Uwierz w siebie

UWIERZ w SIEBIE – program aktywizacji społeczno-zawodowej w gminie Krzanowice 2008-2013

Red. Małgorzata Krzemien

1

2

„Uwierz w siebie – program aktywizacji społeczno-zawodowej w gminie Krzanowice 2008-2013”

Red. Małgorzata Krzemien

Publikacja wydana w ramach Projektu pt.: ”Uwierz w siebie –program aktywizacji społeczno-zawodowej w gminie Krzanowice” współfinansowanego przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Wydawca: Wydawnictwo i Agencja Informacyjna WAW Grzegorz Wawoczny, ul. Pod Widokiem 20, 47-400 Racibórz, ziemia.raciborska@wp.pl, wawoczny.pl, tel. 605 685 485 Realizacja wydawnicza: Marcelina Gąsior ISBN 978-83-62608-40-9 Racibórz 2013

Jest na świecie jeden zawód, jedno powołanie -być dobrym dla drugiego człowieka… Być ludziom ku pomocy.

Maria Dąbrowska

Spis treści WSTĘP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 ROZDZIAŁ I REALIZACJA PROJEKTÓW SYSTEMOWYCH PRZEZ GMINNY OŚRODEK POMOCY SPOŁECZNEJ W KRZANOWICACHW LATACH 2008 – 2010 SKIEROWANY DO OSÓB BEZROBOTNYCH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 1.Cel ogólny projektu oraz cele szczegółowe w latach 2008-2010 . . . . . . . . . . . . . . 7 2.Odbiorcy działań (beneficjenci) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 3.Opis projektu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 4.Rezultaty realizacji projektów systemowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 5.Poziom osiągnięcia rezultatów miękkich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 ROZDZIAŁ II REALIZACJA PROJEKTU KONKURSOWEGO PRZEZ GMINNY OŚRODEK POMOCY SPOŁECZNEJ W KRZANOWICACH W ROKU 2010/2011 SKIEROWANY DO OSÓB BEZROBOTNYCH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.Cel ogólny projektu oraz cele szczegółowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.Odbiorcy działań (beneficjenci) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.Formy wsparcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.1 Szkolenia zawodowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.2 Doradztwo zawodowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.3 Poradnictwo psychologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.4 Praca socjalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.5 Edukacja zdrowotna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.6 Konferencja i publikacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

17 17 17 18 18 19 21 22 23 23

ROZDZIAŁ III REALIZACJA PROJEKTÓW SYSTEMOWYCH PRZEZ GMINNY OŚRODEK POMOCY SPOŁECZNEJ W KRZANOWICACH W LATACH 2011– 2013 SKIEROWANY DO OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH. PROGRAM AKTYWNOŚCI LOKALNEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.Cel ogólny projektu oraz cele szczegółowe projektu w latach 2011-2013 . . . . . .

2.Odbiorcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.Metody realizacji programu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4.Efekty Programu Aktywności Lokalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5.Finansowanie programu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

26 26 27 27 27 28

5

6.Monitoring i ewaluacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7.Działania w zakresie aktywnej integracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7.1 Opracowanie mapy zasobów i potrzeb lokalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7.2 Indywidualne spotkania z doradcą zawodowym i psychologiem . . . . . . . . . . .

7.3 Utworzenie i funkcjonowanie grupy samopomocowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.Działania o charakterze środowiskowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.1 Zorganizowanie Punktu Informacji Obywatelskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.2 Spotkania edukacyjne z zakresu pracy metodą CAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.3 Przeprowadzenie cyklu spotkań dla osób niepełnosprawnych, ich rodziców i opiekunów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.4 Konkurs mini-projektów na inicjatywy o charakterze środowiskowym . . . . . .

8.5 Wydarzenia o charakterze środowiskowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

28 28 28 30 30 32 32 33 34 36 41

ROZDZIAŁ IV „…BYŁ SOBIE CZŁOWIEK…” HISTORIE OSÓB BIORĄCYCH UDZIAŁ W PROJEKTACH REALIZOWANYCH W GMINIE KRZANOWICE (Małgorzata Fojcik) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 ZAKOŃCZENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

6

WSTĘP Blisko 6-letni okres realizacji projektu systemowego „Uwierz w siebie – program aktywizacji społeczno-zawodowej w gminie Krzanowice” skłania do podsumowań i oceny trafności działań realizowanych przez Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej.

Krzanowicki Ośrodek zaangażował się w aplikowanie środków unijnych od 2008 r., wykazując się dużą przedsiębiorczością, elastycznością w działaniach oraz innowacyjnością. Przygotowanie, zarządzanie oraz rozliczanie projektów finansowanych z Europejskiego Funduszu Społecznego skłoniły mnie do podzielenia się doświadczeniem oraz rezultatami zdobytymi podczas realizacji projektów unijnych.

Publikacja opisuje projekty systemowe oraz projekt konkursowy współfinansowane ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki na lata 2007-2013. Program Operacyjny Kapitał Ludzki jest jednym z programów służących realizacji Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia 2007 – 2013 i obejmuje całość interwencji Europejskiego Funduszu Społecznego. Jest to program, w ramach którego m.in. organizacje pozarządowe, przedsiębiorcy, instytucje rynku pracy, jednostki administracji samorządowej i rządowej mogą realizować projekty przyczyniające się do zwiększenia kompetencji osób pracujących i prowadzących działalność gospodarczą, aktywizacji osób bezrobotnych, zwiększenia poziomu kształcenia, rozwoju ekonomii społecznej, wspierające osoby znajdujące się w trudnej sytuacji m.in. osoby niepełnosprawne.

Dopełnieniem książki są przykłady indywidualnych przypadków, realizowanych w obszarze wsparcia „Aktywizacja zawodowa i społeczna osób zagrożonych wykluczeniem społecznym”, które dzięki realizacji działań projektowych odmieniły swoje życie. Z systemowego wsparcia skorzystały osoby bezrobotne, długotrwale bezrobotne, które z różnych przyczyn nie potrafią odnaleźć się na rynku pracy. Kompleksową pomoc otrzymały również osoby niepełnosprawne z terenu gminy Krzanowice.

Dokonaliśmy wszelkich starań, aby do każdego klienta podejść indywidualnie, uwzględniając jego niepowtarzalną osobowość oraz mając na uwadze jego prawa i potrzeby. Głęboko wierzę, że dzięki tej publikacji wielu z was zrozumie sens działań podejmowanych przez Ośrodek Pomocy Społecznej w Krzanowicach, celem niesienia pomocy potrzebującym, jak również mam nadzieję, że niniejsza publikacja stanie się cenną inspiracją dla projektów wdrażanych przez Ośrodki Pomocy Społecznej w przyszłym okresie programowania funduszy strukturalnych w Polsce.

W tym miejscu pragnę złożyć podziękowania wszystkim osobom zaangażowanym w projekty, w szczególności: • Wszystkim Uczestnikom i Uczestniczkom projektu, za determinację, wytrwałość i zaangażowanie, a także za wsparcie i pracę zespołową;

7

• Zespołowi Projektowemu, z którym przez te lata współpracowałam, za partnerstwo, zaangażowanie oraz kreatywność w działaniach, wytrwałość, lojalność i cierpliwość; • Pracownikom CRIS-u w Rybniku za pomoc merytoryczną, wsparcie i cierpliwość; • Wszystkim pracownikom Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Krzanowicach za dodatkową pracę, lojalność i pomoc w każdej sytuacji.

Małgorzata Krzemien Kierownik Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Krzanowicach

8

ROZDZIAŁ I REALIZACJA PROJEKTÓW SYSTEMOWYCH PRZEZ GMINNY OŚRODEK POMOCY SPOŁECZNEJ W KRZANOWICACH W LATACH 2008 – 2010 SKIEROWANY DO OSÓB BEZROBOTNYCH. Systemowy projekt „Uwierz w siebie – program aktywizacji społeczno - zawodowej w gminie Krzanowice” jest współfinansowany z Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego realizowany z Poddziałania 7.1.1 Rozwój i upowszechnianie aktywnej integracji przez ośrodki pomocy społecznej w ramach Priorytetu VII PO KL. Projekt wspierał bieżącą działalność Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Krzanowicach na rzecz osób bezrobotnych od 2008 r. do 2010 r.

1. Cel ogólny projektu oraz cele szczegółowe w latach 2008-2010: Celem ogólnym projektu było zwiększenie aktywności społecznej i zawodowej klientów pomocy społecznej.

Cele szczegółowe: • zwiększenie kwalifikacji zawodowych i nabycie umiejętności umożliwiających wejście na rynek pracy, • zwiększenie motywacji do działania i zaufania we własne siły, • podniesienie samooceny, • dostarczenie umiejętności kształtowania własnego wizerunku, • podniesienie kwalifikacji społecznych, • dostarczenie wiedzy o rynku pracy, • zwiększenie zaradności życiowej.

Cele projektu były zgodne z zapisami Priorytetu VII PO KL. Przyjęto, iż osoby korzystające z usług systemu pomocy społecznej otrzymają kompleksowe wsparcie, dające im szansę powrotu na rynek pracy oraz przezwyciężenie indywidualnych barier.

Projekt wpisywał się w cele i założenia Priorytetu VII PO KL/cel szczegółowy: Poprawa dostępu do rynku pracy osób zagrożonych wykluczeniem społecznym poprzez wielostronne wsparcie. Pomoc w trakcie realizowania projektu była kierowana do osób korzystających z pomocy społecznej. Występowała zgodność z Planem Działania.

Zgodnie z założeniami Poddziałania 7.1.1 PO KL - typ realizowanego projektu: rozwój form aktywnej integracji poprzez kontrakty socjalne, a także usług o charakterze edukacyjnym, zdrowotnym i społecznym, których celem jest aktywizacja społeczno - zawodowa klientów ośrodka pomocy społecznej w Krzanowicach.

9

2. Odbiorcy działań (beneficjenci) Projekt adresowany był do osób korzystających z pomocy Ośrodka i znajdujących się w kategorii wskazanych w wytycznych do Poddziałania 7.1.1, które wskazują osoby korzystające z pomocy społecznej, które nie pracują i są w wieku aktywności zawodowej, w szczególności długotrwale bezrobotne.

Jak do tej pory w ramach tego działania skorzystało 27 osób (23 kobiety, 4 mężczyzn), a kwota przyznana na jego realizację to 317 764,00 zł.

Wśród uczestników znalazły się zarówno osoby młode, które dopiero wkraczają na rynek pracy, jak i osoby dojrzałe, powracające na rynek pracy.

3. Opis projektu Projekt „Uwierz w siebie – program aktywizacji społeczno- zawodowej w gminie Krzanowice” to próba przywrócenia wiary we własne siły i możliwości tym osobom, które już w nią zwątpili, to przekonanie człowieka do zmiany sposobu postępowania, oraz dokonania tego, aby sam tych zmian zapragnął. Bez pomocy i wsparcia osoby bezrobotne mają bardzo małe szanse na samodzielne znalezienie zatrudnienia, dlatego celem projektu jest włączanie ich w społeczne działania i docenianie ich ludzkich wartości. Zanim więc pomoże się im w znalezieniu pracy, należy zadbać o to, aby nie stracili zdolności do jej szukania i podejmowania. Podstawową przeszkodą jest bowiem bierność i rezygnacja, co prowadzi do zaniku ambicji, izolacji społecznej, apatii. W projekcie zastosowano więc takie instrumenty aktywnej integracji, które miały na celu aktywizację osób bezrobotnych i biernych zawodowo, zapobieganie wykluczeniu społecznemu oraz zapewnienie równego dostępu do zatrudnienia osobom i grupom społecznym doświadczającym dyskryminacji na rynku pracy, m.in. poprzez rozwijanie alternatywnych form zatrudnienia, podnoszenie lub zmianę kwalifikacji zawodowych, wspieranie zatrudnienia w sektorze ekonomii społecznej oraz promocję przedsiębiorczości i samo zatrudnienie1. Projekty w zakresie rozwoju form aktywnej integracji w Ośrodku Pomocy Społecznej w Krzanowicach realizowane były za pomocą narzędzia w postaci kontraktu socjalnego. W praktyce oznacza to zawarcie umowy pomiędzy osobą biorącą udział w projekcie, a pracownikiem socjalnym, mającą na celu określenie współdziałania w rozwiązywaniu problemów osoby znajdującej się w trudnej sytuacji życiowej, umożliwienia aktywizacji społeczno-zawodowej oraz przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu. W ramach realizacji kontraktów socjalnych zastosowano i sfinansowano zestawy instrumentów o charakterze aktywizacyjnym, które miały na celu doprowadzić do przywrócenia osób na rynek pracy oraz do ich integracji ze społeczeństwem. Stało się to poprzez przywrócenie im zdolności lub możliwości zatrudnienia, uzyskanie wsparcia dochodowego, oraz wyeliminowanie przeszkód napotykanych przez osoby i rodziny w procesie dostępu do praw i usług społecznych, a przez to wspierających ich po1 Szczegółowy opis priorytetów Operacyjnego Kapitał Programu Ludzki 2007 – 2013. Warszawa, 13 marca 2008, s. 196.

10

wrót do zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej2. Wykorzystano min. następujące instrumenty aktywnej integracji: 1. Instrumenty aktywizacji zawodowej • usługi wspierające aktywizację zawodową w tym: trenera pracy, doradcy zawodowego; • uczestnictwo w zajęciach reintegracji zawodowej u pracodawcy.

2. Instrumenty aktywizacji edukacyjnej • skierowanie i sfinansowanie różnorodnych zajęć w ramach podnoszenia kluczowych kompetencji o charakterze zawodowym lub zdobywanie nowych kompetencji i umiejętności zawodowych, umożliwiających aktywizację zawodową.

3. Instrumenty aktywizacji zdrowotnej • skierowanie i sfinansowanie terapii psychologicznej, rodzinnej lub psychospołecznej dla rodzin lub osób.

4. Instrumenty aktywizacji społecznej • organizacja i finansowanie treningów kompetencji i umiejętności społecznych, zarządzania czasem własnym oraz budżetem gospodarstwa domowego.

Dobór instrumentów odbywał się indywidualnie w każdym projekcie, w zależności od potrzeb osób biorących udział w projekcie. Na ogół wszyscy skorzystali z usług doradcy zawodowego oraz porad psychologa. Niektóre osoby skorzystały z treningów kompetencji i umiejętności społecznych, poradnictwa i wsparcia w zakresie podniesienia kompetencji życiowych, natomiast wszyscy zdobyli dodatkowe kwalifikacje zawodowe, biorąc udział w różnych, zindywidualizowanych kursach zawodowych. Były to między innymi: • kurs florystyki, • kurs obsługi kasy fiskalnej, • kurs komputerowy (różne stopnie zaawansowania), • kurs opiekunki ludzi starszych, • kurs prawa jazdy kat. B, • kurs kucharza, • kurs obsługi wózków widłowych, • kurs spawacza, • kurs prac biurowych z księgowością, • kurs stylizacji paznokci.

Dobór kursów konkretnych specjalności dokonywany był po dogłębnej analizie potrzeb lokalnego rynku pracy, wskazań doradcy zawodowego oraz deklaracji uczestników projektu.

