Ο Βιβλιοπόντικας είναι μια περιοδική έκδοση του Τμήματος Βιβλίου του Ποντιακού Συλλόγου Κατερίνης «Παναγία Σουμελά» Τ Ε Υ Χ Ο Σ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ: ΗΛΙΟΥΠΟΛΕΩΣ 40 * ΕΡΓΑΤΙΚΕΣ ΚΑΤΟΙΚΙΕΣ ΜΥΛΑΥΛΑΚΟΥ*
1 5
Μ Α Ρ Τ Ι Ο Σ
2 0 1 8
Λαϊκή Ιατρική του Πόντου του Σ.Π.Παπαδόπουλου
60 100 * ΤΗΛ: 2351021596— W W W.S OU ME LA. GR
ΓΙΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΘΕΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΩΝ ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΟΙΚΙΛΙΔΗΣ ΣΤΟ ΤΗΛ. 6937563012
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΕΥΧΟΥΣ:
Λαϊκή Ιατρική του Πόντου
1
Λαϊκή ιατρική των Ελλήνων του Πόντου
1
Λαϊκή ιατρική Σαντάς του Πόντου
2
Η λαϊκή ιατρική στο Κάρς
2
Λαϊκή ιατρική εις το χωρίον Αντρεάντων Αμισού
3
Η παρουσία του Πόντου στην αρχαία ελληνική ιατρική
3
Λαϊκή ιατρική στον Πόντο από ένα ανέκδοτο χειρόγραφο
4
Η λαϊκή ιατρική ή «πρακτική θεραπευτική» εκφράζει την προσπάθεια του ανθρώπου να αντιμετωπίσει την ασθένεια και τα βάσανά της χωρίς ή παράλληλα με την επιστήμη. Η εμπειρικά συσσωρευμένη και προφορικά μεταδιδόμενη ανθρώπινη γνώση αξιοποιεί βότανα, χειροπρακτικές αλλά και μεταφυσικές αντιλήψεις για να επιτύχει την ίαση. Αυτή την «ολιστική» για κάποιους, προσέγγιση της θεραπείας ακολουθεί και ο ελληνισμός του Πόντου, στοιχεία της οποίας έφτασαν σε εμάς κατακερματισμένα κυρίως μέσα από την προφορικότητα. Για την ανάγκη να διασωθεί και να μελετηθεί αυτή η κληρονομιά, το 1975 η Ε.Π.Μ
προκηρύσσει σχετικό διαγωνισμό. Η προσπάθεια αυτή αλλά και προγενέστερες έδωσαν ενδιαφέρουσες μελέτες μικρής όμως έκτασης. Το 2016 εκδίδεται το βιβλίο Λαϊκή Ιατρική του Πόντου στο οποίο ο συγγραφέας Σάββας Πορφ. Παπαδόπουλος, γνωστός
και από άλλες μελέτες του, λαογραφικού περιεχομένου (Λαϊκή Λατρεία του Ποντιακού Ελληνισμού κ.α), συγκεντρώνει βιβλιογραφία και προφορικές μαρτυρίες που ο ίδιος συνέλεγε επί δεκαετίες, σε ένα μοναδικό πόνημα. Περιγράφονται 110 ασθένειες και οι θεραπείες τους μέσα από βιβλιογραφικά αποσπάσματα αλλά κυρίως μέσα από «κατάγραφές» πληροφορητών όπως η Σώνα τη Πλάτωνος, η Θυμία τη Γαράκεϊς, η Κερεκή τη Τζαμούς ή ο Σπύρον τη Κιοσά. Με καταγωγή από το Καρακούρτ του Κάρς, περιλαμβάνει στη μελέτη του πληροφορίες τόσο από αυτό που ονομάζει «Μητροπολιτικό Πόντο» όσο και από την Τσάλκα της Γεωργίας.
