljima, većinom smještenim uz obalu, sa tipičnim i originalnim graditeljstvom koje je karakteristično za čitavo područje primorja i njegovog zaleđa.

Selo kao najstarije samoniklo naselje ima dugu tradiciju nastajanja. Na ovom području ono je imalo određen razvojni put od prvog prebivalištapećine ili nekog sličnog jednostavnog prirodnog skrovišta, preko prvih sagrađenih primitivnih koliba od pruća i blata, ili od kamena u suhozidu sa pokrivačem od slame, drveta ili kamenih ploča.

Sela, seoske kuće i drugi pomoćni ekonomski objekti u regiji jezera podignuti su od seljaka ratara, stočara, lovaca, ribolovaca i dr. Sva ta narodna graditeljska ostvarenja istovremeno ukazuju na ekonomiku područja, zanimanja i djelatnosti s kojima se stanovništvo bavilo. Sve ove objekte prati karakteristični utilitarni fond.

Tako su nastala, po svojoj arhitektonskoj formi i urbanom sklopu, za ovaj kraj karakteristična ruralna naselja. Tipičan primjer predstavljaju Vranjina, Godinje, Karuč, Murići i druga.

Vrijeme nastanka većine naselja veže se za period XV vijeka.

Pored ruralnih naselja na Jezeru su nastala i dva gradska naselja, Virpazar i Rijeka Crnojevića.

43

SKADARSKO JEZERO

Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

OPŠTE KARAKTERISTIKE NASELJA SKADARSKOG JEZERA Bogat nepokretni fond regiona Skadarsko jezero, pored velikog broja kulturno-istorijskih spomenika, sakralnih i drugih objekata, čine i sela, manja seoska stara jezgra, stambeni objekti, ekonomski objekti, pojate, ambari, mlinovi, valjanice, seoski putevi, mostovi, groblja, kamena gumna i dr. U ove objekte narodni neimar duboko je ugradio dušu naroda, sav unutrašnji senzibilitet, upravo ono što im daje vrijednost kulturnih dobara.

Analiza prirodnih i drugih opštih karakteristika područja predstavlja osnovu za dalje razmatranje uslovljenosti između prirodnih činilaca i prostornog koncepta tradicionalnih ruralnih naselja, strukturnih karakteristika u smislu prilagođenosti i usaglašenosti sa datim okruženjem. Nakon prirodnih veoma su važni istorijski i društveni uticaji koji su odigrali veoma važnu ulogu u odabiru prije svega mjesta za naselje a zatim i u oblikovanju samog prostornog koncepta naselja.

Ključne pretpostavke pojave i razvoja naselja u njemu bili su povoljni prirodni činioci: snaga klime i sunca, tla i vegetacije, zatim društveni činioci koji su doveli do stvaranja velikog broja naselja. Zbog svog položaja, prirodnih i stvorenih vrijednosti ta naselja danas predstavljaju bogatstvo obnovljivo u razmjeri generacija. Međutim, sve te vrijednosti još uvijek nijesu na pravi način valorizovane.

Gradovi i većina manjih naselja su podizani na relativno pitomim terenima. U unutrašnjosti leže uglavnom pored rijeka, u riječnim dolinama ili neposredno iznad njih. Često su zauzimali poziciju uz trgovačke puteve čija su ishodišta bila kod većih primorskih gradova. Zbog toga su bili međusobno dobro povezani i na udaljenosti ne većoj od dan hoda.

Sela Skadarske regije se svrstavaju u nekoliko grupa i to: - ona koja imaju neposrednu vezu sa vodenom površinom; - ona koja se nalaze u priobalnom pojasu jezera; - posebnu ruralnu cjelinu čine ribarska naselja, podignuta ”na dohvat jezerske vode”.

Stara ruralna naselja uglavnom su podizana izvan obradivih površina. Neposrednu vezu sa jezerskom površinom ima oko dvadesetak sela. Sela se dijela i na ona zbijenog ili razbijenog tipa. Sela zbijenog tipa su Dodoši, Vranjina, Žabljak, dok su razbijenog tipa sela Šinđon, Drušići, Rvaši i dr.

Posebne ruralne cjeline predstavljaju ribarska sela, podignuta na dohvat jezerske vode, uz samu obalu. Ima ih na desetine oko jezera. Posebne vrijednosti imaju: Karuč, Dodoši, Bazagur, Vranjina, pristan Raduš-Krnjica i dr.

Sela oko jezera svakim danom gube stari izgled i ljepotu, tradicionalan oblik i funkciju. To se naročito pojačalo poslije zemljotresa 1979. god. kada su na ovom prostoru srušena čitava sela sa starim kućama, mjesne crkve i drugi objekti. Obnova nastradalih sela izvršena je relativno brzo, mada je sve teklo stihijski, bez ikakvih stručnih pokazatelja i kontrole, pa se u mnogim situacijama nije moglo voditi računa o očuvanju starih narodnih vrijednosti zatečenih na oštećenim objektima.

Naselja

K 3. - Naselja

EXPEDITIO 44

MREŽA NASELJA Određene socio-ekonomske i etno-plemenske cjeline koje su se formirale u istorijskom razdoblju čine: Krajina i Crmnica u barskoj, Riječka nahija u cetinjskoj i Lješanska nahija, Zeta i Malesija u podgoričkoj opštini.

Krajina, sa 22 naselja i centrom Mali Ostros, prostire se uz južnu padinsku obalu Jezera. Naselja Ckla, Martići, Bobovište, Besi, Donji Murići i Dračevica imaju neposredni kontakt sa Jezerom, što predstavlja značajan oslonac njihove egzistencije.

Crmnica predstavlja sponu između primorskog i kontinentalnog dijela Crne Gore. Obuhvata 24 mala naselja.

Na Jezero se oslanjaju Krnjice, Seoca, Godinje, Boljevići, Vir, Orahovo, Braćeni, Kruševica i Komarno. Vir je, kao mjesni centar gradskog karaktera, važan saobraćajni čvor sa društvenim institucijama, turističkim sadržajima. Proces deagrarizacije je osnovni faktor pražnjenja sela na cijelom području Crmnice.

Riječka nahija obuhvata zapadni prostor Jazera, sa ostrvima.

U istorijskom razdoblju formirane su uže plemenske zajednice: Ceklin, Ljubotinj, Građani, Kosijeri i Dobrsko selo. Rijeka Crnojevića je značajan centar, luka i pazar. Danas se nalazi u stagnaciji zbog saobraćajne izolacije uslovljene trasom puta Podgorica-Cetinje. Sva naselja karakteriše izražena demografska erozija i starenje stanovništva. Tijesnu vezu sa Jezerom imaju: Donja Sela, Riječani, Dujeva, Očevići, Šinđon, Drušići i Bobija, a posebno Prevlaka, Dodoši, Žabljak Crnojevića i Vranjina.

Lješanska nahija ima povoljne veze sa Podgoricom, a čine je sela: begova Glavica, Briđe i Goljemadi.

Zetska ravnica je najgušće naseljeno područje. Čine je 28 naselja smještenih u ravnici, u gravitacionoj zoni Podgorice.

Područje karakteriše intenzivnija poljoprivredna proizvodnja i dobre saobraćajne veze. Naselja u području Zetskih lugova ugrožena su plavljenjem Jezera, a istovremeno usko vezana za korišćenje njegovih resursa. Ovu grupu čine: Ponari, Vukovci, Kurilo, Bistrice, Bijelo Polje, Berislavci, Gostilj, Balabani, Gošići (Golubovci), Mataguži, Vranj, Sukuruć, Kotrabudan, Podhum, Drešaj i Drume.

Mrežu naselja čine u suštini dva naselja gradskog karaktera sa ostalim manjim seoskim naseljima. Zbog konfiguracije terena, Jezera koje spaja, ali i razdvaja, različitih istorijskih okolnosti, sastava stanovništva, slabe međusobne saobraćajne povezanosti, kao i administrativne podijeljenosti područja na više opština, mreža naselja sada nema jedinstvenu prostornu osobenost koja bi je svrstavala u određeni tip. Mreža postoji samo fragmentarno.

45 SKADARSKO JEZERO

Prostornim planom posebne namjene Skadarsko jezero iz 1999. godine predviđa se da okosnicu mreže naselja od interesa za region čine: • Republički centar Podgorica; • Centri sa regionalnim i subregionalnim funkcijama-Bar, Nikšić, Cetinje; • Opštinski centri-Budva, Ulcinj, Danilovgrad i Kolašin; • Subopštinski centri-Petrovac, Sutomore, Virpazar, Rijeka Crnojevića, Tuzi, Golubovci, Spuž; • Seoska naselja-Ostros i manastir Morača, od kojih neka prerastaju u naselja poluurbanog ili urbanog karaktera.

Riječka nahija je takođe specifična. Naselja su mala, slabe privredne i demografske osnove, razbacana i ne sasvim povoljna za formiranje mreže. Najvažnije naselje je Rijeka Crnojevića, čije je slabljenje ekonomske i privredne moći degradiralo čitav okolni prostor. Planirano zaustavljanje negativnih demografskih i drugih trendova moglo bi poboljšati sadašnje stanje. Planirani putni pravac Rijeka Crnojevića-područje Zete, tj. izlazak na magistralni put pomoglo bi otvaranje ne samo Rijeke nego i ostalih naselja tog područja. Njihova funkcionalna integracija je veoma važna radi ekonomske i demografske situacije u njima.

Sl 37. - Vranjina

Predviđena mreža naselja trebalo bi da bude u vidu policentričnog sistema sa složenom mrežom centara sa razvijenom strukturom djelatnosti. Naglašena je proizvodna komponenta, razlilčite vrste usluga, kao i razvoj specijalizovanih djelatnosti koje će biti zasnovane na valorizaciji ambijentalnih i kulturno-istorijskih vrijednosti pojedinih pripadajućih prostornih cjelina.

Najčešće se govori o postojanju tri razvojne osovine, međusobno nepovezane,a to su:

• osovina Krajina; • osovina Virpazar-Vranjina; • osovina Rijeka Crnojevića-Žabljak Crnojevića.

Područje Krajine je orijentisano na Bar, sa naglašenom autohtonošću i organizacijom života na lokalnom nivou, gdje se Ostros formirao kao centar. Ova cjelina ima specifičan identitet, a zbog potencijala prostora i razvoja integracija je neophodna. Veze sa naseljima Crmnice i sam Virpazar trebalo bi da budu intenzivne i jake. Ovo zahtijeva poboljšanje saobraćajne infrastrukture, a zatim razvoj turističke i male privrede.

Osovina Virpazar-Vranjina definisana je saobraćajnim koridorom Podgorica-more. Centar je Virpazar, koga specifična lokacija, geoprometni položaj, veličina i opremeljenost direktno opredjeljuju za naselje od najvećeg značaja za prostor Nacionalnog parka u budućnosti. Smatra se da institucionalno, čitav prostor Jezera treba nasloniti na Virpazar, jer je jedan od velikih zadataka rješavanja problematike izdijeljenosti prostora opštinskim granicama.

Zajedno sa Virpazarom, Vranjina ima dobre perspektive razvoja. Formirana na ostrvu, kao ribarsko naselje zbijenog tipa ona je danas povezana sa kopnom, ali i dalje ostaje atraktivno naselje, sa velikim potencijalima.

Sl 38. - Žabljak Crnojevića

Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

Pozitivni faktori za razvoj mreže naselja • Postojanje površina sa visokim stepenom pogodnosti za rast i razvoj naselja u Zeti i brdsko-planinskim dijelovima; • Postojanje povoljnih uslova za komuniciranje u prostoru; • Postojanje povoljnih uslova za razvoj jezerskog saobraćaja; • Povoljnosti za razvoj poljoprivrede i turizma; • Jačanje najbližih gradskih centara; • Turistički razvoj jadranskog primorja; • Povećanje prometa roba, putnika i usluga duž magistralnih pravaca; • Stručno i ekološko obrazovanje stanovnika i prirodni i demografski priraštaj stanovništva;

Negativni faktori za razvoj mreže naselja • Loša infrastruktura; • Promjena nivoa vode u toku godine; • Slab kvalitet i proizvodna sposobnost zemljišta u brdskoplaninskom dijelu prostora; • Djelimično nepristupačan teren za gradnju; • Neriješeni imovinski odnosi; • Nepostojanje planske dokumentacije; • Ne postoji detaljno obrađen katastar; • Slaba pristupačnost Jezeru duž velikog dijela obale; • Nepovoljna demografska situacija; • Loše stanje mnogih objekata; • Nedovoljna zainteresovanost duštva za problematiku; • Nedovoljna uključenost lokalne zajednice u rješavanje problematike; • Nedovoljna obavještenost o savremenim svjetskim trendovima; • Zloupotreba prostora u lične svrhe.

Naselja na Skadarskom jezeru predstavljaju naslijeđeni urboekološki sistem od izuzetnog značaja za razvoj regiona. Naselja pripadaju opštinama Podgorica, Bar i Cetinje. Značaj ove tri opštine danas je veliki u široj mreži razvoja centara. Naglim razvojem Podgorice i poljoprivredne proizvodnje u Zetskoj ravnici, značaj ranijih urbanih centara kao što je Virpazar polako je slabio i prenosio se na veće pomenute gradove. Zbog ove činjenice i u budućnosti se može očekivati da će grad Podgorica najjače uticati na ukupan razvoj regiona.

Naselja

Ove izuzetne ljepote-osobeno muziciranja prostora, ne prepoznaju se planskom dokumentacijom. Taj presudan dio mozaika izostao je u okruženju toplog sluha, nastalog ponajviše javašlukom krupnog građevinskog biznisa. Nasuprot tome, u naprednijim sredinama, dovoljno bi bilo da se ovdje, u okruženju već postavljenog orkestra, samo pozove Zubin mehta da se dirigentskom palicom prepusti čarima interpretacije. Da na uzdrtalom dlanu pred otvorenim očima predstavi viđeno ako neviđeno.

POSTOJEĆA NASELJSKA ARHITEKTURA Stambena arhitektura Plodno zemljište na ovom području oduvijek se strogo čuvalo od izgradnje kuća, a očuvanje i proširenje prirodnih resursa postavljalo je plodnu zemlju na vrhu skale vrijednosti resursa. Taj stav je proizveo i kult imanja, posjeda. Odnos stanovnika prema prirodi karakterisala su dva osnovna principa: upotreba svih raspoloživih građevinskih materijala koji su se u prirodi mogli naći i poslužiti za gradnju i prilagođavanje položaja i forme objekata osnovnim prirodnim (klimatskim) uticajima sunca i vjetra na mikroklimu naselja (kamen i drvo kao dva osnovna materijala). Iz takvog principa proističe dalje organizacija prostora koja je dobro postavljena. Čovjekove potrebe, društveni i ekonomski odnosi u prošlosti i iz toga proizašle materijalne mogućnosti i način privređivanja uticali su, a i danas najneposrednije utiču na organizaciju stana. Sve što je izgrađeno, ima dobre prostorne odnose, građeno je sa mjerom i u skladu je sa okolnim prostorom-pejzažem i susjednim objektima. Gotovo da se ne može naći ni jedna građevina koja nije skladno sagrađena, koja štrči ili smeta.

Pojam kuće u crnogorskom selu uopšte, označavao je više porodicu ili bratstvo, nego prostor za stanovanje.

Prema D. Vuksanoviću, naslijeđena stambena arhitektura se karakteriše određenim zajedničkim osobinama nastalim kao “odgovor” na bioklimatske parametre regiona crnogorskog krasa.⁸ Ove osobine najviše su uticale na održivost kuća, a ogledaju se u sledećem:

• materiajlu i konstrukciji; • položaju i orjentaciji kuće i rasporedu otvora i • bioklimatskim jedinicama prostora.

Nekadašnje prijezerske kuće bile su trošne pojate od trske i pruća i močvarne trave oblijepljene blatom, sa

Andrija Markuš

zemljanim podom i slamenim krovom. Zbog toga nijesu mogle biti sačuvane. Zvale su se kujice. Za razliku od njih gradile su se i prizemne kuće od kamena na čvrstom terenu, takozvane prizemljuše.

Prizemne kuće nešto kasnijeg perioda zidane su od kamena, pravougaone osnove koju je činila i dalje jedna prostorija.

Imale su samo otvor za vrata i eventualno jedan do dva prozora.

Stanovnici su koristili jednu prostoriju za stanovanje i držanje stoke, ili za stanovanje i skladištenje prehrambenih proizvoda.

U funkcionalnom smislu zadovoljavale su primarno potrebe vlasnika, tako što su imale objedinjene stambenu i ekonomsku funkciju. Ma kako se danas činilo da su bile nefunkcionalne za život i rad, upoznavanje sa kulturno istorijskim, prirodnim i ekonomskim uslovima podneblja, potvrđuje se da su takve kuće bile “idealne za vrijeme u kojem su nastale”, mjesto na kom su izgrađene i svrhu u koju su služile.

Kuće su se dalje transformisale i povećavale po dva osnova: korišćenja čvrstog postojanijeg materijala i sistema adicije (dodavanja elemenata). Podjelom jedne prostorije na dvije prizemna kuća dobila je odvojen stambeni i ekonomski dio.

U stambenom dijelu obično je bila organizovana kuhinja sa ognjištem, a sa ekonomskim dijelom postojala je unutrašnja veza.

Dalja geneza ide u pravcu povećanja volumena i broja prostorija shodno uslovima terena na kom se gradi i potrebama korisnika da se odvoji stambeni od ekonomskog dijela kuće.

Pošto se kuća prilagođava terenu u nagibu, to prouzrokuje odvajanje ekonomske etaže od stambenog prostora. Na taj način formirala se kuća nad stajom (štalom) ili ostavom. Vrlo sličan princip razvoja ustanovljen je i kod kuća crnogorskog krasa.

Unutrašnja komunikacija između stambenog i ekonomskog dijela ostaje i danas prisutna u vidu otvora na podu.

Konačno, sva sela u regionu Skadarskog jezera imaju kuće od kamena, sa malim otvorima za prozore, najčešće dvovodni krov, pokrivene crijepom. Zavisno od materijalnih mogućnosti vlasnika, svi elementi zidanja mogu imati bolje ili lošije tesan

EXPEDITIO 46

kamen, različitu obradu otvora, način zidanja voltova, izgled enterijera sa organizacijom unutrašnjeg prostora “kamare i kužine”. a) Materijali i konstrukcija Materijali za građenje su mineralnog i vegetabilnog porijekla: kamen i drvo kao osnovni (dominacija prvog, ili kombinovana upotreba oba meterijala).

Konstruktivni sklop kuća čine nosivi masivni zidovi od lomljenog i pritesanog kamena “utopljenog u malter” (u pitanju je krečni malter), debljine oko 50 do 80 cm. Oni koji su rađeni u suhozidu dostižu debljine i do 1 m. Slogovi kamena su nepravilni sa nešto pravilnijom obradom uglova. Zidovi se protežu u visinu do krovnog vijenca. Finije obrađeni bijeli tesanici upotrebljeni su za okvire prozora i dovratnike, stepeništa. Graditelji su bili obično mještani, a zidarski i kamenorezački zanati su se učili na primorju. Nekad su, za značajnije objekte, dovođeni mletački majstori iz Dubrovnika.

Međuspratne konstrukcije nad prizemljem su rješavane podizanjem kamenog svoda-volata, ili češće kao ravne-od drveta. Preko volata se nasipom ostvarivala podloga za pod od kamenih ploča ili dasaka. Jednodijelni ili dvodijelni volat je često znao biti i konstrukcija na kojoj leži terasa. Drvene međuspratne konstrukcije sastoje se od greda-nosača, na koje su bile prikucane daske-pod. U podovima su se najčešće ostavljali otvori za komunikaciju sa ostavom ili stajom. Kod nekih kuća nalazi se varijetet kombinovane međuspratne konstrukcije, gdje je pod ispod ognjišta zasvođen i sa završnom obradom od kamenih ploča, a ostali dio je od drveta. Ovaj slučaj javlja se kod kuća koje su imale razdvojenu kuhinju od spavaće sobe-kamare.

Krovna konstrukcija je takođe drvena, od pritesanih bukovih ili jelovih greda, a pokrivač je ćeramida (crmnička tigla). Krovovi su u najvećem broju slučajeva dvovodni, nagiba od 20 do 35 stepeni. Na kulama su vidljivi ostaci četvorovodnog krova.

Danas su u velikoj mjeri očuvani ostaci krovnog pokrivača i nekih međuspratnih i krovnih konstrukcija.

Kuće su kasnije dobile i terasu sa spoljašnjim stepeništem, sa koje se ulazi u stambeni dio, a prostorija za stanovanje se pregradnim zidom dijeli na dvije-dnevni boravak sa kuhinjom i spavaću sobu. b) Položaj i orjentacija kuće i raspored otvora Položaj kuće u odnosu na teren odražava se na veličinu prizemne etaže i na konstruktivno rješenje međuspratne konstrukcije. Kuće su postavljane na dva načina: paralelno izohipsama ili upravno na izohipse.

47 SKADARSKO JEZERO

Kada je kuća postavljena paralelno izohipsama, ekonomska etaža zauzima cijelu površinu prizemlja.

Međuspratna konstrukcija je drvena, dok se samo ispod ognjišta u uglu sobe postavlja kameni svod. Za Crmnicu je karakteristično da je cijeli pod kameni svod. Ovakav položaj omogućio je kasniju dogradnju novih jedinica kuće i nastajanje nizova kuća pod zajedničkim sljemenom.

Kada je kuća postavljena upravno na izohipse, u prizemlju se javlja poluetaža, tj. konoba se formira samo na polovini osnove prizemlja. Druga polovina leži na stijeni.

Cjelokupna međuspratna konstrukcija je “na volat”. Ovakav koncept omogućavao je pristup kući na dva nivoa: stanu i konobi zasebno sa kaskadnog terena. c) Bioklimatske jedinice prostora Uopšteno, bioklimatskim jedinicama smatraju se modaliteti stambenog prostora koji se javljaju u graničnoj zoni između zatvorenog i otvorenog prostora kuće: natkrivene i nenatkrivene terase, trijemovi, divanhane, čardaci. Odlikuje ih suptilno prožimanje spoljnjeg i unutrašnjeg prostora radi zadovoljenja potreba za toplotnim i vizuelnim komforom.

Terasa (teraca, taraca) posjeduje određene zajedničke karakteristike sa terasama kuća u oblasti crnogorskog

primorja, ali i neke specifičnosti. Nastale kao izraz kreativnog odnosa prema lokalnim klimatskim uslovima (zaštita od neželjenih i korišćenje poželjnih uticaja) i sastavni dio kulturnog konteksta (životne navike, potrebe). Terasa je za žitelje druga dnevna soba. Na njoj se mnogo boravi u proljećnim i ljetnjim mjesecima. Oblikovne karakteristike terase proizašle su uglavnom iz odnosa kuće prema terenu. Klupa kao profilacija dodata je kasnije. U primorskim krajevimata klupa zove se pižun, a ovdje nije prisutna na svim objektima. Postoji takođe i određena oblikovna raznolikost među terasama. Ograde su kamene ili metalne različito modelovane. U Crmnici terasa je uvijek u nivou stana, dok su njeni arhitektonski elementi uslovljeni položajem kuće u odnosu na izohipse. U slučaju kuće postavljene paralelno izohipsama, ona je tipa terase na voltovima, sa kamenom klupom (pižun) i najčešće pergolom sa vinovom lozom. U slučaju kuće postavljene upravno na izohipse, tersa je u nivou ili sa manjim izdizanjem u odnosu na teren, a zbog nagiba terena mogućnosti njenog proširenja su ograničene.