2 http://www.funduszestrukturalne.gov.pl, zapis z dnia 01.10.2010 r.

11

Prowadzący zajęcia: doradca zawodowy, psycholog, prawnik, pracownik socjalny, przekazywali wiedzę z zakresu prawa pracy, aktywnego poszukiwania pracy, zarządzania budżetem domowym, tworzenia dokumentów aplikacyjnych czy uczestnictwa w rozmowie kwalifikacyjnej. Ponadto indywidualne i grupowe doradztwo przyczyniło się do podniesienia umiejętności interpersonalnych i samooceny.

4. Rezultaty realizacji projektów systemowych Podmiot ubiegający się o dofinansowanie realizacji projektu zobowiązany jest przedstawić we wniosku o dofinansowanie, przewidywane twarde i miękkie rezultaty realizacji projektu w odniesieniu do planowanych działań oraz wskazać sposób, w jaki te rezultaty będą mierzone w trakcie realizacji przedsięwzięcia.

Rezultaty twarde to jasno definiowalne, policzalne rezultaty, które osiągane są dzięki uczestnictwu w projekcie, takie jak: zdobycie kwalifikacji, znalezienie pracy, uczestnictwo w szkoleniu. Rezultaty miękkie z kolei, dotyczą postaw, umiejętności i innych cech, których istnienie stwierdzone może być jedynie w drodze specyficznych badań czy obserwacji. Projekty systemowe realizowane w powiecie raciborskim, zgodnie z wymogami określonymi dla inicjatyw współfinansowanych z budżetu UE, zakładały osiągnięcie odpowiednich rezultatów twardych i miękkich.

Przykładowe rezultaty twarde: • psychologicznych; • uczestnictwo w grupowych zajęciach z doradztwa zawodowego; • uczestnictwo w indywidualnych zajęciach z doradztwa zawodowego; • uczestnictwo w szkoleniach zawodowych ukończonych certyfikatem; • uczestnictwo w zajęciach psychospołecznych; • utworzenie nowego stanowiska pracy; • wyposażenie stanowisk pracy; • zawarte kontrakty socjalne.

Twarde rezultaty projektu, w pewnym sensie mierzalne, wyrażają się w zdobyciu przez jego uczestników odpowiednich kwalifikacji zawodowych, a w rezultacie – stałego zatrudnienia.

Przykładowe rezultaty miękkie: • wzrost poziomu samooceny; • zwiększenie poczucia własnej wartości; • wzrost pewności siebie; • podniesienie aktywności poruszania się po rynku pracy; • radzenie sobie w rozwiązywaniu problemów; • poprawa własnego wizerunku;

12

• wzrost wiary w samego siebie – autopromocji i autoprezentacji; • skuteczność radzenia sobie z wymaganiami życia, stresem, krytycznymi sytuacjami; • motywacja do działania; • wzrost pozytywnego myślenia.

Rezultaty miękkie polegają na wzbogacaniu kapitału ludzkiego uczestników, czyli wykształceniu takich cech charakteru oraz umiejętności, które będą mobilizowały ich do podejmowania nowych wyzwań zawodowych i życiowych.

5. Poziom osiągnięcia rezultatów miękkich Założono, iż u uczestników projektu, dzięki udziale w oferowanych przez Ośrodek formach wsparcia, nastąpi: • wzrost motywacji do poszukiwania pracy oraz aktywności w poruszaniu się po rynku pracy; • wzrost samooceny i poczucia własnej wartości, poprawa własnego wizerunku oraz umiejętności autoprezentacji; • zwiększenie umiejętności radzenia sobie w rozwiązywaniu problemów oraz wzrost poczucia odpowiedzialności uczestników projektu za własne decyzje.

Stopień osiągnięcia poszczególnych wskaźników, według samych beneficjentów, przedstawia się następująco: Wykres 1: Poziom osiągnięcia rezultatów miękkich według uczestników projektu

Źródło: Dane z raportu z ewaluacji projektu „Uwierz w w siebie” kompleksowy program aktywizacji społeczno-zawodowej w Gminie Krzanowice wykonane przez Ośrodek Badań Społecznych SONDA

13

Poziom ww. rezultatów w skali od 1 do 5 był zadowalający. Najwyższy poziom osiągnął stopień poczucia własnej wartości uczestników projektu, wartość tego wskaźnika najbardziej także wzrosła w stosunku do poziomu z początku projektu. Uczestnicy deklarowali wzrost samooceny: znajomości swoich silnych i słabych stron oraz akceptacji siebie. Wpływ na to miał z pewnością udział we wszystkich działaniach projektowych, podczas których odbiorcy działań projektowych zwiększyli swoją wiedzę i umiejętności (poprzez udział w warsztatach i szkoleniach zawodowych), jak również mieli okazję poprawić wygląd zewnętrzny (wizyta u fryzjera). Jednakże w głównym stopniu wpływ na osiągniecie ww. rezultatów miały zajęcia z psychologiem, podczas których pracowano nad wzmocnieniem tychże cech. Jak wskazuje psycholog prowadząca zajęcia, niebagatelne znaczenie miało również wsparcie, jakiego udzielali sobie podczas zajęć nawzajem uczestnicy projektu.

Uczestnicy deklarowali także motywację do działania i poszukiwania pracy, na co składały się oświadczenia dotyczące podejmowania działań w celu podjęcia zatrudnienia, przekonanie o znalezieniu pracy oraz poczucie wpływu na własną sytuację zawodową.

Określając poziom umiejętności radzenia sobie w rozwiązywaniu problemów, uczestnicy wskazywali na podejmowanie prób rozwiązywania pojawiających się konfliktów, zainteresowanie i reagowanie na to, co dzieje się w ich otoczeniu.

Osiągnięcie ww. rezultatów potwierdził także doradca zawodowy w opiniach dotyczących każdego z uczestników projektu: • Wykazuje wysokie zaangażowanie w poszukiwaniu pracy, a raz obrany cel realizuje z determinacji, • Wytrwale dąży do zrealizowania zamierzonego celu, • Jest wysoce zmotywowana do zatrudnienia, • Cechuje ją pewność siebie, wiara we własne zdolności i możliwości, co pozytywnie wpływa na podejmowane decyzje dotyczącą wyboru kierunku ścieżki rozwoju zawodowego.

Potwierdzili to także pracownicy socjalni, pracujący z uczestnikami projektu. Poziom samooceny własnych umiejętności uczestników projektu i ich zewnętrzna ocena dokonana przez pracowników socjalnych były niemal identyczne. Obrazuje to poniższy wykres:

14

Wykres 2: Poziom osiągnięcia rezultatów miękkich według pracowników socjalnych

Źródło: Dane z raportu z ewaluacji projektu „Uwierz w w siebie” kompleksowy program aktywizacji społeczno-zawodowej w Gminie Krzanowice wykonane przez Ośrodek Badań Społecznych SONDA

Zmiana postaw dotychczas utrudniających znalezienie pracy, zwiększenie motywacji do samodzielnych działań mających na celu poprawę sytuacji społecznej i zawodowej są zgodne z założeniami projektu i świadczą o jego sukcesie.

Działania prowadzone w ramach projektu można uznać za bardzo skuteczne. Na poziomie działań operacyjnych uczestnikom dostarczono odpowiednią ilość wsparcia, planowane produkty i rezultaty także zostały osiągnięte. O efektywności działań podejmowanych w ramach projektu najdobitniej świadczy to, iż czternastu spośród dwudziestu siedmiu uczestników, podjęło zatrudnienie – część z osób jeszcze w trakcie jego realizacji. Większość osób wyszło z systemu pomocy społecznej, gdyż dzięki pracy oraz stałym dochodom, nie kwalifikują się do pomocy.

15

Tabela 1: Stopień osiągnięcia rezultatów twardych

Rezultat

Wartość planowana we wniosku aplikacyjnym

Wartość osiągnięta na zakończenie projektu

2008

2008

2009

2010

2008

2009

2010

Liczba stworzonych etatów

1/2 przez 1/1 przez 1/1 przez ½ przez 3 m-ce 12 m-cy 12 m-cy 3 m-ce

1 przez 12 m-cy

1 przez 12 m-cy

100%

100%

100%

Liczba osób objętych kontraktami socjalnymi

5

10

13

5

10

13

100%

100%

100%

Liczba osób, które ukończyły warsztaty psychologiczne

5

10

13

5

9

13

100%

90%

100%

Liczba osób, które ukończyły warsztaty z doradztwa zawodowego

5

10

13

5

9

13

100%

90%

100%

Liczba osób, które ukończyły warsztaty – trening umiejętności społecznych

brak 10 działania

13

brak 9 działania

13

brak 90% działania

100%

Liczba osób, które ukończyły kursy zawodowe

5

10

13

5

9

13

100%

90%

100%

Liczba osób, które zakończyły udział w projekcie

5

10

13

5

9

13

100%

90%

100%

2009

2010

Stopień osiągnięcia wskaźnika

Źródło: Dane z raportu z ewaluacji projektu „Uwierz w w siebie” kompleksowy program aktywizacji społeczno-zawodowej w Gminie Krzanowice wykonane przez Ośrodek Badań Społecznych SONDA

Projekty realizowane w Gminnym Ośrodku Pomocy Społecznej w Krzanowicach pozwoliły przywrócić wiarę w siebie ludziom, którzy wcześniej latami żyli zupełnie wyzbyci nadziei, że ich życie może stać się lepsze.

Kurs florystyki

16

Kurs florystyki

Spotkanie z doradcÄ… zawodowym

17

Spotkanie z doradcÄ… zawodowym

Kurs modelowanie paznokci

18

ROZDZIAŁ II REALIZACJA PROJEKTU KONKURSOWEGO PRZEZ GMINNY OŚRODEK POMOCY SPOŁECZNEJ W KRZANOWICACH W ROKU 2010/2011 SKIEROWANY DO OSÓB BEZROBOTNYCH. Projekt konkursowy „Uwierz w lepszą przyszłość – kompleksowy program aktywizacji społeczno - zawodowej w gminie Krzanowice” realizowany od 01 lipca 2010 do 30 czerwca 2011 r., był współfinansowany z Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego realizowany z Poddziałania 7.2.1 Rozwój i upowszechnianie aktywnej integracji przez ośrodki pomocy społecznej w ramach Priorytetu VII PO KL. Jest to niewątpliwie sukces Ośrodka, pozyskanie środków w drodze konkursu.

Całkowita wartość projektu 175 999,00 W tym: Europejski Fundusz Społeczny 149 599,15 Budżet państwa 26 399,85

1. Cel ogólny projektu oraz cele szczegółowe Celem ogólnym projektu było zwiększenie aktywności społecznej i zawodowej klientów pomocy społecznej umożliwiające im ponowy powrót na rynek pracy. Albowiem najważniejszy w naszej pracy jest zawsze człowiek.

Cele szczegółowe: • zwiększenie kwalifikacji zawodowych • nabycie umiejętności umożliwiających wejście na rynek pracy • dostarczenie wiedzy o rynku pracy • zwiększenie motywacji do działania i zaufania we własne siły • podniesienie samooceny oraz poczucia własnej wartości • dostarczenie umiejętności kształtowania własnego wizerunku • nabycie bądź zwiększenie kwalifikacji społecznych • zwiększenie zaradności życiowej 2. Odbiorcy działań (beneficjenci) Uczestnikami projektu było 10 osób (8 kobiet i 2 mężczyzn) w wieku od 20 do 43 lat, zamieszkujących na terenie Gminy Krzanowice. Zgodnie z wytycznymi dotyczącymi grupy docelowej w działaniu 7.2.1 PO KL, były to osoby niezatrudnione, zagrożone wykluczeniem społecznym.

Uczestnikami projektu były osoby znajdujące się w trudnej sytuacji życiowej, z wieloma problemami, narażającymi ich na wykluczenie z życia społecznego i zawodowego: były to osoby bezrobotne, w większości bez prawa do zasiłku, utrzymujące

19

się ze świadczeń pomocy społecznej. Jedna osoba posiadała orzeczenie o niepełnosprawności. Dodatkowo, większość z nich posiadała także trudną sytuację rodzinną – niepracujący współmałżonek, samotne wychowywanie dziecka, pozostawanie na utrzymaniu rodziców, wielodzietność.

Niewątpliwie wpływ na ich trudną sytuację zawodową miał także brak lub niewielkie doświadczenie na rynku pracy w większości z nich.

3. Formy wsparcia W odpowiedzi na złożoną sytuacją zawodową i osobistą uczestników projektu, zaoferowano im kompleksowe wsparcie, dostosowane do ich indywidualnych potrzeb i oczekiwań. Różnorodne formy i metody działań nakierowane były na pomoc uczestnikom w nabywaniu kompetencji, pozwalającym im przezwyciężyć trudną sytuację i w pełni uczestniczyć w życiu społecznym i zawodowym.

Poniżej szczegółowo zaprezentowano poszczególne formy wsparcia.

3.1 Szkolenia zawodowe Odpowiadając na jedną z głównych barier uczestników, utrudniających bądź wręcz uniemożliwiających im aktywność na rynku pracy (brak lub nieaktualne kwalifikacje zawodowe), zaproponowano im zaktualizowanie bądź nabycie nowych umiejętności poprzez udział w kursach zawodowych.

Tematyka poszczególnych kursów została wybrana przez uczestników wspólnie z kadrą projektu, uwzględniając ich indywidualne zdolności, predyspozycje i preferencje, jak również zapotrzebowanie na lokalnym rynku pracy.

Ogółem uczestnicy projektu wzięli udział w 20 kursach zawodowych. Ich uczestnictwo zostało poświadczone certyfikatami, które będą niewątpliwie stanowiły dla nich duży atut w kontaktach z potencjalnymi pracodawcami.

Szczegółową tematykę kursów oraz liczbę biorących w nich udział osób przedstawia poniższa tabela.

Wykaz kursów zawodowych w ramach projektu Lp.

Nazwa kursu

Ilość uczestników

1.

Kurs prawo jazdy kat. B

3 osoby

2.

Kurs prawo jazdy kat. C+E

1 osoba

3.

Modelowanie paznokci żelem UV i akrylem

3 osoby

4.

Kurs na przewóz rzeczy – świadectwo kwalifikacji

1 osoba

5.

Kurs obsługi kas fiskalnych i innych urządzeń sklepowych

5 osób

6.

Kurs kucharza małej gastronomii

3 osoby

7.

Kurs kosmetyczny – stylizacja paznokci 2 metodami

1 osoba

8.

Kurs artystyczne układanie kwiatów - florystyka

3 osoby

20

Dane z raportu z ewaluacji projektu „Uwierz w lepszą przyszłość – kompleksowy program aktywizacji społeczno-zawodowej w Gminie Krzanowice” wykonane przez Ośrodek Badań Społecznych SONDA

Ogólne zadowolenie ze szkoleń było bardzo wysokie. Uczestnicy docenili doświadczenie organizatora kursów i wysoką jakość jego usług – dobre zaplecze lokalowe, wyposażenie i sprzęt używany podczas zajęć, wysokie kwalifikacje personelu prowadzącego zajęcia, użyteczne materiały szkoleniowe. Nie bez znaczenia pozostała także miła atmosfera, jaką udało się stworzyć na zajęciach. Najlepszym wyznacznikiem wysokiej jakości kursów był fakt, iż pozwoliły one trzem uczestnikom na podjecie zatrudnienia już w trakcie projektu.

