Ο Βιβλιοπόντικας είναι μια περιοδική έκδοση του Τμήματος Βιβλίου του Ποντιακού Συλλόγου Κατερίνης «Παναγία Σουμελά» Τ Ε Υ Χ Ο Σ
1 2
Ι Ο Υ Ν Ι Ο Σ
2 0 1 7
ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ: ΗΛΙΟΥΠΟΛΕΩΣ 40 * ΕΡΓΑΤΙΚΕΣ ΚΑΤΟΙΚΙΕΣ ΜΥΛΑΥΛΑΚΟΥ*
60 100 * ΤΗΛ:
17ο Φεστιβάλ Ποντιακού-Προσφυγικού βιβλίου
Αφιέρωμα στα Κοτύωρα
2351021596— W W W.S OU ME LA. GR
ΓΙΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΘΕΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΩΝ ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΟΙΚΙΛΙΔΗΣ ΣΤΟ ΤΗΛ. 6937563012
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΕΥΧΟΥΣ:
17ο Φεστιβάλ Ποντιακού Προσφυγικού Βιβλίου Αφιέρωμα στα Κοτύωρα
1
Κύρου ανάβασις
1
Η εν Πόντω Ελληνική Φυλή ήτοι Τα Ποντικά
2
Ιστορία και στατιστική της Τραπεζούντας
2
Λαογραφικά Κοτυώρων
3
Χρονικά Κοτυώρων
3
Στο ανεμοστρόβιλο του ξεριζωμού
3
Ανατολικός Πόντος
4 3
Το Φεστιβάλ Βιβλίου για τον Ποντιακό και Προσφυγικό Ελληνισμό αποτελεί μια ιδιαιτερότητα τόσο στον ποντιακό χώρο όσο και στο χώρο του βιβλίου. Από τον Ιούνιο του 2000 μέχρι σήμερα εκατοντάδες τίτλοι και χιλιάδες τόμοι βιβλίων παρουσιάστηκαν στο κοινό της πόλης μας. Ήδη από πέρσι εγκαταλείψαμε τα κιόσκια και τις τέντες και για 2η χρονιά φιλοξενούμαστε στον ιστορικό χώρο της πρώην Αστικής Σχολής Αικατερίνης. Η όμορφη εμπειρία του 2016 μας ενίσχυσε τη διάθεση και φέτος επανερχόμαστε με ένα επίσης πλούσιο σε βιβλία και παράλληλες εκδηλώσεις τετραήμερο. Πέρσι αφιερώσαμε το φεστιβάλ στην πόλη της Φάτσας από την οποία κατάγονται αρκετά μέλη της τοπικής μας κοινωνίας. Φέτος σειρά έχουν τα γειτονικά Κοτύωρα.
Στο σκεπτικό της επιλογής μιας πόλης από την ίδια περιοχή βάραινε ένας συμβολισμός. Τα Κοτύωρα αποτελούν τόπο καταγωγής μιας σημαντικής μερίδας από τους ανθρώπους που συγκρότησαν την κοινότητα των Ευαγγελικών της πόλης μας. Αποφασίσαμε λοιπόν φέτος που γιορτάζονται τα 500 χρόνια της Μεταρρύθμισης να
κάνουμε μια σύντομη αναφορά σε αυτήν την ποντιακή θρησκευτική μειονότητα που η τύχη της ταυτίστηκε απόλυτα με τις τύχες του υπόλοιπου ποντιακού ελληνισμού. Γι’ αυτό προγραμματίσαμε για την 4η ημέρα ένα αφιέρωμα στην «Ευαγγελική Κοινότητα Κοτυώρων» με ομιλητή τον δ/ντή του Αρχείου της Ελληνικής Ευαγγελικής Εκκλησίας κ. Γιάννη Τσεβά. Για να συμπληρώσουμε τη θρησκευτική πλευρά του αφιερώματος οργανώσαμε για τη 2η ημέρα μια ομιλία για τη «Θρησκεία στο Πόντο» από τον διδάκτορα ιστορίας κ. Θεοδόση Κυριακίδη. Την γνωριμία με την ιστορία των Κοτυώρων ανέλαβε ο πολύπειρος κ. Διαμαντής Λαζαρίδης την 1η ημέρα του Φεστιβάλ και την αναφορά στη «γενοκτονία» την ημέρα της 19ης Μαΐου ο εκδότης της Ποντιακής Εστίας κ. Στάθης Ταξίδης.
