Ο Βιβλιοπόντικας είναι μια περιοδική έκδοση του Τμήματος Βιβλίου του Ποντιακού Συλλόγου Κατερίνης «Παναγία Σουμελά» Τ Ε Υ Χ Ο Σ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ: ΗΛΙΟΥΠΟΛΕΩΣ 40 * ΕΡΓΑΤΙΚΕΣ ΚΑΤΟΙΚΙΕΣ ΜΥΛΑΥΛΑΚΟΥ*
1 0
Δ Ε Κ Ε Μ Β Ρ Ι Ο Σ
2 0 1 6
Ο Τύπος στον Πόντο
οι εφημερίδες και τα περιοδικά
60 100 * ΤΗΛ: 2351021596— W W W.S OU ME LA. GR
ΓΙΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΘΕΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΩΝ ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΟΙΚΙΛΙΔΗΣ ΣΤΟ ΤΗΛ. 69375630112
Ο Τύπος των Ελλήνων του Πόντου αναπτύσσεται τόσο στις μικρασιατικές όσο και στις ρωσικές πόλεις της Μαύρης Θάλασσας. Στο τεύχος αυτό θα επικεντρωθούμε στην εξέλιξη του ποντιακού Τύπου στην οθωμανική Τουρκία. Η αρχή γίνεται με το περιοδικό «Εύξεινος Πόντος» του Δ.Ξιφιλίνου που
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΕΥΧΟΥΣ:
Ο Τύπος στον Πόντο ο
1
Αστήρ του Πόντου.
1
Φάρος της Ανατολής
2
Πόντος.
2
Οι Κομηνηνοί
2
Εποχή και Νίκος Καπετανίδης
3
Θεματικά περιοδικά και εφημερίδες Βιβλιογραφία
3
Η Άφκιαστη Σκάλα του Ν.Καπετανίδη
4
3
εκδίδεται στην Τραπεζούντα το 1880 (κάτω αριστερά). Όπως μας πληροφορεί ο Γ.Θ Κανδηλάπτης «..έζησεν επί έν έτος.» μέχρι το 1881. Εν Τραπεζούντι λοιπόν τη 7η Ιουνίου 1880 το φλέγον θέμα της εποχής ήταν και τότε «ΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΕΙΣ». Ο συντάκτης θρηνεί την ερήμωση του τόπου και την επικείμενη απώλεια της εθνικής συνείδησης αυτών που φεύγουν. Η Τρίπολη, η Κερασούντα και τα Κοτύωρα είναι οι περιοχές που αδειάζουν από κόσμο αυτήν την εποχή με κίνητρο «...το δέλεαρ του πλούτου και της υλικής ευημερίας...». Αντίθετα το πρωτοσέλιδο του ίδιου περιοδικού το 1881 (δεξιά) έχει τελείως διαφορετικό πρώτο θέμα με τίτλο «ΒΙΟΓΡΑΦΙΑΙ ΛΟΓΙΩΝ ΑΝΔΡΩΝ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΙΩΝ». Το ενδιαφέρον του αρθογράφου επικεντρώνεται στην
ανάδειξη του βίου και της εργογραφίας των επιφανών Τραπεζούντιων λογίων Γ. Αμηρούτζη, Γ. Τραπεζούντιου και Καρδηνάλιου Βησσαρίωνος. Οι φωτογραφίες και των δύο πρωτοσέλιδων που παρουσιάζουμε προέρχονται από το αρχείο του αείμνηστου Γιάννη Μεγαλόπουλου.
Αστήρ του Πόντου Το Σεπτέμβριο του 1884 τη σκυτάλη αναλαμβάνει το εβδομαδιαίο περιοδικό «Ο Αστήρ του Πόντου» πάλι από την Τραπεζούντα. Εκδότης είναι ο Θεόδ. Γραμματικόπουλος αλλά και «... ούτος διέκοψε την έκδοσίν του μετά διετίαν». Στον πρόλογο του 1ου τεύχους του περιοδικού (δεξιά) αποτυπώνεται το κλίμα αισιοδοξίας που έφεραν οι μεταρρυθμίσεις μετά το 1870. Παράλληλα με τη συνηθισμένη για την εποχή, διακήρυξη των αγαθών που
φέρνει η ανάπτυξη της παιδείας και το άπλωμα της μόρφωσης για την κοινωνική πρόοδο και ευδαιμονία, επαινείται η νέα οθωμανική πολιτική και ιδιαίτερα ο «..φιλόλαος Άναξ Αβδούλ Χαμίτ Χαν....». Χαίρεται λοιπόν ο συντάκτης του άρθρου γιατί στα πλαίσια αυτής της φιλοπροόδου πολιτικής, οι αρχές «διάκεινται ευμενώς προς τους φιλοτιμουμένους» δηλαδή τις ποντιακές κοινότητες εν προκειμένω, να διαδώσουν οι ίδιες τη γνώση.