Λαϊκή ιατρική των Ελλήνων του Πόντου του Ανανία Νικολαΐδη
Συμμετέχοντας στο λαογραφικό διαγωνισμό «δια την λαϊκήν ιατρικήν» που προκήρυξε η Ε.Π.Μ το 1977, ο Αν. Νικολαίδης υποβάλει μια εκτεταμένη «έκθεση» 74 σελίδων. Στα προλεγόμενα αναφέρεται σ’ αυτούς που ασκούσαν τη λαϊκή ιατρική όπως μαμμήδες (μαίες), τεταβήδες (θεραπευτές), τζαράχ (ορθοπεδικοί), κοτζακτζήδες (δαμαλιστές), ατσιμτζήδες (οφθαλμίατρους) και
ανοιχτήδες (μάντεις). Συνεχίζει με αναφορά στην κύηση, τη γέννα και τη λοχεία που χρήζουν πάντοτε ιατρικής φροντίδας. Στα εισαγωγικά ξεκαθαρίζει επίσης ότι για το γουρζουλά (πανώλη) και τη χαμνία (τύφος) το μόνο μέτρο αντιμετώπισης ήταν η εγκατάλειψη των σπιτιών. Τα φάρμακα διακρίνει σε αγριολούλουδα (π.χ κορασίτας), θαμνώδη (π.χ τζουρανέα), ρητινώδη (πίσσα),
μεταλλικά νερά ( π.χ τ΄αλυκά νερά τη Ρέκ ) και μυστηριώδη (μονοκέρατο). Στη συνέχεια απαριθμεί 78 ασθένειες με τις θεραπείες τους όπως χασούρεμαν (σύγκαμα), γάβζ (δυσκοιλιό– τητα), τσουχσούνισμαν (άσθμα) κ.α στις οποίες συμπεριλαμβάνει το φτέρνισμαν (που κρύβει κουτσομπολιό), τη γερωσία (για την αποδυνάμωση) και τη σεβτά (όταν καταντά τέρτι-πάθος).
ΣΕΛΙΔΑ 2
Λαϊκή ιατρική Σαντάς του Πόντου του Ευστάθιου Αθανασιάδη
...το μεγαλύτερο μέρος του φαρμακευτικού οπλοστασίου προέρχεται από τη φύση.
Το 1964 ο Ευστάθιος Αθανασιάδης παρουσιάζει στο Αρχείον μια μελέτη για την λαϊκή ιατρική στη Σαντά. Τη χωρίζει μάλιστα σε Ιατρική Ανθρώπων και Ιατρική Ζώων. Διαπιστώνει ότι το μεγαλύτερο μέρος του φαρμακευτικού οπλοστασίου προέρχεται από τη φύση. Ομοιοπαθητική και υποβολή θεωρεί ότι αποτελούσαν συχνότατη πρακτική αλλά οπωσδήποτε μετά το απαραίτητο χαρτοδέβασμα ή τον αγιασμό του ποπά. Τον Γλίτσον τον Χαράλαμπον, πρακτικό
γιατρό από την ενορία Τερζάντων, διαδέχτηκε ο Ποπαπόστολον. Αυτός εφάρμοσε πρώτος την αντισηψία που έμαθε από το γιό του που φοίτησε 2 χρόνια την ιατρική στην Αθήνα. Ένας άλλος πρακτικός , ο Αμπελέτες, από το χωριό Αμπέλα Τραπεζουντας, ήταν ειδικός στα κατάγματα με γνώσεις εμπειρικής ανατομίας. Από τα γιατρικά που παραθέτει ξεχωρίζουμε το Λάπατον, το Μολόζ’ (μολόχα), το Ταμαρόφυλλον (πεντάνευρο), τη Γαλαχτίτζα, το Κοκκινόμπο-
ρον (σμέουρο), τον Καπνό, το Λάχανο και το Κιντέας (τσουκνίδα). Από τις ασθένειες των ανθρώπων το Μαγασίρ (αιμορροίδες), τη Νεροβράσα (ανεμοβλογιά), τη Χαβά (ελονοσία), το Σαριλούχ (ίκτερος), τη Λοιμική (ιλαρά), τον Κοκκίτσο (κοκκύτης), το Βαράμ (φυματίωση), τη Μάλα (ψώρα) κ.α Από τις ασθένειες των ζώων το Αποσκούλιγμαν (εξάρθρωση μηρού), το Φαρμάκωμαν (δηλητηρίαση), το Πεντικοφολιδίαγμαν (μόλυνση από τφλοπόντικες), το Ταπάχ κ.α
Η λαϊκή ιατρική στο Κάρς του Γεώργιου Γρηγοριάδη
...για τις περισσότερες ασθένειες αγνοούσαν τη φύση και το όνομά τους...