⁸ Više o bioklimatskim parametrima u: Doc. Dr Vuksanović, Dušan Tradicionalana arhitektura Crne Gore i bioklimatizam, Zadužbina Andrejević, Beograd, 1998.

Sl 39. - Konstrukcija ognjišta

Svaka seoska kuća rađena je racionalno i u odnosu na okolinu, ekonomski posjed i sl.,skoro po pravilu na samom kršu, od istog kamena, ali na domak jezerskog vidika. Okolna sela jezera su čas zbijenog, čas razbijenog tipa. Kuće su podizane u grupama ili pojedinačno, ali na mjestima gdje nisu narušavale harmoniju prirode. leže skladno, nenametljivo, kao da svojim položajem i mjestom udaraju samo akcenat na jezerski pejzaž. Otuda sva jezerska naselja, skoro bez izuzetka, imaju i ambijentalni značaj i vrijednost.

Za ljepotu, objekti najviše treba da zahvale uhodanom praktičnom obliku korišćenja i koncipiranja prostora-limitu kamena kao materijala i njegovom otporu da se lako obradi, otporu kojim je čuvao svoje dostojanstvo. Otpor je bio, ne da bi pobijedio, nego da bi se kompromis-mjesto i za kamen, i za čovjeka stvori...

Za kamen se govorilo da je ”ljut”a ne ”čvrst”, jer je svaki bio čvrst. Ljut je, jer nije davao da se sa njim bilo kako postupa. Kamen se obilazio, zagledao, podizao i probao-da se u zid namjesti, legne gdje mu odgovara. Dužoj ploči tražilo se mjesto kao za udaju-da preveže lice i naličje, da se kuća, ne daj Bože, ne oburda. Kamen za ćošak je najveći, od kojeg se nekad kila u povezu čitavog života nosila. Zvali su ga ”ćošnik” ili ”opuč-kamen”.

Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

Estetski kvaliteti

Sl 40. - Tradicionalne kuće u Dodošima

Sl 41. - Tradicionalna kuća nad voltovima

Naselja

Iz oblikovanja su direktno proizašle estetske vrijednosti.

Mogu se posmatrati na više nivoa, počevši od nivoa cjeline i kvaliteta ukupnog pejzaža, preko dvorišta i potkutnjica, pa do nivoa same kuće i detalja na njoj. Ako se posmatra jedno dvorište, na primjer, estetika može proisteći čak iz djelatnosti kojom se domaćinstvo bavi, a koja uslovljava samu organizaciju parcele.

Na nivou tradicionalne kuće ovog podneblja, može se prije svega govoriti o jedinstvenoj i neponovljivoj estetici konstruktivnih elemenata-svodova, kao prepoznatljivom elementu identiteta, zatim estetici rustičnog zidanja, pokrivanja krovova, ili obrade prozora i vrata kamenim elementima.

Bez obzira na suptilnu raznolikost vezanu za tlo, kontinuitet različitih uticaja i organsku sposobnost transformisanja, suštinska estetska karakteristika ovih kuća je skromnost u korišćenju ukrasnih elemenata. Neki ukrasni elementi imaju i svoju funkcionalnu upotrebljivost, kao što su panjege, otvori u zidovima trapezastog oblika u koje se smještao sud sa vodom i slične upotrebne stvari.

Ona se katkad nalazila i na spolješnjem zidu kuće. Od ostalih ukrasnih elemenata najčešće su korišćeni ukrasi na stepenišnim ogradama (balustrade).

Sl 42. - Segment enterijera

Sl 43. - Crtež ognjišta

U ovim kompletnim stambeno-ekonomskim cjelinama je ostala zapisana poruka koju prenose u današnje vrijeme, koja je iskazana kroz graditeljsku logiku, odnos prema pejzažu, funkcionalnu organizaciju i estetiku… Kroz nju se upoznaje životna filozofija tog vremena, društveni odnosi, tj. kultura prošlih vrmena-ona koja čini (ili bi trebalo da čini) podlogu naše današnje kulture. Postoje mišljenja da sve to služi samo pukoj radoznalosti ili da se taj recept može kao gotov primjeniti na savremenu kuću. Ona se mogu opovrgnuti stavom da je ta poruka u stvari jedan od puteva za rješenje brojnih kontradikcija koje otvara savremeni život i postizanju potrebne i održive ravnoteže između naselja i prirodne sredine. U prilog tome svakako idu i mnogobrojne tvrdnje stručnjaka da savremeni urbanizam još uvijek nije donio ništa suštinski novo i bolje od onoga što je čovjek pravio mnogo ranije.

EXPEDITIO 48

Javne površine

Zajedničke povšine

POTENCIJALI

Javne površine se prema namjeni mogu tipološki klasifikovati u dvije grupe i to na: • saobraćajne površine i • zajedničke površine.

Guvno (gumno) je najinteresantniji oblik javnih površina koji se pojavljuje na ovom području. Sastoji se od okruglog podijuma prečnika do 8 m, koji je popločan kamenim pločama i oivičen kamenim zidom visine oko 60 cm i širine oko 40 cm. Obično je građeno na isturenim dijelovima naselja ili manjim uzvišenjima gdje je veća cirkulacija vazduha. Služilo je za vršenje žitarica (odvajanje jestivog dijela od slame), ali i kao mjesto za okupljanje i jedna od najbitnijih javnih površina u selu. Za vrijeme veselja i svečanosti na guvnu su se okupljali seljani uz tradicionalne pjesme i igre. Najčešće je građeno u okviru grupacije kuća-plemena, a postojalo je i glavno guvno za cijelo selo. U Godinju, na primjer, postoje četiri guvna, po jedno u grupacijama Nikača i Perazića, a dva u grupaciji Lekovića.

Od ostalih jevnih površina treba istaći groblja sa malim seoskim crkvama i pristaništa na obalama Jezera.

Analiza dosadašnjih studija pokazuje relativno površan pristup valorizaciji graditeljskog fonda Skadarskog jezera.

Problemu se do sada pristupalo na tradicionalan način, bez dubljeg istraživanja mogućnosti održivog razvoja regiona.

Usmjeravanje ka scenariju razvoja turizma na osnovu prirodnih i antropogenih vrijednosti je opravdano, ali sa aspekta održivosti veoma ograničavajuće. Zaštita istorijskog nasljeđa pojavljuje se kao kompleksna problematika na čitavom području Skadarskog jezera. Stanje fonda nasljeđa ukazuje na značajnu međuzavisnost tokova društvenog razvoja i građevinske očuvanosti pojedinih objekata. Na osnovu dosadašnjih iskustava prpoznaje se trend narušavanja najveće vrijednosti područja a to je skladan odnos prirodne i građene sredine nastao tokom minulih vremena, a koji se najbolje ogleda upravo u nasljeđu seoske arhitekture.

Saobraćajne površine Kao javni prostor i prostorno funkcionalni fenomen, ulica u pravom smislu riječi u mnogim naseljima ne postoji. To su uglavnom staze različite širine i završne obrade. Prema vrsti saobraćaja u naseljima se izdvajaju kolski i pješački saobraćaj.

Tipologija saobraćajnih površina može se formirati u zavisnosti od sledećih kriterijuma: • kriterijum trasiranja staze u odnosu na teren; • kriterijum materijalizacije i opremljenosti; • kriterijum izgrađenosti uličnog fronta.

Ulice su građene ne strogo planski i po nekom utvrđenom geometrijskom redu, niti pravolinijski. Nastajale su duž ustaljenih komunikacija, između imanja i kuća, tako da su uglavnom krivudave i nejednake širine, ponekad veoma uske i strme. Pješačke saobraćajnice su nepravilnog toka, male širine i vijugaju po terenu. Širina komunikacija se kreće od 50 cm do 2,5 m. One koje čine mrežu kroz naselje su različitog nagiba: manjeg one koje leže na izohipsama, a većeg one koje savladavaju uspone i postavljene su upravno na izohipse (one su uglavnom riješene u vidu stepeništa). Mreža je uspostavljena kao odgovor na veoma bitan bioklimatski aspekt, a to je mogućnost lakog provjetravanja naselja sjevernim i južnim vjetrom koji su dosta jakog intenziteta na ovom području. Većina staza počinje u podnožju naselja, zatim se penje i provlači kroz naselje preplićući se sa drugim ulicama ili uzanim stazama.

Kolski putevi i pješačke staze mogu se generalno okarakterisati kao lokalne saobraćajnice na najnjižem stupnju opremljenosti. Opremljenost infrastrukturom je slaba ili uopšte ne postoji.

Uličnog mobilijara takođe nema. Prema funkciji, sve staze su stambenog karaktera, a šira staze imaju karakter sabirne ulice.

Rekonstrukcije ulica su većinom urađene 80-tih godina prošlog vijeka. Danas se pojedini dijelovi najčešće obnavljaju betoniranjem.

Sl 44. - Guvno

Ako se vrednovanje graditeljskog fonda vrši prema usvojenim kriterijumima kao što su stepen fizičke očuvanosti objekata i očuvanosti autentične arhitekture i pejzaža, može se reći da se kroz tradicionalnu ruralnu arhitekturu najbolje izražava identitet prostora, ambijenta i pejzaža, prepoznat u njenim oblikovnim i estetskim karakteristikama. Kvalitet prostora izražen kroz kriterijume izražajnosti, distinktivnosti i prihvatljivosti prostora, kao i njegova razvojna sposobnost da se kroz neznatno preoblikovanje prilagođava novim potrebama, pretpostavka su njegove održivosti. U tom smislu naselja Skadarskog jezera pokazuju izuzetnu vrijednost i kao takva su, pored spomenika kulture, najveći nepokretni kulturni potencijal područja.

S obzirom da je najveća vrijednost, pored prirodne sredine, njihova arhitektura, to će budući kvalitet naselja umnogome zavisiti od stanja i izgleda građevina koje ih budu sačinjavale.

Zbog toga je izbor metoda i postupaka koji će se primijeniti veoma delikatan posao kome treba da prethode detaljna istraživanja svake građevine pojedinačno. U arhitektonskom smislu to bi značilo konzervaciju ili preuređenje istorijskih građevina za stare ili nove namjene u granicama i na način kojim se obezbjeđuje očuvanje prirode, karaktera, značaja i spomeničkih vrijednosti objekata i istorijskih ambijenata. Praksa je potvrdila da je “najbolji podstrek za održavanje građevina, bez obzira na stepen njihove vrednosti, praktično korišćenje građevine, odnosno danas popularna revitalizacija.”

Uopšteno gledano, sa ekološkog aspekta gradovi su postali nezdravi i teški za život, te se primjećuje pojava tzv. ekoloških

49 SKADARSKO JEZERO

Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

izbjeglica koje su u potrazi za čistim i održivim sredinama.

Pozitivan impuls u poslednjih nekoliko godina ispoljava se u vidu sve veće potrebe građana susjednih gradova da svoje slobodno vrijeme provode na Skadarskom jezeru, baveći se ribolovom, uživajući u šetnjama i izletima, vožnji čamcima po jezeru i slično. Na taj način više se pospješuje razvoj ekološke kulture. Šansu za obnovu života u ovim naseljima bi trebalo tražiti upravo u pravcu razvoja agrobiznisa, seoskog turizma, gdje će se organizovati zatvoreni procesi proizvodnje i potrošnje sa tzv. kompletnom reciklažom, što je u ekonomskom smislu, prema mišljenju velikog broja stručnjaka osnova održivog razvoja bilo koje sredine.

Na osnovu valorizovanih potencijala u urbanističkom smislu, kao osnovni ciljevi revitalizacije naselja mogu se smatrati: • Očuvanje i unapređenje prostornih cjelina i ambijenata iz prošlosti uključivanjem u savremene funkcije. Cilj je da se postigne ne samo fizička zaštita već i aktivna uloga graditeljskog nasljeđa u savremenom društvenom i kulturnom razvoju i izgrađivanju humane ljudske sredine; • Regulacija i parcelacija zemljišta prema utvrđenim uslovima i standardima savremenog održivog stanovanja; • Očuvanje i unapređenje pejzažnih vrijednosti i svih prirodnih potencijala u naselju. “Prirodna lepota bi trebalo da se izjednači sa suštinskom lepotom vizuelno zadovoljavajućeg uređenja prostora.”

• Obezbjeđenje potrebnih higijenskih i zdravstvenih uslova za život u objektima i njihovo korišćenje u skladu sa savremenim standardima, normama i potrebama stanovništva. Obezbjeđenje savremenih uslova za život stanovništva u naselju u toku cijele godine, unapređenjem komunalne i ostale infrastrukture, sa mogućnošću korišćenja najsavremenijih informatičkih tehnologija.

Komunalni standard ruralnih naselja je presudan uslov razvoja. Selo na početku 21. vijeka ne može planirati svoj opstanak i razvoj ako nema: asfaltni put do najbližeg regionalnog ili magistralnog puta, telefonsku infrastrukturu, pokrivenost mobilne telefonije, medija, snadbijevanja vodom iz vodovodne mreže, mogućnost odlaska djece u školu i druge funkcije društvenog standarda u neposrednom okruženju.

Od ostalih nezaobilaznih vrijednosti i osobenosti naselja ističu se i etnološke karakteristike: sačuvani slavski i vjerski običaji, seoski zavjet, proslava svjetovnih praznika, običaji prilikom ženidbe ili vjenčanja, gostoprimstvo i odnosi među susjedima (mobe), narodna vjerovanja, legende, narodne igre i drugo.

Naselja

Ovdje su kuće organska stvarnost i na njima ne nalazimo ništa što nije konstruktivno ili funkcionalno motivisano. Svaki detalj je objektu neophodan, on je logična posledica dovitljivosti kojom se primjenjuje ono što je ponudila priroda-praktično i štedljivo. Ne izrađuje se ništa suvišno, ništa bez čega bi objekat mogao postojati. Prema tome, riječ je o jednoj ogoljenoj arhitekturi koja se kao takva pokazuje u svoj svojoj jednostavnosti i praktičnosti. Nije okićena arhitektonskim elementima koji bi je na neki način uljepšavali, povećavali ili joj bilo šta dodavali. Na njoj nema ničega osim konstruktivnih i funkcionalnih arhitektonskih elemenata.

“Arhitekturu sačinjava skromni krov za obitelj s domaćim ognjištem i brigom kako će se opskrbiti vodom; k tome i malo gospodarstvo.”

Freudenreich, A.: Narod gradi na ogoljenom krasu, zapažanja, snimci i crteži arhitekata, Zagreb-Beograd, 1962., str 165.

OGRANIČENJA I RIZICI Spoljašnji korisnici ovog prostora su uglavnom domaći i strani izletnici i turisti. Nepostojanje turističkih, smještajnih kapaciteta, kulturnih, ugostiteljskih i uslužnih djelatnosti umnogome doprinosi tome da to budu samo dnevni posjetioci, rijetko ko ostaje duže. Takvi pokazatelji, pored loše demografske situacije u seoskim naseljima, jedni su od najvećih ograničenja razvoja, ali ne i jedini. Procesu revitalizacije, pored ranije navedenih ograničenja vezanih za infrastrukturu i privredu, mora da prethodi pokretanje i rješavanje sledećih pitanja: a) nepostojanje detaljne planske dokumentacije postojećeg stanja, kao osnove za dalji rad; b) nedovoljna zainteresovanost društva za ovu problematiku; c) neefikasnost državnih institucija zaduženih za ovu problematiku; d) nedovoljna obaviještenost o savremenim svjetskim trendovima u ovoj oblasti; e) nepostojanje analize strukture i kapaciteta stručnih ljudskih resursa u Crnoj Gori.

Veliki rizik obnove naselja u fizičkom smislu predstavlja neadekvatna gradnja novih kuća i obnova postojećih uz upotrebu neaekvatnih savremenih materijala. Popularno “vraćanje na ognjište” i izgradnja vikendica, koje često prevazilaze realne potrebe njenih korisnika degradiraju okolni pejzaž. Novi materijali obezbjeđuju veću komfornost i udobnost stanovanja a gradnja je brža i jeftinija. Oni koji su uspjeli da steknu znatna matarijalna sredstva prave kuće na dva ili tri sprata. Karakteristična je pojava napuštanja starih posjeda i gradnja na novim lokacijama nedaleko odatle, na mjestima gdje je teren pristupačniji za gradnju.

Armirani beton, kao savremeni materijal, na mjestima gdje je djelimično ili potpuno zamijenio kamen, stvorio

je uslove za veće uspjehe u cilju statiče stabilnosti, ali i veće neuspjehe u domenu estetike i intimnosti prostora. Nastala je situacija kada treba promišljati arhitekturu od kamena sa jednostavnijim i logičnijim korišćenjem limita u cilju održivosti.

Ovu grupu čine kuće podignute u poslednjih pedesetak godina. U većini slučajeva fasade su omalterisane i bojene.

Kamen se uglavnom ne koristi za izgradnju, već samo kao obloga na fasadi i u tom smislu je vrlo loše upotrebljen. Spoljašnji zidovi su obično dimenzija 25 do 40 cm. Spoljašnjost proistekla iz kombinacije savremenih materijala i spontane gradnje, u velikoj mjeri može da naruši identitet naselja. Međuspratne konstrukcije su izvedene od betonskih ploča. Prozori i vrata su različitih dimenzija od objekta do objekta, tako da se ne može reći da su poštovani principi tradicionalne gradnje.

Okviri prozora i vrata, ako su istaknuti, najčešće su izvedeni u betonu, omalterisani ili još dodatno ofarbani bijelom bojom, imitirajući na loš način tradicionalne načine izvođenja. Krovovi su dvovodni ili četvorovodni. Krovna konstrukcija je od drveta.

Krovni pokrivač je uglavnom falcovani crijep.

Nekontrolisana zakonom, savremena gradnja nastala u prethodnom periodu u mnogim naseljima je dovela do toga da nastane veliki broj objekata koji su u suprotnosti sa mjerilima ambijenta svojom spratnošću, volumenom, oblikom. Zaključuje se da u arhitektonskoj obradi pojedini objekti ove grupe izražavaju blijede i loše kopije tradicionalnih kuća.

EXPEDITIO 50

KULTURNO NASLJEDJE

Sl 45. - Crkva na Vranjini

“Tradicija ne znači čuvanje pepela, već održavanje plamena”

Žan Žare, 1910

Prema Konvenciji o zaštiti svjetske kulturne baštine, Pariz 2972., i Konvenciji o zaštiti kulturnih dobara u slučaju oružanog sukoba, Hag 1954-56., pod kulturnom baštinom spadaju: • spomenici-djela arhitekture, monumentalna vajarska i slikarska djela, elementi ili structure arheološkog karaktera, natpisi, većine i grupe elemenata koji imaju izuzetnu univerzalnu vrijednost sa istorijskog ili naučnog gledišta • grupe zdanja izolovanih ili povezanih građevina, koje su po arhitektonskom jedinstvu i uklopljenosti u pejzađ od izuzetne vrijednosti • znamenita mjesta nastala djelom ljudskih ruku ili u kombinaciji sa prirodom, arheološka nalazišta od izuzetnog značaja Definicija kulturne baštine u našem Zakonu o zaštiti spomenika kulture uklapa se u ovu Konvenciju. Shodno ovom zakonu, objekti nasljeđa proglašeni za spomenike kulture i stavljeni pod režim zaštite, upisani su u registar spomenika kulture.

Spomenici prošlosti iz doba Dukljanske države, zatim Zete Vojislavljevića, države Nemanjića, Balšića i Crnojevića su neponovljivi fenomeni samostalne graditeljske kulture ljudi sa ovog područja. Najinteresantniji su srednjevjekovni utvrđeni gradovi: Skadar, Drač, Ribnica, Žabljak i Obod; zatim sakralni objekti: Prečista Krajinska, Vranjina, manastiri Beška, Starčevo i Moračnik, Kom. Niz utvrđenja na važnim strategijskim tačkama: Tophala, Grmožur i Lesendro, zatim Besac, Vranjinska tvrđava i Balšin grad takođe predstavljaju izuzetno kulturno bogatstvo ovog područja.

51

SKADARSKO JEZERO

Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

NEPOKRETNO SPOMENIČKO NASLJEĐE U prostornim okvirima jezerske regije nalazi se najdragocjeniji dio spomeničkog nasljeđa Crne Gore. Ostaci materijalizovanih vrijednosti danas predstavljaju vidljivo svjedočanstvo crnogorske bogate istorijske prošlosti.

Fond spomeničkog nasljeđa Skadarskog jezera čine otaci nekoliko epoha: 1. Praistorija • paleolitska staništa: Vezačka pećina i Dujevska pećina; • tumuli: Drume, Vuksan lekić, kod Drača, Kodra e Burtit, Gornji Vukovci, Palićeva gomila, Debele Rudine; • gradine: Ljuteza (Ponari), mali Besac, Gradište (Livari), Samobor, Oblun; • utvrđena aglomeracija: Mataguži.

2. Antički period • nekropole: Gostilj i Kuti (Godinje); • aglomeracije: Ploča, Mala Mrka, Durovina.

3. Srednjevjekovni period • nekropole: Škuri (Šinđon) i Mijele; • nekropole sa crkvama: Plavnica i Grabe; • sakralni spomenici: crkve (Sv Luka, Sv Petka, Sv. Trojica, Skupo, Kosmača, jeksa, Sv. Nikola, Maskiš), manastiri (Ćelije, Kom, Prečista Krajinska), utvrđeni manastiri (Starčevo, Sv. Bogorodica i Sv. Đorđe, Moračnik); •utvrđenja: Lesendro, Grmožur i Tophala (na istoimenim ostrvima), Besac (Virpazar), Kulica (Vranjina), Balšin grad (iznad Ponara), Oblun (kod Vukovaca).

4. Period novog vijeka • profani objekti: Danilov most i kuća Sv. Petra (Rijeka Crnojevića), kula vladike Petra I (Karuč), aglomeracija kuća Lekovića (Godinje); • urbane aglomeracije: Rijeka Crnojevića, Virpazar.

5. Ruralna naselja i ribarska staništa •Vranjina, Podgrađe Žabljak Crnojevića, Dodoši, Karuč, Rogani, Bazagur, Drušići, Prevlaka, Šinđon, Riječani, Dujeva, Čukovići, Poseljani, Komarno, Kruševice, Đurusići, Godinje, Seoca (Raduš i Pristan Dabanovićki), Krnjice (Brod i Liman), Donji Murići, Besi, Bobovište, Ckla.

Sva nepokretna kulturna dobra građena su upotrebom lokalnih materijala, uglavnom kamena, zemlje i drveta. Kod savremenijih se nalazi i beton, cigla, metal i drugo. Ekonomska baza izrađena je kroz najosnovnija ljudska privređivanja, lov, ribolov, stočarstvo i poljoprivredna zanimanja, zatim trgovina, zanatstvo. Kasniji period karakteriše industrijalizacija i turizam.

Veliki broj spomenika nastao je i u odbrambene svrhe, kao utvrđenja koja su služila za vjekovnu borbu protiv najezde turske vojske na ovim prostorima. Ne treba zaboraviti ni uticaj određenih prirodnih faktora na sadžaj kulturno-istorijskog razvoja.

Kulturno nasljeđe

K 4. - Spomenici kulture

EXPEDITIO 52

Iako je spomeničko nasljeđe u velikoj mjeri ruinirano, svaki spomenik na jedinstven način odslikava ljudsku nadgradnju čiji tragovi sežu daleko u prošlost, ali su istovremno u tijesnoj vezi sa sadašnjošću. Sveukupni fond predstavlja svojevrsnu istorijsku dokumentaciju o čovjeku sa ovih prostora-kako je živio, osjećao, mislio, stvarao...sve ono što danas naslijeđujemo i nazivamo kulturno nasljeđe. Ipak, veći dio teritorije je još uvijek nedovoljno istražen i valorizovan. Dosadašnja saznanja ukazuju na svu složenost, raznovrsnost, brojnost spomenika, njihovo stanje i potrebu da se što prije na njima nastavi istraživački rad.