Ξενοφώντα Κύρου ανάβασις Η πρώτη αναφορά για τα Κοτύωρα προέρχεται από τον Ξενοφώντα που το 401 π.Χ βρέθηκε περαστικός από εκείνα τα μέρη. Τότε ο Ξενοφών ήταν επικεφαλής ενός στρατού Ελλήνων μισθοφόρων, των Μυρίων, που μετά τη συμμετοχή τους στην αποτυχημένη προσπάθεια του Κύρου να διεκδικήσει τον περσικό θρόνο, αναζητούσαν δρόμο για την επιστροφή στην πατρίδα. Στην πορεία τους αυτή περνούν από την Τραπεζούντα, ύστερα από την Κερασούντα και τελικά
φτάνουν «εις Κοτύωρα πόλιν Ελληνίδα», αποικία των Σινωπέων, που βρισκόταν στη χώρα των Τιβαρηνών. Οι Κοτυωρίτες όμως, που διοικούνταν από Σινωπέα «αρμοστή» έκλεισαν τις πύλες της οχυρωμένης πόλης και δεν επέτρεψαν στους Μύριους να μπούνε στην πόλη για να αγοράσουν τρόφιμα. Τελικά μετά από διαπραγματεύσεις και εκατέρωθεν διαβεβαιώσεις, επιτράπηκε η είσοδος στην πόλη για τις ανάγκες της τροφοδοσίας του στρατεύματος μέχρι την αναχώρησή τους.
ΣΕΛΙΔΑ 2
Η εν Πόντω Ελληνική Φυλή ήτοι Τα Ποντικά του Περικλή Τριανταφυλλίδη (1865)
«Αλλ’ οι πλείστοι τούτων (των γύρω χωριών ) τουρκόφωνοι ...»
«...διαβάντες δε και τον ποταμόν Μελάνθιον, τον σήμερον εκ διαφθοράς του αρχαίου ονόματος Μελέτ ονομαζόμενον απαντώμεν πρώτην πολίχνην την Ορτούν...δυσμικώτερον, των αρχαίων Κοτυώρων, ων απαντώνται ...ερείπια εις θέσιν
Ποζούκ-καλέ. Η δε υφιασταμένη πόλη ήν νεωτέρα επί τουρκοκρατίας οικισθείσα, περιέχει δε συν τοις άλλοις και τριακοσίας πεντήκοντα οικογενείας ελληνοφώνους μεν, αλλά βαρβαροφθόγγους. Περί την Ορτούν υπάρχει συμπεπυκνωμένος ...εν πολλοίς
άμμικτος χριστιανισμός, διεσπαρμένος εις οκτώ και εβδομήκοντα (78) χωρία…Αλλ’ οι πλείστοι τούτων τουρκόφωνοι, εις παντελήν άγνοιαν και αυτής της καταγωγής των διάκεινται...»
Ιστορία και στατιστική της Τραπεζούντας και της γύρω περιοχής του Σάββα Ιωαννίδη (1870)
«Η πόλη αυτή καθημερινά αυξάνει την ελληνικότητά της λόγω της εμπορικής της θέσης... »
Ο
«Τα Κοτύωρα είναι η σημερινή Ορντού ή μάλλον αυτή συνέχεια εκείνων, που δείχνουν την αρχαία τους θέση από τα ερείπια που φαίνονται μισή ώρα περίπου δυτικά της σημερινής Ορντούς. Η αρχαία θέση της πόλης (προς τα δυτικά όπου και η μια από τις δυο ελληνικές συνοικίες) έχει πολύ καλό κλίμα και υγιεινό...οι οθωμανικές συνοικίες που βρίσκονται ανατολικά και η αγορά, που βρίσκεται σε κοιλάδα με τέλματα και ορυζώνες, είναι πολύ νοσηροί και επικίνδυνοι το καλοκαίρι εξαιτίας των συνηθισμένων κακοήθων πυρετών. Γι’ αυτό επικράτησε η συνήθεια κάθε καλοκαίρι να ανεβαίνουν και να παραμένουν για 3 μήνες στα δροσερά οροπέδια του Τζάμπασι, όπου κάθε Δευτέρα γίνεται αξιόλογο παζάρι. Έτσι οι περισσότεροι Έλληνες Κοτυωρείς για λόγους εμπορικούς, μετακομί-
ΒΙΒΛΙΟΠΟΝΤΙΚΑΣ
ζουν εκεί κάθε καλοκαίρι και η πόλη μένει έρημη από κατοίκους εκτός από μερικούς φτωχούς. Η Ορντού είναι υποδιοίκηση και έχει 1.100 περίπου οικογένειες από τις οποίες 600 είναι χριστιανικές, οι 150 αρμενικές και οι υπόλοιπες οθωμανικές. Οι Έλληνες διατηρούν ένα ελληνικό σχολείο και δύο αλληλοδιδακτικά. Τώρα μάλιστα διαθέτουν και πρότυπο φιλοπατρίας τον εξαίρετο άνθρωπο και λάτρη της μόρφωσης και πραγματικό πατριώτη κ. Κωνσταντίνο Ψωμιάδη, ο οποίος με δικά του έξοδα χτίζει εκ θεμελίων το λαμπρότερο ίσως σχολείο του Ευξείνου... Για το σκοπό αυτό έστειλε εδώ από την Κωνσταντινούπολη τον καλό πατριώτη και αρχιτέκτονα Ν. Τυπάλδο, από την Κεφαλληνία. Αυτός με αρχαιοπρεπή καλλιτεχνία δωρικού ρυθμού ιδρύει το πρώτο στον Εύξεινο σχολείο.