ΣΕΛΙΔΑ 2
Φάρος της Ανατολής
Ο Φάρος της Ανατολής του 1909
Η αισιοδοξία που εξέφραζε στο εναρκτήριο άρθρο του ο «Αστήρ του Πόντου» δεν επιβεβαιώθηκε, καθώς στην πράξη δεν παρέχονταν εγγυήσεις τήρησης του Συντάγματος. Ως αποτέλεσμα αυτού, οι Ελληνοπόντιοι καθυστερούν μερικά χρόνια στην ανάπτυξη των εντύπων τους. Δεν συμβαίνει το ίδιο με τη συγκρότηση «εταιρειών, αδελφοτήτων, οργανώσεων και σωματείων». Η κοινωνικοποίηση και η πνευματικότητα που καλλιεργείται μέσα από αυτά, θα εκφραστεί λίγα χρόνια αργότερα μέσα
από έντυπες εκδόσεις. Μετά το 1908 και την προκήρυξη «..δευτέρου συντάγματος εν Τουρκία» αρχίζει πάλι η εκδοτική δραστηριότητα. Το 1909 εκδίδεται στην Τραπεζούντα η εφημερίδα ο «Φάρος της Ανατολής» από τους αδελφούς Σεράση. Η έκδοση αυτής της εφημερίδας θα διακοπεί 12 χρόνια αργότερα με το ξεκίνημα των μεγάλων διωγμών. Tο 1909 εκδίδεται πάλι από τους αδελφούς Σεράση στην Τραπεζούντα η τουρκόφωνη εφημερίδα Bahri
Siyah και στα Σούρμενα η «Φωνή των Σουρμένων». Την ίδια χρονιά εκδίδεται στο Ερζιγκιάν το περιοδικό «Πόντος» και στην Αμισό οι εβδομαδιαίες εφημερίδες «Άγκυρα» του Χ. Συμβουλίδη και «Φώς» των αδελφών Συμεωνίδη. Χαρακτηριστικό αυτής της περιόδου αποτελεί η πολιτικοποίηση των εντύπων μερικά από τα οποία εκφράζουν το βενιζελικό και άλλα το αντιβενιζελικό στρατόπεδο.
Πόντος
Πόντος του Αμερικάνικου Κολλεγίου Ανατόλια
Το 1909 εκδίδεται, ως χειρόγραφο αρχικά, στη Μερζιφούντα του Δυτικού Πόντου, το μηνιαίο φιλολογικό- επιστημονικό - παιδαγωγικό περιοδικό «Πόντος». Διευθυντής του είναι ο δρ. Φιλολογίας Ιωάννης Στατηρόπουλος και αποτελεί όργανο του «εν Μερζιφούντι ελληνικού συλλόγου Πόντος». Στο περιοδικό γράφουν καθηγητές και μαθητές του αμερικανικού κολλεγίου «Ανατόλια»
που είχε την έδρα του στην Μερζιφούντα και μετά το 1921 μεταφέρθηκε στο Πανόραμα Θεσ/νίκης. Τα θέματα του είναι κυρίως φιλολογικά και διακρίνονται για το υψηλό επίπεδο της συγγραφής τους. Από το 1910 το περιοδικό τυπώνεται στο τυπογραφείο των Αρμενίων Νέρσο και Σιραπιάν και συνέχισε την έκδοσή του τουλάχιστον ως το 1913. Αυτό συμπεραίνεται από δύο τόμους που
βρέθηκαν στα υπόγεια του βιβλιοθήκης του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσ/ νίκης. Τον Ιούνιο του 1921 καταδικάστηκαν από τα τουρκικά δικαστήρια και απαγχονίστηκαν στην Αμάσεια οι καθηγητές που δημοσίευαν άρθρα τους στο περιοδικό καθώς και δύο 18χρονοι μαθητές του συλλόγου.