3.2 Doradztwo zawodowe Doradztwo zawodowe realizowane w ramach projektu miało formę grupowych i indywidualnych spotkań z doradcą w kilku fazach realizacji projektu. W pierwszym etapie doradztwo grupowe służyło podnoszeniu umiejętności poruszania się po rynku pracy, przygotowywania dokumentów aplikacyjnych (CV, listu motywacyjnego, itp.). W drugim etapie odbywały się spotkania grupowe i indywidualne, których celem było wzmocnienie zdobytych kompetencji zawodowych.

Dane z raportu z ewaluacji projektu „Uwierz w lepszą przyszłość – kompleksowy program aktywizacji społeczno-zawodowej w Gminie Krzanowice” wykonane przez Ośrodek Badań Społecznych SONDA 21

Dane z raportu z ewaluacji projektu „Uwierz w lepszą przyszłość – kompleksowy program aktywizacji społecznozawodowej w Gminie Krzanowice” wykonane przez Ośrodek Badań Społecznych SONDA

Wzrost umiejętności poruszania się po rynku pracy nastąpił we wszystkich badanych zagadnieniach: uczestnicy podnieśli umiejętności aktywnego uczestnictwa w rozmowach kwalifikacyjnych, polepszyli swoją wiedzę na temat lokalnych instytucji rynku pracy i elastycznych formach zatrudnienia. Nauczyli się również przygotowywać dokumenty aplikacyjne, a także umiejętnie czytać oferty pracy.

3.3 Poradnictwo psychologiczne W ramach projektu uczestnikom zaoferowano spotkania z psychologiem w wymiarze 60 godzin oraz trening umiejętności społecznych (30 godzin). Zajęcia prowadzone były w formie spotkań grupowych, jak i indywidualnych konsultacji. Miały one na celu zwiększenie samooceny i wiary uczestników we własne siły, zwiększenie ich motywacji do zmiany swojej sytuacji życiowej, radzenia sobie w trudnych sytuacjach i przezwyciężania stresu. Podczas zajęć podejmowana była również praca nad zwiększeniem świadomości uczestników odnośnie własnych atutów, silnych i słabych stron, polepszenia umiejętności komunikacyjnych oraz umiejętności prezentacji własnej osoby. Poruszano również zagadnienia związane z zarządzaniem czasem, planowaniem, wytyczaniem i realizacją celów. Zajęcia grupowe miały również zwiększyć umiejętności uczestników w zakresie współdziałania i pracy w grupie. Badania dotyczące sprawdzenia powyższych umiejętności przeprowadził Ośrodek Badań Społecznych SONDA spółka z o.o. z Rybnika - dwukrotnie – na początku oraz po zakończeniu zajęć z psychologiem. Ich wyniki przedstawiają poniższe wykresy.

22

Umiejętności komunikacyjne, autoprezentacja

Dane z raportu z ewaluacji projektu „Uwierz w lepszą przyszłość – kompleksowy program aktywizacji społeczno-zawodowej w Gminie Krzanowice” wykonane przez Ośrodek Badań Społecznych SONDA

Samoświadomość

Dane z raportu z ewaluacji projektu „Uwierz w lepszą przyszłość – kompleksowy program aktywizacji społeczno-zawodowej w Gminie Krzanowice” wykonane przez Ośrodek Badań Społecznych SONDA

Wytyczanie celów, planowanie

Dane z raportu z ewaluacji projektu „Uwierz w lepszą przyszłość – kompleksowy program aktywizacji społeczno-zawodowej w Gminie Krzanowice” wykonane przez Ośrodek Badań Społecznych SONDA

23

Radzenie sobie z problemami, stresem

Dane z raportu z ewaluacji projektu „Uwierz w lepszą przyszłość – kompleksowy program aktywizacji społeczno-zawodowej w Gminie Krzanowice” wykonane przez Ośrodek Badań Społecznych SONDA

Zarządzanie czasem

Dane z raportu z ewaluacji projektu „Uwierz w lepszą przyszłość – kompleksowy program aktywizacji społeczno-zawodowej w Gminie Krzanowice” wykonane przez Ośrodek Badań Społecznych SONDA

Uczestnicy projektu zadeklarowali wzrost umiejętności we wszystkich z badanych obszarów – najlepsze efekty dała praca w zakresie poprawy umiejętności komunikacyjnych oraz wzrostu samoświadomości: wiedzy odnośnie własnych atutów, ale i ograniczeń.

Zajęcia wpłynęły również pozytywnie na umiejętności uczestników związane ze współpracą w grupie i pracą zespołową (wzrost z poziomu 3,86 do 4,63 na zakończenie zajęć).

3.4 Praca socjalna Uczestnikom projektu oferowana była także pomoc pracownika socjalnego. Praca socjalna realizowana była za pomocą kontraktów socjalnych, które w formie pisemnej umowy pomiędzy poszczególnymi uczestnikami projektu a pracownikiem socjalnym, określały sposób wspólnego działania w rozwiązywaniu ich problemów, umożliwienia aktywizacji społeczno-zawodowej oraz przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu.

24

Zastosowana w projekcie praca metodą kontraktów socjalnych pomogła ocenić sytuację życiową każdego z uczestników – ustalić jej przyczyny, określić możliwości pozwalające na rozwiązanie trudnej sytuacji życiowej oraz zdiagnozować ograniczenia poszczególnych osób lub bariery środowiskowe, powodujące utrudnienia w rozwiązaniu tychże trudności.

Pozwoliła także wytyczyć cele, które umożliwią danej osobie przezwyciężyć trudności życiowe oraz określić działania, które pozwolą osiągnąć zaplanowane cele.

Zarówno uczestnicy, jak i kadra projektu wyrażali pozytywne zdanie na temat tej metody. Pozytywne opinie dotyczyły formy współpracy, która traktuje obie strony partnersko, włączając uczestników w procesy decyzyjne – i pozwalając im na wspólne z pracownikiem socjalnym wytyczanie celów oraz działań mających doprowadzić do ich osiągnięcia.

3.5 Edukacja zdrowotna W ramach edukacji zdrowotnej odbył się wykład lekarza na temat zdrowia i higieny osobistej. Po części wykładowej, każdy z uczestników miał możliwość indywidualnych konsultacji. Dodatkowo, uczestnicy projektu skorzystali z możliwości zmiany wizerunku zewnętrznego podczas wizyty u fryzjera. Edukacja zdrowotna była ważnym elementem wsparcia projektowego, gdyż pomogła w zmianie wizerunku zewnętrznego i nawyków zdrowotnych osób starających się o pracę.

3.6 Konferencja i publikacja Jednym z celów projektu była również jego promocja, jak również propagowanie Europejskiego Funduszu Społecznego.

W listopadzie 2010 w sali Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Krzanowicach odbyła się konferencja pod nazwą „Europejski Fundusz Społeczny – szansą na przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu”. W czasie konferencji wykłady wygłosili: prof. dr hab. Gabriela Kapica („Geneza zjawiska wykluczenia z uwzględnieniem roli dzieciństwa”), prof. dr hab. Marian Kapica („Wykluczenie jako nowe zjawisko pedagogiczne”), mgr Małgorzata Fojcik („Charakterystyka projektów systemowych realizowanych w ośrodkach pomocy społecznej w powiecie raciborskim”), mgr Grzegorz Dutka („Migranci niepełni – wykluczeni z lokalnego rynku pracy? Przypadek młodych Raciborzan”). Konferencja miała na celu przybliżenie tematyki Europejskiego Funduszu Społecznego, sposobów pozyskiwania środków na przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu oraz powrót osób bezrobotnych na rynek pracy. Organizując konferencję stworzyliśmy okazję do podjęcia dyskursu na temat wielowątkowości projektu i zagadnień związanych z jego realizacją. Tematyka konferencji została dostosowana do ogłoszonego przez Unię Europejską Roku 2010 jako Europejskim Rokiem Walki z Ubóstwem i Wykluczeniem Społecznym. Podstawowym celem było zwiększenie świadomości opinii publicznej na temat ubóstwa i wykluczenia

25

społecznego, jak również zwrócenie uwagi na problemy i obawy ludzi, którzy zmagają się z problemem ubóstwa i wykluczenia społecznego, zainspirowanie wszystkich obywateli Europy oraz partnerów społecznych, aby zaangażowali się w walkę z tym poważnym problemem.

W ramach projektu wydana została publikacja pod red. Małgorzaty Krzemien – Kierownika Ośrodka Pomocy Społecznej pt.: ”Europejski Fundusz Społeczny szansą na przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu w powiecie raciborskim”, Wg opinii Dr hab. Macieja Gitlinga, prof. nadzw. – recenzenta - publikacja jest pomocna nie tylko dla menadżerów pomocy społecznej, ale również dla liderów społeczności lokalnej, organizacji pozarządowych i włodarzy gmin. Książka bowiem obrazuje w jaki sposób można pomagać i aktywizować społeczności lokalne w zakresie integracji społeczno-zawodowej. Daje także praktyczne wskazówki w jaki sposób projektować kontrakty socjalne oraz docierać do grona beneficjentów. Praca może stać się asumptem do rozwijania dalszych działań i inicjatyw na polu szeroko rozumianej pomocy i integracji społecznej. W publikacji zostały przedstawione dane z powiatu raciborskiego w oparciu o dokumenty źródłowe, jak również doświadczenia z realizacji projektów systemowych, przedstawione zostały przykłady realizacji projektów, których głównym zadaniem była reintegracja społeczna i zawodowa, pomoc w ponownym wejściu na rynek pracy, aktywizacja społeczności lokalnej, likwidacja przyczyn wykluczenia lub zapobieganie powstaniu czynników prowadzących do ekskluzji. Opisano plan działania, dobór grupy docelowej i podział środków dla Priorytetu VII w Ośrodkach Pomocy Społecznej powiatu raciborskiego.

Publikację otrzymali uczestnicy konferencji (władze lokalne i powiatowe, radni, dyrektorzy i kierownicy ośrodków pomocy społecznej, przedstawiciele jednostek samorządu terytorialnego, a także pozostali radni nie uczestniczący w konferencji, pracownicy socjalni powiatu raciborskiego, krzanowickie biblioteki publiczne oraz pracownicy jednostek samorządu terytorialnego).

W ramach projektu wyremontowana i wyposażona została sala konferencyjna, mieszcząca się w siedzibie Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej, która jest wykorzystywana do różnorodnych działań projektowych, jak również służy pracownikom i podopiecznym.

Sala Konferencyjna GOPS

26

Konferencja pt. ”Europejski Fundusz Społeczny szansą na przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu w powiecie raciborskim”.

Rezultat

Wskaźnik zakładany

Wskaźnik osiągnięty

Wskaźnik osiągnięcia rezultatu w 100%

Liczba stworzonych etatów

1 etat przez 12-m-cy

1 etat przez 12-m-cy

100

Liczba osób objętych kontraktami socjalnymi

10 osób

10 osób

100

Liczba osób, które ukończyły warsztaty psychologiczne

10 osób

10 osób

100

Liczba osób, które ukończyły warsztaty z doradztwa zawodowego

10 osób

10 osób

100

Liczba zrealizowanych kursów zawodowych

20 kursów

20 kursów

100

Liczba osób, które ukończyły udział w projekcie

10 osób

10 osób

100

Wyremontowanie i wyposażenie Sali szkoleniowo-konferencyjnej

1 sala

1 sala

100

Wydanie 150 egzemplarzy publikacji „EFS szansą na przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu w powiecie raciborskim”

150 egzemplarzy

150 egzemplarzy

100

Źródło: Dane z raportu z ewaluacji projektu „Uwierz w lepszą przyszłość – kompleksowy program aktywizacji społeczno-zawodowej w Gminie Krzanowice” wykonane przez Ośrodek Badań Społecznych SONDA

OSIĄGNIĘCIE REZULTATÓW

Wszystkie rezultaty twarde zostały osiągnięte na poziomie 100%, zgodnie z założeniami. Najważniejszą wartością dodaną projektu jest podjęcie zatrudnienia przez trzech uczestników projektu jeszcze podczas trwania działań projektowych. Wskaźnik zatrudnienia wynosi 30%, co znacznie przekracza standardowy poziom wskaźnika określany dla tego rodzaju grupy w projektach finansowanych w ramach POKL. Co szczególnie istotne, dwie z tych osób pomyślnie przeszły okres próbny i pracują już w ramach umów na czas nieokreślony.

Przeprowadzone badanie i analiza danych pozwalają więc na sformułowanie wniosku, że realizacja projektu przyczyniła się do poprawy sytuacji osób w nim uczestniczących, czyli do integracji społeczno-zawodowej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym.

27

ROZDZIAŁ III REALIZACJA PROJEKTÓW SYSTEMOWYCH PRZEZ GMINNY OŚRODEK POMOCY SPOŁECZNEJ W KRZANOWICACH W LATACH 2011– 2013 SKIEROWANY DO OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH. PROGRAM AKTYWNOŚCI LOKALNEJ. Program Aktywności Lokalnej dla gminy Krzanowice został uchwalony na mocy Uchwały Rady Miejskiej w Krzanowicach nr VI/38/2011 z dnia 28 kwietnia 2011 r., stając się jednocześnie integralną częścią projektu oraz narzędziem wspierającym rozwój aktywnej integracji osób niepełnosprawnych w projekcie pt. „Uwierz w siebie – program aktywizacji społeczno-zawodowej w gminie Krzanowice”.

Założenia programu: Z gminnej Strategii Integracji i Rozwiązywania Problemów Społecznych w gminie Krzanowice na lata 2007-2017 wynika, iż istnieje wiele problemów społecznych wymagających systemowego podejścia do ich rozwiązywania. Jednym z nich jest problem osób niepełnosprawnych i ich prawidłowego funkcjonowania w środowisku.

1. Cel ogólny projektu oraz cele szczegółowe projektu w latach 2011-2013 Głównym celem projektu było zwiększenie aktywności społecznej i zawodowej wśród niepełnosprawnych mieszkańców Gminy Krzanowice.

Do osiągnięcia tego celu przyczyniły się następujące cele szczegółowe: • podniesienie kwalifikacji społecznych beneficjentów projektu, • zwiększenie dostępu i uczestnictwa w działaniach o charakterze integracyjnym, • aktywizującym, informacyjnym oraz edukacyjnym osób niepełnosprawnych, • wsparcie i promowanie postaw prospołecznych.

W ramach projektu zrealizowano następujące działania: 1. Upowszechnianie aktywnej integracji – pomoc osobom niepełnosprawnym i ich rodzinom w środowisku świadczona przez pracownika socjalnego. Miała ona na celu wzmocnienie lub odzyskanie ich zdolności do funkcjonowania w społeczeństwie.