Prema postojećoj zakonskoj regulativi dio pomenutog fonda je zaštićen prema sledećem spisku: II kategorija spomenika • manastir Prečista Krajinska u Ostrosu, • utvrđeni manastir Moračnik na istoimenom ostrvu • utvrđeni manastir Beška na istoimenom ostrvu, • utvrđeni manastir Starčevo na istoimenom ostrvu, • utvrđeni manastir Kom na istoimenom ostrvu, • crkva Sv. Nikole na Obodu, Rijeka Crnojevića, • crkva Sv. Blagoveštenja u Jeksima, • utvrđena aglomeracija Žabljak Crnojevića, • utvrđenje na ostrvu Lesendro.

III kategorija spomenika • utvrđenje Grmožur na istoimenom ostrvu, • utvrđenje Besac iznad Virpazara • kula vladike Petra I u Karuču, • kuća Sv. Petra u Rijeci Crnojevića, • Danilov most u Rijeci Crnojevića, • Manastir Sv. Nikole na Vranjini, • Crkva Sv. Trojice u Vukovcima, • Utvrđenje Balšin grad kod Ponara, • Utvrđenje Oblun kod Vukovaca.

Ostali zaštićeni objekti • Arheološki lokalitet Ćaf Kiš kod Vuksan Lekića, • Arheološki lokalitet Kirza u Sukuruću, • Arheološki lokalitet Mljace u Matagužima.

Arheološka istraživanja praistorijskih staništa, započeta 1986. godine, otkrila su prebivališta ljudskih zajednica iz doba srednjeg paleolita. Lokaliteti se nalaze u blizini ušća Male Rijeke u Moraču, u podnožju brda Gradine, uz lijevu obalu Morače.

Veliki brj pećina, okapina i drugih prirodnih objekata evidentirani su na svim obodskim planinskim ograncima,

53 SKADARSKO JEZERO

posebno u dolinama rijeka Cijevne, Male Rijeke, Morače i Zete, kao i brdovitom priobalnom pojasu jezera u pravcu Rijeke Crnojevića. Pećine predstavljaju potencijalna arheološka nalazišta, obzirom da su u jednom broju pećina na površini evidentirani arheološki nalazi. neolitska civilizacija na ovom području pokazala se kroz sporadične nalaze, ali eneolitska je potvrdila kontinuitet života u regiji iz tog perioda. Lokaliteti eneolitskog perioda pronađeni su u pećinama u Kučima.

Period metalnog doba na ovom području prepoznat je po naseobinskim objektima tipa gradskih naselja i po nadgrobnim spomenicima-tumulima. Za ove kamene gomile sačuvano je predanje da su to grobovi grešnika nad kojima je izvršeno kažnjavanje kamenovanjem. Zbog različitih razmjera ovih spomenika odmjeravala se i visina kazne: velika gomila-veliki grijeh, mala gomila-mali grijeh.

Sa stručnog aspekta tumače se dvojako-kao nekropole, što podrazumijeva veći broj tumula u neposrednoj blizini, ili kao pojedinačne humke podignute na odabranim i istaknutim mjestima.Često se tumuli nalaze u sastavu gradinskih naselja, zatim u bližoj okolini naselja, na isturenim brežuljcima, na proplancima, uz riječna korita, na visoravnima oko jezerskog polja, u niziji i sl. Posebno su brojni na području malesije, Lješanske nahije i u Kučima.

U Ilirskom periodu gradinska naselja pretrpjela su znatne promjene i imala su karakter utvrđenih aglomeracija. Oblik i veličina naselja zavisili su od morfoloških odlika terena i od funkcije samog naselja. U skadarskoj regiji posebno su uočene gradine koje leže u nizu, na potezu visoravni kojima je omeđena skadarska ravnica. One su bile građene u funkciji odbrane plodnog polja. Posebno mjesto zauzimaju: Samobor, Oblun, Medun, Stara gradina, Đuteza u Dinošima.

Među ilirskim plemenima naročito je važna uloga plemena Labeati, koji su bili stanovnici zetske ravnice i po kojima je ostalo i ime jezeru-Lacus Labeatis. Pretpostavlja se da je sjedište ilirske države bilo u zoni Skadarskog jezera, možda u Donjoj Zeti, u Matagužima.

Prema dosadašnjim podacima, pretpostavlja se da su Rimljani konsolidovali svoju vlast u ovoj regiji početkom 1. vijeka. Oni su iza sebe ostavili putnu mrežu, čija je okosnica bila dionica puta Skadar-Narona, koja je prolazila kroz skadarsku depresiju. Ostaci ove trase pronađeni su na dionici Tuzi-Duklja. Naselja su građena uglavnom u niziji, po obodu polja, uz riječna korita i sl. Najveći broj rimskih naselja skoncentrisan je u istočnom dijelu skadarske nizije. najznačajniji kompleks iz tog perioda je kulturnospomenički kompleks Duklja.

Od početka 7. vijeka ovu oblast naseljavaju Sloveni. Donijeli su krupne promjene koje su se manifestovale na materijalnim tokovima i u duhovnom životu regije. Iz ranoslovenskog perioda ima malo ostataka, svega nekoliko grobova na Mijelskoj nekropoli kod Virpazara. Pretpostavlja se da je postojalo i naselje u blizini nekropole, na Malom Bescu, gdje su evidentirani ostaci gradine sa grubom gradinskom keramikom. Sloveni su od zatečenih naselja najradije koristili gradinska naselja. Poznato je da su oni podizali naselja u močvarama, tipa sojenica, a takvih je mjesta ilo mnogo oko jezera. O karakteru prvih slovenskih naselja nama ni dovoljno pisanih izvora.

Prve pisane podatke o naseljima dao je Konstantin Porfirogenit u 10. vijeku. prema tom izvoru na Zetskom području nalaze se tri velika grada: Lontodokola, Gradec i Novi Grad. Ovi gradovi započeli su život u 11. vijeku kao središta župa, vojna utvrđenja,a vjerovatno i kao trgovački centri.

Materijalni ostaci iz 9.-12. vijeka, u periodu dukljansko-zetske države, u cjelini nose pečat novih etničkih struktura i feudalnog društvenog uređenja. Iz tog perioda ima dosta ostataka. Prema dosadašnjim podacima jedna kulturna hronološka faza trebala bi iti vezana za ovaj period na jednom broju gradinskih naselja gdje su zapaženi ostaci srednjevjekovne keramike, zatim u okviru srednjevjekovnih gradova i utvrđenja: Medun, Dinoša, Žabljak Crnojevića, Sokograd, Oblun i drugi.

Crkvenu organizaciju iz ovog perioda karakteriše izrazita hrišćanizacija. Osnovni oblici crkvenih građevina su manji jednobrodni objekti presvedeni bačvastim svodom, sa polukružnom apsidom iznutra i četvrtastom spolja. iz tog perioda su: Crkva Sv. Marije u Duklji, Sv. Arhangela Mihaila u Dinošima i crkva Uspenja Bogorodice u sklopu monumentalnog spomeničkog kompleksa Bogorodice Krajinske u ostrosu. u cjelini, arhitektonska rješenja iz ovog perioda su odraz vizantijske tj. romanske i preromanske tradicije.

U periodu Nemanjića podignut je veliki broj sakralnih objekata, naročito u seoskim područjima.

Kulturno nasljeđe 13.-14. vijeka reprezentuje manastir Vranjina, sagrađen od strane zetskog episkopa Ilariona, zatim crkva Sv. Nikole u Matagužima i crkva Sv. Đorđa na Beškoj i dr.

Graditeljstvo Balšića vezano je za vrijeme 14. vijeka, a karakteristično je po grobnim crkvama trikonhalnog razuđenog oblika sa kupolama-na Starčevu, Beškoj i Moračniku.

Kulturno nasljeđe dinastije Crnojevićavezuje se za 15. vijek i nosi pečat teških političkih prilika i odbrane od turske vojske.

Neposredna opasnost od turskog prisustva bitno je uticala na graditeljstvo ovog perioda, koje je odisalo skromnošću i jednostavnošću. U crkvenoj arhitekturi nastavlja se tradicija jednobrodnih crkvi. Jedini živi sačuvani spomenik je crkva

Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

Uspenja Bogorodice, mauzolej Đurđa i Lješa Crnojevića, podignuta na obronku Odrinske Gore na Komu. manastir je podignut u funkciji utvrđanja. Graditeljskom nasljeđu epohe Crnojevića pripadaju još dva značajna spomenikasrednjevjekovni gradovi Žabljak Crnojevića i Obod (Riječki grad).

Na području Nacionalnog parka nalazi se više interesantnih vojnih utvrđenja, relativno dobro očuvanih. Lesendro u blizini Vranjine je utvrđenje podignuto za vrijeme Petra II Petrovića Njegoša, dok se na ostrvu Grmožur nalazi manje vojno utvrđenje podignuto od strane Turaka početkom 19. vijeka i koje je u doba kralja Nikole prilagođeno zatvorskim potrebama.

U neposrednoj zoni jezera spomenički karakter imaju mnoge seoske crkve i manastiri podignuti od 17.-19. vijeka Ne treba zaboraviti ni one brojne seoske crkve kojima je preplavljena cijela skadarska kotlina.

Sl 46. - Grmožur

Kulturno nasljeđe

Brojna ostrva su interesantna i kao pravi ptičji rajevi, i kao kulturno-istorijski spomenici koji svjedoče o nekadašnjem značaju ovog područja. Ima ih pedesetak - neka su tek hridi koje vire iz vode, ali je dobar deo dovoljno velik da nosi manastire ili tvrđave. Niska su i kamenita, obrasla lovorikom, bršljanom, divljim narom i šibljem, a zbog njih se često ima utisak da je jezero veliko kao more. Danas kao da pomalo drijemaju u hladu zaborava, ali skoro svako od njih ima svoju istoriju, na svakom postoji bar poneki ostatak starih zidina.

Ostrvo Vranjina je živopisno ribarsko naselje. Tu se nalazi manastir Sv. Nikole koji je nedavno svojim rukama obnovio otac Nikola, koji je deset godina bio rizničar na Hilandaru. Ćerke kralja Nikole su često dolazile da ljetuju u konaku koji se nalazio na ostrvu, a koji je sada razrušen.

Ostrvce Grmožur zovu “Crnogorski Alkatraz.” To je je ostrvce sa ostacima nekadašnje turske tvrđave, koju je crnogorski kralj Nikola koristio kao zatvor za političke protivnike, kažu, isključivo neplivače. Grmožur je takođe i “ostrvo ptica”.

Na ostrvu Starčevu nalazi se rekonstruisana crkva iz XIV vijeka, obnovljeni konak i grob prvog štampara ćiriličnih knjiga Božidara Vukovića-Podgoričanina.

Krajinski arhipelag je niz od oko pedesetak ostrva i hridi uz jugozapadnu obalu jezera.

Galebovo ostrvo je najveće gnjezdilište srebrnastog galeba u Crnoj Gori. Kuriozitet je da se morske ptice gnijezde na slatkovodnom ostrvu.

Galebove je najinteresantnije posmatrati sa čamca. I gnijezda i ptice je dozvoljeno snimati, ali jaja ne treba dirati jer su galebovi zaštićena vrsta.

Na ostrvu Beška se nalazi crkva koja predstavlja zadužbinu Jelene Balšić. Na ovom ostrvu mogu se posmatrati jata divljih golubova ili par malih sova-ćukova.

Petnaestak minuta plovidbe u jugoistočnom pravcu od ostrva galebova, dovodi do ostrva čaplji. Ostrvo je poznato kao Omerova gorica. Među stablima lovora smjestila se kolonija od oko 40 gnijezda sivih čaplji, koja je sredinom sedamdesetih godina opisana kao jedina poznata kolonija čaplji na lovorima. Poslednjih godina sivim čapljama se pridružuju i male bijele čaplje. Čaplje su ugrožena vrsta i zakonom su zaštićene, tako da jaja ne treba dirati.

Sl 47. - Manastir Kom

Sl 48. - Svač

Sl 49. - Tvrđava Žabljak Crnojevića

EXPEDITIO 54

Mnogobrojni kulturno-istorijski spomenici: arheološka nalazišta, manastirski kompleksi i utvrđenja, razbacani u širokoj lepezi u basenu Skadarskog jezera, govore da je još u XIV i XV vijeku ovo podrucje bilo znacajno kulturno središte. Najveći je broj manastira i crkava, a nsjesu ni zanemarljive odbrambene kule i utvrđenja. Mnogi od njih zaslužuju da budu posebno predstavljeni.

Tophala Na malom ostrvu Tophali, na jugozapadnoj obali Skadarskog jezera, naspram Ostrosa, nalaze se ostaci snažne kule koja je po koncepciji slična svetogorskim pirgovima.

Kula je najvjerovatnije podignuta u XIV vijeku, u periodu kada su nastali manastiri na ostrvima na Skadarskom jezeru.

Ova kula štitila je prolaz sa istoka, od Skadra ostrvima na kojima je u srednjem vijeku bilo dosta stanovnika. Ona je svakako predstavljala dio sistema odbrane ovog niza ostrva sa manastirima – Moračnik, Beška i Starčeva Gorica, a isto tako kontrolu vodenog prilaza obali sa koje se izlazi na Bogorodicu Krajinsku.

Od svih sačuvanih srednjovjekovnih utvrđenja u Crnoj Gori kula na Tophali ima najjednostavniju formu i funkciju. Kula je kvadratnog oblika osnove sa četiri snažna pilastra na uglovima i još četiri na zidovima između ovih. Ulaz je bio na spratu. Zidana je od vecih komada lomljenog i pritesanog kamena u malteru.

Debljina zidova je oko 2 m. Donji dio kule danas je dobro očuvan.

Pored kule na ostrvu su pronađeni, samo u temeljima, ostaci trolisne crkve za koju se pretpostavlja da potiče iz XII vijeka, i koja je mogla biti uzor ostalim trikonhosnim crkvama nastalim na ostrvima Skadarskog jezera u XIV vijeku.

Svač Ostaci utvrđenja Svač nalaze se na stijeni iznad Šaskog jezera, sjeveroistočno od Ulcinja kod sela Šasa.

Svač je bio episkopski grad još u VIII vijeku. O njegovom razvoju u ranom srednjem vijeku nema podataka. Pominje se u žitiju Nemanjinom 1216. godine kao grad koji je on osvojio u Primorju. Mongoli su ga razorili 1241. godine i pobili stanovništvo, no poslije ovoga Svač se ponovo podigao. Od kraja XIV vijeka propada, 1406. godine pominje se kao selo, a njegov episkop moli Veneciju da utvrdi i zidovima opaše njegovo mjesto, kao što je to bilo ranije. Grad je kovao svoj novac.

Utvrdjenje Svač je bilo opasano zidovima sa kulama a prema jugu je bilo prirodno nepristupačno, jer se stijene spuštaju

55 SKADARSKO JEZERO

strmo prema jezeru, sa te strane postoji jedna staza kojom se silazilo do vode i uz koju ima tragova kapije. Glavni ulaz u utvrđenje je sa sjeverne strane, iz podgrada. Odmah pored ulaza nalazi se katedrala sv. Jovana koja je prema natpisu na fasadi zidana 1300. godine. S obzirom na fragmente uzidane u zapadni zid, moguće da je na istom mjestu postojala starija crkva, pa da su je vjerovatno Mongoli srušili. Apsida crkve je ubačena u prizemlje starije kule od koje se sačuvao i sprat. Osim crkve sv. Jovana u sklopu sjevernog gradskog zida nalaze se ostaci još jedne manje crkve, kao i jedne spolja pored bedema. U samom gradu ima ostataka zgrada za stanovanje od kojih su neke očuvane vrlo dobro. Pošto je grad u XV vijeku već pust sigurno je da svi njegovi djelovi pripadaju srednjem vijeku.

Sjeverno od utvrđenja nalaze se tragovi podgrada izmedju ostataka crkava kojih ukupno u Svacu ima osam.

U podgradu je najdominantnija crkva sv. Marije, podignuta vjerovatno poslije 1300 godine.

Krajina Manastir Bogorodica Krajinska, poznat i pod imenom Prečista Krajinska, nalazi se u Krajini, na jugozapadnoj obali Skadarskog jezera, u bilizini sela Ostrosa.

Prvi put se crkva u Krajini pominje krajem X vijeka u Ljetopisu popa Dukljanina, kada je u njoj sahranjen Petrislav, otac kneza Vladimira. Krajina se u XI vijeku navodi kao sjedište, dvor kneza Vladimira. U crkvu sv. Marije, koju je po predanju podigla Vladimirova žena Kosara, ćerka cara Samuila, prenijeto je njegovo tijelo iz Prespe 1015. godine. U XV vijeku u Krajini je stolovao zetski mitropolit.

Ostaci manastirskog kompleksa danas su u ruševinama.

Više se sačuvala jedino kula zvonik na zapadnom kraju jedne veće prostorije sazidane u produžetku zapadnog dijela crkve, posvećene Uspenju Bogorodice, za koju se pretpostavlja da je mogla biti namijenjena bilo stanovanju bilo za trpezariju.

Kula je imala pet spratova sa drvenim meduspratnim tavanicama. Na četvrtom spratu nalazila se mala kapela sa apsidom. Danas je kula djelimično obnovljena. Od obimnih zidova kompleksa nešto vidljivih ostataka sačuvalo se jedino na sjevernoj strani. Ostaci zidova, najvjerovatnije kasnije prizidanih, nalaze se i uz samu crkvenu građevinu, ali su neophodna dalja istraživanja.

Sam položaj manastira nije bio naročito pogodan za odbranu, no ako je tacno da je Krajina ime mjesta u kome je stolovao Vladimir , i da se ono odnosi na bližu okolinu

Sl 50. - Ostaci manstira u Krajini

kompleksa, onda se može pretpostaviti da su za odbranu služile i okolne kamenite glavice prema jezeru.

Moračnik Manastir Moračnik nalazi se na istoimenom ostrvu u Skadarskom Jezeru. Kompleks se nalazi na isturenom rtu na jugoistočnoj strani ostrva, položen nisko skoro do samog jezera.

Moračnik se prvi put pominje 1417. godine u jednoj povelji Balše III, koji manastiru poklanja gumno soli. Manastirski kompleks, koji čine crkva posvećena Sv. Bogorodici, zgrada konaka, trpezarija i kula, ograđen je kamenim zidom. Na zapadnom dijelu zida se nalazi kapija koja vodi do jezera i vjerovatno prvobitnog pristana. Kula je, prema ostacima na drugom spratu, bila presvedena krstastim svodom. Zidana je dosta pravilno na redove, pritesanim i tesanim kamenom u malteru. Ulaz je mogao biti u prizemlju ili na prvom spratu na kome ima samo jedan uski otvor dok na drugom ima ostatke većih prozora. Crkvu i kulu vezuje jedna dosta dobro očuvana prostorija zidana takode od kamena. Kula na Moračniku je rijedak primjer sačuvanog objekta ovakve vrste u manstirskom kompleksu.

Kom Manastir Kom se nalazi na ostrvu u Skadarskom Jezeru. To je mali manastirski kompleks sa jednobrodnom živopisnom crkvicom koja je posvećena Bogorodici. Najvjerovatnije da je

Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

podignut početkom XV vijeka i to od Ðurda i Lješa Crnojevića. U manastiru postoji nadgrobna ploča Lješa Crnojevića koji je umro 1422. godine. Ivan Crnojević daruje 1485. godine novoj zadužbini na Cetinju imanja opustjelih manastira Koma i Gorice. Mjesto na kome se manastir nalazi zaklonjeno je od sjevernih vjetrova, a nešto je iznad vode jezera. Ostrvo je krševito i nepogodno za život. Manastir je postavljen na jedan mali plato i opasan je jačim zidovima, te se može reci da je unekoliko utvrđen, iako izgleda da je to trebao da bude samo ogradni zid, jer nema ostataka ni zubaca, puškarnica i kula. Sa jugozapadne strane nalaze se ostaci konaka sa cisternom za vodu koji su vrlo solidno zidani.

Manastir je relativno dobro očuvan i njegova obnova je u toku.

Ruralna naselja

Oblun Oblun se nalazi pored istočne obale Malog blata Skadarskog jezera. Utvrđenje ima dominantan položaj sa mogucnošću kontrolisanja velikog dijela basena Skadarskog Jezera i Ćemovskog polja.

Oblun se pominje u Ljetopisu popa Dukljanina kada se govori o događajima u Duklji polovinom XII vijeka. Naime, kralj Ðorđe se, bježeći kroz planine, najzad utvrdio u kastelu koji se zvao Obolon, gdje su ga Vizantinci opsjeli, a zatim po zauzeću tvrđave i zarobili.

Utvrđenje leži na ostacima akropole jednog ilirsko-grčkog grada. Za sačuvane ostatke utvrđenja se može pretpostaviti da potiču iz antičkog, kasno rimskog ili vizantijskog perioda, Sl 51. - Kom-dio manstira

Kulturno nasljeđe

na osnovu prilično pravilnog pravougaonog oblika, iako konfiguracija terena nije takva da bi se taj oblik mogao očekivati. Dužina jedine čitave sačuvane strane prema sjeveroistoku je oko 70 m. Sjeverozapadni i jugoistočni zid sačuvani su djelimično,a od jugozapadnog zida nema tragova, vjerovatno nije ni postojao već su ga zamijenile vertikalne stijene. Skoro u centru utvrđenja na posebnom prirodno uzdignutom kamenitom platou nalaze se ostaci jednobrodne ckrve. Interesantna je i konstatacija da nijesu nađeni ostaci kula.

Svakako treba naglasiti da i ruralna naselja Skadarskog regiona imaju vrijedna spomenička svojstava, koja tek treba valorizovati. O njima je bilo riječi ranije, a selo Godinje je već u proceduri da se predloži za spomeničku zaštitu.

Tradicionalna stambena arhitektura je nasljeđe od izuzetnih arhitektonskih i naročiti ambijentalnih vrijednosti.

Fond anonimnog narodnog graditeljstva jednim imenom se naziva-etnografski spomenici. Ostaci davno preživjelih ljudskih zajednica i različitih kultura i civilizacija osjećaju se i danas u mnogim segmentima i sadržajima narodnog stvaralaštva. Ovom fondu pripadaju: • sela; • manja seoska stara jezgra;

Na području nekadašnje Crmničke i Riječke nahije razvio se jedan poseban vid utvrđenih kula. Bile su to solidno građene kamene građevine, koje su ispod samog krovnog vijenca imale friz od specijalno konstruisanih puškarnica. Na kamenom postamentu postavljene su dvije ćeramide u vidu nešto većih kanalica potkovičastog izgleda i mekše strukture koja je zadržavala metke u sebi. U Crmnici je postojala ciglana koja je proizvodila i ove posebne elemente ćeramida isključivo za ovu svrhu. Vjerovatno se ovakav vid odbrane sa puškarnicama prvi put javio na kuli-rezidenciji Petra I petrovića u Rijeci Crnojevića. Njen nastanak se vezuje za period između 1810. i 1815. godine. Isti ili sličan sistem puškarnica sreće se i u nekim selima Crmnice i Riječke nahije. Lijep primjer je kuća Lekovića u Godinju. Svojim položajem na kraju sela, uz samo brdo, ona je, zapravo, imala ulogu primorskih kaštana, jer se u slučaju opasnosti iz nje kroz desetine puškarnica moglo efikasno braniti. U krajnjoj nuždi mogla se napustiti prema brdovitoj i teško pristupačnoj pozadini. Nešto manjih dimenzija, ali sa odbranom istog principa, bila je kula Banovića u Prekornici i drugim selima te regije.