Οι Κομνηνοί Το 1910 ο Φίλων Κτενίδης, μετέπειτα διευθυντής της «Ποντιακής Εστίας» στην Ελλάδα, εκδίδει στην Τραπεζούντα το 15νθήμερο λαογραφικό περιοδικό Επιθεώρησις». Την ίδια χρονιά εκδίδεται στην Κερασούντα και κυκλοφορεί
Οι Κομνηνοί του Φίλωνα Κτενίδη
Ο
ΒΙΒΛΙΟΠΟΝΤΙΚΑΣ
μέχρι το 1915 η εφημερίδα «Αρητιάς» από τον μετέπειτα συγγραφέα του έργου «Συνοπτική ιστορία του Πόντου» Γ.Βαλαβάνη. Το 1916 εκδίδονται στην Τραπεζούντα η εβδομαδιαία εφημερίδα «Ηχώ του Πόντου» από τους τυπογράφους αδελφούς Συμεωνίδη και η δισεβδομαδιαία «Λόγος» του Ν. Λεοντίδη.
Το 1916, χρονιά που αρχίζει η ρωσική κατοχή, παρατηρείται ένας εκδοτικός οργασμός. Τότε κυκλοφορεί στην Τραπεζούντα το εβδομαδιαίο φιλολογικό περιοδικό «Κομνηνοί». Η έκδοση διαρκεί ένα χρόνο με υπεύθυνο τον Θ. Θεοφύλακτο και «...υπό την προστασίαν του Μητροπολίτου Χρυσάνθου...».
ΤΕΥΧΟΣ
10
ΣΕΛΙΔΑ 3
Εποχή και Νίκος Καπετανίδης Η πιο εμβληματική μορφή της ποντιακής δημοσιογραφίας είναι αναμφίβολα ο Νίκος Καπετανίδης. Γεννιέται στη Ριζούντα το 1889, αποφοιτά από το Φροντιστήριο Τραπεζούντας και αρχικά δουλεύει στην τράπεζα του Φωστηρόπουλου. Ήδη από το 1909 γράφει στο Φάρο της Ανατολής, στην Ηχώ του Πόντου και από το 1910 αναλαμβάνει τη διεύθυνση της Επιθεώρησις του Κτενίδη. Το 1917 εκδίδει την πρώτη του συλλογή διηγημάτων και εκδίδει την εβδομαδιαία Σάλπιγξ της Τραπεζούντας. Το 1918 εκδίδει την εφημερίδα Εποχή και «ανοίγει διάλογο με την τουρκική Σελαμέτ για την ανεξαρτησία του Πόντου». Ανήσυχο πνεύμα και καλλιεργημένος άνθρωπος συμμετέχει στην ποντιακή πρωτοπορία της εποχής. Στο σπίτι του στην Αγία Μαρίνα, μαζεύονται νέοι διανοούμενοι κάνοντας φιλολογικές συζητήσεις, απαγγέλλοντας ποιήματα και παίζοντας θέατρο. Τους απασχολούν θέματα όπως το γλωσσικό ζήτημα και οι πολιτικές εξελίξεις στη Ρωσία. Ο ίδιος είναι σοσιαλιστής και θαυμαστής της φιλε-
λεύθερης πολιτικής του αμερικανού προέδρου Γουίλσον. Ταυτόχρονα παρακολουθεί την πορεία της οκτωβριανής επανάστασης αλλά και την εξέγερση του γερμανικού λαού του 1919. Στο γλωσσικό είναι δημοτικιστής, οπαδός του Δελμούζου και του Εκπαιδευτικού Ομίλου. Στα εθνικά βλέπει στο ρόλο της Εθνικής Αρχής την απελευθερωτική εκείνη δύναμη που θα προωθήσει εκείνες τις κοινωνικές μεταρρυθμίσεις που θα αλλάξουν τη μοίρα των Ελλήνων της Ανατολής. Δεν πιστεύει στην δυνατότητα εκσυγχρονισμού της Τουρκίας και προσδοκά την ελπίδα από την πλευρά των Ελλήνων. Η μαχητική του δημοσιογραφία και οι απροκάλυπτες φιλελληνικές του θέσεις προκαλούν την τουρκική αντίδραση. Ο σφαγέας Τοπάλ Οσμάν τον επισκέπτεται στο γραφείο του προκειμένου να τον τρομοκρατήσει. Ο ίδιος έχει επίγνωση της θέσης του και όταν δικάζεται με την κατηγορία της δράσης υπέρ της ανεξαρτησίας του Πόντου συμπληρώνει «...και για την ένωση με την Ελλάδα».
