Ο Βιβλιοπόντικας είναι μια περιοδική έκδοση του Τμήματος Βιβλίου του Ποντιακού Συλλόγου Κατερίνης «Παναγία Σουμελά» Τ Ε Υ Χ Ο Σ
1 3
Σ Ε Π Τ Ε Μ Β Ρ Ι Ο Σ
2 0 1 7
ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ: ΗΛΙΟΥΠΟΛΕΩΣ 40 * ΕΡΓΑΤΙΚΕΣ ΚΑΤΟΙΚΙΕΣ ΜΥΛΑΥΛΑΚΟΥ*
Σύλλογοι στον Πόντο
60 100 * ΤΗΛ: 2351021596— W W W.S OU ME LA. GR
ΓΙΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΘΕΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΩΝ ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΟΙΚΙΛΙΔΗΣ ΣΤΟ ΤΗΛ. 6937563012
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΕΥΧΟΥΣ:
Σύλλογοι στον Πόντο
1
Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Τραπεζούντας «Ο Ξενοφών»
2
Αδελφότης των Κυριών Τραπεζούντος «Η Μέριμνα»
2
Ο χάρτης των συλλόγων του Πόντου
3
Ποντιακά Φύλλα (Αφιέρωμα στο περιοδικό)
4
Η εμβληματική φωτογραφία που δημοσιεύουμε απεικονίζει τα μέλη της ποδοσφαιρικής ομάδας του Ελληνικού Αθλητικού Συλλόγου «Πόντος» που συγκροτήθηκε το 1903 από απόφοιτους και μαθητές του αμερικάνικου κολλεγίου Ανατόλια της Μερζιφούντας. Η τύχη βέβαια των μελών της ομάδας και του συλλόγου υπήρξε τραγική καθώς το φθινόπωρο του 1921 έπεσαν θύματα του τουρκικού εθνικισμού. Αθλητισμός, βιβλιοθήκη και θέατρο αποτελούν τους τομείς δράσης του συλλόγου και μαζί με το μηνιαίο περιοδικό «Πόντος» εκφράζουν τον «χαρακτήρα και την ταυτότητα» των μελών του. Μιας ταυτότητας που αναζητά τη δική της «εθνική αυτογνωσία και αυτοσυνειδησία» σύμφωνα με τον Θ. Μαλκίδη. Αυτό λίγο πολύ είναι το κοινό πλαίσιο μέσα στο οποίο
κινούνται και αναπτύσσονται δεκάδες σύλλογοι στον Πόντο από τα τέλη του 19ου αι. και ειδικότερα από το 1856 που εκδόθηκε το σουλτανικό διάταγμα του Hat-i Humayun για την ανεξιθρησκία και ισοτιμία όλων των Οθωμανών υπηκόων. Προκαλείται τότε ένας χείμαρρος συσσωματώσεων του ελληνισμού σε όλον τον οθωμανικό χώρο και φυσικά και στον Πόντο που περιλαμβάνει αδελφότητες, εταιρίες, λέσχες, συντεχνίες, σωματεία κ.α. Τόσο έντονη υπήρξε αυτή η τάση ώστε ο ο Χρήστος Ανδρεάδης στη μελέτη του φαινομένου που δημοσίευσε στον 48ο τόμο του Αρχείου Πόντου την ονομάζει … «συλλογομανία». Κοινός στόχος όλων αυτών «η πνευματική καλλιέργειά τους και η εξύψωση του εθνικού τους φρονήματος».