• stambeni objekti; • ekonomski objekti; • pojate; • ambari; • mlinovi; • valjanice; • seoski putevi; • mostovi; • groblja; • kamena guvna i dr.

Selo je na neki način već opisano prethodno, samo treba dodati nešto o ostalim dijelovima fonda.

Seoska groblja, grobovi s anadgrobnim spomenicima, epitafima i sl. daju najpotpuniju sliku razvoja, kulturno-estetskog i ekonomskog nivoa sredine. Groblja su takođe svjedočanstva o postojanju nestalih naselja. Često su indikatori odnosa tadašnje sredine prema tradiciji. U regiji jezera ima veliki broj i savremenih groblja. Neophodno ih je na neki način zaštititi, kako bi dobila kulturan izgled.

Muslimansko groblje u Kostanjici (Ostros) i malisorsko groblje u Vuksan Lekićima su dva posebno interesantna groblja sa izraženim spomenicima na kojima je evidentna kulturna narodna umjetnost.

Savremena ruralna i urbana naselja imaju u manjoj ili većoj mjeri izmijenjen lik savremenog sela. Savremena stihija izgradnje Sl 52. - Sakralna arhitektura

EXPEDITIO 56

puteva, prodor različitih medija i drugi vidovi povezivanja sa gradovima doveli su do prevazilaženja staroga. Iz seoskih atara nestale su stare kuće, pomoćni objekti, pokućstvo, alati itd., a među njima i vrijedna kulturna baština. U narodu je jedino ostala prisutna tradicija čuvanja sakralnih objekata. Slična situacija dešava se i u gradovima. Čvrsto formirana gradska jezgra naprasno su deformisana i degradirana (Podgorica, Virpazar, Rijeka Crnojevića).

Nekontrolisana gradnja je prisutna u velikojmjeri i neprimjerenom arhitekturom narušava tradicionalni ambijent naselja. Ovu grupu čine kuće podignute u poslednjih 50 godina.

Građene su od savremenih materijala, kao što su betonski i opekarski blokovi, armirano betonski stubovi i grede. U većini slučajeva fasade su omalterisane i bojene. Kamen se uglavnom ne koristi za izgradnju, već samo kao obloga na fasadi i u tom smislu je vrlo loše upotrebljen. Spoljašnji zidovi su obično dimenzija 25 do 40 cm. Spoljašnjost proistekla iz kombinacije savremenih materijala i spontane gradnje narušava identitet naselja.

Objekti bez spomeničkih vrijednosti klasifikovani su u dvije grupe zavisno od odnosa prema ambijentalnim vrijednostima cjeline i to: • objekti koji su izgrađeni u mjerilu ambijenta, na mjestima starih, porušenih kuća. To su mahom prizemne ili spratne kuće izgrađene na temeljima nekadašnjih tradicionalnih kuća; •objekti koji su u suprotnosti sa mjerilima ambijenta svojom spratnošću, volumenom, oblikom. U arhitektonskoj obradi pojedini objekti izražavaju blijede i loše kopije tradicionalnih kuća.

U studiji Program zaštite i razvoja NP Skadarsko jezero, segment turizam, koju je uradilo Javno preduzeće nacionalni parkovi Crne Gore u novembru 2003., kaže se da su ribarska naselja potencionalni nosioci turizma na Jezeru, naročito zbog svojih ambijentalnih i jedinstvenih prirodnih vrijednosti, kao i načinom života njihovih stanovnika, zatim brojnim značajnim utvrđenjima i manastirima. Dalje se ističe da bi u narednom petogodišnjem periodu trebalo izraditi Program zaštite kulturnog nasljeđa i najhitnije izvršiti mjere konzervacije i sancije pojedinih objekata stare fortifikacione, sakralne i profane arhitekture.

Spomenici NOR-a

U skadarskoj regiji događajima iz NOR-a i revolucije podignut je veliki broj spomenika, spomen obilježja različitih oblika i

57 SKADARSKO JEZERO

vrijednosti. Samo mali dio tog nasljeđa ima spomeničku odnosno estetsku vrijednost, tj. svojstvo autentičnog umjetničkog djela.

U klasifikacionom pogledu to su: • spomenici; • spomen obilježja; • groblja; • spomen ploče; • memorijalni kompleksi; • biste; • spomen domovi i sl.

Najčešće su izrađeni od betona, koji je dao mogućost za realizaciji najrazličitijih željenih oblika i dimenzija.

Osvijetljeni su ili okruženi uređenim površinama sa zelenilom i cvijećem. Danas predstavljaju mjesta okupljanja ljudi u okviru kulturno-drušvenih manifestacija, turističkih posjeta i sl.

Korišćenje spomenika Do danas nije postignut potrebni kvalitet u zaštiti, upotrebi i korišćenju spomenika kulture na Skadarskom jezeru. Problem je u tome što danas predstavljaju neaktivne komplekse i objekte. Pojedini lokaliteti koji su zaštićeni i kategorisani kao spomenici kulture od važnosti, Povremeno se čiste i na taj način održavaju. takođe, više vidova vlasništva u praksi često predstavlja otežavajuću okolnost u procesu zaštite i revitalizacije u cilju korišćenja. U poslednje vrijeme su aktuelne manje turističke ture brodovima po jezeru, kojim putem se neki od spomenika mogu i obići.

na sam spomenik, njegovo najbliže okruženje i prirodni ambijent u kome se nalazi.

Pokretno spomeničko nasljeđe Postoji i bogat fond pokretnog kulturno-istorijskog nasljeđa koji se odnosi na ikone, knjige i manuskripte, predmete umjetničkih zanata, narodne rukotvorine i sl. Dio ovog fonda nalazi se u crkvama i manastirima a dio u posjedu lokalnog stanovništva. Zbog starosti i neadekvatnog tretmana ovi predmeti su izloženi opasnosti od krađe, propadanja i uništenja.

Pokretni spomenici iz perioda ilirske samostalnosti su izuzetno bogati, naročito iz doba labeatske civilizacije. Na njima se osjaća jak uticaj grčke kulture sa kojom su održavane veze još od početka 1. milenijuma p.n.e.

Sa etnološkog aspekta posebnu vrijednost predstavljaju čunovi-tradicionalna sredstva za plovidbu Jezerom, zatim ribarska oruđa i drugo.

U pogledu zaštite potrebno je sačuvati autohtoni čun koji se pokreće veslima, ali i na motorni pogon. Dug do 7 m, širok di 1 m, a visok oko 0.5 m, čun može da ukrca 400-900 kg tereta ili 7-8n osoba. Građen od murvovih dasaka, sa dnom od bukovih dasaka, čun je lagano plovilo pogodno za kretanje kroz močvaru i izvlačenje na suvo. Dva čuna privezana zajedno takozvani trap, Sl 53. - Crkva na ostrvu Beška

Opsluženost spomenika infrastrukturom

Kako i samo Jezero, tako i njemu pripadajući spomenici kulture, opskrbljeni su dobrom saobraćajnom infrastrukturom koja je ranije opisana u poglavlju Infrastruktura. Vodeni saobraćaj je još uvijek nešto slabije razvijen. osim putne infrastrukture, značajan je položaj spomenika i opsluženost vodom, električnom energijomi drugim infrastrukturnim mrežama. Te mreže su slabo razvijene i u dosta dotrajalom stanju. Ovako loše opremanje inrastrukturom veliki je problemi prepreka razvoju. Osim toga, na nekim mjestima je uočljiv i loš uticaj infrastrukture

Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

EVIDENCIJA PODATAKA U TOKU RADA PRIJE IZVRŠENE PROMJENE

• fotogafije • crteži postojećeg stanja • zapisi o stanju prije intervencije • fotogrametrijski snimci • sva postojeća dokumentacija o spomeniku

NAKON IZVRŠENOG PROCESA PROMJENE

U TOKU PROCESA PROMJENE

• fotogrametijski snimci sa istih tačaka kao i prije intervencije • crteži, fotografije u toku rada • zapisi o tehnikama koje se koriste • zapisi o eventualnim iznenadnim otkrićima u toku rada i slično

• fotogrametijski snimci sa istih tačaka kao i prije intervencije • crteži, fotografije novog stanja • zapisi o upotrebljenim materijalima, računi, sva dokumentacija koja je pratila proces • dokumentacija se arhivira i daje na uvid ostalim zaiteresovanim stručnjacima

T 5. Način evidentiranja podataka o spomeniku kulture

danas se koriste za prevoz tereta i stoke.

Karakterističan ribarski alat koji se i danas koristi čine: tršljaka sa udicom, ošći (osti), pritisak (mreža na kružnom ramu za lov na krapa), vršice (kojima se love jegulje), košice, grib, pari (parangal), vrša, jaz, karić (kvadratna mreža 3x3 m), grefulja (mala elipsoidna mreža pričvršćena za štap) i drugi alati.

Tabela T4 daje prikaz uobičajenog načina evidentiranja podataka o nekom spomeniku kulture, nakon kojeg bi uslijedio proces njegove valorizacije, a zatim i zaštite ili revitalizacije.

Vrijednosti graditeljskog nasljeđa proizilaze iz njihovoh osobina i iz njihove funkcije. Po svojim osobinama, cjeline i objekti graditeljskog nasljeđa mogu imati: - istorijsku vrijednost - umjetničku vrijednost - ambijentalnu vrijednost - urbanističku vrijednost - vrijednost izvornosti - vrijednost rijetkosti - vrijednost reprezentativnosti - vrijednost cjelovitosti

Kulturno nasljeđe se čuva prije svega sa dva aspekta:

Kulturno nasljeđe

• Materijalnog • Nematerijalnog-duhovnog

Uvođenje kulture kao nove aktivnosti u ruralnim područjima koja predstavljaju kulturno-istorijsko nasljeđe ima za cilj da privuče urbane turiste, razvija kulturni turizam, a istovremeno da se privuče mlađa polpulacija na seoska područja.

ZAŠTITA KULTURNOG NASLJEĐA Koncepcija obnove i izgradnje nasljeđa u principu počiva na onim rješenjima koja obezbjeđuju najpovoljniji dugoročni razvoj. Nova saznanja u području zaštite kulturnog nasljeđa ukazuju na to, da se puni efekti mogu postići samo uklapanjem naslijeđenih vrijednosti u opšte razvojne tokove, uz odgovarajuće metodološko povezivanje postupaka zaštite sa procesom prostornog planiranja i uređenja. Polazeći od istaknutog, potrebno je: • obaviti kompletno evidentiranje svih spomenika i

njihovo kategorisanje, uz izradu preglednih karata spoemenika i ambijenata, kao i druge potrebne dokumentacije; • preduzeti mjere za istraživanje negativnog djelovanja svih vrsta zagađenja na spoemnik; • naučno valorizovati nasljeđe, utvrditi prioritete djelovanja • utvrditi društvene obaveze u odnosu na spomenik; • formirati fondove finansiranja zaštite ili obnove spomenika; • uspostaviti čvrstu saradnju svih učesnika u ovim projektima.

Planiranje i regulativa vezani za spomenik kulture moraju uzeti u obzir specifičnost cjelokupnog krajolika, te očuvati i revitalizovati svaku njegovu vrijednost. Sve intervencije moraju biti izvedene na način koji će poštovati i održati integritet položaja,veze sa fizičkim okruženjem.

Kao i u rješavanju problematike naselja, tako i u ovoj, svi procesi vođeno od strane institucijaili građana moraju biti podržani od strane države. Inostrana iskustva pokazuju da je u toku radova na spomenicima kulture veoma korisno lokaciju pretvoriti u neku vrstu laboratorije gdje svi zainteresovani posjetioci mogu upoznati materijale, tradicionalne i moderne tehnike gradnje koje se tom prilikom koriste. Na taj način sprovodi se i edukativna strana procesa.

Prema Vaništa-Lazarević Evi, mogu se izdvojiti pet generalnih principa kao relevantnih za postizanje održivosti: • Poštovanje načela autentičnosti spomenika; • Poštovanje načela svih zatečenih stilova (prema Venecijanskoj povelji, čl.2.); • Poštovanje načela stalnosti spomenika na mjestu na kojem je sagrađen; • Poštovanje načela dokumentarnosti i kontinuiteta rada Usvajanje načela saradnje sa drugim strukama.

Nakon Agende 21 u svijetu je nastavljeno donošenje konvencija koje u najširem smislu propisuju očuvanje i revitalizaciju prostora kroz isticanje identiteta, kulture i tradicije.

Najveći broj njih je izglasan u drugoj polovini 20. vijeka, kada se bitno promijenio odnos prema arhitektonskom naslijeđu, posebno u urbanim cjelinama. Od tada su prošireni i rasponi zaštite od pojedinačnih spomenika preko ansambala do urbanih cjelina i predjela.

Utemeljena su savremena zakonodavstva u zaštiti i planiranju, usvojene preporuke i konvencije sa obavezujućim odredbama i fakultativnim smjernicama. U razvoju doktrina i metodologije najveću ulogu imale su svjetske državne i nevladine organizacije.

EXPEDITIO 58

UNESKO (UNESCO)-Organizacija ujedinjenih nacija za obrazovanje, nauku i kulturu je, na primjer, bila pokretač mnogih inicijativa iz domena očuvanja i zaštite kulturnih i prirodnih vrijednosti, među kojima je značajna Konvencija o svjetskom naslijeđu sa Listom upisanih dobara.

IKROM (ICROM)-Međunarodni centar za konzervaciju značajna je organizacija koja se bavi edukacijom iz oblasti arhitektonske konzervacije.

IKOMOS (ICOMOS)-Međunaro-dni savjet za istorijske spomenike i predjele, kao najpoznatija nevladina asocijacija potekla iz korporacije arhitekata i tehničara konzervatora organizator je mnogobrojnih međunarodnih simpozijuma.

Razvio je mnogobrojnu saradnju sa vodećim asocijacijama za urbanizam, stanovanje, komunalno uređenje ili ekologiju.

Njegova nezamjenljiva uloga ogleda se u procesu zaštite istorijskih spomenika i predjela.

Najznačajnije povelje i deklaracije iz oblasti kulturnog nasljeđa su:

1. Atinska povelja iz 1933. godine

Prvi put je formulisala osnovne principe konzervacije i restauracije spomenika kul-ture, i doprinijela razvoju široke međunarodne aktivnosti na tom polju. Međutim, načela prve povelje postala su vremenom ograničavajući faktor urbanog razvoja u pojedinim segmentima. Zato je Evropski savjet urbanista preuzeo obavezu da uočene praznine u Staroj povelji ispravi izradom Nove Atinske povelje, 1998. godine, prikladnije za 21. vijek. Poređenje povelja potvrđuje da je u obje sadražano zajedničko staro načelo o građenju i stvaranju “po mjeri čovjeka”.

Nova Atinska povelja determiniše preporuke koje treba da vode stručnjake i one koji odlučuju na svim nivoima, a koje se baziraju na principima univerzalne ideje održivog razvoja.

2. Venecijanska povelja iz 1964. godine.

To je međunarodna povelja o konzervaciji i restauraciji spomenika i spomeničkih cjeli-na. Danas vrijedi kao važan međunarodni dokument u oblasti zaštite kako pojedinačnih arhitektonskih spomenika, tako i spomeničkih cjelina skromnih razmjera koja su vremenom stekla kulturni značaj.

4. Preporuka Savjeta evrope o zaštiti ruralnog arhitektonskog nasleđa proistekla je sa Komiteta ministara 1989. godine i izražava

59 SKADARSKO JEZERO

uvjerenje da je to naslijeđe ne samo jedna od najautentičnijih komponenti evropske kulture, već i glavni faktor lokalnog razvoja. Posebno važan stav iz ove preporuke je taj da se arhitektonsko bogatstvo rurarlnih cjelina mora inkorporirati u planiranje regionalnog razvoja i proces zaštite okoline, preporučujući revitalizaciju postojećih tradicionalnih objekata uz maksimalno očuvanje njihove autentičnosti i karaktera. Kroz taj princip preporučuje se takođe i reafirmacija tradicionalnih materijala i tehnika grdanje kuća, proporcijskih odnosa i detalja, a sve prema Venecijanskoj povelji iz 1964. godine.

3. Milenijumska deklaracija

Sa zasijedanja evropske konferencije ministara odgovornih za regionalno planiranje i održivi razvoj, takođe je proistekao važan dokument-Milenijumska deklaracija (United Nations Millennium declaration, 8th plenary meeting, 8 September 2000.) U oblasti zaštite nepokretnih kulturnih dobara, nekadašnja SFRJ je ratifikovala Konvenciju o zaštiti svjetske kulturne baštine, u Parizu 1972. Ova konvencija ima cilj da sačuva svjetsku kulturnu i prirodnu baštinu, tj. baštinu svih naroda, koje je prije svega od univerzalnog značaja, čime se čuva kulturni identitet svakog naroda pojedinačno, bez obzira na političko-ekonomsko uređenje, te da uspostavi međunarodni sistem saradnje i pomoći na očvanju i utvrđivanju kulturne i prirodne baštine. Što se tiče dokumenata u ovoj oblasti, koje je usvojila Crne Gora, prvi kompleksno formulisan dokument bio je Integralno industrijsko i ekološko planiranje i upravljanje, usvojen 1990. godine, zajedno sa UNIDO-m (United Nations Industrial Development Organization). Ovaj dokument imao je za cilj formulaciju osnova za realizaciju integralnog nacionalnog programa za zaštitu životne sredine od industrijskog zagađenja, a pored toga u sebi je objedinio niz parcijalnih (regionalnih) programa sličnog cilja i sadržaja. Na izvjestan

www.icomos.org - ICOMOS, Povelja o graditeljskom nasljeđu www.ohchr.org - Milenijumska deklaracija Evropski centar za mir i razvoj (ECPD): Pravci razvoja CG kao ekološke države, decembar 2000.

Kulturno nasleđe Nacionalnog parka Skadarsko jezero, Arheološka zbirka SR CG, Titograd, 1987.

Dr Eva Vaništa Lazarević, Urbana rekonstrukcija, Beograd 1999.,

način je afirmisao potrebu izrade integralnog programa zaštite životne sredine u Crnoj Gori. Naredne godine Skupština Crne Gore je donijela deklaraciju o Crnoj Gori-ekološkoj državi, a to opredijeljenje je ugradila u Ustav Republike Crne Gore. Ovo je dalje iniciralo izradu i usvajanje Zakona o životnoj sredini kao i studije Pravci razvoja Crne Gore ekološke države.

Savremene studije o zaštiti nasljeđa konststuju da pitanje radova na konzervaciji i revitalizaciji spomenika kulture mora biti usko povezano sa menadžmentom kulturne baštine.

Konkretna obnova mogla bi biti podstaknuta programom i sredstvima kojima se može uticati da se na lokalnom nivou pokrene menadžment zaštićenih cjelina i zona-besplatnim savjetima i projektima, ali i konkretnom finansijskom potporom ili kreditima-kao što to radi na primjer English Heritage. U svijetu je World Bank dostigla fascinantnu transparentnost svoga djelovanja insistirajući na socijalnom uticaju projekata koje kreditira.

Takođe je potrebno donijeti hitne mjere kontrole nad uzurpacijom prostora oko spomenika kulture, što je u nadležnosti Ministarstva za uređenje prostora.

Za spomenike narodne arhitekture, s obzirom da do sada nijesu zaštićeni normativnim aktima, potrebno je donijeti odgovarajuće odluke koje bi ove cjeline stavile pod pod kontrolu i zaštitu. Neophodna je pravna regulative koja će jasno definisati odnos države prema korisniku objekta tradicionalne arhitekture. Istovremeno treba definisati kriterijume I nivo zaštite ruralnih cjelina i objekata u smislu vlasništva.

Primjeri revitalizacije sličnih spomenika i naselja u svijetu potvrdili su praksu koja podrazunijeva revitalizaciju u pravcu atraktivnih turističkih sela. Mnogobrojne studije u Evropi i Sjedinjenim američkim državama, pokazale su da je tzv. kulturni turizam počeo da raste u dvocifrenom procentu, i jedino ga nadmašuje prirodni turizam. Svjetska turistička organizacija defi-niše kulturni turizam kao ²utapanje u nacionalnu istoriju, ljudsko nasljeđe, umjetnost i filozofiju.² Ankete su identifikovale da kulturni turisti predstavljaju poželjno i finansijski izdašno potrošačko tržište koje čine potrošači koji su obrazovaniji, svjesniji kvaliteta i osjetljivi prema tome da podrže naslijeđe lokalnih zajednica ili regiona. Najčešće destinacije kulturnog turizma su ipak još uvijek veći gradovi, s obzirom na koncentraciju kulturno-istorijskih spomenika i raznih manifestacija u njima, te niza ostalih raznovrsnih sadržaja.

Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

POTENCIJALI

Sl 54. - Detalj žabljačke tvrđave

Kulturno nasljeđe može biti dobar izvor finansija, može generisati procese koji donose mnogo novca i može biti bitna podrška ekonomiji. Iz novca koji se tako stvori mogu se oformiti fondovi koji će podržavati lokalnu zajednicu i napore koje ona ulaže na očuvanju kulturne i prirodne baštine.

Primjeri mnogih gradova i ruralnih naselja u svijetu to pokazuju. Nekada ruševi gradovi postaju atraktivne lokacije za posjetu turista i život lokalnih stanovnika. Udruženi vlada, lokalna uprava i građani mogu uspjeti da revitalizuju gradove čije kuće danas vrijede mnogo. Procesi nijesu brzi ali su isplativi.

OGRANIČENJA I RIZICI

Složenost i kompleksnost savremenog planiranja zahtijeva postojanje više vrsta i više nivoa međusobno usaglašenih planova, koji uvažavaju realne promjene u društvenoekonomskom razvoju, ali i zahtjeve zaštite životne sredine. Zaključuje se da je u sadašnjim uslovima u Crnoj Gori očigledno neophodno što prije uspostaviti drugačiji tretman ruarlnih naselja uopšte, a posebno razmatranog regiona-kroz integralno održivo planiranje razvoja na svim nivoima i kroz projekte održivog razvoja lokalnih zajednica svih veličina. Ruralna naselja mogu imati veliki značaj za ekologizaciju širih prostora.

Najnovija transformacija pejzaža predstavlja prekid kontinuiteta u razvoju naselja i zaoštrava mnoge suprotnosti. U sukobu novog i starog dolazi do destrukcije koja se mora spriječiti. U procesu stvaranja nove arhitektonsko-urbanističke slike tradicionalnih naselja u regionu, jedan od mogućih načina revitalizacije je uspostavljanje uslova za oživljavanjem tradicionalnih objekata u svijesti stanovnika, kao i njihovim aktivnim uključivanjem u život naselja. Drugi način je da se naselja revitalizuju isključivo u cilju eksploatacije u turizmu.

Potpuno usvajanje graditeljskog naslijeđa podrazumijevalo bi ovaj prvi način.

Kulturno nasljeđe

EXPEDITIO 60

AMBIJENTI

Sl 55. - Značajnija naselja Skadarskog jezera

Istorijski ambijent evropski stručnjaci definišu kao “svaku grupaciju građevina koje sačinjavaju jednu aglomeraciju koja, kako po svojoj homogenosti, sama zevređuje istorijski, arheološki ili umjetnički interes.”

Ambijentalne cjeline su počele rsveukupno da se izučavaju rlativno kasno.