Ο
Μιαν άλλη εικόνα λιγότερο «επιστημονική» στη διαχείριση της ασθένειας μας δίνει ο Γιώργος Γρηγοριάδης για την περιοχή του Κάρς (Αρχείον Πόντου, τ34, 1977-78). Ελλείψει πρακτικών γιατρών, ακόμη και ο λεγόμενος Φέρσελας ήταν περισσότερο νοσοκόμος, τον «πρώτο και τελευταίο λόγο» είχαν οι οσπιτιανοί. Ζεστά επιθέματα από πλακεία ή τούβλας, τριψίματα, ιδρώματα, καυκία (βεντούζες), σουλούκια (βδέλες) κ.α κατάφερναν μερικές φορές να θεραπεύουν τον ασθενή. Δεν ήταν
ΒΙΒΛΙΟΠΟΝΤΙΚΑΣ
βέβαια λίγες οι φορές που εφάρμοζαν αντίθετες πρακτικές στέλνοντας τον ασθενή πιο γρήγορα στον άλλο κόσμο. Ειδικά για τον βαριά άρρωστο, τον περισάντζ, η επιτυχία αποδιδόταν σε θαύμα εξ ουρανού και άρχιζαν οι ευχαριστίες. Στην περίπτωση της επιδείνωσης που συχνά οδηγούσε στο θάνατο πάλι στο Θεό αποδίδονταν η εξέλιξη (Θεού δουλείας ή εγομώθαν τα ημέρας ατ’ ή ο Θεγόν δι’ το τέρτ δι’ και το τερμάν). Γι’ αυτό μετά τις σπιτικές φροντίδες επόμενο βήμα ήταν η επίκληση
της θεϊκής δύναμης (χαρτοδέβασμα ιερέα) ή και άλλων «δυνάμεων» όπως της γητεύτρας που αναλάμβανε το ξεμάτιασμα. Αν και για τις περισσότερες ασθένειες αγνοούσαν τη φύση και το όνομά τους, γνώριζαν τις βασικές όπως το μαγιασίρ (έκζεμα), το ψύχον (ελονοσία), τον άνεμον (ρευματικά), τα μεδέντα (καλόγηρους), το πετνιάζ (άνθρακας), το σπασμένον (κήλη) κ.α. Τις νευροψυχικές ασθένειες γνώριζαν σαν αχπάραγμαν (φόβος), πάθος (επιληψία) κ.α
E U P A T O R I A A G R I M O N I A
ΤΕΥΧΟΣ
15
ΣΕΛΙΔΑ 3
Λαϊκή ιατρική εις το χωρίον Αντρεάντων Αμισού Πόντου Στον 34ο τόμο του Αρχείου βρίσκουμε επίσης την πολύ ενδιαφέρουσα μελέτη του Χατζόπουλου γραμμένη σε καθαρεύουσα και εμπλουτισμένη με πλούσια βιβλιογραφία και προφορικές πηγές. Ξεκινά με πλήθος φράσεων και ονομάτων ασθενειών όπως κέλε (τριχοφάγος), γολαλούκ (σπασμοί), γουτούρεμαν (λύσσα) αλλά και τσαρπίνεμαν (επίδραση ξωτικών) κ.α. Συνεχίζει με «τα αίτια των νόσων» τα οποία διακρίνει σε φυσικά (κακές συνθήκες διαβίωσης, στενοχώρια, κακή διατροφή κ.α) και σε υπερφυσικά όπως τα θεόσταλτα ή από δαιμονική επίδραση. Ειδικά για τα δεύτερα υπεύθυνες θεωρούνταν οι μάισες που εμφανίζονται κυρίως το δωδεκαήμερο, είναι πανάσχημες, τρώνε μαλέζ, ιππεύουν τη νύχτα και σκορπούν τον τρόμο, αλλά και η ταφάρα που μοιάζει με «γριτζωμέντσα γραία» που εξειδικεύεται στο να ταλαιπωρεί τη λεχώνα «ούς τα σεράντα». Γι’ αυτούς που ασχολούνταν με τις θεραπείες λέει ότι το έκαναν ως πάρεργο
του Γ.Κ Χατζόπουλου