2. Aktywna integracja – w ramach której zaplanowano m.in. opracowanie mapy zasobów i potrzeb lokalnych, utworzenie i funkcjonowanie grupy samopomocowej oraz spotkania z psychologiem i doradcą zawodowym.

3. Działania o charakterze środowiskowym – w skład których wchodziło: zorganizowanie Punktu Informacji Obywatelskiej, spotkania edukacyjne w zakresie metody CAL, konsultacje dla osób niepełnosprawnych i ich rodzin, konkurs mini-projek-

28

tów na inicjatywy o charakterze środowiskowym, kulturalnym i edukacyjnym oraz zorganizowanie wydarzeń o charakterze środowiskowym.

4. Wsparcie dochodowe – wypłata zasiłków celowych oraz celowych specjalnych dla uczestników projektu.

5. Zarządzanie, realizacja, monitoring, ewaluacja i promocja projektu.

2. Odbiorcy: Działaniami PAL objęte zostały osoby niepełnosprawne, opiekunowie i ich otoczenie. Grupę docelową projektu stanowiło 15 osób niepełnosprawnych (7 kobiet i 8 mężczyzn), zamieszkujących Gminę Krzanowice oraz dodatkowo w ramach Programu Aktywności Lokalnej ich opiekunowie oraz otoczenie (łącznie 40 osób). Kwota przyznana na jego realizację to 354 122.00 zł.

Rekrutacja uczestników była oparta na współpracy ze stowarzyszeniem „Dla nas szansa”, które skupia osoby niepełnosprawne i ich rodziny z terenu gminy Krzanowice. Grupa docelowa wymagała intensywnej aktywizacji społecznej oraz integracji ze społeczeństwem.

3. Metody realizacji programu: 1) Aktywna integracja - opracowanie mapy zasobów i potrzeb lokalnych; indywidualne spotkania z doradcą zawodowym i psychologiem; utworzenie i funkcjonowanie grupy samopomocowej, w ramach której były poruszane problemy z niepełnosprawnością, prawami osób niepełnosprawnych; funkcjonowaniem instytucji i organizacji wspierających osoby niepełnosprawne.

2) Działania o charakterze środowiskowym – zorganizowanie Punktu Informacji Obywatelskiej (PIO), spotkania edukacyjne w zakresie metody CAL, konsultacje dla osób niepełnosprawnych i ich rodzin; konkurs mini-projektów na inicjatywy o charakterze środowiskowym, kulturalnym i edukacyjnym; zorganizowanie wydarzeń o charakterze środowiskowym.

3) Działania o charakterze pracy socjalnej – działania mające na celu pomoc osobom niepełnosprawnym i ich rodzinom; działanie realizowane przez pracownika socjalnego; miało ono na celu pomoc osobom i rodzinom w środowisku, wzmocnienie lub odzyskanie zdolności do funkcjonowania w społeczeństwie.

4. Efekty Programu Aktywności Lokalnej: • zwiększenie poczucia własnej wartości wśród osób niepełnosprawnych i ich rodzin; • zwiększenie wiedzy i umiejętności dot. pracy metodą CAL; • zwiększenie akceptacji dla osób niepełnosprawnych w środowisku lokalnym; • zwiększenie wiedzy na temat problemów osób niepełnosprawnych wśród mieszkańców gminy.

29

5. Finansowanie programu Realizacja zadań programu była finansowana ze środków pozyskanych z Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki – projekty systemowe dla Ośrodków Pomocy Społecznej oraz ze środków własnych Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej.

6. Monitoring i ewaluacja Monitoring i ewaluacja były prowadzone na bieżąco przez realizatorów programu.

Celem bieżącego monitoringu była obserwacja zmian ilościowych i jakościowych pojawiających się podczas realizacji działań.

7. Działania w zakresie aktywnej integracji Działania w zakresie aktywnej integracji obejmowały grupę 15 osób (7 kobiet i 8 mężczyzn), zamieszkujących teren Gminy Krzanowice.

Była to zróżnicowana grupa - zarówno pod względem wieku, rodzaju i stopnia niepełnosprawności, jak również doświadczenia społecznego i zawodowego: • Uczestnicy to osoby w wieku od 16 do 37 lat (z czego połowa to osoby do 20. roku życia); • Większość – 8 osób nie uczy się, pozostali uczęszczają do szkół specjalnych. Tylko jedna osoba jest zatrudniona; • 7 osób posiada umiarkowany stopień niepełnosprawności, 6 znaczny, a 2 – lekki.

Jest to zarówno niepełnosprawność fizyczna, jak i intelektualna.

7.1 Opracowanie mapy zasobów i potrzeb lokalnych Mapa zasobów i potrzeb jest dokumentem opisującym przeprowadzoną diagnozę lokalnego środowiska. Ma ona na celu analizę problemów, z którymi stykają się mieszkańcy oraz ich potrzeb. Identyfikuje ona także zasoby, jakie posiada dana społeczność, a które mogą okazać się pomocne w minimalizowaniu zdiagnozowanych trudności.

Mapa taka została opracowana przez uczestników projektu oraz ich opiekunów podczas spotkań z animatorem lokalnym. Powstała ona jako baza, na postawie której uczestnicy działań środowiskowych składali następnie mini-projekty, mające być odpowiedzią na zidentyfikowane w Mapie problemy i potrzeby lokalnej społeczności.

Podczas pracy nad Mapą, uczestnicy zidentyfikowali m.in. następujące problemy, dotyczące funkcjonowania osób niepełnosprawnych na terenie Gminy Krzanowice: a) Niewystarczająca liczba instytucji i organizacji wspierających osoby niepełnosprawne – zarówno instytucji zmierzających do poprawienia ich warunków życia (w tym m.in. znalezienia pracy), jak również dających szanse na integrację oraz spędzanie wolnego czasu. Zwracano również uwagę na fakt, iż w gminie brakuje wyznaczonej osoby, która pełniłaby funkcję pełnomocnika ds. osób niepełnosprawnych. Zadaniem takiej osoby - zdaniem uczestników - powinno być udzielanie informacji dotyczących pojawiających się trudności, kie-

30

rowanie do specjalistycznych instytucji itp. Jednym z aktualnych, palących problemów tego rodzaju okazała się likwidacja świetlicy w Raciborzu, do której na zajęcia uczęszczała część uczestników projektu; b) Brak wiedzy odnośnie praw osób niepełnosprawnych – niska wiedza o swoich prawach i przywilejach, brak świadomości, że można o coś „walczyć”, powodujące niemożność pełnego korzystania ze swoich uprawnień; c) Brak oferty spędzania wolnego czasu – na terenie gminy brakuje zajęć pozwalających zagospodarować czas wolny osób niepełnosprawnych. Brak kontaktów międzyludzkich pogłębia ich izolację i alienację w społeczeństwie.

W konsekwencji może to mieć wpływ na pogorszenie stanu psychofizycznego – powodować depresję czy nawet pogłębianie się choroby. Nie bez znaczenia jest także negatywny wpływ takiej sytuacji na opiekunów osób niepełnosprawnych – konieczność nieustannej opieki powoduje ich przemęczenie, może mieć również negatywny wpływ na ich zdrowie oraz samopoczucie; d) Brak możliwości podjęcia pracy przez osoby niepełnosprawne – brak informacji i wiedzy na temat możliwości, jakie mają osoby niepełnosprawne - zarówno wśród nich samych, jak i potencjalnych pracodawców, co umacniane jest dodatkowo przez funkcjonujące uprzedzenia dotyczące zatrudniania osób niepełnosprawnych. Brak pracy powoduje z kolei u nich pogłębienie wyobcowania ze społeczeństwa, obniżenie poczucia własnej wartości, a z czasem rezygnację z aspiracji życiowych i pogłębiającą się apatię; e) Bariery architektoniczne i urbanistyczne - niedostosowanie budynków, zwłaszcza użyteczności publicznej, do potrzeb osób niepełnosprawnych powoduje ich niedostępność i niemożność np. samodzielnego załatwienia spraw urzędowych czy udziału w wydarzeniach kulturalnych lub edukacyjnych – co uniemożliwia osobom niepełnosprawnym rozwój i pełne uczestnictwo w życiu społecznym; f) Problemy środowiskowe – brak wsparcia otoczenia, a nawet niechęć w stosunku do osób niepełnosprawnych, spowodowana brakiem świadomości społecznej, stereotypami i uprzedzeniami ich dotyczącymi. Niejednokrotnie dochodzi do tego trudna sytuacja rodzinna – np. niskie lub brak wykształcenia, ubóstwo, bezrobocie czy uzależnienia. Efektem tego może być stygmatyzacja całej rodziny, skutkująca lękiem przed otoczeniem i pogłębiającą się izolacją. Efektem stworzenia Mapy zasobów i potrzeb lokalnych była integracja uczestników i ich opiekunów podczas wspólnej pracy nad identyfikacją problemów, zwiększenie ich wiedzy odnośnie lokalnych zasobów, z których mogą korzystać, jak również uświadomienie sobie, że wspólnie mogą podejmować działania w celu zmiany niekorzystnej sytuacji.

31

7.2 Indywidualne spotkania z doradcą zawodowym i psychologiem Spotkania ze specjalistami miały na celu zmniejszenie bądź wyeliminowanie trudności związanych z prawidłowym funkcjonowaniem, zarówno społecznym, jak i zawodowym uczestników projektu.

Ze względu na poziom wiedzy i świadomości uczestników, niezwykle potrzebne okazało się wsparcie psychologiczne - skorzystali z niego wszyscy uczestnicy grupy samopomocowej, a także ich opiekunowie.

Zdaniem prowadzącego spotkania psychologa, wsparcie to było przede wszystkim odpowiedzią na indywidualne potrzeby każdej osoby. Obejmowało również elementy diagnozy i poradnictwa psychologicznego w zakresie mocnych i słabych stron, trudności emocjonalnych, rozwoju i kształtowania osobowości, konfliktów interpersonalnych, problemów rodzinnych, radzenia sobie z trudnymi sytuacjami itd.

W wyniku konsultacji indywidualnych osoby te uzyskały wskazówki odnośnie kierunku możliwych zmian i sposobów ich wprowadzania w życie.

Spotkania z doradcą zawodowym także okazały się przydatne - zwłaszcza dla uczestników, którzy posiadali już pewne doświadczenia zawodowe i których należy jedynie przywrócić, a nie po raz pierwszy wprowadzić, na rynek pracy.

W przypadku uczestników, posiadających zdolność do zatrudnienia, lecz nie mających żadnego doświadczenia zawodowego i których należało kompleksowo przygotować do wejścia po raz pierwszy na rynek pracy – był to długotrwały proces.

W pierwszej kolejności zarówno oni, jak i ich opiekunowie potrzebowali wsparcia i wzmocnienia psychologicznego, zwłaszcza w zakresie przełamania barier i obaw mentalnych - związanych ze zmianą swojej obecnej sytuacji i funkcjonowaniem na rynku pracy. Dopiero kolejnym krokiem w pracy z nimi było doradztwo zawodowe, pozwalające na odkrycie potencjału i możliwości danej osoby, pokazanie jej możliwości, np. w zakresie pracy chronionej i następnie pomocy w wyborze odpowiedniego miejsca pracy.

7.3 Utworzenie i funkcjonowanie grupy samopomocowej Grupa samopomocowa to spotkania osób doświadczających takiej samej trudnej sytuacji - np. dotkniętych niepełnosprawnością oraz ich bliskich.

Celem pracy grupy jest pomoc samym sobie w kręgu osób dotkniętych takim samym problemem. Grupa jest środkiem prowadzącym do zmniejszenia izolacji zewnętrznej (społecznej, towarzyskiej), jak i wewnętrznej (osobistej, duchowej).

Zadaniem grupy samopomocowej funkcjonującej w ramach projektu „Uwierz w siebie ...” były cykliczne spotkania, podczas których uczestnicy projektu dyskutowali na tematy związane z dotykającą ich niepełnosprawnością.

Grupa ta była objęta wsparciem psychologicznym, także w zakresie organizacyjnym i merytorycznym wspomnianych spotkań. W niektórych spotkaniach mieli możliwość współuczestniczenia także opiekunowie i członkowie rodzin osób niepeł-

32

nosprawnych. Na spotkania zapraszani byli także specjaliści – prawnik oraz doradca zawodowy.

Tematyka spotkań związana była z dynamiką rozwoju grupy – początkowe spotkania dotyczyły głównie nawiązywania relacji pomiędzy członkami grupy. Dyskutowano na nich także o potrzebach i oczekiwaniach poszczególnych osób w stosunku do grupy oraz ustalano zasady współpracy. Omawiano na nich również zasady efektywnego porozumiewania się i ćwiczono komunikowanie własnych potrzeb, emocji i opinii.

Kolejnym krokiem było poruszanie spraw dotyczących problemów osób niepełnosprawnych oraz – co istotne – możliwości wpływu na trudne sytuacje w ich środowisku. Dyskutowano także na temat instytucji i organizacji wspierających osoby niepełnosprawne - słabych i mocnych stron współpracy z nimi. Podkreślana była wartość własnej inicjatywy jako czynnika kształtowania współpracy. Poruszano także kwestie psychologicznych aspektów problemów o charakterze prawnym w środowisku osób niepełnosprawnych i omawiano zagadnienie ubezwłasnowolnienia.

Następnym tematem, poruszanym podczas spotkań było zagadnienie aktywności społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych – dyskutowano o trudnościach i możliwościach w tym zakresie. Na spotkaniu zaprezentowane zostały możliwe formy aktywności funkcjonujące w środowisku lokalnym oraz proponowane przez ośrodki wspierające (m.in. Warsztaty Terapii Zajęciowej, świetlice integracyjne, organizacje pozarządowe). Omawiano także kwestię trudności związanych z poszukiwaniem i podejmowaniem zatrudnienia przez osoby niepełnosprawne oraz sposoby radzenia sobie ze spowodowanym tym stresem.

Ważnym elementem spotkań była także praca nad świadomością swoich mocnych i słabych stron. Omawiano również znaczenie kompetencji osobowościowych i społecznych w rozwoju własnym, relacjach z innymi, aktywności społecznej i zawodowej. Ćwiczono umiejętności autoprezentacji.

Ostatnim elementem spotkań grupy samopomocowej w ramach projektu była kwestia praw osób niepełnosprawnych oraz skutecznego komunikowania o swoich prawach i oczekiwaniach. Omówiono również zagadnienie self–adwokatury oraz co niezwykle istotne – zaproszono self–adwokatów - osoby niepełnosprawne z Polskiego Stowarzyszenia na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym koło w Żorach.

Dzięki spotkaniu i rozmowie z nimi, uczestnicy projektu mieli możliwość przekonania się, że także osoby z takimi samymi problemami i ograniczeniami jak one mogą samodzielnie reprezentować swoje wspólne interesy na zewnątrz, walczyć o swoje prawa oraz godność.

Grupa samopomocowa pracowała korzystając ze wsparcia psychologicznego i wykorzystując metody aktywne. Zdaniem wspierającego grupę psychologa, z każdym spotkaniem zwiększał się poziom bezpieczeństwa, otwartości, bliskości w relacjach i aktywności uczestników. Wskazywali oni również na bogactwo wymiany doświad-

33

czeń ze względu na zróżnicowaną wiekowo grupę, ale też dostrzegali wzajemną odmienność potrzeb. U wielu z nich w sposób zauważalny zwiększył się poziom kompetencji społecznych, m.in. w zakresie pewności siebie w funkcjonowaniu grupowym, wypowiadania się, wystąpień publicznych.