Ο «πολύκλαυστος» Νίκος Καπετανίδης απαγχονίζεται στις 21/9/1921 στην Αμάσεια μαζί με άλλους 69 Ελληνοπόντιους.
Για τις «εξετάσεις»
έγραφε στην Εποχή το 1920 «Ας σκεφθούν (οι αρμόδιοι) τι εκέρδισαν από τα κολαστήρια αυτά οι απόφοιτοι» και για το βιβλίο «..σε όλους τους
άλλους λαούς διαβάζεται, κρίνεται, συζητείται. Σ’ εμάς ούτε
Θεματικά περιοδικά και εφημερίδες Τα έντυπα που κυκλοφορούν στον Πόντο διαθέτουν μεγάλη θεματική ποικιλία. Εκτός από ειδησεογραφικά μπορεί να είναι πολιτικά, λαογραφικά, κλαδικά ή σατυρικά. Το 1901 εκδίδεται στην Αμισό αλλά τυπώνεται στην Αθήνα η «Ηχώ του Πόντου» (δεξιά), ένα εικονογραφημένο ημερολόγιο της Φιλοπτώχου αδελφότητος «Ορθοδοξία». Από το 1911 μέχρι το 1913 κυκλοφορεί στα Κοτύωρα η πολυγραφημένη σατυρική εφημερίδα «Βελζεβούλ» από τον Α.Μουτάφη. Την ίδια ακριβώς εποχή στην Τραπεζούντα κυκλοφορεί η έμμετρη χειρόγραφη εβδομαδιαία σατυρική εφημερίδα
«Ποντικός» των Γ.Κουτσούρη και Ι.Σινάρου και στην Αμισό την περίοδο 1918-1921 εκδίδεται η σατυρική εφημερίδα «Διογένης» από τον Β. Παπαδόπουλο Το 1916 κυκλοφορεί στην Τραπεζούντα το κλαδικό περιοδικό «Εμπορικός Αγγελιοφόρος» από τον εκδότη Ξεν. Στρατηγόπουλο ως δημοσιογραφικό όργανο του Εμπορικού Επιμελητηρίου Τραπεζούντας. Οι εκδότες και οι συντάκτες των εντύπων είναι στην πλειοψηφία τους άνθρωποι μορφωμένοι και καλλιεργημένοι. Αντίστοιχα βέβαια και αυτοί στους οποίους απευθύνονται είναι κυρίως αστοί, μορφωμένοι και εθνικά συνειδητοποιημένοι.
γνωρίζεται..»
Βιβλιογραφικές πηγές Για τη σύνταξη των κειμένων χρησιμοποιήθηκαν ως πηγές: 1. Εγκυκλοπαίδεια του Ποντιακού Ελληνισμού, τόμος 3, (Μαλ λιάρης παιδεία). 2. Πόντος, ιστορία και πολιτισμό, Β’ τόμος, (Μαλλιάρης παιδεία) 3. Ο Ελληνισμός του Εύξεινου Πόντου του Κ. Φωτιάδη (Αφοί Κυριακίδη) 4. Έλληνες του Πόντου του Β. Αγτζίδη ( Ελλ. Εκδόσεις Α.Ε) 5. Δημοσιευμένη ομιλία του Βλ. Αγτζίδη «Ο ελληνικός Τύπος στον Εύξεινο Πόντο» Τα κείμενα των βιβλιοπαρουσιάσεων συντάσσονται από τον έφορο βιβλιοθήκης Γιάννη Ποικιλίδη και τα επιλεγμένα λογοτεχνικά αποσπάσματα από τον μόνιμο συνεργάτη της έκδοσης Π.Σουμέλίδη
Ο Βιβλιοπόντικας εύχεται στο αναγνωστικό του κοινό και σ’ όλο τον κόσμο καλή χρονιά, ειρηνική και ... ποιοτική