και όχι ως επάγγελμα και κατά κανόνα δεν πληρώνονταν εκτός εξαιρέσεων όπως όσοι ασχολούνταν με το παρπουλάμαν δηλαδή τη θεραπεία της λύσσας. Οι γνώσεις μεταδίδονταν από τους προγόνους ως πνευματική κληρονομιά ενώ μερικές φορές και ο «πολλάκις ασθενήσας» θεωρούνταν «εμπειρογνώμων». Ανάμεσα στα «ιατρικά όργανα» που αναφέρονται ξεχωρίσαμε το γουσμούδ’, σιδερένιο εργαλείο το οποίο θερμαινόμενο χρησιμοποιούνταν για καυτηρίαση χαλασμένων δοντιών, την κελπετή, λαβίδα για την εξαγωγή των δοντιών και το γουδίν για την παρασκευή των φαρμάκων. Κάποια από τα βότανα που παρατίθενται τα οποία σημειωτέον δεν πωλούνταν αλλά χαρίζονταν καθώς η δωρεά τους θεωρούνταν «θεάρεστη πράξη» είναι τα παρακάτω: λεβόρε (ρευματισμούς), κογκορόζ (ρευματισμούς), σταυρολούλουδον (δεντρολίβανο) ως αντιβασκανικό, κιμιά οτού ή τη φιδί το τάσ’ (για όλες τις ασθένειες), κεσί οτού ή πεντάνευρον ή οφιδογλωσσίτα (για
πληγές ή ωτίτιδες), τη μούτσας το χορτάρ (τριβόλι) για τις λειχήνες, τ’ αϊγούρτιν (αγριάδα) ως διουρητικό, κιντέατα για το στομάχι, σπαθόχορτον για το στομάχι και τις πληγές, τη ναρί τα γαπούχα (φλούδες ροδιών) για την ευκοίλια, σεουτί φύλλα (φύλλα ιτιάς) για τους ρευματισμούς, μελισσόχορτον, φιδόχορτον, πολύκομπον, τη γεράς το φύλλον, τη Παναίας τα δάκρυα κ.α Παρασκευάσματα : Σουτσιάν γιαγού (ποντικόλαδο), ζεστοπύρ (πίτυρα με ξύδι), στύπον ζουμάρ (ξυνή ζύμη), ευαγγελί’ αλεύρε (αλεύρι των 12 ευαγγελίων), πίσαν κι ελάδ’, άλειμμαν και πίσσαν (λίπος και πίσσα), γόζτασιν και κερίν (κερί με γαλαζόπετρα), άναλον βούτορον με μανέαν (ανάλατο βούτυρο με στάχτη) Θεραπευτικές επεμβάσεις: Τσουνάμαν (πάτημα), σ’κώνω τ’ έμψυχα (χειρισμός των πλευρών), τη τσίπας το σ’κώσιμον (το σήκωμα του ομφαλού), τη κιφαλί το τσίπρεμαν (χάραξη του κεφαλιού), γιαχού (έμπλαστρα).
Το γουδίν: ένα απαραίτητο εργαλείο για την παρασκευή των φαρμάκων
Η παρουσία του Πόντου στην αρχαία ελληνική ιατρική της Αγλαΐας Μπίμπη-Παπασπυροπούλου Η μελέτη αυτή που δημοσιεύθηκε στο Αρχείον τ.42 συνδέεται με τη λαϊκή ιατρική στον Πόντο μέσα από την παρουσίαση 26 βοτάνων που αναφέρονται στα Ορφέως Αργοναυτικά του 4ου μ.Χ αι. Χρησιμοποιώντας το μύθο (η Μήδεια αποκαλούνταν πολύ-
φάρμακος), τις ορφικές δοξασίες και τις διαθέσιμες ιατροφαρμακευτικές πληροφορίες, η συγγραφέας προσπαθεί να εξηγήσει γιατί ο άγνωστος ποιητής τοποθετεί αυτά τα συγκεκριμένα βότανα στους «τρομερούς κήπους της κολχικής γής» όπου και το
χρυσόμαλλο δέρας. Αδίαντος ευειδής, Ακόνιτον, Ασφόδελος, Δίκταμνον, Σμίλαξ, Κάρπασον, Κρόκος, Μανδραγόρας κ.α είναι μερικά από αυτά. Τα κείμενα του Βιβλιοπόντικα συντάσσονται από τον έφορο βιβλιοθήκης Γιάννη Ποικιλίδη
Η βιβλιοθήκη είναι ελεύθερα προσβάσιμη και διαθέσιμη σε όλους. Ως δανειστική είναι ανοιχτή κάθε Σάββατο πρωί ή μετά από συνεννόηση, εμπλουτίζεται διαρκώς και περιμένει νέους αναγνώστες και μέλη.