Urozmaiceniem spotkań grupy samopomocowej były zorganizowane zajęcia z rękodzieła. Odbywały się one w listopadzie (4 spotkania po 3 godziny), a prowadzone były przez wykwalifikowanego terapeutę zajęciowego. Pozwoliły one uczestnikom na integrację przy wspólnej pracy, sprawdzenie się w nowych umiejętnościach, ćwiczenie umiejętności manualnych oraz – akcentowane przez uczestników jako niezwykle ważne – spotkanie się i pracę w grupie.

Dzięki uczestnictwu w spotkaniach grupy samopomocowej, uczestnicy projektu mogli wymieniać między sobą doświadczenia i informacje, pomagające im rozpoznawać trudności, żyć z nimi albo je pokonywać. Wzajemnie okazywali sobie cenne wsparcie w różnego rodzaju sytuacjach. Niezwykle istotne dla nich było samo „wyjście z domu”, odrzucenie izolacji społecznej, spotkanie z innymi osobami, co pozwoliło im uświadomić sobie, że istnieją osoby w podobnej do nich sytuacji oraz że nie są pozostawieni sami sobie.

Zajęcia z rękodzieła

8. Działania o charakterze środowiskowym 8.1 Zorganizowanie Punktu Informacji Obywatelskiej W okresie trwania projektu funkcjonował Punkt Informacji Obywatelskiej, w którym uczestnicy projektu i ich rodzice, opiekunowie mogli uzyskać porady i informacje w zakresie praw osób niepełnosprawnych i innych kwestii związanych z ich funkcjonowaniem w społeczeństwie. W ramach PIO organizowane były spotkania tematyczne, m.in. dotyczące praw osób niepełnosprawnych, możliwości uzyskiwania świadczeń socjalnych, itp. uczestnicy korzystali również z porad indywidualnych,

34

np. jedna z uczestniczek dzięki pomocy prawnika zdołała zgromadzić potrzebną dokumentację i zainicjowała postępowanie sądowe w ważnej sprawie rodzinnej.

Użyteczność prowadzonego Punktu Informacji Obywatelskiej została podniesiona przez fakt zatrudnienia w ramach projektu niewidomej prawniczki. Przykład osoby niepełnosprawnej, samodzielnej finansowo i zawodowo, posiadającej wysokie kwalifikacje i spore umiejętności zawodowe uzmysłowił rodzicom uczestników potencjalne możliwości, jakie stoją także przed ich dziećmi.

8.2 Spotkania edukacyjne z zakresu pracy metodą CAL Praca metodą Centrum Aktywności Lokalnej (CAL) to animacyjny model działania w środowisku lokalnym. To metoda działania realizowana przez instytucje samorządowe i pozarządowe: domy kultury, szkoły, ośrodki pomocy społecznej, organizacje pozarządowe. Istotą metody jest patrzenie na daną społeczność całościowo, starając się odpowiadać na wszystkie potrzeby danego środowiska, a nie koncentrowanie się jednym obszarze działania, np. pomocy społecznej, kulturze. Najważniejszą zasadą CAL jest realizowanie działań na rzecz miejscowości przy zaangażowaniu mieszkańców, organizacji, instytucji, firm.

W ramach Programu Aktywności Lokalnej w Krzanowicach zorganizowane zostały spotkania z zakresu pracy metodą CAL. W spotkaniach uczestniczyli przedstawiciele lokalnych instytucji i organizacji, m.in. dyrektorki szkół, biblioteki, dyrektor Miejskiego Ośrodka Kultury, przedstawiciele Stowarzyszenia „Dla nas szansa” , Ośrodka Pomocy Społecznej i inni. Uczestnicy zostali zapoznani z głównymi założeniami metody CAL. Pierwsze spotkania były poświęcone określeniu posiadanych zasobów, uczestnicy wspólnie przygotowali drzewo problemów i drzewo celów.

Dookreślone zostały dwie główne grupy docelowe działań CAL-owych podejmowanych na terenie Krzanowic: osoby z niepełnosprawnością umysłową oraz samotne osoby starsze. Uczestnicy spotkań uznali, że są to grupy, które obecnie wymagają sporego wsparcia ze strony społeczności lokalnej i obecnie nie są objęte wystarczającym wsparciem systemowym i instytucjonalnym. W toku spotkań zostały również wypracowane pomysły na aktywizację i współdziałanie obu tych grup. Kolejne spotkania były poświęcone rozwiązaniu doraźnych problemów lokalnych, m.in. kwestii zamknięcia świetlicy w Raciborzu, do której do tej pory uczęszczali niepełnosprawni mieszkańcy Krzanowic. Po przeanalizowaniu lokalnych zasobów lokalni liderzy uznali, że będą sami w stanie zapewnić kontynuację działań świetlicowych w swojej miejscowości. Na przeszkodzie stanęły jednak względy proceduralne.

Uczestnicy spotkań poznali także zasady funkcjonowania grupy, dowiedzieli się jak wygląda przebieg procesu grupowego, jak rozwiązywać konflikty pojawiające się wśród członków grupy itp.. W pracach grupy uczestniczyli przedstawiciele grup docelowych, którzy posiadają unikalną wiedzę w konkretnych problemach.

35

8.3 Przeprowadzenie cyklu spotkań dla osób niepełnosprawnych, ich rodziców i opiekunów Problemy wskazane w Mapie zasobów i potrzeb lokalnych przygotowanej w toku spotkań uczestników i ich rodziców z animatorką lokalną, zainspirowały realizatorów Programu Aktywności Lokalnej do przygotowania dodatkowej oferty, skierowanej przede wszystkim do rodziców i opiekunów osób niepełnosprawnych.

WARSZTATY INTEGRACYJNE – warsztat integracyjny pod nazwą „Odkrywam siebie w grupie” został przeprowadzony 30 lipca 2011 r. Uczestniczyło w nim 10 osób – rodziców niepełnosprawnych uczestników projektu. Ankiety ewaluacyjne przeprowadzone po szkoleniu wskazują, że tematyka warsztatów trafiła w potrzeby uczestników. Ogólna ocena warsztatów była bardzo dobra (w skali od 1 do 6 to 6).

Uczestnicy szczególnie docenili możliwość pracy w grupach, wymiany doświadczeń, dzielenia się wiedzą o problemach i możliwościach ich rozwiązania. Zdecydowana większość uczestników uznała, że po warsztatach są „naładowani energią”, „odprężeni”, „spokojniejsi i zadowoleni”. Uczestnicy wyrazili również potrzebę kontynuacji tego rodzaju warsztatów w przyszłości.

WIZYTY STUDYJNE – uczestnicy działań w ramach Programu Aktywności Lokalnej mieli okazję zapoznać się z funkcjonowaniem Środowiskowego Domu Samopomocy w Rybniku i Zakładu Aktywizacji Zawodowej, Zakładu Produkcyjno-Usługowego w Żorach. Środowiskowy Dom Samopomocy w Rybniku jest prowadzony przez Stowarzyszenie OLIGOS na Rzecz Dzieci i Młodzieży Niepełnosprawnej oraz Absolwentów Specjalnego Zespołu Szkolno - Przedszkolnego w Rybniku. Personel ośrodka przedstawił uczestnikom wizyty podstawowe zasady funkcjonowania placówki, pracownie, w których odbywają się terapie zawodowe. Prezes stowarzyszenia przedstawiła sposoby konstruowania i realizowania indywidualnych planów postępowania wspierająco – rehabilitacyjnego. Uczestnicy mieli także możliwość zakupu wyrobów artystycznych wykonanych przez osoby niepełnosprawne.

Drugim etapem wizyty studyjnej było zapoznanie się z funkcjonowaniem Zakładu Aktywizacji Zawodowej, Zakładu Produkcyjno-Usługowego „Wspólna Pasja” w Żorach. Zakład Aktywizacji Zawodowej utworzony został z myślą o niepełnosprawnych mieszkańcach Żor, dla których stanowi on szansę zdobycia zawodu i podjęcia pracy. ZAZ działa od września 2009 r., wyodrębniono w nim dwa piony: gastronomiczny i ogrodniczo - stolarski. Zatrudnia obecnie 50 osób niepełnosprawnych z umiarkowanym i znacznym stopniem niepełnosprawności, a także 20-osobowy personel. Dyrektor przedstawił uczestnikom wizyty formy prowadzonej rehabilitacji, edukacji oraz możliwości doskonalenia zawodowego pracowników.

Kolejna wizyta odbyła się w Warsztatach Terapii Zajęciowej w Gorzycach przy Wojewódzkim Ośrodku Lecznictwa Odwykowego i Zakładzie Opiekuńczo-Leczniczym.

Uczestnicy zwiedzili pracownie terapii zajęciowej: rękodzieła artystycznego, majster-

36

kowicza, ekspresji artystycznej, ceramicznej, gospodarstwa domowego, komputerową, a także zobaczyli gabinet rehabilitacji i salę gimnastyczną.

Kierownik Warsztatów Terapii Zajęciowej opowiedział uczestnikom wizyty o historii powstania warsztatów. Warsztaty Terapii Zajęciowej są przeznaczone dla osób niepełnosprawnych ze schorzeniami umysłowymi i psychicznymi z Powiatu Wodzisławskiego, a w szczególności z terenu Gminy Gorzyce. WTZ jest placówką, która stwarza osobom niepełnosprawnym, niezdolnym do podjęcia pracy możliwość rehabilitacji społecznej i zawodowej w zakresie uzyskania umiejętności niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania społecznego. Zadania warsztatu polegają między innymi na wyrabianiu u uczestników zaradności osobistej i umiejętności samodzielnego wykonywania ról społecznych, usuwaniu barier uniemożliwiających aktywne uczestnictwo w życiu społecznym oraz na kształtowaniu w społeczeństwie właściwych postaw i zachowań sprzyjających integracji z osobami niepełnosprawnymi.

Rehabilitacja społeczna ma na celu udzielenie pomocy osobie niepełnosprawnej poprzez wyrobienie u niej umiejętności w przystosowaniu się do wymagań życia społecznego i pracy zawodowej. Uczestnik warsztatu biorący udział w ramach indywidualnego programu rehabilitacji - w tzw. „treningu ekonomicznym“ - może otrzymać środki finansowe na realizację tego treningu (wg ściśle określonych zasad).

Zajęcia terapeutyczne organizowane są zgodnie z opracowanymi indywidualnymi programami rehabilitacji, a najczęściej stosowaną formą jest praca zbiorowa, organizowana w poszczególnych pracowniach i grupach zajęciowych. Stosuje się także jednostkowe formy zajęć i pracy, gdyż często trzeba różnicować stopnie trudności zajęć i dobierać odpowiednie tempo pracy.

Dzięki warsztatom i wizycie studyjnej uczestnicy projektu poznali w praktyce możliwości aktywizacji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych, zobaczyli jak radzą sobie osoby z podobnymi problemami, mieli także okazję podyskutować o wspólnych problemach i sposobach ich rozwiązywania.

Wizyta studyjna

37

Wizyta studyjna

Wizyta studyjna

8.4 Konkurs mini-projektów na inicjatywy o charakterze środowiskowym Konkurs mini-projektów został ogłoszony w odpowiedzi na zidentyfikowane potrzeby osób niepełnosprawnych. Uczestnicy Programy Aktywności Lokalnej mieli możliwość zgłaszania inicjatyw lokalnych o charakterze edukacyjnym, kulturalnym i ekologicznym. Do konkursu zgłoszone zostały trzy projekty (po jednym z każdej z dziedzin). Komisja złożona z kierownika projektu, pracownika socjalnego i animatora lokalnego zdecydowała o realizacji wszystkich trzech inicjatyw zgodnie z założeniami projektu: SPORT DLA WSZYSTKICH – projekt z kategorii „Kultura” przygotowany przez został przez grupę nieformalną składającą się z rodziców uczestników projektu. Jego głównym celem było zwiększenie integracji osób niepełnosprawnych i pełnosprawnych mieszkańców Krzanowic poprzez zorganizowanie integracyjnego turnieju

38

sportowego. Zaproszono gości ze Środowiskowej Świetlicy Samopomocy „Nadzieja” w Raciborzu. Wydarzenie to zostało zrealizowane 10 września 2011 roku na boisku sportowym w Krzanowicach. Wzięły w nim udział osoby niepełnosprawne, ich rodziny, a także pełnosprawni mieszkańcy gminy. Uczestnicy rywalizowali w grze w tenisa stołowego, kręgle, rzutki; przygotowany został także tor przeszkód. Zorganizowana została loteria. Uczestnicy turnieju otrzymali pamiątkowe dyplomy, medale i nagrody. Rodzice i opiekunowie uczestników projektu pozyskali wielu lokalnych sponsorów, dzięki którym udało się zorganizować poczęstunek dla wszystkich uczestników festynu. Swoją obecnością zaszczycił ich Michał Kamiński – znany siatkarz pochodzący z Krzanowic, a obecnie zawodnik Klubu AZS Częstochowa. Wręczył wszystkim zawodnikom dyplomy, medale oraz nagrody. To były nietypowe zawody, gdyż każdy był zwycięzcą, każdy otrzymał nagrodę.

Sport dla wszystkich

Sport dla wszystkich

39

Sport dla wszystkich

POZNAJEMY I MALUJEMY SWÓJ ŚWIAT – projekt z kategorii „Edukacja” przygotowany został przez przedstawicielki Stowarzyszenia „Dla nas szansa”. Głównym założeniem projektu było zaspokojenie potrzeby wyrażania swoich uczuć i myśli w formie prac plastycznych, zapoznanie uczestników z różnorodnością technik plastycznych poprzez zajęcia teoretyczne i praktyczne oraz zapoznanie z historią wsi Wojnowice. Projekt skierowany był głównie do dzieci i młodzieży niepełnosprawnej.

W projekcie uczestniczyło 17 osób. Spotkania odbywały się w plenerze na terenie Pałacyku w Wojnowicach. Uczestnicy zwiedzili Muzeum Dawnej Wsi w Wojnowicach, wzięli udział w zajęciach plastycznych, zwiedzili Izbę Regionalną w Szkole Podstawowej w Wojnowicach. Przeprowadzony został również konkurs wśród dzieci i młodzieży niepełnosprawnej na logo Stowarzyszenia ,,Dla nas szansa”. Zakończenie warsztatów, ogłoszenie wyników konkursu i spotkanie integracyjne członków stowarzyszenia odbyło się 17.08.2011 r. na terenie Pałacyku w Wojnowicach. Wśród uczestników warsztatów plastycznych wybrano logo Stowarzyszenia i wyłoniono trzech laureatów oraz wręczono nagrody. Wszyscy uczestnicy otrzymali nagrody za uczestnictwo w warsztatach. Przeprowadzono także anonimową ankietę wśród rodziców dzieci i młodzieży niepełnosprawnej, podsumowującą przeprowadzone warsztaty.