«Ποντιακός Πολιτισμός» Χρυσοποίκιλτος και Παντίλαμπρος Η ΑΦΚΙΑΣΤΗ ΣΚΑΛΑ του Νίκου Καπετανίδη Λίγοι, πολύ λίγοι γνωρίζανε από το χωριό το φτωχικό σπίτι της γριάς Στάλας, χτισμένο κάτω απ’ τους βράχους, κρυμμένο από τα δέντρα. Όπως και το σπίτι έτσι και πολύ λίγοι γνωρίζανε τον πόνο της φτωχιάς γυναικούλας που ζούσε εκεί πέρα. Μονάχη αυτή, χωρίς άντρα, παιδιά και αδέλφια, είχε μείνει στερνό λείψανο στην ερειπωμένη εκείνη φωλιά. Παιδεμένη από την πίκρα της ζωής, η φτωχή Στάλα ευχαριστούσε το Θεό και τα βάσανά της φαίνονταν πολύ λίγα για να ‘χει την ευτυχία του Παραδείσου. Μα η Στάλα όπως οι άνθρωποι όλοι, είχε τον πόνο της κι αυτή. Τόσο μεγάλο που γιόμιζε το κυρτωμένο της κορμί, όλο το σπίτι το βουβό κι όλη τη γύρω Πλάση. Έκλαιγε στ’ απόβραδο, στο βράδυ, στο πουρνό και στο δειλινό. Ένα χρόνο τώρα η φτωχή Στάλα εκαμάτιζε για να χτίσει στο φτωχόσπιτό της μια σκάλα, από την κάμαρα που πλάγιαζε κάτω στη χαλασμένη μάντρα που φύλαγε τις γίδες της, να μη γυρίζει όλο το σπίτι για να φθάσει στη μάντρα. Και το πήρε απόφαση να χτίσει τη σκάλα. Πέντε δέκα σάπια ξύλα, κάποια λησμονημένα καρφιά στο ράφι και η γριά θα χαιρόταν το όνειρό της. Κι εκάρφωσε κι εξεκάρφωσε, μέτρησε με το μάτι της και λογάριασε με τα δάχτυλα, το εσκέφτετο στον ξύπνιο της και το ’βλεπε στ’ όνειρό της, μα η σκάλα δεν χτιζόταν. Ίδρωσε πολλά μερόνυχτα, μάτωσε τα πόδια της και τα χέρια, σκελετωμένα όλα, πλέχθηκαν τ’ ασπρόμαλά της στα ξερόκλαδα, κι έμεινε το χωράφι άσπαρτο, απότιστο το κηπάρι. Δεν την εσκέπτετο κανένας στο χωριό. Τι τους έμελε για την γυναίκα που περίμενε ατάραχη την στερνή της ώρα; Περνούσαν μέρες, εβδομάδες και μήνες, ατέλειωτο πάλεμα. Το ένα σκαλοπάτι είχε τελειώσει. «Καταραμένο» είπε. Και ξανάρχισε τη δουλειά. Και άρπαξε με καημό, με πάθος τα ξύλα και τα καρφιά. Χτυπούσε αλύπητα εδώ κι εκεί άτεχνα, κουραστικά. Τέλειωσε το δεύτερο σκαλοπάτι. Δύο αδύνατα, σκελετωμένα μαύρα χέρια κρατούσαν σφιχτά τη σκέψη της Στάλας ότι δημιουργούσε μεγαλοπρεπή σκάλα. Κρίμα! Η Στάλα άρχισε να νοιώθει πως ο θάνατος θα την έπαιρνε προτού θεμελιώσει τ’ όνειρό της. Ένα βράδυ είχε ξαπλωθεί στα δύο σκαλοπάτια. Σιχάθηκε στην αρχή. Αγκάλιασε το δεύτερο σκαλοπάτι, την πήρε παραπονεμένο κλάμα κι αποκοιμήθηκε. Το πουρνό -πρωτομηνιά ήρθ’ ο παπάς να βαφτίσει τελευταία και το φτωχόσπιτο της Στάλας. Η γριά τον αγριοκοίταξε κι ο παπάς έφυγε μουρμουρίζοντας. Το χωριό έλαμπε στις αχτίδες του ήλιου. Χάρη παντού. Χαρά και γέλιο. Πόνος πουθενά. Η Στάλα χαμήλωσε το κεφάλι. ’Έμεινε λίγη ώρα σκεφτική. Σηκώθηκε ύστερα απότομα, έβγαλε τη γλώσσα της σαν κοροϊδεύοντας την Πλάση που έβλεπε γύρω κι αργοστέναξε κοιτώντας το μαύρο και βουβό της σπίτι. Ζερβοπάτησε έξαφνα, στριφογύρισε μια, κι έπεσε χάμου πεθαμένη. Έρευνα - Επιμέλεια
Π.Σουμελίδης