(Το φροντιστήριο της Τραπεζούντας στεγάζεται τότε ακόμη στο παλιό κτήριο). Η εδώ ελληνική κοινότητα αποτελείται από δύο ενορίες. Η μία, προς τα δυτικά, αποτελείται από τους παλιούς κατοίκους, ενώ η άλλη προς τα ανατολικά (στη θέση Τσαϊρλή), είναι νεότατη και δημιουργήθηκε από κατοίκους της Χαλδίας. Η Ορντού είναι σημαντικό κέντρο εξαγωγής και εισαγωγής προϊόντων... Αντικείμενα της γεωργίας και της εξαγωγής στην Ευρώπη είναι το καλαμπόκι, τα όσπρια, το καννάβι, το λινάρι, ο λιναρόσπορος, το βούτυρο, το κερί, το ρύζι και η ξυλεία. Γι΄ αυτό όλες σχεδόν οι ατμοπλοϊκές εταιρείες έχουν εδώ πρακτορεία και καθημερινά περνούν από εδώ ατμόπλοια.»
ΤΕΥΧΟΣ
12
ΣΕΛΙΔΑ 3
Λαογραφικά Κοτυώρων του Ξενοφώντα Άκογλου (1938) Από τους πρώτους που συνειδητοποίησαν τη σπουδαιότητα της συλλογής προφορικού υλικού από την 1η γενιά των προσφύγων είναι ο Ξενοφών Άκογλου ή Ξένος Ξενίτας. Με επιτόπιες έρευνες στους τόπους συγκέντρωσης των ανθρώπων καταγράφει και οργανώνει το υλικό με τον τρόπο που θεωρείται ο πιο δόκιμος την εποχή του μεσοπολέ-
μου. Καταπιάνεται λοιπόν ως συνειδητός «λαογράφος» με όλες τις εκφάνσεις του λαϊκού πολιτισμού των Κοτυώρων. Από μια συνοπτική παρουσίαση της ιστορίας και γεωγραφίας του τόπου περνά στην περιγραφή της κοινοτικής οργάνωσης και της οικονομικής διάθρωσης. Ασχολείται με την παιδεία, τη θρησκεία, τη δικαιο-
σύνη, την καλλιτεχνική κίνηση, την οικιακή οικονομία, τη διατροφή, το «παραθέρισμα», τα παιχνίδια, τον κύκλο της ζωής του ανθρώπου (γέννηση, βάφτιση κλπ), έθιμα αρραβώνων, γάμου, θανάτου, εορτολόγιο και μηνολόγιο, λαϊκή ιατρική, δοξασίες και προλήψεις, τραγούδια, μοιρολόγια, παραμύθια, ανέκδοτα, παροιμίες κ.α
«Λάδι στην
Χρονικά Κοτυώρων του Ιωακείμ Σαλτσή (1955)
αγορά δεν υπήρχε. Ούτε σαπούνι. Μα
To 1955 o δάσκαλος της Ψωμιάδειου Σχολής Κοτυώρων, Ιωακείμ Σαλτσής, εκδίδει μια «μελέτη» για την ιστορία του τόπου του γραμμένη και δημοσιευμένη σταδιακά από το ‘44 μέχρι το ‘46 στο περιοδικό «Χρονικά του Πόντου». Καταγράφει την αρχαία αλλά και τη σύγχρονη ιστορία της περιοχής μέχρι τη δραματική έξοδο. Θέλει να δώσει
απαντήσεις στα μελλοντικά ερωτήματα που θα προκύψουν από τους απογόνους των προσφύγων και το καταφέρνει. Με ένα συνδυασμό έρευνας και προσωπικής μαρτυρίας προσεγγίζει την ιστορία και τα γεγονότα με το ζωντανό λόγο του αυτόπτη αφηγητή. Πολύ σημαντική συνεισφορά οι επώνυμες εικόνες της καθημερινότητας του τόπου.
υπήρχε ο πολύτιμος καρπός. Το φουντούκι. Γιατί να μην το εκμεταλλευτούν, να το μετατρέψουνε σε λάδι, σε
Στον ανεμοστρόβιλο του ξεριζωμού της Δήμητρας Καπελούζου (2014) Η λογοτεχνική μεταφορά των απομνημονευμάτων του δημοσιογράφου Σάββα Κανταρτζή με τίτλο «Νίκη χωρίς ρομφαία» το 2014 στέφεται με απόλυτη επιτυχία. Στο πρωτότυπο κείμενο ο αφηγητής είναι και πρωταγωνιστής της προσωπικής του ιστορίας, γέννημα θρέμμα της πόλης της Ορντού.
Στο μυθιστόρημα η αφήγηση γίνεται σε τρίτο πρόσωπο χωρίς αυτό να μειώνει την αμεσότητα του λόγου και τη ζωντάνια της διήγησης. Η ιστορία εκτυλίσσεται παρακολουθώντας τα παιδικά και νεανικά χρόνια του ήρωα από το 1900 στα Κοτύωρα μέχρι την οριστική εγκατάσταση στην Ελλάδα. Η δίνη μιας
ταραγμένης εποχής περνάει από το Σοχούμ με πολύ αγώνα για ζωή, όνειρα και ελπίδα. Εμπλουτισμένο με πλούσια ιστορικά στοιχεία αλλά και μυθοπλασία, το βιβλίο αποτελεί έναν ιστορικό, χρονολογικό και γεωγραφικό χάρτη των Κοτυώρων, του Πόντου και της ευρύτερης περιοχής.
σαπούνι;
Επισκεφθείτε μας στο web : www.soumela.gr
Ο Βιβλιοπόντικας συντάσσεται με ευθύνη του τμήματος βιβλίου και με την ελεύθερη συμβολή των μελών ή φίλων του Συλλόγου
Ταξιδιωτικός Οδηγός - Ανατολικός Πόντος του Σάββα Καλεντερίδη Κοτύωρα (Ordu, Ορντού) - Νομός Ορντού Στον εκτεταμένο νομό εντάσσονται διοικητικά εκτός από την ομώνυμη πρωτεύουσα, η Φάτσα (52 χιλ δυτικά) και η Οινόη (75 χιλ.δυτικά) με τις περιφέρειές τους. Μια περιήγηση του νομού με ελληνικό ενδιαφέρον περιλαμβάνει κοντινούς στην Ορντού οικισμούς όπως το παραθαλάσσιο Περσεμπέ ή Βώνα (15 χιλ. δυτικά) και πιο απομακρυσμένους όπως το Γκιόλκοι (60 χιλ. ΝΔ) ή το Μεσουντιέ (113 χιλ. ΝΔ) με τα γύρω χωριά τους. Περιλαμβάνει επίσης απαραίτητα «τα χωριά του Τσάμπασι και του Σεμέν, με τα θρυλικά παρχάρια του όρους Καραγκιόλ.» Στην αρχαιότητα τα Κοτύωρα εκτός από τον Ξενοφώντα αναφέρονται επίσης από τον Αρριανό (Περίπλους Ευξείνου) ως μια μικρή πόλη του 2ου αι. μ.Χ. Χωρίς σημαντική παρουσία την περίοδο του βυζαντίου περιέρχεται στην κυριαρχία των Οθωμανών το 1454. Η ακμή της πόλης τα νεώτερα χρόνια συμπίπτει με την εσωτερική μετανάστευση των Ελλήνων κατοίκων της Χαλδίας (Κορόνιξα, Γαργάενα, Δέσμενα) και τα κερασουντιακά Κασσιόπη και Έσπιε από τα μέσα του 18ου αιώνα. Στα μέσα του 19ου αι. υπάρχουν τρείς ελληνικές συνοικίες. Της Υπαπαντής (τη Παναγίας ή το Πέραν τη μαχαλάν) στα ριζά του όρους Μπόζτεπε στη δυτική είσοδο της πόλης, του Αγίου Γεωργίου (τη Τσαϊρί τη μαχαλάν) που ήταν λίγο ανατολικότερα κοντά στην αγορά και τη νεότερη του Αγίου Νικολάου (Πιλπίλ ντερέ ή Ποχλού ντερέ) στα ανατολικά, στην όχθη ενός διερχόμενου ρέματος. Κάθε συνοικία υδρεύονταν από κρήνες με ονόματα όπως τη Ψωμά, τ’ Εγγλεσίας, τη Φιταγκούρ, τη Σαντουρβάν, τη Μοσκώφ, τη Μανουσάρ κ.α.
Ο πληθυσμός της πόλης στις αρχές του 20ου αι. φτάνει τους 10.000 κατοίκους από τους οποίους 5.500 Έλληνες, 2.500 Τούρκοι και 2.000 Αρμένιοι (Παπαμιχαλόπουλος). Τα Κοτύωρα
Στη συνοικία της Υπαπαντής λειτουργεί η Ψωμιάδειος Σχολή από το 1873, στη συνοικία
απέχουν 181 χιλ Αγ. Νικολάου η Καρυπίδειος Σχολή από το 1895 και στη συνοικία Αγ. Γεωργίου το Πολυαπό την κάρπειο Παρθεναγωγείο από το 1912. Τραπεζούντα Από τα τέλη της δεκαετίας του 1870 αρχίζουν να αναπτύσσονται κοινότητες ευαγγελικών
στα ελληνικά χωριά γύρω από το Τσάμπασι (Σεμέν, Μπέηαλαν κλπ). Από εκεί οι ευαγγελικοί σταδιακά μετοικούν στις παραλιακές πόλεις Κοτύωρα, Φάτσα και Οινόη. Οι ευαγγελικοί των Κοτυώρων λίγο πριν την ανταλλαγή αριθμούν 120 οικογένειες. Διατηρούν δική τους εκκλησία και δημοτικό σχολείο όπου διδάσκουν και ορθόδοξοι δάσκαλοι. Από τις αρχές του 20ου αι. η ελληνική κοινωνία της πόλης αποκτά αστικά χαρακτηριστικά. Ιδρύονται σύλλογοι (Αναγέννησις, Ηρακλής), λέσχες, επαγγελματικά σωματεία, θεατρικές ομάδες (Νέα Ζωή), γυναικείες οργανώσεις (Σωματείο Κυριών Κοτυώρων), ενώ εκδίδεται και έμμετρη σατυρική εφημερίδα (Βελζεβούλ).
Τον Αύγουστο του 1917 ο ρωσικός στόλος βομβαρδίζει την πόλη και κατά την αποχώρηση τον ακολουθούν στη Ρωσία αρκετοί Κοτυωρίτες (τότε καταστρέφεται και ή εκκλησία των ευαγγελικών που βρισκόταν στην παραλία). Με την ανταλλαγή το 1923 όσοι Κοτυωρίτες διασώζονται εγκαθίστανται σε Αθήνα, Θεσ/νίκη, Σέρρες, Κιλκίς, Κατερίνη, Δράμα, Γιαννιτσά, Καβάλα κ.α Σήμερα μπορεί να δει κανείς την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου (θεατρική σκηνή), το Πολυκάρπειο Παρθεναγωγείο και την Καρυπίδειο Σχολή (σήμερα σχολεία), την Υπαπαντή (σήμερα πολιτιστικό κέντρο). Επίσης το αρχοντικό του Κώστη (Kosti konagi), το αρχοντικό Πασάογλου (εθνογραφικό μουσείο) και πολλά άλλα αξιοθέατα. Το 1913 “εκάεν και το Τσάμπασι κι επέμναν τα τουβάρε» αλλά σήμερα τα φημισμένα του παρχάρια εξακολουθούν να έλκουν μεγάλο αριθμό επισκεπτών. Τελευταία μάλιστα αποτελεί και χειμερινό προορισμό με το χιονοδρομικό που κατασκευάστηκε εκεί πρόσφατα.