“Danas ambijentalne cjeline sela na Skadarskom jezeru kao da su u raskoraku sa vremenom i prostrom i njihovo prisustvo kao da je više stvar duha, metafizička konstrukcija, polje sjećanja. U tom raskoraku između realnog i imaginarnog vremena i prostora koji u sebi krije najrazličitije mogućnosti, čekaju neki novi život...nove ljude...pravu inicijativu...”

Grupacije kuće i zaseoka sa guvnom i malom crkvom uz kameno zaleđe odnose se prema ravnim dolovima kao prema vodi jezera, ...“okolni prirodni ambijent zadivljujućim naporom i dodatno je humaniziran izgradnjom terasa i suvomeđa”. Ovaj obrazac nasljeđa kroz sve segmente treba podržati kao civilizacijske tekovine ovog prostora.

Vidikovci kao fenomen izdignutog prostora daju vizuelni doživljaj sa puta Cetinje-Rijeka Crnojevića-Golubovci i Rijeka crnojevića-Virpazar od belvedera, Košćela, Pavlove strane, Jelenka i padina Bobije na Skadarsko jezero.

61

SKADARSKO JEZERO

Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

Simboličnost Na mnogim lokalitetima na jezeru simboličnost objekata leži u istorijskom i metafizičkom određenju. Naročitu simboliku imaju utvrđenja, manastiri i srednjevjekovni gradovi. Danas je ta simbolika nešto što treba sačuvati kao svjedočanstvo jednog vremena i kulture.

Pogled

OPŠTE KARAKTERISTIKE Karakteristike ambijenata se mogu valorizovati kroz sledeće kriterijume:

Prihvatljivost⁹ Korisnici prostora su ti koji određuju stepen njegove prihvatljivosti. Način korišćenja može biti neodgovarajući, intenzivan, povremen, potpun ili djelimičan, ali je sigurno to da su korisnici ti koji odlučuju da li će ga prihvtaiti i na koji način.

Veoma je bitna usklađenost osobenosti prostora sa aktivnostima koje se u njemu odvijau.

Izražajnost Kao jedan od oblika ispoljavanja izražajnosti je izbor povoljnog mjesta koje bi, kako u sadržajnom tako i u prostornom smislu pružalo izvjesnu prednsot u odnosu na druga mjesta.

Pozicije sela i gradova u ovom regionu zaista su u prošlosti birane na osnovu neke povoljnosti, bilo da je u pitanju voda, glavni putni pravac, uzvišenje i sl.

Adaptabilnost Predstavlja sposobnost nekog prostora da se prilagodi određenim promjenama koje mogu da proisteknu iz različitih pobuda (naročito mijenjenjem funkcije ili forme). Postoji jaka veza između adaptabilnosti i predviđanja. Ukoliko je predviđanje veoma dobro, adaptabilnost je u velikoj mjeri redukovana i predstavlja samo relativno prosto tehničko uklapanje u određenu aktivnost. Ukoliko jepredviđanje loše, tada je nivo adaptabilnosti veoma teškoodrediti obzirom da nije jasno u odnosu na šta treba da bude primjenjen.

Veoma su česte situacije kada dobar pogled predstavlčj adovoljan preduslov za kvalitetan ambijent. Nije li jedna od prvih stvari koja nas interesuje kada uđemo uhotelsku sobu upravo taj pogled sa prozora ili terase? To ukazuje da je pogled, bez obzira o kom se prostornom nivou radi, jedna od osnovnih karakteristika za koju su svi korisnici prostora zainteresovani.

Osnovna svrha dobrog pogleda je da omogući posmatraču da se odmori, relaksira i uživa u njegovim čarima, bez obzira da li jeorjentisan prema prirodnim ili stvorenim prostornim cjelinama.

Distinktivnost Distinktivnost podrazumijeva osobinu prostora koja ga na neki način razlikuje od drugih. Takva osobina se odlikuje karakterističnošću i osobenošću koja se može naći isključivo na jednom mjestu-bez mogućnosti ponavljanja u nekoj drugoj sredini. Osnovni oblik distinktivnosti je identitet. Identitet određene sredine predstavlja stepen do koga se prostor može smatrati posebnim u odnosu na druge prostore, tj. Stepen do koga prostor ima jedinstven, neponovljiv karakter.

Unikatnost nekog prostora je veoma važna odrednica njegovog kvaliteta. Bez obzira da li se radi o prostoru koji je kvalitetno osvijetljen, prostoru koji je karakterističan po zvukovima, prostoru u kome dominiraju različite boje ili prostoru u kome izgrađene forme igraju odlučujuću ulogu, njegov kvalitet će biti memorisan u mislima i osjećanjima onih koji su u njemu boravili.

⁹ Izvor: Đokić, Vladan: Formiranje tipologije gradskog trga u funkciji operacionalizacije pri planiranju i projektovanju, doktorska disetracija, Arhitektonski fakultetu Beogradu, Beograd, 1998.

Sl 56. - Kestenova šuma

Ambijenti

EXPEDITIO 62

VIRPAZAR Gradić sa manje od sto stanovnika, pominje se još u 13. vijeku, u povelji srpskog kralja Vladislava manastiru Vranjini.

Ime je dobio po tome što je bio jedan od četiri najveća pazara u Crnoj Gori. Po završetku ratova sa Turskom, 1878. godine se gradi put do Bara i Cetinja, a Virpazar dobija željezničku prugu i malu luku (u kojoj su se brodovi vezivali za ukopane cijevi zarobljenih turskih topova).

Današnji Virpazar je grad koji se satoji iz dvije cjeline-stari dio grada koji je zadržao koncept starog Virpazara iz 1888. godine i novi dio grada koji je nastao planski na novoj lokaciji.

Virpazar je centralno naselje za 23 okolna sela (Godinje, Seoca, Poseljani, Rijeka Crnojevića, Dodoši, Žabljak Crnojevića, Vranjina, Građani…). Ova sela su već dugo u procesu odumiranja zbog odliva stanovništva, neadekvatnih uslova stanovanja i nemogućnosti plasiranja proizvoda na tržište, kao posledica neprilagođavanja kulturne baštine XX vijeku preovlađujuće industrijske paradigme. Istorijska sela koja čine ovu mrežu imaju veoma kvalitetnu prostornu strukturu, promišljenu arhitekturu kuća, kao i veliki prirodni potencijal. U doba informacijske paradigme postaju izuzetno pogodna za novi razvojni ciklus.

Dvije kopnene površine starog dijela grada mađu Rumijom i Crmnicom su formirane vodenim tokovima sa jugoistoka, sjeverozapada i sjeveroistoka i to rijekama Crmnicom, Oraošticom. Sa istočne strane je mirna površina Skadarskog jezera. Poluostrvo sa strane Rumije završava se živom skalom i ostacima tvrđave Besac iz turskog doba. Preko rijeke Crmnice leži ostrvo na kome se razvio mali trg Virpazar. Kopnene površine vizuelno se razlikuju time što jedna ima izrazito verikalni, a druga horizontalni karakter, što se, gledano sa jezera, metaforički može tumačiti kao odnos kamena i guvna, aktivnog i pasivnog, muškog i ženskog principa. Sa oba ostrva otvaraju se vizure na Skadarsko jezero i Virsko polje.

Na ostrvu starog dijela grada susreću se tri puta, koja preko tri mosta povezuju naselje sa mrežom okolnih sela. Time se formira smisaona cjelina nastala u istom vremenskom periodu i uslovljena istim morfološkim kontekstom. Novi dio grada nalazi se na uzvišenju između postojeće željezničke pruge Beogradbar i magistralnog puta Podgorica-Petrovac. Iz novog dijela grada otvara se vizura ka Crmničkom polju.

Prostorne dominante su stijena sa kulom, tvrđava Besac, Skadarsko jezero, Crmničko polje, rijeke Crmnice i Oraoštica, kao i njihova ušća u Jezero.

Infrastrukturne determinante prostora su pruga Podgoricabar, put Podgorica-Petrovac, lokalni putevi i mostovi koji vezuju

63 SKADARSKO JEZERO

ostrvo sa kopnom. Šta to, zaista, treba uraditi u ovom pitomom krajoliku, u postojbini čuvenih vinogradara i njihovih rukosada, kroz koji već godinama jezde automobili, željeznica, brodovi, avioni?

Nedavno je i more “zapljusnulo” jezero. Tunel “Sozina” Jadran je približio i Crmnici i Jezeru.

Ovaj grad nudi različite mogućnosti ponovnog aktiviranja, od revitalizovanja njegove prvobitne funkcije centra trgovine i distribucije različitih proizvoda iz pomenutih sela, preko turističkog centra pa do naučnog, istraživačkog i kulturnog centra (u naselju postoji hotel, zdravstvena stanica, osnovna škola, pijaca, željeznička stanica, ugostiteljski i trgovinski objekti).

Potencijali i ograničenja Virpazara Potencijali

Nužnosti

• Revitallizacija i rekonstrukcija postojećih objekata; • Povezivanje starog dijela naselja sa novim dijelom; • Spriječavanje neplanskog korišćenaj prostora; • Rekonstrukcija mostova koji se ne koriste; • Uklanjanje neprimjerenih objekata; • Rješavanje postojećih konflikata u novom dijelu naselja; • Preusmjeravanje novog razvoja u mrežu okolnih naselja.

Problemi prostornog razvoja

• Prpolovljeno naselje-problem infrastrukture; • Problem premošćavanja željezničke pruge; • Prisustvo vode u Crmničkom polju.

Problemi korišćenja prirodnih uslova i potencijala

• Poljoprivreda; • Turizam na Skadarskom jezeru.

• Iskorištavanje izuzetnih mogućnosti održivog razvoja koje pruža Skadarsko jezero; •Korišćenje istorijskog i turističkog potencijala starog dijela Virpazara; •Prilagođavanje saobraćajne infrastrukture potrebama naselja i okruženja.

Problemi izgradnje i stanovanja

Opšti ciljevi razvoja

Društvene djelatnosti

• Razvijanje svijesti o vrijednosti prostora, odnosa prema prirodi; • Oživljavanje mjesta; • Razvoj turizma, poljoprivrede i stočarstva; • Razvoj kulture i nauke; • Razvoj mreže naselja čiji je centar Virpazar; • Postizanje koncepta održivog razvoja.

• Loše stanje postojećeg stmbenog fonda i kulturne baštine; • Nedostatak koncepta stambene izgradnje; • Nestručna obnova stambenih objekata u urbanom jezgru starog Virpazara;

• Ne postoje adekvatni uslovi za odvijanje kulturne djelatnosti i fizičke kulture; • Migracije ka većim gradovima.

Problemi saobraćaja

• Razvijena saobraćajna infrastruktura na ovoj strateški značajnoj tački bila je nekada izuzetna prednost za naselje jer je omogućavala protok robe preko ostrva i razvoj trgovine, da bi

“Automobili i vozovi tutnje, ali život podrhtava i u varošici na tri mjesta (u kojoj je sve manje mještana), ali i život onih koji su mislili da će ovamo svraćati turisti i ostavljati poneki euro u ugostiteljskim objektima u varoši koja je nekada imala biblioteku, kino-salu, zanatske radnje. Danas, od toga ništa sem tri četiri ugostiteljska objekta.

Na sreću, u posljednje vrijeme se stanje što se dolazaka tiče, poboljšava, kaže Ivo Ukšanović, jedan od čelnika u Udruženju vinara i vinogradara “Crmnica”. Ovih februarskih dana Ivo ima pune ruke posla. Treba valjano raspodijeliti oko sedam hiljada sadnica kratošija i vranca za oko 70 ovdašnjih vinograda pa Ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva i podgoričke “Plantaže” Crmničanima je omogućilo da pod povoljnim uslovima dođu do sadnica i nema razloga za strah da će čuveno crmničko vinogorje “presahnuti”. Još kada bi mladi, kako ono vele, brojnije krenuli da duboko loze sade u crmničke vinograde.”

Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

Virpazar 1242. god.

Virpazar prije 1888. god.

Virpazar 1888.god.

Virpazar poslije 1888.god.

Sl 58. - Motiv iz Virpazara

Sl 57. - Razvoj Virpazara do 20. vijeka

VRANJINA Malo živopisno ribarsko naselje smješteno na istočnim padinama istoimenog ostrva, uz sadašnji magistralni put PodgoricaPetrovac i prugu Beograd-Bar. Danas ga naseljavaju ljudi različitih bratstava, što je jedinstven primjer u okruženju. Ovo ljupko naselje često nazivaju “crnogorskom malom Venecijom” jer je opkoljeno vodom kanala rijeke Morače. Vranjina nudi jedan sasvim specifičan ambijentalni ugođaj.

Kuće su terasasto, koncentrično poređane od podnožja ka uzvišenju padine. Obično su dvospratne, gdje je u prizemlju staja ili ostava, a u gornjoj etaži prostori za stanovanje sa ognjištem. Do drugog svjetskog rata u naselju je bilo oko 70 domova, danas ih je oko 50. Stanovništvo se bavi ribolovom kao glavnim zanimanjem i u tome pokezuje izvanrednu vejštinu.

U blizini Vranjine je i mala tvrđava Lesendro koja je jedna u nizu utvrda koje su služile za odbranu od Turaka. Lesendro je zauzet od Turaka kada i Vranjina 1843. godine i oslobođen tek 1878. zajedno sa tvrđavom Žabljak.

Malo je poznato da je još sveti Sava Nemanjić na ondašnjem ostrvu Vranjini uspostavio Mitropoliju koju je Ivan Crnojević kasnije prenio u svoj manastir na Cetinju.

Za osvajanje Vranjine i Lesendra i stolovanje Petra II Petrovića Njegoša, veže se jedna interesantna legenda, a francuski naučnik i putopisac Gijom Ležan je napisao za nju da je čuveni kutak svijeta.

MANASTIR VRANJINA Hram Svetog Nikole, na ušću Morače u Skadarsko jezero. Po predanju osnovao ga je Sveti Sava, ili pak prvi zetski episkop Ilarion, Savin učenik (koji je ovdje i sahranjen). Car Dušan ga je priložio kao metoh manastiru Svetih Arhangela u Jerusalimu. Bio je bogato darivan, kako od Nemanjića, tako i od Balšića i Crnojevića. Jedno vrijeme njegov iguman bio je Nikon Jerusalimljanin, čuveni pravoslavni bogoslov i duhovnik (njegovo duhovno čedo bila je Jelena Balšić, ćerka Sv.kneza Lazara i žena Đurađa II Stratimirovića).

Prije dolaska na Cetinje, stolica zetskih mitropolita bila je i u ovom manastiru. Spaljen od Turaka 1843. g. Hram je 1886. g. obnovio kralj Nikola I Petrović. Poslije rata spaljen i zapušten. Od 1998. g. manastir je u obnovi. Nedavno ga je obnovio otac Nikola, koji je deset godina bio rizničar na Hilandaru. Ćerke kralja Nikole su često ljeti dolazile u konak na ostrvu, koji je sada razrušen.

Ambijenti

Vranjina je tipični predstavnik ruralnog naselja na Skadarskom jezeru. Samo naselje je zbijenog tipa, što je nametnuto kako terenom, tako i običajnim životom mještana, kaže arhitekta Svetislav Popović.

Mala uvala opredijelila je postavljanje kuća naizgled stihijski. Kuće su uglavnom postavljene upravno na izohipse, a postoje i kuće koje su locirane paraleleno sa izohipsama, obično prizemne. Arhitekturalni sklop vranjinske kuće možemo svrstati u tri različita tipa: prizemnu (prizemljušu), kuću na izbi („kuća na Volat”) i dvospratnica, kaže Popovic. Tipovi kuća koje srijećemo u Vranjini, možemo sresti sa manjom ili većom zastupljenošću u Riječkoj nahiji, Zetskoj ravnici i Bjelopavlićima.

Urbanizacija, rast naselja i razvoj jakih gradskih centara u zaleđu Skadarskog basena otvaranje područja putnim pravcem, ka Cetinju i Podgorici, po riječima Popovića imali su jak uticaj na stvaranje novih morfolosko fizionomskih struktura u prostoru Vranjine, čime se mijenja njen vizuelni i pejzažni kvalitet. U bližoj i daljoj okolini formira se specifičan ruralno-urbani prostor, koji je mješavina urbanih i ruralnih uticaja, nastalih kao kulturno socijalni momenat koji se temelji na rastućem životnom standardu i ekonomskoj moći pojedinaca. Uz trase magistralnog pravca Podgorica-Virpazar i tehničke infrastrukture koje dijele Skadarsko jezero na dva dijela remeteći ravnotežu ekosistema, narušavajući spontani razvoj prirode i autohtonosti područja, niču nekontrolisano nove fizičke strukture uglavnom raznih komercijalnih sadržaja, prometni objekti (lokali, restorani, moteli...) i stambeni objekti koji su sa manje - više pažnje locirani i oblikovani, stvarajući neuredan i neugledan krajolik. Okupiranjem slobodnih prostora unošenjem urbanih struktura u okolnu prirodu gubi se kontakt između urbanog, ruralnog i prirodnog ambijenata, procesi se materijalizuju u obliku snažnih vizuelnih efekata u okolnom prostoru naselja, mijenjajući njegovu dosadašnju sliku, naglašava Popović.

EXPEDITIO 64

GODINJE Godinje se nalazi u jugoistočnom dijelu Crne Gore, na samoj obali Skadarskog jezera, u srcu crmničkog vinogorja. Izuzetno prirodno okruženje i autentična arhitektura čine ovo selo jedinstvenim i jednim od najatraktivnijih U Crnoj Gori.

Prije više od hiljadu godina u Godinju su živjeli monasi i kaluđeri koji su proizvodili vino. U istorijskim izvorima prvi put se pominje 1242. godine, kada ga kralj Vladislav daje vranjinskom manastiru. U povelji kralja Milutina iz 1296. godine selo se pominje kao dio starog naselja Poluždrebica Đštitare.

U srednjem vijeku u Godinju je boravio Balša III sa majkom Jelenom. Selo se pominje i u doba vladavine Crnojevića 1482. godine.

Selo se nalazi na visini oko 300 metara iznad nivoa jezera. Čine ga četiri zaseoka, grupacije ili bratstveničke mahale: Lekovići, Perazići, Velovići i Nikači. Poslije zemljotresa 1979. godine nastala je nova cjelina uz put koji vodi obalom jezera od Virpazara ka Ostrosu. U Godinju postoje ostaci devet mlinova na potoku Mlištica. Oni su bili zadužbine pojedinih porodica a danas su napušteni i oronuli svjedoci aktivnog i bogatog života u Godinju. Četiri gumna u naselju takođe su sačuvana svjedočanstva javnog živozta u naselju. Od četiri crkve koje su postojale u naselju, danas jeočuvana samo jedna, crkva Sv. Nikole iz XVIII vijeka.

Sl 59. - Godinjski prolazi i konobe

65 SKADARSKO JEZERO

Selo Godinje na Skadarskom jezeru jedno je od najvrijednijih ruralnih cjelina u Crnoj Gori. Kao takvo, ono je prepoznato i od strane stručnih službi koje se bave zaštitom kulturnog nasljeđa, ali nije bilo detaljnije istraživano.

Potencijale su prepoznale i NVO Godinje i NVO EPEDITIO pa su pokrenuli prve korake u cilju izrade dokumentacije za ovo selo, te za njegovu valorizaciju i revitalizaciju.

Ciljevi projekta bili su: • da se podigne nivo svijesti o vrijednostima i potencijalima Godinja i ruralnog nasljeđa na ovom području uopšte; •da se radionica iskoristi kao pilot projekat za arhitektonsko istraživanje i valorizaciju ruralnog nasljeđa i druga naselja na Skadarskom jezeru; •da se državnim institucijama ponudi materijal sa podacima neophodnim za dalji rad na valorizaciji ili revitalizaciji naselja; • da se uradi baza podataka i arhitektonska dokumantacija kao neophodna podloga za sve dalje aktivnosti na revitalizaciji naselja; •na kraju, da se učesnici radionice upozanju sa savremenom metodologijom rada na valorizaciji kulturnoistorijskog nasljeđa i steknu znanja o tradicionalnoj arhitekturi Crne Gore;

Sl 60. - Crtež Dvora Balšića u Godinju

Rad na terenu obavljao se kroz sledeće aktivnosti: • prikupljanje podataka na terenu kroz pregled dostupne dokumentacije i podataka o naselju, bilježenje usmene tradicije, razgovor sa mještanima, izradu baze podataka za svaki objekat u naselju, fotodokumantaciju i sl.; •izrada tehničke dokumentacije kroz detaljno snimanje objekata i sela te unošenje podataka u GIS bazu; •analize i istraživanja kroz razmatranje sela u kontekstu šireg okruženja, identifikaciju pojedinačnih objekata, analizu tipične kuće i karakterističnih elemenata arhitekture; •valorizacija i utvrđivanje smjernica za dalje aktivnosti.

Analizom namjene površina šireg okruženja Godinja iz perioda kada je područje bilo na vrhuncu privredne aktivnosti uočilo se da su najveće površine bile pod vinogradima, a danas vinograde čini manje od 10% ranije zauzetih površina. Uz obalu i na zaravnjenim površinama nalazili su se pašnjaci i polja žitarica.

Namjena površina ukazala je na velike proizvodne potencijale i privredni značaj ovog prostora, posebno za vinogradarstvo koje ima bogatu tradiciju.

Grupacija kuća Leković koja zauzima centralni dio naselja je najveća, najstarija i arhitektonski najbogatija grupacija u naselju, pa je s toga bila i najviše istražena tokom radionice. Njen najkarakterističniji objekata su dvori Balšića za koje se smatra da su podignuti krajem XIV vijeka.

Baza podataka za svaki objekat u naselju izrađena je u GISu (geografskom informacionom sistemu) što predstavlja sada Sl 61. - Panorama Godinja

Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

ajsavremeniji način obrade informacija koji omogućava lako razumijevanje nekog područja. Svi podaci unešeni u bazu u relaciji su sa mapom-prostorno su određeni. Ova faza radionice trebalo bi da predstavlja model za buduće aktivnosti u procesu valorizacije i zaštite kako ruralnih cjelina tako i nepokretnog nasljeđa uopšte.

Kroz GIS bazu može se posmatrati: •hronologija nastanka objekata u naselju; •organizacija javnih prostora i komunikacija, sa, za ovo naselje karakterističnim “tajnim” prolazima i vezama kroz gusto nanizane objekte; •tipologija kuća i drugih objekata.

Analizom karakterističnih arhitektonsko-urbanističih elemenata godinjske kuće iataknuti su mnogi zanimljivi detalji enterijera i eksterijera: •niše-panjege u enterijeru i eksterijeru •konzolni kameni ispusti •karakteristični otvori vrata i prozora •otvori za ventilaciju •ognjište •pepeljak-pepelnik •puškarnice Posebno su obrađeni dvori Balšića kao najreprezentativniji dio naselja. Smatra se da je to najstarija i prvobitna cjelina iz koje se kasnije razvija ostatak naselja. Sa istorijskog, kulturnog i umjetničkog aspekta oni su veoma značajni kao primjer ljetnjikovca srednjevjekovne vladarske porodice. Čini ih više spojenih kuća nad konobama ispred kojih se nalaze ostaci monumentalnog prilaza sa naglašenim ulaznim portalom.

Dvori Balšića su složena cjelina nastala kao rezultat brojnih transformacija tokom vremena. U konobama i kućama istraživana je hronologija nastanka, doziđivanja i preziđivanja.

Sl 62. - Panjega

Ambijenti

K 5. - Šire područje Godinja

Sl 63. - Puškarnice

EXPEDITIO 66

Radionica se, uz konsultaciju sa stručnjacima iz drugih oblasti (zaštita prirode, vinogradarstvo) bavila i definisanjem potencijalnih mogućnosti za razvoj naselja u današnje vrijeme.