Λαϊκή ιατρική στον Πόντο από ένα ανέκδοτο χειρόγραφο Το αχρονολόγητο, ανέκδοτο χειρόγραφο του Λάζαρου Ταχτσόγλου από τη Φάτσα του Πόντου, φέρει μια καταγραφή με ημερομηνία 1919 και μια άλλη στη Δράμα, όπου εγκαταστάθηκε μετά την ανταλλαγή, με ημερομηνία 1929. Ο ίδιος βέβαια φροντίζει με την ιδιότυπη ποντιακή γραφή του να σημειώσει ότι οι ιατρικές γνώσεις που διαθέτει (ιατρικές συνταγές εν προκειμένω) είναι το αποτέλεσμα μακρόχρονης ενασχόλησης με τις θεραπευτικές πρακτικές: Αφτα τα σηνταγας ηνε από 150 χρονε εμπρος ο παπους μου εμαχήρηζεν αφτα γηα ταρουστους. Η σύνθεσή τους είναι φυτικής, ζωικής ή χημικής προέλευσης. Έτσι μπορεί να χρησιμοποιείται πελητή σκονην, καρηδη σκονην, κορασητας σκονην, σκορδη φήλα σκονην, ροδή ή κιδονη φηλα σκονην, λαιβορη γριζας κ.α, ή χτηνη αναλον βούτορον, γινέκας γάλα, τσωρταν, τη προγατη τα ασπρον το τσηκαρ, τη βουδη η χολη ή σηντήκ (υδράργυρο), τηρέμεντην (νέφτι), στηπένψην (στύψη), νησετήρ (άλας της αμμωνίας). Το παρασκεύασμα μπορεί να είναι για πόση, εντριβή ή αλοιφή ενώ βασικότατο συστατικό αποτελεί το χρηστελαδον (λάδι από καντήλι). Οπωσδήποτε μερικές συνταγές ακούγονται παράδοξες όπως: Πρέσημον πονη - Κεγετε τη φορκαλη τα σπορα κετεν το χουμουν πανε σην χαμελέταν αλεσκουνταν από κινα εφτας λαπαν σο πρεσημον θηκο, και άλλες είναι πολύ απλές όπως: Eνας αν φαρμακουτε - 4 λεμονε περης το νερον ατουν, ποτηζης, κοφτη το φαρμακον.
Στις 104 σελίδες του, διασώζει 58 ιατρικές συνταγές για γνωστές ασθένειες (σηφηλην, βλενορηαν), άλλες περιγραφικές (καρδηας πόνον, ση μορι το κιφαλ ηνταν γεραδας, πη κε πορη να κατουρα κ.α) και άλλες ακατανόητες για τους αμύητους στην τουρκική ορολογία τους (τουζλούπαγλαμ τερτηπην, πελσουγουκλουκ τερτηπην = συνταγή). Πρόκειται για φάρμακα που μπορούν να παρασκευαστούν από τον ίδιο το θεραπευτή ή από τον κάτοχο του χειρογράφου.
Άλλες απαιτούν ακρίβεια στη ζύγιση όπως: Προτον αληφην για τα γεραδας 4 δραμε οβου κόκινον, 4 δραμε σηρηλην, 20 δραμε στηπενψην, και άλλες με το μάτι: Τ ανθρωπη το πης καγετε, εχη μαγηασούρ - Τα κορασήτας κοπανης, 3 φορες σαρηβεσα, γηνετε καλα. Κάποιες συνταγές εφαρμόζονται με ιατρικά εργαλεία όπως: Το οτην ονταν κοφουτε -Το σηντηκ με το χρηστελαδον, με την σηρηγκαν βαλης σ οτιν απες, ανηγουνταν. Από τις πιο περίπλοκες συνταγές είναι αυτές που προορίζονται για αφροδίσια νοσήματα (Γαλικα παθη ή Γυναικα αρωστια) και έχουν τη μορφή χαπιών. Είναι μάλιστα τέτοια η πίστη στην αποτελεσματικότητα των συνταγών του που στο τέλος μιας συνταγής αυτοεπαινείται «ζητο ο πρακτηκός γηατρος λαζαρος Τακτζογλους» ενώ σε άλλο σημείο περιφρονεί και την ιατρική «Να χεζο την επηστημιν δεν ξεβρη τηποτες»