Poznajemy i malujemy swój świat

40

Poznajemy i malujemy swój świat

Poznajemy i malujemy swój świat

Poznajemy i malujemy swój świat

41

EKOLOGIA – TRUDNE SŁOWO, ŻYJ Z PRZYRODĄ, POZNAJ JĄ OD NOWA Projekt przygotowany został przez rodziców uczestników projektu i miał na celu zapoznanie osób niepełnosprawnych z problemem ekologii, zanieczyszczenia środowiska. W ramach projektu zorganizowany został wyjazd do ogrodu zoologicznego połączony z zajęciami edukacyjnymi. W dniu 21.10.2011 r. w sali konferencyjnej GOPS w Krzanowicach odbyło się spotkanie uczestników projektu oraz ich rodziców z prezes Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej - Gabrielą Lenartowicz. Przybliżyła ona uczestnikom zagadnienia związane z możliwościami lokalnych, ekologicznych działań, zadeklarowała też chęć dalszej współpracy z nimi.

Przeprowadzenie konkursu i realizacja mini – projektów przez uczestników i otoczenie osób biorących udział w Programie Aktywności Lokalnej było jednym z ważniejszych etapów jego realizacji. Uczestnicy PAL wykazali się własną inwencją, zaplanowali w czasie swoje pomysły, przygotowali budżety poszczególnych zadań.

Jakość i staranność wykonywanych działań była wysoka. W czasie realizacji poszczególnych działań doskonalili swoje umiejętności organizacyjne i pracę w grupie.

Konkurs mini-projektów przyczynił się w dużym stopniu do osiągnięcia rezultatów miękkich projektu, tj. przede wszystkim do zwiększenia akceptacji dla osób niepełnosprawnych w środowisku lokalnym oraz do zwiększenia poczucia własnej wartości wśród osób niepełnosprawnych.

Wizyta w ZOO

42

Spotkanie z Panią prezes Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej Gabrielą Lenartowicz

8.5 Wydarzenia o charakterze środowiskowym W ramach Programu Aktywności Lokalnej Gminy Krzanowice w 2011-2013 roku zostały zorganizowane wydarzenia o charakterze środowiskowym: Dzień Dziecka, Mikołajki, Dzień Ziemi, Bal Przebierańców, Andrzejki.

DZIEŃ DZIECKA – wydarzenie to zostało zrealizowane w czerwcu 2011 r. i miało charakter integracyjny. Niepełnosprawni uczestnicy projektu wraz z pełnosprawnymi mieszkańcami gminy korzystali z różnorodnych atrakcji: gier, zabaw, poczęstunku i innych aktywnych form spędzania czasu. Wydarzenie zostało przygotowane i zaplanowane w toku spotkań z animatorką lokalną. Rodzice i uczestnicy projektu wspólnie wyznaczyli konkretne zadania do wykonania, ustalono ich chronologię, a następnie do każdego z zadań przypisano osobę/osoby odpowiedzialne za realizację poszczególnych etapów. Realizacja plenerowego Dnia Dziecka była pierwszym wydarzeniem przygotowywanym wspólnie z uczestnikami Programu Aktywności Lokalnej, pomimo tego cała impreza została przeprowadzona sprawnie przy aktywnym uczestnictwie społeczności lokalnej. Dzięki środkom pozyskanym z funduszy Unii Europejskiej i sponsorom dzieci przeżyły niezapomniane chwile, bo jak mawiał Janusz Korczak „ Kiedy śmieje się dziecko, śmieje się cały świat”.

Dzień dziecka

43

Dzień dziecka

Dzień dziecka

Dzień dziecka

44

MIKOŁAJKI – drugie wydarzenie o charakterze środowiskowym odbyło się 13 grudnia 2011r. Było to spotkanie mikołajkowe dla młodych osób niepełnosprawnych, wzięły w nim udział również pełnosprawne dzieci i młodzież - podopieczni Ośrodka Pomocy Społecznej. W wydarzeniu uczestniczyła również sekretarz urzędu miasta, kierowniczka Stacji Opieki Caritas oraz członkinie zarządu Stowarzyszenia „Dla nas szansa”. W przygotowanie wydarzenia licznie zaangażowali się pracownicy GOPS oraz rodzice uczestników projektu. Dzięki współpracy udało się pozyskać sponsorów – firmy prywatne, które partycypowały w kosztach przygotowania paczek i poczęstunku dla uczestników.

Lokalne wydarzenia o charakterze środowiskowym miały przede wszystkim walor integracyjny. Niepełnosprawni uczestnicy integrowali się ze swoimi pełnosprawnymi rówieśnikami. Do tej pory tego rodzaju inicjatywy nie były w Krzanowicach podejmowane.

Odważniejsze dzieci zaśpiewały Mikołajowi piosenkę, powiedziały wierszyk.

Ogromną atrakcją było spotkanie ze Świętym Mikołajem, który przyjęty został bardzo radośnie, a paczką obdarował każde dziecko. Impreza zgromadziła 50 dzieci wraz z rodzicami i opiekunami. Dla każdego przygotowano słodki oraz gorący poczęstunek, rodzice mogli napić się kawy.

Mikołajki

45

Mikołajki

DZIEŃ ZIEMI „Dobra energia dla wszystkich” - pod takim hasłem obchodziliśmy w Polsce Światowy Dzień Ziemi „2012”. Jego celem było rozbudzanie świadomości ekologicznej mieszkańców naszej planety. Osoby niepełnosprawne w Krzanowicach w dniu 29.05.2012 r. przyłączyły się do akcji i w ramach realizacji projektu urządziły swój Dzień Ziemi.

W spotkaniu wzięła udział Prezes Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach pani Gabriela Lenartowicz. Na wstępie odbyła się krótka pogadanka na temat energii, źródeł energii. Pani Lenartowicz zapytała, z czym kojarzy się słowo ‘energia’? Dzieci bardzo chętnie odpowiadały na pytania Pani Prezes, również same zadawały mnóstwo pytań. „Każdy z nas korzysta z energii i nikt z nas nie wyobraża sobie życia bez energii” – mówiły dzieci.

Energia to Życie! – stwierdzili wszyscy jednomyślnie na zakończenie pogadanki.

Ważnym wydarzeniem w tym dniu był marsz-happening uliczny na Rynku w Krzanowicach. Uczestnicy projektu wraz z opiekunami, panią Gabrielą Lenartowicz, koordynatorem projektu, pracownikiem socjalnym przeszły w barwnym korowodzie.

Wszyscy przechodnie z zainteresowaniem patrzyli na transparenty zawierające hasła ekologiczne. Transparenty przygotowały osoby niepełnosprawne w ramach zajęć animacyjnych. Główne hasła to: „Piękny świat poprzez segregację śmieci”, „Zwierzęta mają prawo do godnego życia”, „Przyroda radością naszego życia”.

W ramach akcji powstał skwerek w centrum Krzanowic. W ten sposób uczestnicy projektu pokazali, że mogą uczynić coś dla ratowania kruchego ekosystemu naszej „zielonej planety” oraz zadbali również o środowisko lokalne. Miejsce upamiętnili tablicą pamiątkową. Na zakończenie dzieci wyposażone w worki na śmieci i gumowe rękawice zbierali z parku, ulic, trawników wszystko to, co bezmyślnie wyrzucili tam inni.

46

Dzień Ziemi stał się okazją do zorganizowania akcji mających uświadomić dzieciom oraz całemu społeczeństwu, że należy dbać o środowisko naturalne.

Dzień Ziemi

Dzień Ziemi

Dzień Ziemi

47

BAL PRZEBIERAŃCÓW 11.02.2013 r. odbył się bal karnawałowy uczestników projektu w integracji z podopiecznymi Zespołu Świetlic Opiekuńczo – Terapeutycznych w Krzanowicach prowadzonych przez Panią Danutę Adamczyk. Na balu pojawiło się ok. 50 dzieci, wśród nich uczestnicy projektu, ich rodzice, rodzeństwo, podopieczni świetlic, wolontariusze. Do balu przygotowano się niezwykle starannie. Dzieciom czas umilały wolontariuszki z Fundacji „Dr Clown” oraz opiekunki świetlic. Nie zabrakło ciekawych gier, zabaw, konkursów oraz dobrej muzyki. Wszyscy uczestnicy balu mile spędzili ten czas i po uśmiechach na ich twarzach widać było zadowolenie z zabawy.

Pomysłów na ciekawe stroje nie zabrakło. Była Hanna Montana, Indianin, Spiderman, Agent 007, księżniczka, motylek i wiele innych ciekawych postaci.

Spośród wszystkich barwnych postaci wybrano króla i królową balu, a także I i II vice króla i królową. Brano pod uwagę pomysłowość, wygląd, także prezentację osoby.

Bal był okazją do naturalnej, opartej na zabawie, integracji środowisk dzieci pełno i niepełnosprawnych oraz do zapobiegania tworzenia się fałszywych przekonań na temat niepełnosprawności.

Bal przebierańców

Bal przebierańców

48

ANDRZEJKI Kolejnym działaniem w ramach Programu Aktywności Lokalnej był Bal andrzejkowy, który został zorganizowany przez Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej oraz Zespół Świetlic Opiekuńczo - Terapeutycznych. Na balu gościło około 120 osób, wśród nich uczestnicy projektu, ich rodzice, rodzeństwo, podopieczni świetlic, wolontariusze, zaproszeni goście – między innymi Burmistrz Manfred Abrahamczyk.

Andrzejki to magiczny czas wróżb i zaglądania w przyszłość. Dzieci i młodzież w cygańskich strojach poprowadziły tradycyjne wróżby: lanie wosku, układanie butów, czy poszukiwanie imion przyszłych sympatii. Dodatkowo pobyt został wzbogacony o dyskotekę, słodki poczęstunek.

Celem balu było uwrażliwienie na potrzeby drugiego człowieka, empatia, uczenie tolerancji wobec odmienności, pokonywanie barier między zdrowymi i chorymi oraz integracja młodzieży i dzieci z terenu gminy Krzanowice z dziećmi i młodzieżą niepełnosprawną.

Andrzejki

Andrzejki

49

Realizowane działania przyczyniły się do zwiększenia aktywności społecznej osób niepełnosprawnych w kilku wymiarach. Przede wszystkim nastąpiło poszerzenie kompetencji społecznych beneficjentów – zdobyli oni nowe umiejętności, m. in. pracy w grupie, aktywności na forum grupy, planowania działań, generowania i realizowania własnych pomysłów. Zwiększyła się u nich umiejętności podejmowania decyzji i radzenia sobie w codziennych sytuacjach życiowych. U uczestników nastąpiło także zwiększenie poziomu zrozumienia własnych obowiązków i uprawnień obywatelskich. Wzrósł poziom samoświadomości uczestników - w toku spotkań z psychologiem i doradcą zawodowym poznali oni swoje mocne i słabe strony, predyspozycje zawodowe, poznali swoje możliwości, odkryli posiadane uzdolnienia.

Zwiększenie kwalifikacji społecznych uczestników projektu jest kluczem do podniesienia aktywności zawodowej. Podjęty w 2011 roku Program dał już „twarde” efekty w postaci zwiększenia poziomu zatrudnienia wśród grupy objętej wsparciem. Jedna osoba podjęła zatrudnienie w Zakładzie Pracy Chronionej. Natomiast pięć osób niepełnosprawnych ukończyło kursy zawodowe. Efekty ekonomiczne będą odczuwalne w niedalekiej przyszłości: większość uczestników, do tej pory potencjalnych przyszłych podopiecznych Domów Pomocy Społecznej, robi spore postępy w zakresie aktywizacji społecznej i zawodowej. Jednakże dzięki temu rodzajowi wsparcia, jakie uczestnicy uzyskali w projekcie, część z nich ma szansę się usamodzielnić, a niektórzy z pewnością podejmą zatrudnienie na chronionym bądź otwartym rynku pracy.

50

(Małgorzata Fojcik)

ROZDZIAŁ IV „…BYŁ SOBIE CZŁOWIEK…” HISTORIE OSÓB BIORĄCYCH UDZIAŁ W PROJEKTACH REALIZOWANYCH W GMINIE KRZANOWICE Poniżej przedstawiono opisy przypadków uczestników projektów, których udział w przedsięwzięciu pomógł w przezwyciężeniu trudności w integracji zarówno społecznej, jak i zawodowej. Mamy nadzieję, że będzie to sposób na udokumentowanie i rozpowszechnianie podobnych historii, a także wykazanie, iż mogą one w znaczący i pozytywny sposób oddziaływać na innych, zmieniając ich podejście, nastawienie i działania. Ponadto mogą stać się nieocenionymi czynnikami zmian na poziomie jednostki, społeczności czy organizacji. Być może staną się inspiracją i motywacją dla osób chcących wziąć udział w podobnych przedsięwzięciach w późniejszych latach.

Przypadek I Pani Karolina * była osobą nieaktywną zawodowo. Zgłosiła się do projektu w trudnym dla siebie momencie życiowym – kilka miesięcy przed rozpoczęciem projektu, po długiej i ciężkiej chorobie utraciła dziecko. W opinii psychologa prowadzącego początkowe zajęcia – to, czego poszukiwała poprzez uczestnictwo w projekcie, to między innymi chwilowego oderwania od codzienności, w której dominowało poczucie pustki, smutek, żal. Zdaniem prowadzących zajęcia psychologiczne i doradztwo zawodowe początkowo jej udział w zajęciach grupowych cechowały niepewność, ostrożność, niepokój. Z czasem jej aktywność wzrastała, a nawiązane w grupie relacje dawały coraz większe poczucie bezpieczeństwa. Pani Karolina z zaciekawieniem przysłuchiwała się sposobom i technikom skutecznej komunikacji, a także miała wielokrotnie okazję zastosować je podczas ćwiczeń praktycznych. Zwiększała wgląd we własne emocje, potrzeby i oczekiwania, przyglądając się sobie w relacjach z innymi. Z każdym spotkaniem grupowym coraz częściej zabierała głos i dzieliła się swoimi spostrzeżeniami, wnioskami, a w końcu także doświadczeniami. W miarę upływu czasu coraz aktywniej pracowała w zespole.

W czasie zajęć grupowych i indywidualnych z psychologiem Pani Karolina miała okazję bliżej przyjrzeć się swoim mocnym i słabym stronom. Przy wsparciu psychologa i doradcy zawodowego dowiedziała się i upewniła, w jaki sposób może wykorzystać swoje atuty, aby móc w pełni realizować się w sferze zawodowej. Ta auto-

51

diagnoza zainspirowała ją również do próby dookreślenia potrzeby i kierunku zmian, jakie chciałaby wprowadzić w swoim życiu. Pomocne okazały się metody wyznaczania celu, z którymi zapoznała się na warsztatach umiejętności psychospołecznych.