Nakon ukupne valorizacije arhitektonskog nasljeđa i swot analize koja sa svih aspekata razmatra potencijale, šanse, prijetnje i probleme u naselju, utvrđene su osnovne smjernice za uspješnu zaštitu i revitalizaciju naselja u budućnosti. One se baziraju na: •istraživanju i dokumentovanju podataka; •intervencijjama u skladu sa fizičkim i kulturnim pejzažem; •tradicionalnim tehnikama građenja; •zamjeni materijala i dijelova objekata; •adaptaciji; •vidljivosti i promjenama kroz vrijeme; •edukaciji konzervatora, majstora, članova zajednice radi očuvanja tradicionalnih sistema gradnje, podizanja stepena svijesti o vrijednostima nasljeđai zdrave životne sredine; •uvođenju novih tehnologija gradnje u postojeće naslijeđeno tkivo kroz proučavanje pozitivnih primjera iz prakse.

Na kraju su dati predlozi za konkretne aktivnosti u cilju revitalizacije naselja: •razvoj vinogradarstva kroz obnovu vinograda i proizvodnju vina, kao i pokretanje izrade zakona koji bi štitili tradicionalne načine proizvodnje, kvalitet vina i omogućili olakšice proizvođačima; •zaštita i revitalizacija arhitektonskog nasljeđa kroz pokretanje procesa valorizacije, upisa u registar spomenika kulture, kroz utvrđivanje mjera i planova zaštite i na kraju kroz radove na pojedinačnim objektima; •prezentacija i popularizacija naselja kroz izradu web prezentacije, publikovanje raznog materijala o naselju, informativnih tabli na putevima i sl.; •nastavak istraživanja kroz multidisciplinarna istraživanja koja uključuju stručnjake iz različitih oblasti, radne kampove; •izrada planske dokumentacije za naselje; •uređenje sela i građevinski radovi kroz volonterske akcije uređenja zajedničkih površina, vinograda, poboljšanje infrastrukture; •edukacija kroz razne vidove edukacije namijenjene stanovnicima, majstorima, zanatlijama, ostalom zainteresovanom stanovništvu regiona; •finansije kroz pokušaj pronalaženja sredstava kroz donacije, kredite, privredu, usluge…

•razvoj turizma: vinogradarskog, kulturnog, eko-turizma, sportsko-rekreativnog.

67 SKADARSKO JEZERO

GRAĐANI Na granici između Riječke i Crmničke nahije nalazi se selo Građani. Otkuda ime? Na to pitanje ne mogu odgovoriti ni oni najstariji mještani, ali kažu da su se “prozvali” po građenju i radu. Ova naseobina smještena je na padinama Spruge, Petroševice, Stupica i Stubice. Mještani ne propuštaju nijednu priliku da ispričaju šta su radili i gradili, praveći ovdje prelijepu životnu oazu. Da su ovdje ljudi vrijedni, vidi se i dan-danas. A jedna od legendi o njihovom radu kaže ovako: “snila baba da će selo potop zadesiti, da će se neki od onih pet-šest izvora, kako ih ovdje nazivaju, žive vode izliti. Da se to ne bi desilo, baba ispriča kako joj je u snu palo na pamet da seljani, za 24 ure, crkvu iznad sela moraju napraviti. Ljudi, šta će, pohitaše u Božji hram, sagradiše, selo od potopa spasiše.”

Ova legenda govori o vrijednim mještanima koji su bili kadri tako veliki posao napraviti, ostavljajući u nasljeđe mlađima preporuku za rad i građenje.

Početkom pedesetih godina ovoga vijeka, ovamo je, preko Stubice, od Cetinja preko Ljubotinja, stigao put i produžio ka Crmnici.

Domaćinstva nijesu brojna, nema brojnih mještana, ali nema ni govora da su ovi ljudi zanatu, što se vinograda tiče, rekli zbogom. Obično dolaze u poslije podnevnim satima, subotom i nedjeljom, da bi radili u vinogradima koji ih obilato nagrade za svaki sat proveden u njima. Tokom cijele

godine u ovom pitomom selu je i po neki penzioner. Bavi se vinogradarstvom i pomalo pčelarstvom, ali i nekim posebnim zanimanjima za ovaj kraj. U svom domu “otvoraju” porodične muzeje sa brojnim eksponatima koji govore o životu predaka i zavičaja.

Građani se ponose i prošloću i sadašnjošću. Svojevremeno je u ovom selu živio car (makar i lažni) Šćepan Mali, ali i patrijarh Brkić. Što se prošlosti tiče, ovo je i istorijska naseobina. Ljudi su bili oljoprivrednici, ali kad je trebalo i slobodari. U Drugom svjetskom ratu dali su tri narodna heroja. Imali su hrabrosti da se za života bore za slobodu, da je brane i dozivaju. Veoma uspješno.

DODOŠI Selo Dodoši smješteno je neposredno uz Skadarsko jezero i geografski i tipološki pripada karstnoj oblasti. Najveći dio sela prostire se na poluostrvu, dok se manji dio širi duž uvala. Pored sela protiče rijeka Doša, po kojoj je naselje i dobilo ime, a njen noviji naziv je Karatuna (od turskih riječi kara-crna i tuna-rijeka).

Do sela se može doći na dva načina. U sušnom periodu jedino drumskom vezom-putem koji se odvaja od magistralnog puta Podgorica-Cetinje. U kišnom periodu do naselja se može doći i vodenim putem, preko jezera.

Selo pripada tipu zbijenih sela, a uglavnom ga formiraju

Sl 64. - Panorama Karuča

Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

kuće postavljene polukružno slijedeći morfologiju terena.

Određen broj kuća postavljen je upravno na izohipse, a dio paralelno izohipsama, sve do najvisočije kote 39 m. Kuće koje se nalaze uz samu obalu imaju direktnu vezu sa vodom,a time i posebno urađene prilaze sa vode i mjesta za odlaganje čunova. Ostalim kućama u naselju pristupa se sa pješačkih staza izvedenih kaskadno i obrađenih lokalnim tesanim kamenom u vidu blokova. Staze su isprepletane i čine mrežu pješačkog saobraćaja kroz naselje.

Tradicionalna kuća sela Dodoši pripada već opisanom tipu karstne kuće na sprat koju čini ekonomsko prizemlje i stambeni sprat. Materijali od kojih su građene kuće su kamen i drvo, sa krovnim pokrivačem ćeramidom. Kuće su orijentisane sjeverjug, ili istok-zapad, u zavisnosti od mogućnosti savlađivanja terena. Zbog južnog vjetra praćenog kišom koja, usled vjetra dobija kos ili horizontalan pravac, povoljnija orijentacija kuća je sjevr-jug (upravno na izohipse). Otvori su uvijek koncentrisani na lice kuće i gledaju ka ekonomskom dvorištu.

Manji broj kuća je novije gradnje i, kao i u drugim naseljima regiona, više odgovara tipu gradske kuće. Savremeni materijali i oblikovni elementi na tim objektima narušavaju sliku tradicionalnog sela kakvu imaju i Dodoši.

Crkva i škola se nalaze na zapadnom uzvišenju poluostrva, a sa istočne strane nalazi se i guvno, mjesto tradicionalne privrede i okupljanja ljudi.

U samom centru sela nalazi se prodavnica mjeđovite robe, manji trg sa česmom.

Sl 65. - Panorama Vranjine

Ambijenti

Strukturu mjesne zajednice Dodoši sačinjava oko 280 stanovnika, površina naselja je 31,4 km2, gustina stanovnika po hektaru je 0,9. Izgrađenu površini čini oko 28,3 ha. oskudnost obradive površine i klimatski uslovi ograničavaju mogućnosti za razvoj poljoprivrede, tako da je stanovništvo orjentisano pretežno na uzgoj stoke i ribolov, čime obezbjeđuju sopstvenu egzistenciju.

KARUČ

Riječ je o manjem i mlađem selu sa skromnijim ostacima stambene arhitekture, ali sa drugom vrstom spomeničkih kvaliteta. Najstariji objekat u naselju je tzv. Kula Sv. Petra (Petar Petrović Njegoš). Naime, selo se formiralo prije 200 godina, kada su stanovnici Rvaša tu podigli magacine, gdje su čuvali ribarsku opremu i vršili preradu ribe. Ovi objekti su, u početku, služili samo kao privremena staništa, u periodu intezivnog ribolova. Kasnije, sredinom prošlog vijeka, počelo je stalno naseljavanje Karuča. Do rata u selu je bilo oko 20 domaćinstava. Živjelo se bez struje i puteva, od malo stoke i nešto obradive zemlje u Dodošima, i naravno od ribolova. Poslije rata Karuč doživljava sudbinu mnogih crnogorskih sela. Počinje postepeno zamiranje i gašenje sela. Danas je aktivno samo nekoliko domaćinstava, iako je uvedena struja i probijen put. Jednostavne kamene kuće sa kamenim koritima za usoljavanje i drevnim posudama za čuvanje ribe, služile su samo kao privremena staništa uperiodu intenzivnog ribarenja Ceklinjana.

Kuće su zidane od lokalnog pritesanog kamena u suvomeđi sa vezivom od krečnog maltera. Krovne konstrukcije bile su drvene a krovovi su pokrivani kanalicom.

Sredinom prošlog vijeka započelo je stalno naseljavanje Karuča, da bi nakon drugog svjetrskog rata doživjelo sudbinu mnogih sela ovog regiona-da bude sasvim napušteno.

Danas se situacija popravlja i neki od nasljednika se vraćaju svojim korijenima i opet naseljavaju Karuč.

Karuč se nalazi između dva jedinstvena izvora, Karučkog oka i Volačke jame. Ispred je zaliv kojim se izlazi na otvoreno jezero, a iza se vide slojevite planine. Ta raznolikost mu daje specifičnu ljepotu. Kula Sv. Petra je podignuta na najistaknutijoj poziciji kupastog brijega, dok su ostali objekti nastajali spontano do same obale. Vladika je napravio ovu kuću da bi u njoj provodio zime, što dovoljno govori i o klimatski povoljnim uslovima za život na ovom tlu.

Najsavršeniji objekti tradicionalne stambene arhitekture

na Karuču su kuće Strugara, između Vladičine kule i Volačke jame, kao i spratna kuća na lijevoj strani izvorišta Karuč. Kod ove druge uočljiv je bolje obrađen kamen i solidnija gradnja, bolje dimenzionisani okviri prozora i vrata.

Evolutivni razvoj kuće tekao je od jednodijelne ribarske kuće od trošnijih materijala do spratne udobne kuće od čvrstih i trajnijih materijala i kombinovanog sadržaja. Kuće Drušića i danas se sezonski koriste za ribarenje i stanovanje.

Ispod dvovodnog krova pokrivenog kanalicom je prostorija sa ognjištem i minimalnim pokućstvom, druga prostorija za sušenje i smještaj ribe. U potkrovlju je sušeno žito brano sa Dodoških njiva. Na ognjištima su stajale drvene gredice na kojima su visili nizovi ukljeva i sotale sitne ribe. Sadašnji sezonski ribari su u neznatnoj mjeri izmijenili enetrijer prilagodivši ga svojim potrebama boravka.

Očuvane kamene kuće i napuštena kućišta Karuča imaju izrazite ambijentalne kvalitete tradicionalne seoske arhitekture, očuvane u izvornom obliku.

MURIĆI Murićka plaža je najveća plaža na Skadarskom jezeru. Nalazi se ispod sela Donji Murići na svjeverozapadnoj obali jezera.

Plaža je pješčana, duga oko 600m, široka 7 m s plitkim pješčanim dnom koje se pruža duboko u jezero, a voda je bistra, čista i topla. U neposrednoj blizini je ostrvo Gorica e Omerit – Omerova Gorica.

Na samoj plaži nalazi se bunar čiste i hladne vode, u a zaleđu gusta šuma starih hrastova i kestenja.

Murići su omiljeno izletničko mjesto, gdje turisti uživaju u jezerskim specijalitetima - šaranu i jegulji, i predivnoj prirodi bogatoj jedinstvenom florom i faunom. Smatra se jednom od najatraktivnijih lokacija za razvoj kupališnog turizma na Jezeru.

POSELJANI Od Virpazara, putem kralja Nikole prema Cetinju, na 13. kilometru, nalaze se Poseljani. Između kosina ušuškalo se selo, kroz koje protiče rječica Zainčina ili, kako je zovu stanovniciseljanski potok. Strmim kaskadama Poseljani se spuštaju do Skadarskog jezera.

Priča o Poseljanima liči na mnoge priče o migraciji stanovništva sa sela u grad. Do šezdesetih Poseljani su imali 70 stanovnika, petnaestak kuća a danas tu stalno živi četvoro ljudi:

EXPEDITIO 68

bračni par Mirjana i Radovan Radoman i braća Jovan i Boško Lubarda.

Slika Poseljana predstavlja sami krš. Žubor vode, miris raznovrsnih trava, koje se grčevito savijaju oko kamenja. Na desetine rujina domaće arhitekture, koja se ipak nazire, svjedoče da se u Poseljanima nekada živjelo.

Rječica je premoštena mostovima od klesanog kamena, starim, kažu, i trista godina. Stanovnici Poseljana očigledno su imali smisla da gradnju uklope u prirodu. Na seljanskom potoku nekada je bilo 14 vodenica koje su radile danonoćno. Kompletan jezerski kraj, sela do Podgorice pa i dalje, dolazili su u Poseljane da melju žito. Kažu, nekada se čekalo i po sedam dana da se samelje pšenica i kukuruz.

Selo je u tom vrijeme imalo tri kafane i tri kockarnice.

Selo nema kolskog puta. Transport je zbog toga veliki problem.

Na vrhu sela nekoliko entuzijasta napravili su lovački dom.

Slobo i Vesko Đuranović te Zoran Pelević načinili su prijatnu atmosferu iznad samog sela, gdje u hladovini graba posjetioci mogu prijatno da se odmore. Lovački dom napravljen je u Sl 66. - Poseljanski izvori

69 SKADARSKO JEZERO

nekadašnjoj kući Vujovića. Kuća je građena za dva brata Luku i Mitra. Dugo vremena bila je zapuštena, ali je ipak sasvim dobro poslužila kao dom za lovačko društvo.

RIJEKA CRNOJEVIĆA Naselje je locirano u “brdima Stare Crne Gore”, u jugoistočnom dijelu Opštine Cetinje. To je oblast Riječke nahije koja se prostire od katunska nahije do Skadarskog jezera. Položaj samog naselja je definisan dubokom dolinom koja se pruža u pravcu istok-zapad, zaštićen sa jedne strane brdima a otvoren sa druge strane ka jezeru. To naselju daje izuzetan pejzažni kontrast. Sa zapadne strane Rijeke dižu se padine Košćele, Ceklin i Crni Vrh, a sa sjeverne Kostadin i Pusar. Sa južne strane dolinu zatvara Račka strana i Greben.

Nadmorska visina doline i naselja je 20 m, a veći dio naselja je na 10 mnv.

Izvor same rijeke nalazi se ispod Obodske pećine na 40 mnv i iz nje pritiče periodično. U gornjem toku rijeka ima strmi pad a pred naseljem se smanjuje, i u Skadarsko jezero veoma sporo dotiče. Od naselja ka jezeru je plovna za čamce. Najveći vodostaj je u kišovitom periodu novembra i u periodu januar-februar.

Najznačajnija privredna djelatnost je ribolov. Fabrika Ribarstvo je zapošljavala oko 200 radnika, među kojima je najveći broj dnevnih migranata iz Podgorice i Cetinja.

Poljoprivredna proizvodnja je ekstezivnog karaktera i nema većeg značaja za ovo područje, mada ima uslova za razvoj vinogradarstva, voćarstva, ratarstva.

Tu je lociran hotel “Obod” koji već dugo godina nije u funkciji. Oronuli hotel i Pazar podsjećaju na dane kada je Rijeka imala oko 1000 stanovnika i kada je brodski saobraćaj bio jako razvijen. Danas brodova nema, kuće su napuštene i oronule.

Jedina obrazovna ustanova je osnovna škola koja opslužuje okolno područje, zdravstvena zaštita je organizovana u Zdravstvenoj stanici, a postoje i pošta i stanica milicije. Na brdu iznad grada je radila prva crnogorska štamparija u kojoj je štampana prva ćirilična knjiga na slovenskom jugu. Plašeći se najezde Turaka i brzog pada Žabljaka, Ivan Crnojević, u narodu poznatiji kao Ivan-beg, preselio je u drugoj polovini XV vijeka prijestonicu, a zatim i mitropoliju sa Vranjine na Obod, brdo iznad Rijeke. Tako Obodski grad postaje mjesto stolovanja kuće Crnojevića.

Prva ćirilična knjiga na slovenskom jugu štampana je u

štampariji Crnojevića, koja je po donošenju iz Mletaka, krajem XV vijeka, smještena na Obodu.

Na Rijeci Crnojevića se nalazio zimovnik Petrovića, jer ovo mjesto ima malo vjetrova, a klima je čak blaža nego na primorju. Čuveni most preko rijeke podigao je 1853. knjaz Danilo, a onaj veći, koji povezuje Rijeku sa Virpazarom, knjaz Nikola 1905. godine.

Tokom XIX i početkom XX vijeka Rijeka Crnojevića je bila najjači pazar na ovom dijelu Balkana. Na italijanskim trpezama bio je veoma cijenjen proizvod iz ovog kraja – suva ukljeva.

U Rijeci su srećno živjeli i trgovali pripadnici sve tri vjere, a za najbolje trgovce smatrani su Muslimani.

Veliko bogatstvo ovog kraja bile su i komunice koje su se nalazile na jezerskim okama, kojih u ovom kraju ima mnogo i koja su veoma bogata ribom. Prije balkanskih ratova Rijeka je bila prepuna manufakturnih radnji, a upravo ovdje je otvorena prva apoteka u Crnoj Gori, kao i prva radionica oružja. U “fabrici Marica” se proizvodio biser od riblje krljušti.

U ovom kraju se nalaze Lipska pećina sa divnim jezercem i kamenim nakitom, vodopad na izvoru rijeke Crnojević, kao i Dobrsko selo, okruženo malim vinogradima od čijih sorti se prave dobro vino i jos bolja rakija.

Danas u Rijeku Crnojevića zalaze zaljubljenici u prirodu, ljubitelji dobre fotografije i nesvakidašnjih pejzaža. Čuveni režiser Emir Kusturica i svjetski prvak u kanuu i kajaku Milan Janjić, jedni su od poklonika ovog mjesta.

Nekad poznata trgovačka i ribarska varošica do skoro je bila veoma ruinirana. Napravljene su podzide od klesanog kamena na obalama Rijeke s obje strane, izbetonirana riva, renoviran Danilov most...

Sl 67. - Rijeka Crnojevića

Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

Sl 68. - Pogled sa tvrđave u Žabljaku

ŽABLJAK CRNOJEVIĆA Prema dostupnim istorijskim podacima, naselje Žabljak nastalo je sredinom 15. vijeka. Postoje legende koje govore o tome da je utvrđenje nastalo i ranije-u 10. vijeku, u doba Vojislavljevića, ali vjerodostojnih pisanih izvora nema.

Usponom dinastije Crnojevića u 15. vijeku Zeta, tj. Crna Gora kako se od tada naziva, konstituiše se kao država čije je društveno uređenje bilo mješavina feudalnih i ro-dovskih elemenata. Tada i nastaje pojam Crnogorci. Za vladavinu ove dinastije vezuje se i nastanak i razvoj naselja Žabljak.

Naziv prijestonice, prema istorijskim izvorima, vezuje se za mjesto u kome je stolovao Lješ Crnojević, u intervalu od 1403. do 1435. godine. Žabljak bio prijestonica i Stefana Crnojevića, odakle je gospodario Gornjom Zetom. Stefana Crnojevića je 1465. godine naslijedio Ivan Crnojević, najpoznatiji vladar iz dinastije Crnojevića. On je dugo držao “grad“ u svojim rukama (kao vojvoda pod mletačkom vrhovnom vlašću), odolijevajući stalnim napadima turske osvajačke vojske. 1475. godine, turska vojska je iznenada upala i osvojila Žabljak, a Ivan se povukao na Obod. U toku 1481. godine on se na kratko ponovo vratio u tvrđavu, osvojiši je uz pomoć Mlečana.

Ubrzo je osvajačka vojska ponovo napala sa još većim snagama i 1482. ušla na Žabljak po drugi put. Ivan je zapalio preostali dio grada i odstupio na Cetinje. U turskim rukama Žabljak je od tada bio puna četiri vijeka. Za to vrijeme u tvrđavi se nalazila jaka posada i teško naoružanje. 1852. godine izveden je drugi napad crnogorske vojske na Žabljak, pod upravom knjaza Danila Petrovića. Ponovno osvajanje grada završilo je isto kao i prethodno. Grad je opet morao biti vraćen Turcima, a razgraničenje Crne Gore i Turske 1859. godine bilo je povučeno ispod samog naselja. Žabljak je tek 1878 godine, nakon oslobodilačkih ratova i Berlinskog kongresa, konačno pripao Crnoj Gori.

Kada je tačno nastalo podgrađe, nema podataka, ali se u studiji Zavoda za zaštitu spomenika kulture pominje da je u

Ambijenti

momentu druge opsade Žabljaka od strane Turaka podgrađe ostalo pusto, što svjedoči o tome da je postojao određen broj kuća za vrijeme Ivanove vladavine. Takođe, postoji i podatak da su stanovnici obližnjeg mjesta Kurila, (nekih tridesetak kuća) bili u službi Žabljaka i da je to bila varoš tvrđave Žabljak. Prema podacima 1582. godine, (kada se pominje nagli njegov procvat-krajem 16. i početkom 17. vijeka), u naselju je bilo oko 50 kuća. 1614. godine postojalo je 250 domova u naselju. Održavalo se kao centar trgovine, zanatstva i kao pazarište za čitav kraj.

Prostorna organizacija naselja Žabljak je veoma slična sa organizacijom većih ili manjih srednjovjekovnih gradova nastalih u Evropi nešto ranije, od 9. do 12. vijeka.

Naselje sačinjavaju četiri glavne prostorne cjeline, prikazane na karti K 9. (u prilogu): •Utvrđenje na najvišoj koti brijega-zona istorijskog spomenika kulture druge kate-gorije vrijednosti, •Podgrađe - zona tradicionalne seoske gradnje, •Cukalj - zona pretežno nove gradnje, •Crkva sa grobljem.

Utvrđenje se naročito ističe svojim volumenom i položajem, fizički kao da “izrasta” iz samog uzvišenja, dok podgrađe u tom smislu karakteriše nota smirenosti.

Ograničavajući faktor širenja podgrađa je jezerska površina promjenljivog vodostaja čiji nivo vode oscilira od 4,5 m.nm. do preko 10 m.nm. Žabljak se mora detaljnije proučavati kao jedinstven slu-čaj srednjevjekovnog naselja (grada) na ovim prostorima. Potvrda za tu tvrdnju proističe iz: •povoljnog geografsko-saobraćajnog položaja nacionalnog parka Skadarsko jezero; •povoljnog geografskog položaja Žabljaka unutar Nacionalnog parka, koji uz razvije-ne kontaktne zone sa okruženjem uslovljava mogućnosti za razvoj mreže naselja sa nekoliko najbližih urbanih centara; •jedinstvene i neponovljive naseljske strukture sačuvane do današnjih dana.