Ο χώρος όπου βρίσκουν πρόσφορο έδαφος για να εμφανιστούν είναι κυρίως τα μεγάλα αστικά κέντρα της παραλιακής μαυροθαλασσίτικης ζώνης (Τραπεζούντα, Κερασούντα, Σαμψούντα κλπ) αλλά όχι μόνον. Χαρακτηριστική περίπτωση αποτελεί η «Φιλόμουσος Αδελφότητα Τραπεζουντίων Κωνσταντινουπόλεως» η οποία συστήνεται με σκοπό να βοηθήσει στην ανάπτυξη των σχολείων της ποντιακής μητρόπολης. Αλλά και στα ορεινά κέντρα του ελληνισμού ξεφυτρώνουν σύλλογοι όπως στην Αργυρούπολη, στη Σάντα, στην Κρώμνη και στην Ματσούκα. Υπολογίζεται ότι ξεπερνούν τους 100 οι «ποντιακοί» σύλλογοι που ιδρύονται μετά το 1856. (Ν.Λαπαρίδης, Ποντιακή Εστία, 1989). Βιβλιογραφία: Χ.Ανδρεάδης, Ειδήσεις για ποντιακούς συλλόγους κλπ, Αρχείον Πόντου π.48)
ΣΕΛΙΔΑ 2
Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Τραπεζούντας «Ο Ξενοφών» Ο «Ξενοφών» ιδρύεται το 1871 από μαθητές, απόφοιτους και εκπαιδευτικούς του Φροντιστηρίου και άλλα «εξέχοντα» μέλη της ελληνικής κοινότητας. Η πολύ σημαντική του δράση στοχεύει στην ενίσχυση της εκπαίδευσης των Ελλήνων της Τραπεζούντας και της γύρω περιοχής. Παρέχει δασκάλους, ενισχύει οικονομικά τα φτωχά σχολεία και στέλνει υποτρόφους στην Πόλη και στην Αθήνα. Σκοπός του είναι «η εν γένει εξάπλωσις της ελληνικής γλώσσης και
παιδείας» και η προσπάθεια «διαδόσεως των ελληνικών γραμμάτων ανά τον Πόντον» μαζί με την «διάσωσιν των εν Πόντω ζώντων γλωσσικών και άλλων μνημείων». Οργανώνει θεατρικές παραστάσεις «εθνικού» περιεχομένου με την ανοχή των τοπικών αρχών της παρακμάζουσας αυτοκρατορίας. Βρίσκεται σε στενή επαφή με παρόμοιους συλλόγους της Πόλης και της Αθήνας από όπου καθοδηγείται ιδεολογικά
και ενισχύεται οικονομικά. Αποτελεί ουσιαστικά όργανο της ακμάζουσας και αφυπνισμένης εθνικά, ελληνικής αστικής τάξης των τραπεζιτών και των εμπόρων. (Βιβλιογραφία: Α.Παυλίδης, Το Φροντιστήριο Τραπεζούντας (1900-1914) και η ιδεολογική κυριαρχία των Ελλήνων.. , Αρχείον Πόντου, π.24)
Αδελφότης των Κυριών Τραπεζούντος «Η Μέριμνα» Η πιο διάσημη ίσως ποντιακή συλλογική οργάνωση είναι η Αδελφότης των Κυριών Τραπεζούντος «Η Μέριμνα» πιο γνωστή απλά ως «Μέριμνα». Ιδρύεται το 1904 από συζύγους των «σημαντικότερων οικονομικών παραγόντων της πόλης», αυτών που είχαν ήδη συμμετάσχει στην ανέγερση του Φροντιστηρίου. Σκοπός της Αδελφότητας είναι η ίδρυση και λειτουργία «χειροτεχνικού εργαστηρίου» για την εκπαίδευση «άπορων» κοριτσιών στην κοπτική, ραπτική, στα εργόχειρα και στα κεντήματα. Δηλαδή «εργασία κατάλληλος προς το γυνακείον φύλον» σε αντιδιαστολή
προς την «επιστημονική» κατάρτιση που ονειρεύονται στον «Ξενοφώντα» για τους άρρενες ελληνόπαιδες. Δέχεται για πενταετή «φοίτηση» «εργάτιδες... μόνον ομοεθνείς και ομόδοξους, άνευ προστασίας οικογενειακής» και από ηλικία τουλάχιστον 10 ετών. Διδάσκονται από «διδασκάλισσες και εργοδηγούς» που προσλαμβάνονται με συμβόλαιο. Αμοιβή όμως έχουν και οι μαθητευόμενες παράλληλα με δωρεάν ιατρική περίθαλψη. Η άριστη τεχνική κατάρτιση των κοριτσιών αποδεικνύεται από τα υψηλής ποιότητας παραγόμενα προϊόντα που γίνονται ανάρπαστα
και η «ελληνοπρεπής και χριστιανική ανατροφή» τους από τη συνηθισμένη φράση «τη Μέρμνας κορίτσ’ εν, αρ’ άλλο τιδέν μη ρωτάς». Αλλά και η προίκα των κοριτσιών είναι προσφορά της Μέριμνας. Το έργο της ποντιακής «Μέριμνας» συνεχίζεται στην Ελλάδα το 1923 από τη «Μέριμνα Ποντίων Κυριών Θεσσαλονίκης». ( Βιβλιογραφία: Κ. Χατζηκυριακίδης, Μέριμνα Ποντίων Κυριών (1904-2004) 100 χρόνια προσφοράς, Αφοί Κυριακίδη)
ΤΕΥΧΟΣ
13
ΣΕΛΙΔΑ 3
Ο χάρτης των συλλόγων του Πόντου Οι σύλλογοι του Πόντου δεν είχαν φυσικά τα χαρακτηριστικά των σημερινών ποντιακών συλλόγων που ασχολούνται κυρίως με τη διατήρηση στοιχείων ενός από τους πολιτισμούς που διαμορφώθηκαν στον γεωγραφικό χώρο των μαυροθαλασσίτικων παραλίων και της ενδοχώρας τους. Εκφράζοντας κυρίως τις ανάγκες των ελληνικής συνείδησης αστών της τελευταίας οθωμανικής περιόδου, έχουν χαρακτήρα εκπαιδευτικό, φιλανθρωπικό, θρησκευτικό, τοπικιστικό και κάποτε μεικτό. Υπάρχουν βέβαια και σωματεία επαγγελματικά ή συνδικαλιστικά καθώς και συνεταιρισμοί ή κοινοπραξίες καθαρά επιχειρηματικού χαρακτήρα τα οποία δεν θα μας απασχολήσουν στην παρούσα αναφορά.
Οι εκπαιδευτικοί σύλλογοι φέρουν συνήθως τον τίτλο «Φιλεκπαιδευτικός» ώστε να τονιστεί η στόχευσή τους και ονόματα αρχαιοελληνικά ή βιβλικά ανάλογα με την βαρύτητα που επιθυμούν να τους δώσουν οι εμπνευστές τους. Έτσι στα Κοτύωρα το 1871 συστήνεται «Λέσχη υπό την επωνυμίαν Ελπίς με σκοπό τη συντήρηση των φιλεκπαιδευτικών καταστημάτων της πόλεως» και το 1872 Φιλεκπαιδευτική Αδελφότης για την ανίδρυση Παρθεναγωγείου. Το ίδιο συμβαίνει στο Αλάτζαμ με την Φιλεκπαιδευτική Αδελφότητα Ο Ευαγγελισμός και στη Σινώπη με την Φιλεκπαιδευτική Αδελφότητα Σινωπέων Η Πρόοδος. Με το ίδιο όνομα στην Αμισό το 1887
ιδρύεται αδελφότητα προς «ενίσχυσιν και προαγωγήν των γραμμάτων» Στην Οινόη το 1870 συστήνεται η Φιλεκπαιδευτική Αδελφότης Οινόης με σκοπό την «ηθική και διανοητική μόρφωση των μικρών της πόλεως κορασίων» και το 1874 η Λέσχη Ευαγγελισμός για την υποστήριξη των σχολείων της περιοχής. Το 1908 στην Κερασούντα εμφανίζονται οι Αργοναύται οι οποίοι στην Ελλάδα παίρνουν τη μορφή συσπείρωσης Κερασουνταίων και Τραπεζουντίων της Καλλιθέας με την επωνυμία «ΑργοναύτεςΚομνηνοί». Παρόμοια δρούν στην Ίμερα ο Αδαμάντιος Κοραής, η Κυψέλη στο Γίγα του Όφη και στην Αργυρούπολη ο Κυριακίδης. Το ίδιο συμβαίνει στην Ηράκλεια (1878) με την Φιλεκπαιδευτική Αδελφότητα, στην Ινέπολη με την Αδελφότητα Ομόνοια και στην Πάφρα με το Φιλεκπαιδευτικό Σωματείο Ακτίς.
Τόσο έντονη υπήρξε η τάση δημιουργίας συλλόγων ώστε ο Χρήστος Ανδρεάδης στη μελέτη του φαινομένου που δημοσίευσε στον 48ο τόμο του
Αρχείου Πόντου την ονομάζει … «συλλογομανία» .
Οι φιλανθρωπικοί σύλλογοι προτάσσουν πάντα όπως είναι φυσικό τον τίτλο Φιλόπτωχος. Στο πλαίσιο αυτό ιδρύονται δεκάδες σε όλο τον Πόντο όπως η Φιλόπτωχος Αδελφότης Αργυρουπόλεως (1905), η Φιλόπτωχος αδελφότητα Ορθοδοξία Αμισού (1900), η Φιλόπτωχος Αδελφότης του Πουλαντζακίου (1901), η Φιλόπτωχος Αδελφότης «Ο Άγιος Χαράλαμπος» του Μεταλλείου ΑκΔάγ (1903), η Φιλόπτωχος Αδελφότης Κερασούντος και η αντίστοιχη της Πάφρας (1904). Τον πρώτο ρόλο εδώ κρατά το γυναικείο φύλλο όπως φαίνεται από τις ονομασίες των τίτλων τους όπως
Φιλόπτωχος Αδελφότητα των Κυριών στην Τραπεζούντα (1903,) Φιλόπτωχος Αδελφότης των Κυριών στον Τσαρσαμπά (1905) και Φιλόπτωχος Αδελφότης Κυριών Τοκάτης (1908). Θρησκευτικοί σύλλογοι επίσης λειτουργούν κατά τόπους όπως η Θρησκευτική και Φιλόπτωχος Αδελφότης Κερασούντος (1899), Θρησκευτική Αδελφότης Ευαγγελισμός» Κοτυώρων (1899) και «Ο Σωκράτης» στην Αργυρούπολη που ιδρύεται το 1889 και ενδιαφέρεται για την «κατά Χριστόν παιδείαν και μόρφωσιν». Τέλος τοπικιστικοί σύλλογοι ιδρύονται στις μεγάλες πόλεις όπως στην Τραπεζούντα η Αδελφότης Αργυρουπολιτών (1866) και
και η Φιλανθωπική και Φιλεκπαιδευτική Αδελφότης των εν Κωνσταντινουπόλει Αργυρουπολιτών ο Μεταλλεύς (1904). Η «μόδα» των διαφόρων κοινωνικών οργανώσεων - συλλόγων των Ελλήνων στα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ου αι. διακόπηκε μεν οριστικά στον ιστορικό Πόντο το 1922 μεταφέρθηκε όμως στην Ελλάδα και καλά κρατεί. (Βιβλιογραφία: Σ. Μαυρίδης, Πόντος, Ιστορία και Πολιτισμός, Χ.Ανδρεάδης, Ειδήσεις για ποντιακούς συλλόγους από εφημερίδες της Κων/πολης, Αρχείον Πόντου π.48 ) Τα κείμενα του Βιβλιοπόντικα ν.13 συντάχθηκαν από τον έφορο βιβλιοθήκης Γιάννη Ποικιλίδη
Ο Βιβλιοπόντικας εύχεται σε όλα τα μέλη των τμημάτων του συλλόγου καλή «ποντιακή» χρονιά
Ποντιακά Φύλλα Με τον τίτλο αυτό εκδίδονταν στην Αθήνα ένα μηνιαίο συνδρομητικό περιοδικό για την ιστορία, τη λαογραφία, τον πολιτισμό αλλά και τη νέα ζωή των ποντίων στην Ελλάδα από το 1935 μέχρι το 1939. Από τη συγκεντρωτική έκδοση των περιοδικών σε 2 τόμους, αντλούμε ενδιαφέροντα στοιχεία και εικόνες της πρώτης προσφυγικής περιόδου. Η μετάβαση στη νέα εποχή αποτυπώνεται σε παράλληλους θεματικούς τίτλους
Η νοσταλγία για το πρόσφατο παρελθόν εκφράζεται αφηγηματικά σε επιμέρους αφιερώματα
και το ενδιαφέρον για το παρόν σε αντίστοιχες στήλες