To, co okazało się dla Pani Karoliny szczególnie przydatne w zakresie kompetencji społecznych, to poznanie technik relaksacyjnych i różnorodnych metod radzenia sobie ze stresem, a także trening asertywności. Uczestniczka zwróciła uwagę, iż jest to dla niej szczególnie ważne nie tylko w sferze zawodowej, ale przede wszystkim ze względów osobistych. Jak sama podkreśla: Na początku było sporo obaw, szczególnie związanych z zajęciami z psychologiem, no bo każdy się zastanawiał co będziemy na nich robić. Ale zajęcia były bardzo przydatne, różnych rzeczy się dowiedzieliśmy, można to teraz np. w domu wykorzystać. Dzięki tym zajęciom można było np. przełamać swoje wewnętrzne bariery, sporo dowiedzieć się o sobie.

Konsultacje indywidualne z doradcą zawodowym wykazały, że Pani Karolina posiada duże predyspozycje zawodowe oraz motywacje do wykonywania pracy. Przełożyło się to na konkretne działania: po przejściu kursu w zawodzie kucharza Pani Karolina już we wrześniu 2010 r. podjęta pracę, początkowo - na okres próbny. Równocześnie - pomimo podjęcia zatrudnienia - Pani Karolina nadal aktywnie uczestniczyła w zajęciach projektowych: Rozpoczęłam pracę już we wrześniu 2010 roku, zaraz po kursie i było mi dość trudno pogodzić pracę, zajęcia projektowe (czasami 4-5 godz. po południu) i zajmowanie się domem, dziećmi. Często człowiek był zmęczony, nie chciało się, jednak projekt, spotkania z tymi ludźmi to była odskocznia od codzienności. Dużo wyniosłam z tego projektu, choć nie było łatwo: praca, dom i jeszcze popołudniami projekt.

W opinii doradcy zawodowego Pani Karolina stała się osobą komunikatywną, kreatywną, otwartą na potrzeby innych, chętną do podjęcia dodatkowych kursów zawodowych, a także możliwości uzupełnienia wykształcenia. Pani Karolina rozwinęła umiejętność nawiązywania kontaktów z ludźmi, a także pogłębiła wiedzę z zakresu możliwości rozwoju zawodowego. W czasie trwania projektu Uczestniczka wzmocniła takie cechy jak odpowiedzialność i skuteczność w działaniu, a także umiejętność pracy samodzielniej i zespołowej. W tej chwili jest osobą punktualną, obowiązkową, i co bardzo istotne, sumiennie wykonującą zaplanowane zadania.

W opinii psychologa Pani Karolina uczestnictwo w projekcie zakończyła w poczuciu bezpieczeństwa wśród pozostałych beneficjentów, z większą wiedzą i zrozumieniem motywów swoich działań, większą świadomością swoich mocnych i słabych stron oraz planami na dalszy rozwój i samorealizację. Zauważyła również, iż szereg poznanych narzędzi psychospołecznych może w istotny sposób wesprzeć ją w emocjonalnym radzeniu sobie na tym etapie życia, w jakim się znalazła w trakcie trwania projektu. O sukcesie, jaki odniosła i wysiłku, jaki podjęła w tak trudnym dla siebie okresie czasu, najlepiej jednak świadczą jej słowa: Był to dla mnie ciężki rok (...), jednak dzięki projektowi to wszystko zaczyna się jakoś układać. Dużo wyniosłam

52

z tego projektu, dzięki temu człowiek otwiera się na nowe rzeczy, (...). Projekt to duża pomoc, dzięki projektowi mam pracę, skończyłam kurs kucharza, pracuję.

Przypadek II Pani Natalia przystępując do projektu była osobą nieaktywną zawodowo, bez wykształcenia, bezrobotną od kilkunastu lat. Zajmowała się wychowaniem dzieci i prowadzeniem gospodarstwa domowego. Podejmowała także prace dorywcze, zwłaszcza sezonowe, ale bez perspektyw na stałe zatrudnienie. Jednym z jej głównych problemów były problemy finansowe. Zgłosiła się więc do projektu, nie bez namowy pracownika socjalnego, aby poszerzyć swoje umiejętności, zdobyć kwalifikacje zawodowe, a przez to stać się osobą atrakcyjną na rynku pracy i otrzymać zatrudnienie.

W opinii doradcy zawodowego i psychologa początkowo jej udział w zajęciach cechowały niepewność, rozwaga, obawa, strach. Miała wiele wątpliwości czy podoła powierzonym jej zadaniom czy nie jest już zbyt dojrzała na jakiekolwiek zmiany w swoim życiu. Jak sama mówiła: Bardzo się boję. Jestem już za stara na zdobywanie nowej wiedzy i nieatrakcyjna dla pracodawcy. Teraz liczą się tylko młodzi z doświadczeniem zawodowym. Gdzie mi tam konkurować z młodymi i zdolnymi…

Z czasem jej aktywność na zajęciach wzrastała, coraz częściej zabierała głos w dyskusji i dzieliła się swoimi doświadczeniami i problemami. W miarę upływu czasu nawiązywała nowe znajomości z uczestnikami grupy, stawała się otwarta na propozycje prowadzących. Korzystała z porad i doświadczeń pozostałych członków zespołu.

Pani Natalia była chętna do podjęcia wszystkich zaproponowanych jej kursów zawodowych m.in. kurs podstaw obsługi komputera i internetu, kurs obsługi kasy fiskalnej, kurs gotowania.

Z wielokrotnych rozmów z panią Natalią wynikało, iż jest chłonna wiedzy, nie boi się ciężkiej pracy i nabiera nadziei na znalezienie zatrudnienia.

Podczas zajęć z psychologiem, indywidualnych i grupowych, Pani Natalia miała możliwość lepszego poznania siebie, przyjrzenia się swoim mocnym i słabym stronom oraz określenia swoich celów życiowych. Spotkania z psychologiem wzmocniły jej samoocenę i nauczyły umiejętnego korzystania z własnego potencjału, pozwoliły również wypracować własne sposoby radzenia sobie ze stresem. Często podkreślała: Teraz czuję, że nie jestem sama z moimi problemami, inni też mają podobne doświadczenia. Razem uczymy się jak wyjść z kryzysowych sytuacji…

Przy wsparciu psychologa i doradcy zawodowego uświadomiła sobie potrzebę zmiany swego życia, dowiedziała się i upewniła, w jaki sposób może wykorzystać swoje atuty, aby móc w pełni realizować się w sferze zawodowej. Ta autorefleksja zmotywowała Panią Natalię do aktywnego poszukiwania pracy: Otworzyłam się na ludzi, chętniej wychodzę z domu, nie boję się mówić o swoich problemach, co początkowo nie bardzo mi wychodziło… - mówiła.

53

Pani Natalia, pomimo początkowych obaw, wyniosła bardzo wiele z udziału w projekcie. Przede wszystkim stała się bardziej otwarta i bezpośrednia, zachęciła do wyjścia z domu i aktywnego poszukiwania zatrudnienia. Poprzez różnego rodzaju zajęcia poznała samą siebie, swoje wady i zalety, podniosła własną samoocenę i wiarę we własne możliwości. Dodatkowo podniosła swoje kwalifikacje zawodowe, a dzięki temu jej pozycja na rynku pracy wzrosła i stała się atrakcyjna dla potencjalnego pracodawcy.

Pani Natalia po kilkunastu latach pozostawania na bezrobociu, po odbyciu wszystkich kursów i zakończeniu projektu, podjęła pracę. Do dzisiaj także utrzymuje kontakty z pozostałymi uczestnikami projektu.

Za największy sukces uważa to, iż po tylu latach zajmowania się domem i dziećmi, wreszcie się przemogła i powróciła na rynek pracy, co dla osoby w jej wieku było nie lada wyzwaniem: Cieszę się, że mam stałą pracę. Mogę wyjść z domu, spotykam się z nowymi ludźmi, mam stały porządek dnia…

Przypadek III Pani Janina przystępując do projektu była w trudnej sytuacji materialnej i życiowej. Nie posiadała wykształcenia i kwalifikacji potrzebnych na rynku pracy. Od dłuższego czasu pozostawała bezrobotna. Jej nieaktywność zawodowa spowodowana była m.in. koniecznością sprawowania opieki i wychowania dzieci oraz prowadzeniem gospodarstwa domowego. Podejmowała wprawdzie prace dorywcze, ale bez perspektyw na stałe zatrudnienie. Wyraziła więc chęć udziału projekcie, żeby poszerzyć swoje umiejętności, zdobyć uprawnienia i kwalifikacje zawodowe, a przez to stać się osobą atrakcyjną na rynku pracy i otrzymać etat. Mówiła: Moje bezrobocie wynikało w dużej mierze z potrzeby opieki nad dziećmi. W chwili obecnej dzieci są już w wieku szkolnym, więc nie wymagają bezustannego nadzoru. Jestem gotowa do poszukiwania stałej pracy. Mam nadzieję, że pomoże mi to zmienić moją sytuację życiową. Wierzę że mogę ją zmieć i bardzo tego chcę.

W opinii prowadzących warsztaty, udział Pani Janiny w zajęciach od początku cechowały otwartość na nową wiedzę i chęć do zmiany swojego życia. Zdaniem psychologa i doradcy zawodowego Pani Janina jest otwarta, szczera i uczciwa. Posiada cechy przywódcze w grupie, chętnie pomaga innym, jest ciekawa świata i nie boi się nowych wyzwań. Bez większych problemów nawiązała więc odpowiednie relacje z pozostałymi uczestnikami projektu i z zaciekawieniem przysłuchiwała się prowadzonym zajęciom. Chętnie korzystała także z rad i doświadczeń pozostałych członków grupy i prowadzących.

Podczas zajęć z psychologiem, indywidualnych i grupowych, Pani Janina miała możliwość lepszego poznania siebie, przyjrzenia się swoim mocnym i słabym stronom.

Dzięki spotkaniom z psychologiem wzmocniła się jej samoocena i wiara we własne możliwości. Pani Janina nauczyła się umiejętnego korzystania z własnego potencjału,

54

a także wypracowała własne sposoby radzenia sobie ze stresem. Poznała również szereg sposobów i technik skutecznej komunikacji, co z kolei może być pomocne w kontakcie z potencjalnym pracodawcą. Przeszła trening asertywności i poznała wiele technik relaksacji, co okazało się szczególnie przydatne w zakresie kompetencji społecznych.

W wyniku konsultacji indywidualnych uzyskała również wskazówki odnośnie kierunku możliwych zmian i sposobów ich wprowadzania w życie.

Konsultacje indywidualne z doradcą zawodowym wykazały, iż pani Janina jest chłonna wiedzy, nie boi się ciężkiej pracy, posiada duże predyspozycje zawodowe oraz motywację i aktywną postawę do poszukiwania zatrudnienia oraz podniesienia poziomu wykształcenia. Przełożyło się to na konkretne działania – po odbyciu zaproponowanych jej kursów zawodowych m.in. kurs podstaw obsługi komputera i internetu, kurs obsługi kasy fiskalnej, kurs prawa jazdy kat. B – podjęła pracę.

Przy wsparciu psychologa i doradcy zawodowego uświadomiła sobie, że jeśli się czegoś bardzo chce, należy do tego dążyć.

Za swój największy sukces uważa to, iż po tylu latach prowadzenia gospodarstwa domowego i opiece nad dziećmi, wreszcie się przemogła i wróciła na rynek pracy: Cieszę się z udziału w projekcie, dzięki któremu mogłam zdobyć nową wiedzę i uzupełnić swoje wykształcenie.

Pani Janina poprzez udział w projekcie przede wszystkim podniosła swoje kwalifikacje zawodowe, a dzięki temu jej pozycja na rynku pracy wzrosła i stała się atrakcyjna dla potencjalnego pracodawcy, co zaowocowało podjęciem zatrudnienia, po kilkunastu latach pozostawania na bezrobociu. Niewątpliwie pomogły jej w tym zdobyte umiejętności, a przede wszystkim wiara we własne możliwości.

Przypadek IV Pani Justyna przystępując do projektu była osobą aktywną zawodowo, ale zatrudnioną w niepełnym wymiarze czasu pracy i nie na stałe. Posiadała zawodowe wykształcenie. Jednym z jej głównych problemów były problemy finansowe, bowiem sama wychowywała córki w wieku szkolnym. Zgłosiła się więc do projektu, aby poszerzyć swoje umiejętności, zdobyć dodatkowe kwalifikacje, a przez to stać się osobą bardziej atrakcyjną na rynku pracy.

W opinii doradcy zawodowego była osobą niezależną, praktyczną, mającą dużo wiary we własne możliwości, przebojową. Wierzyła, że wszystko w życiu jest możliwe, a podstawą do zdobycia przez nią dobrej pracy jest przekwalifikowanie się i zdobycie dodatkowych umiejętności. Często mówiła: Jak się czegoś bardzo chce, to można to osiągnąć.

Jej udział w zajęciach grupowych od początku cechowały otwartość, kreatywność i zdolność nawiązywania kontaktów. Z każdym spotkaniem coraz częściej zabierała głos i dzieliła się swoimi spostrzeżeniami, wnioskami, a w końcu także doświadczeniami. Chętnie także słuchała porad i uwag pozostałych członków grupy oraz pro-

55

wadzących i wyciągała z nich stosowne wnioski. W miarę upływu czasu ujawniły się także jej predyspozycje przywódcze w grupie.

Z wielokrotnych rozmów z panią Justyną wynikało, iż jest chłonna wiedzy, chętnie się uczy i pragnie zdobyć jak najwięcej wiadomości i zdolności pomocnych jej w znalezieniu lepszej pracy lub zatrudnieniu na stałe. Jest chętna do podjęcia dodatkowych kursów zawodowych, a także możliwości uzupełnienia wykształcenia.

Konsultacje indywidualne z doradcą zawodowym wykazały, że Pani Justyna posiada duże predyspozycje zawodowe oraz motywacje do wykonywania pracy. Przełożyło się to na konkretne działania: udział we wszystkich zaproponowanych kursach i szkoleniach m.in. kurs podstaw obsługi komputera i internetu, kurs obsługi kasy fiskalnej, kurs prawa jazdy kat. B. Warsztaty z psychologiem z kolei, umożliwiły Pani Justynie lepsze poznanie siebie.

W czasie zajęć grupowych i indywidualnych miała okazję bliżej przyjrzeć się swoim mocnym i słabym stronom oraz określić swoje własne wartości i cele życiowe.

Spotkania z psychologiem pozwoliły również wypracować własne sposoby radzenia sobie ze stresem oraz nauczyć się technik relaksacji, tak potrzebnych w codziennym, zabieganym życiu. Wsparcie psychologa obejmowało również elementy diagnozy i poradnictwa w zakresie trudności emocjonalnych, rozwoju i kształtowania osobowości, konfliktów interpersonalnych, problemów rodzinnych, radzenia sobie z trudnymi sytuacjami itd.

Pani Justyna przy wsparciu psychologa i doradcy zawodowego dowiedziała się i upewniła, w jaki sposób może wykorzystać swoje atuty, aby móc w pełni realizować się w sferze zawodowej. Ta autodiagnoza zainspirowała ją również do próby dookreślenia potrzeby i kierunku zmian, jakie chciałaby wprowadzić w swoim życiu.

W opinii psychologa, Pani Justyna, uczestnictwo w projekcie zakończyła w poczuciu bezpieczeństwa, z większą wiedzą i zrozumieniem motywów swoich działań oraz planami na dalszy rozwój i samorealizację. Wzmocniło się jej poczucie własnej wartości oraz samoocena. Dzięki ukończonym kursom, podnoszącym jej kwalifikacje zawodowe, wzrosła także jej pozycja na rynku pracy. Otrzymała umowę na stałe, a zdobytą wiedzę wykorzystuje w pracy na co dzień. Wsparcie, jakiego udzielali sobie podczas zajęć nawzajem uczestnicy projektu zaprocentowało nawiązanymi przyjaźniami i pozwoliło uświadomić sobie, że istnieją osoby w podobnej do nich sytuacji. Z niektórymi uczestnikami projektu do dzisiaj utrzymuje kontakty.

O sukcesie, jaki odniosła najlepiej jednak świadczą jej słowa: Uczestnictwo w projekcie pomogło mi zrealizować swoje marzenia, które jeśli się bardzo chce stają się realne.

56

Przypadek V Adrian jest osobą niepełnosprawną w stopniu umiarkowanym. Zarówno on, jak i jego mama chętnie wzięli udział w projekcie, realizowanym przez Ośrodek. Z początku dominowały u nich bardziej uczucia zaciekawienia, niż jakichkolwiek zmian w życiu, z czasem jednak przekonali się, że udział w przedsięwzięciu, wiele może zmienić w ich codziennej egzystencji: Początkowo kierowała mną ciekawość, nie wiedziałam czego mogę się spodziewać po tego typu propozycji. Cieszyłam się jednak, że mogę oderwać się od codzienności i wyjść na spotkanie z innymi ludźmi… mówiła mama Adriana.

Z opinii psychologa wynika, iż zaangażowanie Adriana na grupowych zajęciach zmieniało się na różnych etapach udziału w projekcie. Jest on typem introwertycznym, stąd początkowo był mało aktywny w relacjach interpersonalnych, a jego udział w zajęciach cechowały niepewność, ostrożność, niska aktywność werbalna. Z czasem jednak zaangażowanie Adriana wzrastało, a nawiązane w grupie relacje dawały coraz większe poczucie bezpieczeństwa. Częściej i chętniej zabierał głos w rozmowach, aktywnie angażował się w ćwiczenia warsztatowe, w bardziej otwarty sposób ujawniał swoje emocje. Potwierdzają to również słowa mamy: Adrian bardzo zżył się z pozostałymi uczestnikami projektu. Pamiętał o kolejnych spotkaniach, pilnował terminów i przypominał mi o nich. Nareszcie znalazł grupę przyjaciół, z którymi spotyka się również poza zajęciami.

W opinii prowadzących zajęcia Adrian bardziej otworzył się na innych ludzi, rozwinął słownictwo, zintegrował się ze środowiskiem oraz nawiązał przyjaźnie. W wyniku własnej pracy w grupie zwiększył się jego wgląd we własne emocje i potrzeby.

Swój udział w projekcie zakończył z większą wiedzą, świadomością swoich mocnych i słabych stron, motywacją do tworzenia planów na przyszłość, również zawodowych.

Również mama Adriana swój udział w projekcie zakończyła z większym poziomem wiary w możliwości społeczne i zawodowe, z jakich mogą wspólnie jako rodzina skorzystać. Od początku bowiem wspierała syna w nabywaniu poczucia bezpieczeństwa w grupie, przełamywaniu jego niepokoju. Ważne również dla niej było zdobycie przez syna konkretnych umiejętności, które zwiększą jego szansę na rynku pracy. Po zakończeniu projektu mówiła: Cieszę się z udziału w zajęciach, ze względu na syna, ale również na mnie. Syn bardzo się zmienił, oczywiście na lepsze. Jest bardziej otwarty i chętny do wyjścia w środowisko. Nawiązał nowe przyjaźnie, zdobył szereg umiejętności. Poprzez zajęcia praktyczne nauczył się nowych, konkretnych czynności.

Ponadto zarówno mama, jak i jej syn za duży sukces uważają to, iż nawiązali nowe znajomości w grupie. Dzięki wzajemnym rozmowom i wsparciu uczestników oraz prowadzących, mogli zobaczyć, że nie są odosobnieni ze swoimi problemami. Nie chcieliby więc, aby to co już zostało osiągnięte, zostało w jakiś sposób zaprzepasz-

57

czone, będą się więc starali podtrzymywać kontakt z pozostałymi uczestnikami i aktywnie angażować się w działania dotyczące osób niepełnosprawnych.

Przypadek VI Aniela jest osobą niepełnosprawną w stopniu znacznym. Jej udział w projekcie był dodatkowym zajęciem poza aktywnością szkolną. Zarówno Aniela, jak i jej mama przystępując do projektu, kierowały się ciekawością i chęcią wyjścia do środowiska: To była pierwsza taka inicjatywa kierowana do osób niepełnosprawnych w naszym środowisku mówi mama Anieli.

Według opinii psychologa Aniela początkowo wykazywała niską aktywność werbalną, choć chętnie nawiązywała relacje z innymi. W miarę budowania większego poczucia bezpieczeństwa w grupie, jej zasób słownictwa, jak i gotowość do mówienia wzrastały. Zmienił się też jej poziom otwartości, zwiększyła się ekspresja emocji i poziom inicjatywy w działaniu. Coraz chętniej nawiązywała więzi z innymi uczestnikami. Potwierdza to również jej mama: Aniela bardzo zżyła się z uczestnikami projektu. Początkowa ciekawość zmieniła się w szczerą chęć uczestnictwa. To Aniela pilnowała wszystkich terminów spotkań i upominała mnie, żebym nie zapomniała o kolejnych.

Według prowadzących zajęcia początkowo Aniela angażowała się głównie w ćwiczenia warsztatowe zawierające elementy pracy manualnej, ale wraz z rozwojem sprawności językowej zakres jej zaangażowania się zwiększał. Również u mamy zauważono zwiększenie wiary w konsekwencje działań projektowych, zwłaszcza gdy podczas realizacji działań okazało się, że sprawność językowa i społeczna u Anieli znacznie wzrosła.

Niebagatelne znaczenie miało również wsparcie, jakiego udzielali sobie podczas zajęć nawzajem uczestnicy projektu. Rodzice osób niepełnosprawnych, w tym mama Anieli często powtarzali: Grupa daje sobie potężne wsparcie. Podczas zajęć można poruszyć nurtujące nas problemy i wysłuchać opinii innych ludzi. Możemy także uzyskać fachową pomoc od prowadzących. My jako rodzice czujemy się dzięki temu pewniej.

Według opinii psychologa Aniela swoje uczestnictwo w projekcie zakończyła w poczuciu bycia w pełni aktywnym członkiem grupy, z większym poziomem rozumienia norm regulujących funkcjonowanie w grupie uczestników. Dużą wartością jest również wzrost kompetencji społecznych pomagających budować bliskie więzi z innymi oraz rozwój zainteresowań.

Bardzo budujące jest również zauważalne zwiększenie akceptacji dla osób niepełnosprawnych w środowisku lokalnym oraz zwiększenie wiedzy na temat problemów osób niepełnosprawnych wśród mieszkańców gminy.

58

Przypadek VII Hanna jest osobą niepełnosprawną w stopniu umiarkowanym. Razem z mamą chętnie wzięła udział w zaproponowanych jej działaniach projektowych. Jak wynika z opinii psychologa, Hanna jest osobą otwartą, typem ekstrawertycznym. Od początku wykazywała się dużym zaangażowaniem w działania warsztatowe i aktywną postawą. Bardzo chętnie nawiązywała relacje z innymi uczestnikami, brała udział w dyskusjach, dzieliła się doświadczeniami. Jak mówi mama Hani: Jest ona bardzo energiczną osobą, chętnie nawiązuje znajomości, ale w naszym społeczeństwie funkcjonuje jeszcze duża izolacja społeczna osób niepełnosprawnych. To była pierwsza taka inicjatywa w środowisku. Bardzo się cieszę, że wreszcie się coś zaczęło dziać w tej dziedzinie. Do tej pory moja córka nigdy nie spotykała się ze znajomymi poza szkołą…

Według psychologa to, co okazało się dla Hani niezwykle przydatne, to nabywanie i rozwój różnych umiejętności społecznych. Dzięki nim nauczyła się efektywnie komunikować swoje zdanie i wyrażać własne emocje w formie akceptowanej społecznie, respektować normy i granice innych osób. Stała się bardziej uważna na potrzeby własne i innych.

Dla mamy Hani ważne było również wzmacnianie jej zaradności ogólnej i samodzielności oraz nauka rozumienia norm społecznych. To właśnie udało się osiągnąć podczas realizacji projektu: Moja córka stała się bardziej zaradna. Teraz będzie wiedziała już do kogo może się zwrócić o pomoc i wsparcie w razie jakichkolwiek problemów. Ma też zaprzyjaźnioną grupkę osób, z którymi może się spotkać, porozmawiać…

Jak zauważyli prowadzący zajęcia, Hanna już podczas realizacji projektu wspólnie z kilkoma uczestnikami, poczuła potrzebę poszerzenia kanałów komunikacyjnych o Internet. W ten sposób, do dziś chętnie rozmawiają oraz wymieniają opinie na różne tematy.

Także mama Hani widzi potrzebę podtrzymywania kontaktu i stara się o utworzenie i funkcjonowanie grupy wsparcia, w ramach której będą poruszane problemy osób niepełnosprawnych. Podkreśla: Chcielibyśmy utworzyć Klub Rodzica, żeby móc się spotykać przynajmniej raz w miesiącu i dzielić się swoimi problemami, poszukiwać wspólnych rozwiązań lub po prostu milo spędzić czas w swoim towarzystwie… Dla naszych dzieci to też byłaby szansa na podtrzymywanie przyjaźni i kolejne spotkania.

W opinii psychologa Hanna swoje uczestnictwo w projekcie zakończyła z większą wiedzą, świadomością swoich mocnych i słabych stron, motywacją do tworzenia planów na przyszłość, zarówno osobistych, jak i zawodowych. Zwiększyła także poczucie własnej wartości.

59

Wnioski Proponowane zajęcia i warsztaty swą tematyką trafiły w zapotrzebowanie odbiorców, zarówno dzieci, jak i ich rodziców. Na terenie gminy brakowało bowiem zajęć pozwalających zagospodarować czas wolny osób niepełnosprawnych, a to jak wiadomo pogłębia ich izolację i alienację ze społeczeństwa. Wszyscy rodzice zgodnie podkreślali, iż projekt pozwolił im spojrzeć na swoje problemy z szerszej perspektywy, uświadomić sobie, że istnieją osoby w podobnej do nich sytuacji oraz że nie są pozostawieni sami sobie: Nie byłam sama ze swoim dzieckiem i swoimi problemami.

Poznałam innych rodziców, z którymi wcześniej się nie znaliśmy. Proponowane zajęcia zmusiły nas do działania (mówiły mamy).

Wszyscy uczestnicy projektu jednogłośnie podkreślali, iż będzie im brakowało kolejnych spotkań i nie wyobrażają sobie, iż mogliby przestać się widywać. Chcieliby utworzyć placówkę dziennego pobytu dla osób niepełnosprawnych, w której mogliby oni twórczo spędzać czas i dzielić się swoimi codziennymi problemami i troskami.

A póki co, będą się starali o podtrzymanie kontaktów ze sobą w postaci funkcjonującej grupy samopomocowej. W jej ramach będą poruszane problemy związane z niepełnosprawnością, prawami osób niepełnosprawnych czy funkcjonowaniem instytucji i organizacji wspierających osoby niepełnosprawne.

*Imiona zostały zmienione na prośbę uczestników projektu

60

ZAKOŃCZENIE Według ustawy o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004 r., pomoc społeczna ma nie tylko pomagać w zaspokojeniu niezbędnych potrzeb osób, które z niej korzystają, ale także podejmować działania zmierzające do życiowego usamodzielnienia osób i rodzin oraz ich integracji ze środowiskiem. Często jednak, za najważniejszą kwestię uważano wsparcie finansowe, które zniewala odbiorców pomocy społecznej oraz wykształca bierność wśród klientów. Powoduje również przyzwyczajenie do korzystania z systemu pomocy, a co najgorsze może stać się elementem dziedziczenia, to znaczy przechodzić z rodziców na dzieci i uzależniać kolejne pokolenia.

Fundusze Europejskie dały szansę na zastosowanie wobec grup defaworyzowanychkompleksowego wsparcia, wychodzącego poza ustawowe ramy działalności ośrodka pomocy społecznej oraz zmianę wizerunku instytucji pomocy społecznej, często postrzeganej jako zajmującej się „rozdawaniem” publicznych pieniędzy, mało efektywnej, zbiurokratyzowanej.

Projekty realizowane w Gminnym Ośrodku Pomocy Społecznej w Krzanowicach były odpowiedzią na problemy, z którymi zmagają się mieszkańcy naszej gminy. Dlatego też w pierwszych trzech latach projekt skierowany był do osób bezrobotnych, natomiast w kolejnych latach do osób niepełnosprawnych. Nie ma potrzeby stosowania po raz kolejny tych samych instrumentów i metod działania w stosunku do tej samej grupy docelowej, albowiem nie przynoszą one wtedy oczekiwanych rezultatów. Podjęliśmy to ryzyko i zdecydowaliśmy się na realizację nowego zadania, jakim był Program Aktywności Lokalnej skierowany do osób niepełnosprawnych. Szeroko pojęte oddziaływanie na uczestników, idące w kierunku poprawy jakości ich życia, przy ich aktywnym udziale, począwszy od zmiany myślenia o sobie samym, poprzez wiarę we własne siły i możliwości, to ogromne przedsięwzięcie, które wymagało wielkiego zaangażowania oraz szeregu działań o charakterze wspierającym i aktywizującym. Osoby, które wzięły udział w projektach to nieaktywni zawodowo, niepełnosprawni i ich rodziny bez wiary we własne siły i umiejętności, często samotnie borykający się ze swoimi problemami.

Mamy wiele pozytywnych przykładów potwierdzających, że nasza wspólna praca nie poszła na marne, a pieniądze pozyskane z Europejskiego Funduszu Społecznego zostały wydatkowane zgodnie z przeznaczeniem. W niniejszej publikacji prezentujemy historie osób, które „narodziły się na nowo”. Zdobyły nowe kwalifikacje, poczucie własnej wartości oraz grono znajomych i przyjaciół. Niektórzy mają już pracę, inni aktywnie jej poszukują. Bezrobotni, ludzie w wieku 50+, rodzice oraz niepełnosprawni, dzięki kompleksowemu wsparciu chcą się realizować zawodowo. Tym, którzy uwierzyli, że warto się starać, udało się. Pomogły środki Europejskiego Funduszu Społecznego. Głęboko wierzę, że Fundusze Europejskie w kolejnych latach programowania będą w dalszym ciągu wspierać grupy defaworyzowane oraz stworzą im przepustkę do lepszego oraz godnego funkcjonowania w społeczeństwie.

61

Publikacja wydana w ramach Projektu pt.: ”Uwierz w siebie –program aktywizacji społeczno-zawodowej w gminie Krzanowice” współfinansowanego przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

62