Tvrđava Na osnovu materijalnih ostataka nije moguće precizno pratiti razvoj tvrđave. Pretpo-stavlja se da su graditeljski zahvati u vrijeme dinastije Crnojevića rezultirali današnjim izgledom utvrđenja, Ne postoji precizna dokumentaciona osnova za ovakve pretpostavke, tako da bi dodatna arheološka ispitivanja jedino mogla tu tvrdnju dokazati ili oboriti.

Crtež osnove tvrđave, prikazan na karti K 5., je urađen na osnovu postojeće osnove iz Arheološke studije.

Osnovni pravac pružanja samog jezgra tvrđave je sjever-jug. Bedemi izvedeni u ovoj fazi odlikuju se načinom zidanja sa zakošenom eskarpom u donjem dijelu, koja je od gornje partije vertikalnog zida odvojena poluobličastim horizontalnim vijencem. Raspored svih dijelova grada diktirao je oblik zemljišta na kome je građen, a gradnja kula bila usmjerena na strane sa kojih je grad napadan.

Neke kule imaju elemente slične kulama na Orijentu, poligonalne su osnove sa podjelom na spratove nekadašnjim drvenim međuspratnim tavanicama i drvenim stepenicama. Osta-ci ležišta za grede u zidovima potvrđuju ovaj podatak. Ovako formirani bedemi žabljačke tvrđave zatvaraju plato površine 1500 m2. Od toga 95 m2 čini površina pod objektima. Na njemu nema materijalnih ostataka koji bi pripadali građevinskoj aktivnosti iz vremena Crnojevića, tako da nema jasnih putokaza koji bi ukazivali na tačan

EXPEDITIO 70

Karta K 6.

raspored gospodarevog dvora, stambenih objekata, crkve Sv. Đorđa i partećih ekonomskih prostorija. Današnji izgled platoa je rezultat vladavine Turaka na Žabljaku. Uočeno je i to da je nivo nekada-šnjeg platoa morao biti niži od sadašnjeg. Kompletni završetak bedema iznad nivoa platoa (unutrašnji grudobran i ostali objekti) posledica su preziđivanja i nadziđivanja vršenih u turskom periodu. Tek po neki ostaci kao što su dijelovi sjevernog i zapadnog zida objekta br. 3 svjedoče da su na tom mjestu i ranije postojali objekti. Svu površinu je teško sagledati jer je veliki dio zidina obrušen i ne dozvoljava pristup svakoj partiji ponaosob.

Na južnoj strani utvrđenja, u novije vrijeme je podignut spomenik oslobodiocima Žabljaka, u istoriji poznatim junacima Kenja Stankovića. Spomenik je 1952. godine nespretno postavljen na vrhu kulice IV i danas oštećuje tkivo bedema. Izabrani položaj je izuzetno loš, ne samo iz navedenog razloga, već i zbog toga što je spomenik potpuno nezaštićen od atmosferskih uticaja i izložen ubrzanom propadanju.

Arhitektura podgrađa

Detaljnije o naselju Žabljak Crnojevića i mogućnostima revitalizacije u magistrskoj tezi Mr Zorice Tomanović, d.i.a. “Očuvanje i revitalizacija naselja Žabljak Crnojevića sa aspekta održivog razvoja”, Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu, decembar 2005.

71 SKADARSKO JEZERO

Žabljačko domaćinstvo je veoma malo i skromno, uglavnom toliko da udovolji osnovnim potrebama jedne porodice.

U funkcionalnom smislu zona podgrađa je danas isključivo stambenog karaktera. Nekada su postojali objekti društvene, proizvodne i uslužne funkcije: zadružni dom, prodavnice, pekara, kojih danas više nema. Najviše kuća podignuto u zonama najpovoljnijih klimatskih uticaja, a to je prostor zapadne i južne padine uzvišenja.

Cukalj se nalazi na istočnoj strani u odnosu na uzvišenje.

Povezuje ih stari kameni most iz vremena turske vladavine, konstruktivno postavljen na pet svodova. Kuće u ovoj zoni su uglavnom novije gradnje (početak 20. vijeka i poslije zemljotresa 1979. godine). Ostao je mali broj starijih, mada su i one većinom rekonstruisane, tako da su izgubile svoj prvobitni izgled. Cukalj se prostire na pretežno ravnom terenu, sa blagom uzvišicom na južnoj strani. Kroz naselje prolazi nasuti šljunkoviti put koji se slijepo završava. U toku visokog vodostaja i ovaj dio naselja je pod vodom, tako da se do većine kuća dolazi čunovima.

Parcele su nepravilnog oblika. Prepoznatljiv koncept pri gradnji i uređenju sela čini kuća koja, ukoliko je teren dozvoljavao, ima svoju baštu (ekonomsko dvorište), gdje se drži stoka ili obrađuje zemlja. Dvorišta su ograđena suvomeđama ili žicom i nijesu strogo podijeljena na ekonomski i stambeni dio.

Na osnovu najrelevantnijih arhitektonsko-urbanističkih

Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

Na stambenu arhitekturu se odrazio veliki uticaj osmanske kulture, jer su se u naselju tokom kulturološkog smjenjivanja turskog i crnogorskog stanovništva, najduže zadržali Turci. Kada se iz Žabljaka iselila poslednja muslimanska porodica, ostalo je da živi isključivo crnogorsko stanovništvo, koje je prilagođavalo uslove svojim potrebama, ali bez velikih izmjena u fizičkom i funkcionalnom smislu.

I prizemljuša i spratna kuća imale su dvovodni krov. Neki autori smatraju ovaj tip kuće najsavršenijim oblikom stambenoekonomskog objekta.

Infrastruktura u naselju je slabo razvijena. Komunalni standard sela, u poređenju sa bilo kojim gradom ili većim selom u regionu, je na veoma niskom nivou. Stanovnici struju koriste za najosnovnije životne potrebe: osvjetljenje prostorija i

spoljašnju rasvjetu, kuvanje, grijanje vode i sl. Pijaća voda se dobija iz bušotina na otprilike 15 m dubine i pumpama crpi do kuća. Na nekim mjestima su napravljeni bunari, a mnoga domaćinstva jednostavno imaju samo sistem pumpe sa bušotinom bez bunara. Na samoj tvrđavi nalazi se bunar u koji se nekada davno skupljala kišnica sa krovova. Danas je zapušten. Na zapadnoj strani naselja, u podnožju, nalazi se jedan bunar koji se aktivno koristi.

Centralnih funkcija i funkcija upravljanja u naselju danas nema, kao ni funkcija uslu-žnih djelatnosti (nekada se funkcija upravljanja odvijala u tvrđavi, a uslužne djelatnosti koje su vremenom iščezle su bile pekara, pošta i sl.). Kulturnih i obrazovnih funkcija takođe nema, one su izmještene u Golubovcima i Podgorici. Osnovnu školu djeca iz Žabljaka pohađaju u Ponarima, a srednju u Golubovcima ili Podgorici. Osnovna škola koja je radila do osamdesetih godina prošlog vijeka je srušena. Zdravstvena stanica je takođe u Golubovcima. Ne postoje tereni za rekreaciju i sport.

U Žabljaku su nekad bili razvijeni mnogi zanati, ali oni za koje se pouzdano zna su kovački, pletenje ribolovnih mreža, kao i proizvodnja drvenih čunova za plovidbu po jezeru (zanat koji je do danas preživio u jednoj porodici). U blizini je radila i vodenica (na oko 200 m od sjeverne obale-Malo blato) koja je opsluživala naselje.

U neposrednoj blizini naselja, nalazi se obradiva površina. Velike površine livada sve se manje koriste za

obrađivanje zbog nestalnosti nivoa vode, naglih poplava i dužine vegetacionog perioda za pojedine kulture. Veća obradiva površina u ovim krajevima naziva se baština.

Džamija je egzistirala kao nezavisna cjelina u zapadnom dijelu podgrađa za vrijeme turske okupacije. Objekat je bio poligonalne osnove, danas je od njega ostala ruševina sa pojedinim dijelovima zidova očuvanim do samog krovnog vijenca. Nasuprot sjeverozapadnog ugla džamije stajala je nekad kadijina kula, “locirana na najvisočijoj koti u podgrađu.”

Objekat je bio od velikog zančaja u vrijeme turske vladavine i za njega se veže legenda o nesrećnoj ljubavi između Agana i Marte. Danas je to samo ruševina a legenda se prenosi s koljena na koljeno noću pored ognjišta. U procesu revitalizacije tvrđave bilo bi dobro da se i ovaj objekat obnovi i dobije neki kulturni sadržaj.

Za posjetioce koji prvi put dođu u Žabljak, vožnja malim čamacem je prava atrakcija. Dio riječne obale gdje se stacioniraju čunovi nalazi se sa sjeveroistočne starne naselja, na obali rijeke Karatune. Žabljak sa okolinom spada u ravničarsko-močvarni tip pejzaža ili takozvanu mješovitu kategoriju koju karakteriše prožimanje predjela i živopisne aglomeracije, gdje je od najveće vrijednosti opšti kvalitet cjeline. Različitost pejzaža u svim godišnjim dobima izuzetna je vrijednost ovog kraja.

Jedinstven istorijski, vernakularni i etnografski krajolik sa kompleksnim sadržajem prirodnih i kulturnih resursa povezan je sa istorijskim događajima, koji još uvijek žive u duhovnom naslijeđu stanovništva, što se prenosi generacijama.

Sl 69. - Pogled na tvrđavu u Žabljaku

Sl 70. - Podgrađe Žabljak Crnojevića

Sl 71. - Cukalj

parametara koji utiču na tipološku klasifikaciju stambenih objekata u naseljua prema tipološkim kriterijumima: •položaj kuće u odnosu na izohipse; •položaj kuće na parceli i u odnosu na susjeda; •spratnost kuće; •prostorna organizacija kuće; kuće se grupišu u nekoliko ipova: 1. prizemne slobodnostojeće kuće; 2. spratne slobodnostojeće kuće; 3. dvojne kuće; 4. kuće u nizu.

Ambijenti

EXPEDITIO 72

ISKUSTVA I PRIMJERI IZ SVIJETA

Sl 72. - Tradicionalna kuća

Još uvijek nije pozanto kakav je tretman regiona Skadarsko jezero u novom Prostornom planu Republike koji je u izradi, ali se prema prethodnim studijama i planovima može pretpostaviti da će i dalje biti zona u kojoj se primarno predviđa razvoj različitih vidova turizma, a zatim i ostalih pratećih djelatnosti.

Master plan kao strategija razvoja turizma Crne Gore 2000-2020. oslanja se na ruralna naselja u kojima će se ²ostvariti spoj tradicije i modernosti², jer je drugačije nemoguće računati na interesovanje savremnih turista za taj oblik odmora. U tom smislu ovaj region u cjelini jeste veoma atraktivna destinacija koja bi mogla zadovoljiti težnju turista za originalnošću i otkrivanjem predjela sa autentičnim kulturama.

Na osnovu analize saobraćajno geografskog položaja Skadarskog jezera nesporno je da postoje izuzetno povoljni uslovi za razvoj turizma na ovom prostoru.

Već su stvoreni potrebni preduslovi za posjetu ljubitelja prirode i kulturnih dobara.

Analize prirodnih i kulturno istorijskih vrijednosti u ovom području pokazuju da se u ovoj zoni može računati sa turizmom koji neće biti masovni, a time neće istovremeno ni biti konkurencija razvoju turizma na Jadranskoj obali. Međutim, ispitivanjem i razmatranjem određenih uticaja na životnu sredinu došlo bi se do određenih odgovora na pitanje da li ona donosi mnogo rizika koji bi uticali na loš rezultat tog procesa (zagađenje okoline, uništenje resursa, ili pak potpuno nestajanje života u naselju...).

73

SKADARSKO JEZERO

Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

KOSTARIKA

POLLEUR

ARALSKO JEZERO

U Crnoj Gori se u poslednje vrijeme kao primjer uspješnog razvoja turizma, najčešće pominje iskustvo Kostarike-države koja se danas prepoznaje kao zemlja održivog turizma. Ona se pojavila kao vodeća na tržištu posebno u domenu turističke ponude usmjerene na posmatranje prirode. Zahvaljujući prirodnom bogatstvu, široj društvenoj potpori, umješnoj vladi i planiranju privatnog sektora, Kostarika se pozicionirala kao prvorazre-dna destinacija koja nudi avanturu, sunčane plaže, raznovrsne aktivnosti u prirodi i mogućnosti ličnog duhovnog obogaćenja. Značajno povećanje turističkih potencijala zemlje, zahvaljujući poreskim stimulansima u kombinaciji sa dobro obučenim promoterima i tur-operatorima sa najvećih svjetskih tržišta, stvorilo je međunarodno turističko interesovanje za Kostariku. Pored planiranja zasnovanog na dobrom poznavanju situacije i opreznog upravljanja resursima, globalni trendovi očuvanja prirodne sredine i pitanja ekologije su dodatno podstakli njen razvoj.

Močvarno područje Polleur u regiji Walloon u Belgiji predstavlja primjer uspješne konzervacije područja koje predstavlja veliko stanište različitih vrsta ptica. Na taj način danas se ovo područje koristi u obrazovne svrhe i izletnički turizam (šetanje, vožnja bicikla), sa totalnim godišnjim profitom od 75. miliona eura.

Aralsko jezero predstavlja jedan od najozbiljnijih pimjera propadanja životne sredine u bivšem Sovjetskom Savezu i koji je imao uticaja na 35 miliona ljudi. Dogodilo se sušenje jezera šezdesetih godina prošlog vijeka zbog pokušaja osvajanja pustinja bez razmišljanja o ekološkim posledicama i očuvanju jezera. Pretvaranje centralne Azije u bazu koja proizvodi pamuk i ekstenzivan razvoj navodnjavanih područja prkoračio je kritičan nivo razumnih aktivnosti. Planeri su crpili vodu iz dvije glavne rijeke koje se ulivaju u Aralsko jezero-Amu-Darje i Sir-Darje i koristili ih za uzgajanje pamuka. Kao rezultat takve neodržive politike, jezero se prepolovilo. Razvoj vodoprivrednih sistema u regionu poremetio je prirodne geološke sisteme koristeći 90% svih raspoloživih količina vode za navodnjavanje. Promjene u bilansu soli dovele su do utrostručavanja saliniteta jezera, pretvarajući ga u biološku pustinju. Podzemne i površinske vode su se pomiješale sa poljoprivrednim, industrijskim i omunalnim otpadom i ušle u vodotoke, usled čega su oni postali

Sl 73. - Pejzaž sa Kostarike

Zaključuje se da je turizam kao razvojna grana moguć, ali svakako ne kao masovni. Od turističkih sela očekuje se da obezbijede bijeg od mega odmarališta. Oni tipično nude čitavu lepezu alternativa za smještaj (tj. hoteli, vile itd.), ali i atmosferu koja je nalik onoj u gradu sa značajnim brojem radnji, mogućnostima za zabavu i rekreaciju. www.tourcostarica.com - Kostarika kao turistička destinacija

Iskustva i primjeri iz svijeta

CENTRAAL VELUWS NATUURGEBIED Centraal Veluws Natuurgebied u Holandiji je područje šuma na 900 km2, u centralnom dijelu zemlje. Predstavlja najveću rekreacionu, turističku i zdravstvenu zonu u Holandiji. Sektor za rekreaciju zapošljava oko 20.000 ljudi i godišnje donosi profit od oko 1 bilion eura. Međutim, to je ujedno i područje najvećeg i najraznovrsnijeg biodiverziteta, stanište ptica i sisara. Vremenom je postalo ugroženo sve većim razvojem turizma i mjesta za odmor koje su koristili posjetioci. Vlada je 2002. godine usvojila program do 2010. godine-za suzbijanje konflikta između razvoja turizma i očuvanja prirode: “Veluwe 2010, a quality impulse”. Sektori za prirodu i razvoj turizma potpisali su sporazum o zajedničkom uravnoteženom razvoju ovog značajnog područja. Cilj projekta je postizanje balansa između očuvanja i unapređenja kvaliteta prirode, a ujedno i povećanje kapaciteta za odmor i rekreaciju za kojim se javila potreba. Rast rekreacionih i turističkih kapaciteta najstrožije je zabranjen na područjima koja su pod direktivom o zaštiti ptica i njihovih staništa.

Kao faktori uspjeha navedeni su: integralni pristup u pogledu razvoja rekreacije i očuvanja prirode radi unapređenja cjelokupnog područja, kao i poboljšanje saradnje između različitih nivoa vlasti i institucija koje djeluju na tom području.

Kao faktori za mogući neuspjeh navedeni su: finansije, veliki troškovi uklanjanja “rekreativnog biznisa” koji se pojavio na neodgovarajućim lokacijama, polazište da direktiva o zaštiti ptica i staništa može da bude efikasna samo na većim i nezavisnim područjima, pristup će da profunkcioniše samo ako se oba sektora odnose jedni prema drugima s poštovanjem.

Preuzeto iz: “Jewels in the crown”, Good practices Natura 2000 and leisure Authors: Emile Bruls, Marcel Busser, Erik Tuunter, Stichting Recreatie, Expert Centre on Leisure and Recreation, November 2004

Sl 74. - Polleur-Belgija

neadekvatni za pijaću vodu i ribnjake. Životna sredina u regiji rapidno propada usled zagađenja vazduha, vode za piće i zemljišta. Klima se takođe pogoršala.

Dostupnost obnovljivih resursa u regionu Aralskog jezera dostigla je svoje granice i dalja eksploatacija vodnih resursa nije moguća. Rješavanje problema sada je veoma komplikovano.

EXPEDITIO 74

Kada se problematika revitalizacije u cilju odživosti posmatra na nivou naselja, moguća je komparativna analiza sa različitim primjerima iz okruženja i svijeta.

COLLETTA DI CASTELBIANCO Primjer uspješnije regeneracije nekada napuštenog i porušenog seoskog naselja, koje je ostalo bez i jednog stalnog stanovnika, nalazi se na sjeveru susjedne države Italije. To je naselje Koleta iz 13. vijeka (Colletta di Castelbianco), koje je zajedničkim naporima TELEKOM-a Italije, arhitekte Đankarla de Karla (Giancarlo de Carlo) i dvojice menadžera pretvoreno u sajber (internet) selo. Koleta je ovim projektom postala povezana sa cijelim svijetom i prava je atrakcija za bogate i poslovne ljude. Odabrani model obnove je ostvario spoj tradicionalnog i modernog kroz informatičko oživljavanje-revitalizaciju.

Osnovna ideja vodilja, danas sve popularnija kod naučnih radnika, bila je stvoriti mjesto u kom se može pobjeći od gradske vreve i raditi u miru, a da se ne izgubi kontakt sa svijetom.

Na taj način se savladaju velika rastojanja među specifičnim lokacijama širom svijeta. Koleta je ostala u svom starom ruhu, a dobila je sasvim novi život. Revitalizovana je potpuno u duhu tradicionalnog, kućama je vraćen nekadašnji izgled i one su pretvorene u ekskluzivne apartmane koji se prodaju ili iznajmljuju.

Najveća vrlina naselja je u fuziji starog i novog. Savremenost naselja leži u njegovoj organizacijii unutrašnjoj opremljenosti.

Arhitekta Đankarlo Dekarlo, koji je prethodno revitalizovao grad Urbino, vodio je računa o tome da se koriste originalne tehnike gradnje i tradicionalni materijali, sa težnjom da stvori “normalno naseljenu zajednicu a ne košnicu za naučnike.”

Nakon rekonstrukcije, naselje je veoma posjećeno i hvaljeno od

Formulacija održivog turizma susreće se prvi put u Deklaraciji iz Manile (1980.) i u ugovorima između WTPO-a (svjetske turističke organizacije) i UNEP-a (UN Program za okolinu). Sadržaj održivog turizma službeno je prihvatila Evropska unija Dablinskom deklaracijom (1992.) i Maastrichtskim sporazumno (1992.). Iako su načela održivog turizma uopšteno temeljito obrađena, brojnim je projektima i inicijativama ipak potrebno definisati određene ciljeve, implementacijska sredstva za različite situacije.

www.colletta-it.com - Informatičko selo Koleta www.destinacije.com - Filmski grad Motovun

75 SKADARSKO JEZERO

strane onih koji su u njemu boravili i radili. 3/4 apartmana je otkupljeno ili rezervisano od strane naučnika, ljekara, pisaca i sl., a oni koštaju između 140 i 330.000 dolara. Jedan od kupaca apartmana je izjavio: “Ovdje se naučni rad završava mnogo brže nego u gradu u kom se živi. Mirno okruženje samo po sebi ohrabruje na intenzivan rad, a kad se pravi pauza šeta se rutama kojma su se kretali ljudi prije 800 godina. To je fascinirajuće.”

MOTOVUN Iz najbližeg okruženja vidi se kako jedan vrijedan srednjevjekovi grad može biti obnovljen sa sačuvanim drevnim običajima i novim manifestacijama koje privlače veliki broj turista tokom cijele godine. Primjer je, između ostalog, odabran i zbog sličnosti topografskih i prirodnih uslova u kojima su nastajali gradovi Motovun i Žabljak, kao i da se na njemu prepoznaju principi moguće obnove naselja koji obezbjeđuju određen priliv finansijskih sredstava.

Motovun je srednjevjekovni utvrđeni grad iz 12. i 13. vijeka.

Smješten je u srcu Istre, na 270 m nadmorske visine, na brijegu koji dominira dolinom rijeke Mirne. U prošlosti je uvijek bio administrativno središte i ima bogatu istoriju. Upravo tako, danas se Motovun prepoznaje ne samo po nesvakodašnjoj morfološkoj strukturi i arhitekturi, već i po običajnim manifestacijama kao što su: tradicionalna narodna igra ²bacanje roga², tradicionalni ²Motovunski samanj², godišnja narodna svetkovina, zatim Međunarodni motovunski filmski festival, utemeljen 1999. godine, svečanost ²Dani tartufa².

Poseban energetski naboj u kojem se ogleda najveća nekih naselja Skadarskog jezera i Motovuna, na čovjeka djeluje opuštajuće i smirujuće, povećava mu koncentraciju i duhovnost, odmara i okrepljuje, pogoduje meditaciji, razvija kreativnost i toleranciju.

svijetu revitalizacija u pravcu održivog turizma koja propagira visokokvalietni ruralni turizam kao protiv težu masovnom obalnom turizmu.

Brojni primjeri skoro ili potpuno napuštenih tradicionalnih naselja pokazuju da je cilj održivosti jedino moguće ostvariti kroz poštovanje principa koji propagiraju ravno-težu između prirodne i građene sredine. Ona se ogleda kroz bilans potrošnje i proizvodnje energije, zatim bilans proizvodnje i potrošnje hrane, ili bilo koje druge potrošnje i regeneracije resursa. Mnoge razvijene zemlje imaju dugoročnu politiku održavanja malih seoskih naselja čime postižu višestruke ciljeve: zadržavanje stanovništva u njima, sma-njivanje pritiska na gradove, podsticanje novih migracija ka selu, oživljavanje privrednih aktivnosti i sve to uz održavanje i unapređenje prirodne okoline.

Sl 75. - Revitalizovano naselje Koleta

Sl 76. - Filmski grad Motovun

Projekti revitalizacije i razvoja ruralnih zajednica moraju se tražiti putem stvaranja okvira za ekološka, ekonomska i socijalna pitanja koja balansiraju očuvanje i razvoj na duže staze. Potencijalnim korisnicima, mora se ponuditi nešto više, autohtonost i izvornost određene sredine, što je sasvim drugačije od uobičajenog šematizovanog života u gradovima ili uobičajenih varijanti turističke ponude na ovim prostorima. Ponekad je sama spontanost i prirodnost određenog prostora, makar i siromašnog, djelotvornija od oponašanja bogatih inostranih mondenskih uzora i koncepata. Navedeni primjeri pokazuju da je opšti trend u

Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

ZAKLJUČAK “Složena struktura ljudske civilizacije plod je stalnog dijalektičkog međudejstva niza aktivnih činilaca univerzuma koji nas okružuju - fizičkih, hemijskih, biotičkih, društvenih, kulturalnih, tehnoloških, ekonomskih, kao komponenti tri nerazdvojive sredine – društvene, prirodne i tehničke. Čovekova sredina predstavlja totalitet koji podrazumeva i prirodnu i čovekovu izgrađenu sredinu, ali i njegov život u društvenoj zajednici i sve njihove međusobne uticaje i uslovljenosti. Ekološka nauka faktore okruženja, čoveka i njihove odnose analizira preko “trougla humane ekologije”, gdje traži uticaje društvenih uslova (strukture društva, kulture, ekonomije, industrije, saobraćajnih sistema, mašina, građene sredine) na prirodnu sredinu i na samog čoveka (ekološki sindrom) i njegovo iskustvo.

Prirodno okruženje, “natural environment”, u manjoj ili većoj meri (ali uvek značajnoj), jeste uslovljavajuće za društveni milje koji se u njegovom kontekstu razvija.

Kada je građenje u pitanju laik arhitekturu prvenstveno i posmatra kao sklonište; običan čovek o arhitekturi i urbanizmu govori tek kada su mu ugroženi egzistencijalni uslovi. Može se reći da su prirodni uslovi u izvesnom smislu primarni u odnosu na društvene uslove čovekovog okruženja.”¹⁰

¹⁰ izvor: Arhitektura i podneblje, Darko Radović

SKADARSKO JEZERO

Iskustva i primjeri iz svijeta

Složenost i kompleksnost savremenog planiranja zahtijeva postojanje više vrsta i više nivoa međusobno usaglašenih planova, koji uvažavaju realne promjene u društveno-ekonomskom razvoju, ali i zahtjeve zaštite životne sredine. Zaključuje se da je u sadašnjim uslovima u Crnoj Gori očigledno neophodno što prije uspostaviti drugačiji tretman ruarlnih naselja uopšte, a posebno razmatranog regiona-kroz integralno održivo planiranje razvoja na svim nivoima i kroz projekte održivog razvoja lokalnih zajednica svih veličina. Ruralna naselja mogu imati veliki značaj za ekologizaciju širih prostora. U skladu sa postavkama i ciljevima Agende 21, Lokalnih agendi 21 i drugih preporuka, kao primaran cilj razvoja određuje se revitalizacija populcije, zatim ekologizacija prostora koja podrazumijeva zaposijedanje napuštenih prostora i pažljivo upravljanje njima. U kon-tekstu održivog razvoja pronalaze se objektivne šanse za razvoj i najmanjih centara, preko kojih će se kontrolisati veća prostranstva, ekološki bitna, sa poboljšanim spektrom funkcija. Da li će turizam u bilo kom obliku (visoki, ekološki…drugi) i dalje biti osnovna odrednica razvoja ostaje pitanje koje treba provjeravati. Različita iskustva iz okruženja i svijeta mogu pružiti veliku pomoć u tome. Novi pristup integralnog održivog razvoja bi morao ponuditi opcije za razvoj i najmanjih zajednica kroz programe za ekonomsku, socijalnu revitalizaciju, a to je moguće jedino u sklopu sistema koji se može regionalizovati ili subregionalizovati prema specifičnostima ukupne baštine kao potencijala za dalji razvoj. Takođe, smjernice održivog razvoja koje se odnose na državnu politiku, ekonomiju, privredu i druge oblasti važne su za ostavrenje ovog cilja i morale bi biti sprovedene na svim potrebnim nivoima.

Uočeno je da je raznolikost istorijski i prostorno kompleksnog naselja ujedno veliki potencijal, ali i ograničenje razvoja.

Najnovija transformacija pejzaža predstavlja prekid kontinuiteta u razvoju i zaoštrava mnoge suprotnosti. U sukobu novog i starog dolazi do destrukcije koja se mora spriječiti.

Ministi država članica Savjeta Evrope odgovorni za regionalno planiranje na svojoj 12-toj sjednici održanoj prije tri godine u Hanoveru u Njemačkoj usvojili su Rukovodeće principe održivog prostornog razvoja evropskog kontinenta. Na pragu trećeg milenijuma a na kraju dekade koja je bila svjedok istorijskih koraka u integraciji Evrope, ministri su razmotrili presudne promjene koje su se odigrale na našem kontinentu između 1989 i 2000, identifikovali osnovne izazove održivog razvoja našeg kontinenta, utvrdili mjere održivog razvoja za različite tipove evropskih regiona i donijeli uputstva za jačanje saradnje između država članica Savjeta Evrope i učešće regiona, opština i građana. 30. januara 2002 Komitet ministara Savjeta Evrope usvojio je Preporuku državama članicama Savjeta Evrope da koriste Rukovodeće principe kao osnovu za planiranje i mjere održivog razvoja, da ih implementiraju u projekte prostornog razvoja i da omoguće bolju prostornu integraciju različitih regiona Evrope kroz osnivanje regionalnih rukovodećih i administrativnih tijela. Rukovodeći principi održivog prostornog razvoja evropskog kontinenta, koje je priznao Komitet ministara Savjeta Evrope, su značajan doprinos implementaciji strategije socijalne kohezije usvojene na Drugom samitu predsjednika država i vlada Savjeta Evrope 1997 i povezane strategije integrisanog i regionalno uravnoteženog razvoja našeg kontinenta.

EXPEDITIO 76

POPIS ILUSTRACIJA U STUDIJI

LITERATURA

Slike

Izvori

Slika 1. - Reljef Skadarskog jezera Slika 2. - Nar sa Skadarskog jezera Slika 3. - Biljne vrste na Skadarskom jezeru Slika 4. - Panorama jezera Slika 5. - Gnijezda kormorana Slika 6. - Jezerska fauna Slika 7. - Lokvanji na površini jezera Slika 8. - Panorama jezera Slika 9. - Godinje-crmničko selo na Skadarskom jezeru Slika 10. - Pejzaž iz Rijeke Crnojevića Slika 11. - Pejzaž sa obale jezera Slika 12. - Panorama jezera Slika 13. - Motiv iz Poseljana Slika 14. - Nenarušen kulturni pejzaž Slika 15. - Narušen kulturni pejzaž Slika 16. - Kulturni pejzaž Godinja Slika 17. - Česma u dvorištu tradicionalne kuće Slika 18. - Terase sa klupama-“dnevna soba na otvorenom” Slika 19. - Dionica novog magistralnog puta Podgorica-Petrovac Slika 20. - Stari čun i lađa sa Skadarskog jezera Slika 21. - Saobraćajna infrastruktura Slika 22. - Lokalni put Slika 23. - Čunovi kao prevozno sredstvo Slika 24. - Objekat elektrotehničke infrastrukture Slika 25. - Seoska ulica Slika 26. - Lokalni kolski saobraćaj Slika 27. - Lokalni vodeni saobraćaj Slika 28. - Ribolovci na Skadarskom jezeru Slika 29. i 30. - Uzgoj stoke u otežanim uslovima Slika 31. - Hotel “13 jul” u Virpazaru Slika 32. - Plaža u Murićima Slika 33. - Prodaja domaćih proizvoda Slika 34. - Domaća radinost Slika 35. - KAP-Bazen crvenog mulja Slika 36. - Godinjski zaliv Slika 37. - Vranjina Slika 38. - Žabljak Crnojevića Slika 39. - Konstrukcija ognjišta Slika 40. - Tradicionalne kuće u Dodošima Slika 41. - Tradicionalna kuća nad voltovima Slika 42. - Segment enterijera Slika 43. - Crtež ognjišta

Slika 44. - Guvno Slika 45. - Crkva na Vranjini Slika 46. - Grmožur Slika 47. - Manastir Kom

77 SKADARSKO JEZERO

Slika 48. - Svač Slika 49. - Tvrđava Žabljak Crnojevića Slika 50. - Ostaci manatira u Krajini Slika 51. - Kom-dio manastira Slika 52. - Sakralna arhitektura Slika 53. - Crkva na ostrvu Beška Slika 54. - Detalj žabljačke tvrđave Slika 55. - Značajnija naselja Skadarskog jezera Slika 56. - Kestenova šuma Slika 57. - Prostorni razvoj Virpazara do 20. vijeka Slika 58. - Motiv iz Virpazara Slika 59. - Godinjski prolazi i konobe Slika 60. - Crtež Dvora Balšića u Godinju Slika 61. - Panorama Godinja Slika 62. - Panjega Slika 63. - Puškarnice Slika 64. - Panorama Karuča Slika 65. - Panorama Vranjine Slika 66. - Poseljanski izvori Slika 67. - Rijeka Crnojevića Slika 68. - Pogled sa tvrđave u Žabljaku Slika 69. - Pogled na tvrđavu u Žabljaku Slika 70. - Podgrađe Žabljak Crnojevića Slika 71. - Cukalj Slika 72. - Tradicionalna kuća Slika 73. - Pejzaž sa Kostarike Slika 74. - Polleur-Belgija Slika 75. - Revitalizovano naselje Koleta Slika 76. - Filmski grad Motovun

Karte K 1. - Reljef/izohipse K 2. - saobraćajna povezanost sa većim centrima K 3. - Naselja K 4. - Spomenici kulture K 5. - Šire opdručje Godinja

K 6. - Žabljak Crnojevića-utvrđenje-postojeće stanje

Kulturno nasleđe Nacionalnog parka Skadarsko jezero, Arheološka zbirka SR Crne Gore-Titograd, Titograd 1987.

Nacionalni park Skadarsko jezero-studija mreže naselja, bazna studija, Institut za društveno-ekonomska istraživanja-Titograd, Titograd, 1987.

Nacionalni park Skadarsko jezero-program korišćenja, unapređenja i zaštite, sinteza, Institut za društveno-ekonomska istraživanja-Titograd, Edicija: Studije razvoja, Titograd, 1987.

Pravci razvoja Crne Gore ekološke države-finalna studija, Evropski centar za mir i razvoj Univerziteta za mir Ujedinjenih nacija (ECPD), Podgorica, 2000.

Prostorni plan SR Crne Gore-Kulturno istorijski spomenici-bazna studija, Republički zavod za zaštitu spomenika kulture-Cetinje, Cetinje, 1983.

Prostorni plan SR Crne Gore do 2000. godine, Republički zavod za urbanizam i projektovanje (RZUP)-Titograd, Centar ujedinjenih nacija za ljudska naselja (UNCHS) Najrobi, Služba Ujedinjenih nacija za otklanjanje poslnjdica katastrofa (UNDRO) Ženeva, Titograd, 1986.

Prostorni plan područja posebne namjene Skadarsko jezero, Naručilac plana: Ministarstvo Republike Crne Gore, Obrađivač: RZUP AD Podgorica, Podgorica, 1999.

Prostorni plan SR Crne Gore,osnove plana, Naručioc plana: Ujedinjene nacije-program za razvoj, Savezno izvršno veće SR Jugoslavije, Izvršno vijeće SR Crne Gore, Prostorni plan Republike i Generalni planovi gradskih naselja SR Crne Gore, UNDP/UNCHS, Projekt YUG/79/104, Obrađivač: Republički zavod za urbanizam i projektovanje-Titograd, Centar Ujedinjenih nacija za ljudska naselja (UNCHS) i Služba Ujedinjenih nacija za otklanjanje posljedica katastrofa (UNDRO), Titograd, mart 1983.

Prostorni plan Opštine Cetinje-planirano stanje, Investitor: Skupština opštine Cetinje, Projektant: RZUP-Titograd, Titograd, 1988.

Prostorni plan SR Crne Gore-Zaštita prirodne sredine, aneks, Zaštita prirodnog pejzaža, aneks, RZUP, Titograd, Titograd, 1983.

Tabele T 1. - Klimatske karakteristike Skadarskog jezera T 2. - Kretanje broja stanovnika u većim naseljiam T 3. - Struktura obradivih površina T 4. - Ulov ribe na Skadarskom jezeru

Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

Knjige, časopisi, publikacije, zbornici radova

urbanista Srbije, Beograd, 2002.

Adžić, Novak, Crna Gora u doba Balšića, Cetinje, 1996.

Zbornik radova sa naučnog skupa Selo u Crnoj Gori, CANU, knjiga 66, Podgorica 2004.

Dr Bojović Todorov, Miodrag, Urbana ekologija, Književna trajna radna zajednica ZENIT, Beograd, 1997.

Vlada Crne Gore, Rockfeller Brothers Fund, UNDP, Strateški okvir za razvoj održivog turizma u centralnoj i sjevernoj Crnoj Gori, radna verzija, Beograd, 2004.

Vujović, Sreten, Ljudi i gradovi, Mediteran-Budva, Filozofski fakultet-Beograd, Budva, 1990.

Vučenović, Svetislav, Urbana i arhitektonska konzervacija, tom I, Svet-Evropa, Društvo konzervatora Srbije, Beograd, 2004.

De Carlo, Giancarlo, Urbino-The History of a City and plans for its Development, The MIT Press, Cambridge, Massachusetts and London, England

SKADARSKO JEZERO

Deroko, Aleksandar, Srednjevjekovni gradovi u Srbiji, Crnoj Gori i Makedoniji, Prosveta, Beograd, 1950.

Zbornik radova sa simpozijuma Stanje, zaštita i unapređenje čovjekove sredine u Crnoj Gori, CANU, Herceg Novi, 1976.

Združenje ICOMOS/SI (Združenje za ohranjanje spomenikov in spomeniških območij), DOKTRINA I, Mednarodnae listine ICOMOS, , Ljubljana, 2003.

Jenks, Mike; Burton, Elizabet; Wiliams, Katie, Compact City: A Sustainable Form, Spon Press, London, 2000.

Jovićević, Andrija, Zeta i Lješkopolje-Skadarsko jezero, CID, Podgorica, 1999.

Kalezić Žarko, Strukturne promjene na crnogorskom selu u XX vijeku, Titograd, 1976.

Kilibarda Krsto, Moralno ekološka kultura, Zemun, 1998.

Dr Vaništa-Lazarević, Eva, Urbana rekonstrukcija, Zadužbina Andrejević, Beograd, 1990.

Centar za planiranje urbanog razvoja (CEP), časopis Komunikacije 2001. Planiranje za demokratiju, demokratija za planiranje, Beograd, 2001.

Dr Vuksanović, P. Dušan, Tradicionalna arhitektura Crne Gore i bioklimatizam, Zadužbina Andrejević, Beograd, 1998.

Markuš, Andrija, Identitet arhitekture i ljudi, UNIREKS, Podgorica, 2001.

Đokić, Vladan, Formiranje tipologije gradskog trga u funkciji operacionalizacije pri planiranju i projektovanju, doktorska disertacija, Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd, 1998. (neobjavljeno)

Nešković, J., Kurtović-Folić, N., Đorđević, S., Radović, R., DUP Stara čaršija u Novom Pazaru, zaštita i revitalizacija, Zavod za zaštitu spomenika kulture Kraljevo, Beograd-Kraljevo, 1988.

Nešković, Jovan, Revitalizacija spomenika kulture, Beograd, 1980.

Dr Erdeljanović, Jovan, Stara Crna Gora-etnička prošlost i formiranje crnogorskih plemena, Podgorica, 1997.

Dr Nenadović, S. M., Zaštita graditeljskog nasleđa, Beograd, 1980.

Europa Nostra, LA DEFENSE MILITAIRE DES VOIES NAVIGABLES (The Military Defence At Waterways), EN Bulletin 51-1999.

NVO EXPEDITIO-Centar za razvoj arhitekture, Srednjevjekovni gradovi Crne Gore, publikacija, Kotor, 2004.

Europa Nostra, The Town Wals in The Middle Ages (LES ENCEINTES URBAINES AU MOYEN AGE), EN Bulletin 53-2000.

NVO EXPEDITIO –Centar za održivi prostorni razvoj, Godinje 2004, arhitektonska radionica, publikacija, objavljeno

Zbornik radova sa savjetovanja Zaštita spomenika kulture Crne Gore br. 8, Crnogoprska akadenmija nauka i umjetnosti (CANU), Podgorica, 1992.

Radović, Ranko, Antologija kuća, Građevinska knjiga, Beograd, 1991.

Zbornik aradova sa savjetovanja Zaštita spomenika kulture Crne Gore br. 9, CANU, Podgorica, 1983.

Zbornik radova Selo u novim razvojnim uslovima, Udruženje

Popis ilustracija i literatura

Starine Crne Gore 6, godišnjak Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture Crne Gore, Cetinje 1978.

Starine Crne Gore 3-4, godišnjak Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture Crne Gore, Cetinje 1965-1966.

Studija održivog turizma i eliminacije siromaštva, Izvještaj sektoru za međunarodni razvoj, April 1999.

TUSNAD 2001.: Theoretical and practical Issues of Built Heritage Conservation, 10 th Jubilee-International Scientific Conference: Integrated protection of Built Heritage, Zbornik radova Tomanović, Zorica, Očuvanje i revitalizacija naselja Žabljak crnojevića sa aspekta održivog razvoja, magisterski rad, Arhitektonski fakultet u Beogradu, decembar 2005., neobjevljeno Tošković, Dobrivoje, Uvod u prostorno i urbanističko planiranje, Gros Knjiga, Beograd Tošković, Dobrivoje, Urbani dizajn, urbanistička tehnika i estetika, Urbanistički zavod Republike Srpske, Banja Luka, 2000.

UNDP: Strateški okvir za razvoj održivog turizma u centralnoj i sjevernoj Crnoj Gori, Putokaz za razvoj “divlje ljepote”, usvojila Vlada Republike Crne Gore na sjednici od 16. septembra 2004. godine UNDP RBEC: Vodič za dobro upravljanje u oblasti životne sredine, Cicero, Beograd 2003.

United Nations Development Programme (UNDP)-Regional Bureau for Europe and CIS (RBEC), Vodič za dobro upravljanje u oblasti životne sredine, priručnik, Beograd, 2004.

Urbanistički institut SR Hrvatske-Zagreb; SVECO-SWEDEN and Associates-Denmark: Urbanistički projekt Babin Kuk-Dubrovnik, Dubrovnik, 1969.

Uskoković, Borislav, Turizam kao faktor razvoja SR Crne Gore, Titograd, 1975.

Findrik, Ranko, Narodna arhitektura, putevi čuvanja, zaštite, Društvo konzervatora Srbije i Republički zavod za zaštitu spomenika kulture, posebna izdanja 5, Beograd, 1985.

Freudenreich, A., Narod gradi na ogoljenom krasu, zapažanja, snimci i crteži arhitekata, Savezni institut za zaštitu spomenika kulture, Zagreb-Beograd, 1962. Šarić, Radmila, Komplementarnost razvoja turizma i poljoprivrede u Crnoj Gori, magistarski rad, Titograd, 1991. (neobjavljeno)

EXPEDITIO 78

INTERNET PREZENTACIJE O Skadarskom jezeru www.skadarlake.org www.nparkovi.cg.yu www.turizamcg.com www.godinje.cg.yu www.montenegrobeauty.com www.turistickaprizma.com

Kulturni pejzaž i njegova zaštita www.unesco.org www.nps.gov www.international.icomos.org www.european-heritage.net www.rastko.org.yu

Održivi razvoj, deklaracije www.sust.org www.scn.org/sustainable/susthome.html www.sustainableworld.com www.defra.gov.uk www.johanezburgsummit.org www.plea-arch.org www.expedtio2.org www.unep.org www.iclei.org/europe/la21 www.insnet.org www.montengro.yu

EXPEDITIO | Centar održivi prostorni razvoj Center for sustainable spatial development Pošt.fah.85 85330 Kotor, Crna Gora t + 381 (0)82 302520 f + 381 (0)82 302521 expeditio@cg.yu www.expeditio.org

79 SKADARSKO JEZERO

EXPEDITIO

je nevladino i neprofitno udruženje sa sjedištem u Kotoru.

Osnovano je 1997. godine od strane šest studenata završne godine Arhitektonskog fakulteta u Beogradu, sa ciljem unaprijeđenja arhitektonskog i vizuelnog okruženja na teritoriji Srbije i Crne Gore.

Od juna 2003. godine EXPEDITIO obavlja i funkciju Regionalnog Centra Javnog zastupanja (RAC), čiji je cilj unaprijeđenje odnosa između nevladinog, poslovnog i državnog sektora.

Vizija

Kvalitetan prostor za ljepši život.

Misija

Podsticanje održivog prostornog razvoja kao i unaprijeđenje urbanih i ruralnih sredina u Srbiji i Crnoj Gori kroz djelovanje u oblastima arhitekture, urbanizma, prostornog planiranja, zaštite životne sredine i razvoja civilnog sektora.

Sektori

>>> Kulturno nasljeđe >>> Održiva arhitektura >>> Prostorno planiranje >>> Civilni sektor

Djelatnosti

U cilju ostvarivanja vizije i misije, EXPEDITIO obavlja slijedeće djelatnosti u oblasti arhitekture, dizajna, urbanizma, prostornog planiranja, vizuelnih umjetnosti, kulture i javnog zastupanja:

» Publikuje štampani i elektronski materijal u oblastima svoje djelatnosti; » Ostvaruje saradnju sa univerzitetima, stručnim udruženjima i drugim organizacijama, iz javnog, privrednog i neprofitnog / NVO sektora u Crnoj Gori i inostranstvu koje se bave srodnim djelatnostima; » Povezuje državni, privredni i NVO sektor kao i građane radi bolje međusobne saradnje; » Unaprijeđuje rad nevladinog sektora, pomaže u razvoju i povećanju kapaciteta nevladinih organizacija; » Organizuje treninge za sticanje vještina i znanja iz oblasti organizacionog razvoja, sprovođenja efikasnih kampanja javnog zastupanja, međusektorske saradnje kao i u drugim oblastima od interesa za održiv i uspješan rad pripadnika vladinog, nevladinog i privrednog sektora; » Pruža konsultantske usluge predstavnicima nevladinih organizacija, državnih organa i institucija i privrednih subjekata; » Bavi se monitoringom; » Kreira i ažurira baze podataka o nevladinim organizacijama, državnim organima i institucijama na lokalnom i republičkom nivou, medijima i donatorima; » Pruža pomoć i savjete nevladinim organizacijama i drugim zainteresovanim licima za pripremu, implementaciju i evaluaciju programa, projekata i inicijativa u skladu sa zahtjevima domaćih i stranih donatora; » Pruža usluge u oblastima svoje djelatnosti u cilju održivosti organizacije; » Sprovodi sve ostale djelatnosti vezane za ostvarivanje vizije i misije organizacije; / Izvod iz Statuta EXPEDITIO /

» Promoviše principe održivog razvoja i savremenih tendencija u oblasti arhitekture, urbanizma i prostornog planiranja; » Promoviše vrijednosti i ukazuje na značaj i probleme stvorenog i prirodnog okruženja; » Identifikuje probleme, promoviše i učestvuje u pronalaženju rješenja devastiranih i ugroženih lokaliteta (konkretnim projektima - istraživanja, studije, radionice...); » Promoviše ekološke principe u graditeljstvu (ekološka kuća, eko-turizam,...); » Organizuje naučne, stručne i istraživačke projekte u okviru svojih djelatnosti;

Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

EXPEDITIO | Centar održivi prostorni razvoj Center for sustainable spatial development Pošt.fah.85 85330 Kotor, Crna Gora t + 381 (0)82 302520 f + 381 (0)82 302521 expeditio@cg.yu www.expeditio.org

Donator: