Ο Βιβλιοπόντικας είναι μια περιοδική έκδοση του Τμήματος Βιβλίου του Ποντιακού Συλλόγου Κατερίνης «Παναγία Σουμελά» Τ Ε Υ Χ Ο Σ
1 6
Ι Ο Υ Ν Ι Ο Σ
2 0 1 8
ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ: ΗΛΙΟΥΠΟΛΕΩΣ 40 * ΕΡΓΑΤΙΚΕΣ ΚΑΤΟΙΚΙΕΣ ΜΥΛΑΥΛΑΚΟΥ*
60 100 * ΤΗΛ:
18ο Φεστιβάλ Ποντιακού-Προσφυγικού βιβλίου
Αφιέρωμα στην Τραπεζούντα
2351021596— W W W.S OU ME LA. GR
ΓΙΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΘΕΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΩΝ ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΟΙΚΙΛΙΔΗΣ ΣΤΟ ΤΗΛ. 6937563012
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΕΥΧΟΥΣ:
18ο Φεστιβάλ Ποντιακού Προσφυγικού Βιβλίου Αφιέρωμα στην Τραπεζούντα
1
Εγκώμιον εις Τραπεζούντα
1
Ιστορία της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας
2
Ιστορία και στατιστική της Τραπεζούντας
2
Το Φροντιστήριο της Τραπεζούντας
3
Τραπεζούς...
3
Πόντος, επιστροφή στην Ιθάκη
3
Ανατολικός Πόντος
4 3
Άλλη μια χρονιά, το μοναδικό Φεστιβάλ Βιβλίου για τον Ποντιακό και Προσφυγικό Ελληνισμό, θα γεμίσει τις αίθουσες της παλιάς Αστικής Σχολής Αικατερίνης με ανθρώπους, βιβλία, εικόνες, ήχους, σκέψεις και συναισθήματα. Φέτος οι παράλληλες εκδηλώσεις αφιερώνονται στη πόλη της Τραπεζούντας αλλά και σε μια εμβληματική μορφή του τόπου μας που συμβολίζει την αέναη επιστροφή σε αυτήν, τον αείμνηστο Ελευθέριο Ελευθεριάδη. Η Τραπεζούντα δεν αποτελεί βέβαια ένα θέμα που μπορεί να καλυφθεί σε ένα τετραήμερο εκδηλώσεων. Επιδίωξή μας λοιπόν είναι μια επιλεκτική προσέγγιση κάποιων ιστορικών περιόδων από έγκυρους επιστήμονες και ερευνητές, ώστε να προκληθεί το ενδιαφέρον για ευρύτερες αναζητήσεις. Στην κατεύθυνση αυτή προγραμματίσαμε για την 1η ημέρα του
Φεστιβάλ μια εισήγηση από τον ιστορικό κ. Θεοδόση Κυριακίδη με θέμα «Η βυζαντινή Τραπεζούντα και τα μνημεία της». Παράλληλα η ζωγράφος κ. Σοφία Αμπερίδου θα μας ξεναγήσει στην εικαστική της παραγωγή με θέμα « Πατριδογνωσία του Πόν(τ)ου». Τη 2η ημέρα ο πολύπειρος ερευνητής κ. Διαμαντής Λαζαρίδης θα μιλήσει για την εκπαίδευση στον Πόντο και το διάσημο Φροντιστήριο.
Την ίδια ημέρα η Σημέλα Ελευθεριάδου, θα μας συστήσει τον πατέρα της Ελευθέριο Ελευθεριάδη με μια σύντομη αναφορά στη σχέση του με τη γενέθλια γη. Την 3η ημέρα του Φεστιβάλ στο βήμα των ομιλητών θα βρεθεί ο κ. Βλάσης Αγτζίδης προκειμένου να αναπτύξει το θέμα «Η Τραπεζούντα την περίοδο της ρωσικής κατοχής». Την 4η ημέρα που συμπίπτει με την επέτειο της γενοκτονίας των Ποντίων ο ιστορικός και συγγραφέας κ. Αντώνης Παυλίδης με την ευκαιρία της κυκλοφορίας του νέου του βιβλίου θα αναπτύξει το θέμα «Χαλαμονή - ένα βιβλίο και μια επέτειος». Νωρίτερα, το πρωινό του Σαββάτου, ο συγγραφέας Κοσμάς Τσίναλης θα μας παρουσιάσει τα βιβλία του για παιδιά Ο Θόδωρον και το κοκκύμελον και Ο Θόδωρον και το προσφυγόπουλο.
Βησσαρίωνος, Εγκώμιον εις Τραπεζούντα Ο μετέπειτα καρδινάλιος της δυτικής εκκλησίας, Βησσαρίων, γράφει έναν αχρονολόγητο λόγο που μάλλον εκφώνησε με την ευκαιρία κάποιας επίσημης γιορτής, πιθανόν πριν το 1439. Το ιδιόχειρο χειρόγραφο βρίσκεται ανάμεσα στο πλήθος των έργων που δώρισε ο ίδιος στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενετίας. Τον ονομάζει «Εγκώμιον εις Τραπεζούντα» και είναι πράγματι ένας ύμνος στη γενέτειρά του πόλη αλλά και μια σπάνια περιγραφή της Τραπεζούντας του 15ου αιώνα. Πέρα από την αναδρομή στην ίδρυση και την ιστορική της
πορεία, ο Βησσαρίων μας προσφέρει εικόνες της πόλης με τα τείχη,
την ακρόπολη, τα ανάκτο-
ρα, τα τριώροφα κτήρια, τα εργαστήρια, τους ναούς, τα προάστια. Περιγράφει επίσης το εμπόριο που ανθεί έξω από τα τείχη στην εκτεταμένη, πολύβουη και πολυπολιτισμική πόλη αλλά και την ύπαιθρο την οποία στολίζουν «κήποι παραδείσιοι με δέντρα κάθε είδους φορτωμένα με καρπούς». Δεν παραλείπει ακόμη να τονίσει την προνομιακή γεωγραφική της θέση που της προσφέρει οικονομική ηγεμονία και να εξάρει την αμυντική της ικανότητα.
ΣΕΛΙΔΑ 2
Ιστορία της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας του Jac. Fallmerayer (1827)
«ο συγγραφέας δικαιούται να απαιτεί την τιμή ότι πρώτος αυτός... μπόρεσε να γράψει μια ...Ιστορία της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας »
Ανάμεσα στα χειρόγραφα του Βησσαρίωνα που ανήκουν στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη και τα οποία χρησιμοποίησε ο Fallmerayer για τη συγγραφή της ιστορίας του για την αυτοκρατορία της Τραπεζούντας βρήκε και το χρονικό του μυστικοσυμβούλου Μιχαήλ Πανάρετου στο οποίο χρωστά μεγάλο πλήθος πληροφοριών για τη σύνθεση «της ιστορίας ενός ελληνικού κράτους». Σε αντίθεση όμως με το «εγκώμιο» του Βησσαρίωνα, η ιστορία του αυστριακού ιστορικού του 19ου αιώνα στο-
χεύει, όπως ο ίδιος ισχυρίζεται, να περιγράψει αντικειμενικά και τεκμηριωμένα την πορεία της «πολιτισμένης» αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας προς την παρακμή και την άλωση από τους «βάρβαρους» Οθωμανούς. Σημαντικότερη αιτία γι’ αυτό θεωρεί την επιρροή της «εκκλησίας» και την επακόλουθη μεταβολή στα ήθη και τις αξίες της βυζαντινής κοινωνίας. Ο ούτως ή άλλως αμφισβητούμενος από την ελληνική ιστοριογραφία Fallmerayer, επαινείται για την ευρεία γλωσσο-
μάθεια που του επιτρέπει την αξιοποίηση πλήθους ετερόγλωσσων πηγών όσο και για το επιστημονικό του κύρος. Αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό του έργου του είναι οι ολοζώντανες περιγραφές της αυτοκρατορικής Τραπεζούντας και του παλατιού. Τα υπόλοιπα είναι ιστορική καταγραφή από πριν την ίδρυση έως την κατάλυση του κράτους. Το τρίτο μέρος περιέχει ενδιαφέρουσες εθνολογικές και κοινωνικοοικονομικές παρατηρήσεις.
Ιστορία και στατιστική της Τραπεζούντας και της γύρω περιοχής του Σάββα Ιωαννίδη (1870)
«Διαβάζοντας την ιστορία αυτή μπροστά σε φίλους στη Λέσχη Τραπεζούντας παρακλήθηκα απ’ αυτούς να τη δημοσιεύσω»
Ο
«Η Τραπεζούντα αριθμεί 4.200 σπίτια από τα οποία 1.200 ελληνικά, 500 αρμενικά, 180 αρμενοκαθολικών, 20 διαμαρτυρομένων και 100 άλλων ξένων, ενώ τα υπόλοιπα οθωμανικά. Οι Έλληνες είναι κυρίως έμποροι ή ασχολούνται με διάφορες τέχνες, οι Τούρκοι οι πιο ευγενείς είναι υπάλληλοι, ελάχιστοι έμποροι και οι υπόλοιποι καταγίνονται με βάρβαρα και διάφορα άλλα επαγγέλματα. Από τους Αρμένιους άλλοι με το εμπόριο και άλλοι με τέχνες και άλλα επαγγέλματα... Η πνευματική κατάσταση διαφέρει από λαό σε λαό. Οι μωαμεθανοί δίνουν μικρή σημασία στην εκπαίδευση, ενώ οι Αρμένιοι φροντί-
ΒΙΒΛΙΟΠΟΝΤΙΚΑΣ
ζουν για τη στοιχειώδη μόρφωση των παιδιών μόνο στο βαθμό που τους είναι απαραίτητα για το μικροεμπόριο και τα επαγγέλματα. Οι Έλληνες όμως σ’ αυτό υπερέχουν από τους άλλους λαούς γιατί διαθέτουν πιο συστηματικά σχολεία και πολλοί από τους τελειόφοιτους πηγαίνουν στην Ελλάδα και στην Ευρώπη για ανώτερες σπουδές...Οι Τραπεζούντιοι είναι ελάχιστα φίλοι της βιομηχανίας και της γεωργίας. Μόνο σε αυτούς τους τομείς δεν κατάφεραν να δώσουν καλό και ωφέλιμο παράδειγμα...Οι μωαμεθανοί, εκτός από μερικά έθιμα, έχουν και άλλα κοινά έθιμα με τους Έλληνες, τα οποία δεν
υπάρχουν στους άλλους Οθωμανούς. Οι Αρμένιοι έχουν σχεδόν τα έθιμα των Ελλήνων όχι όμως και τα ήθη τους. Οι Έλληνες έχουν εμπορικό πνεύμα, είναι σκεφτικοί, λιγομίλητοι, γι’ αυτό συνήθως θεωρούνται εχθροί των ξένων και ελάχιστα φιλόξενοι. Η μόνη τους διασκέδαση βρίσκεται στα οροπέδια και στα μακρινά χωριά. Οι γυναίκες τους αφοσιώνονται ολόψυχα στο νοικοκύρεμα των σπιτιών τους και μένουν πάντα σταθερές στα πατροπαράδοτα... Μόνο αξιοκατάκριτο η αδιαφορία τους για τη διόρθωση της γλώσσας...»
ΤΕΥΧΟΣ
16
ΣΕΛΙΔΑ 3
Το Φροντιστήριο Τραπεζούντας (1900-1914) και η Ιδεολογική Κυριαρχία των Ελλήνων στον Πόντο
του Αντώνη Παυλίδη (2004) Η διδακτορική διατριβή του συγγραφέα αποτελεί τη βάση μιας εξαιρετικής μελέτης τόσο για την ιστορία της εκπαίδευσης στον Πόντο όσο για τις κοιωνικοικοικομικές συνθήκες που συνετέλεσαν στη διαμόρφωσή της. Ξεκινώντας από μια μεστή γεωγραφική, ανθρωπολογική, κοινωνιολογική, πολιτική και οικονομική επισκόπηση της πε-
ριοχής όπου αναπτύχθηκε ο πολιτισμός του Πόντου, τον συνδέει με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της Τραπεζούντας και την εξέλιξη του φημισμένου Φροντιστηρίου της. Μαθαίνουμε λοιπόν ότι η πορεία του από την ίδρυσή του το 1682, με πρωτοβουλία του λόγιου Σεβαστού Κυμινίτη, μέχρι τη θεμελίωση του νέου επιβλητικού κτηρίου το
1902 ακολούθησε ουσιαστικά τους όρους διαμόρφωσης της ποντιακής κοινωνίας στη διάρκεια των 2,5 αιώνων λειτουργίας του. Σημαντικό προσόν της εργασίας αυτής είναι ο ακριβής επιστημονικός της λόγος και η επάρκεια τω επιχειρημάτων της.
Τραπεζούς - Στα ίχνη των Μεγάλων Κομνηνών του Ακύλλα Μήλλα (2009) Στο πολυτελές δίτομο λεύκωμα του Α. Μήλλα ιστορικές καταγραφές και φωτογραφικές αποτυπώσεις συνθέτουν ένα εξαιρετικό ταξίδι στο παρελθόν της «Τραπεζουσίας χώρας», δηλαδή της πόλης και της ευρύτερης περιοχής. Γλαφυρή αφήγηση με πλήθος πηγές και σπάνιες φωτογραφικές απεικονίσεις των μνημείων της πόλης του
και μοναστήρια, ξενοδοχεία και καραβάνια από το φωτογραφικό αρχείο των Αφών Κακούλη, επιστολικά δελτάρια, φωτοκάρτες και φωτογραφίες ιδιωτικών και δημόσιων αρχείων της Ελλάδας και του εξωτερικού διηγούνται μιαν άλλη εποχή σαν παραμύθι.
«Το 1955...προς το πέρασμα των Ζυγάνων, ο διπλανός μας,
γέρων αγαθότατος, μιλούσε για πύργους και μοναστήρια από τους χρόνους των ρωμιών, επιμένοντας πως
τέλους του 19ου αι. και των αρχών του 20ου αι. Κάστρα, γεφύρια, εκκλησιές
ζούσαν ακόμη σε
Πόντος - Επιστροφή στην Ιθάκη
αυτά κρυμμένοι καλόγεροι»
του Ελευθέριου Ελευθεριάδη (2004) Ο Ελευθέριος Ελευθεριάδης, το 1953, βουλευτής Πιερίας τότε με το κόμμα του Πλαστήρα, αποτολμά μονάχος μια επιστροφή στο γενέθλιο τόπο του, τη Λαραχανή Ματσούκας. Οι εντυπώσεις από αυτό το ταξίδι (και λιγότερο από ένα επόμενο το 1979) αποτυπώνονται σε βιβλίο που εκδίδεται μετά το θάνατό του το 1988 στην
αγαπημένη του Τραπεζούντα. Ο τελευταίος της οικογένειάς των Λευτεράντων, ο μόνος που επέζησε από το θανατικό στην καραντίνα της Πόλης κατά την έξοδο, αναζητά τα ίχνη της ίδιας του της ύπαρξης. Επιστρέφει λοιπόν σε μια Τραπεζούντα που εξωτερικά διατηρεί ακόμη την όψη που είχε τη δεύτερη δεκαετία του 20ου αι. Η ζωντανή
παρουσία του στην πλατεία του Μεϊντάν σηματοδοτεί μια έκρηξη μνήμης για τους ανθρώπους της καθώς ενεργοποιεί τα δικά τους ερωτηματικά. Όσα ακολουθούν είναι απλώς συναρπαστικά. Ένα βιωματικό παραμύθι χωρίς ίχνος μυθοπλασίας.
Τα κείμενα του Βιβλιοπόντικα ν.16 συντάχθηκαν από τον έφορο βιβλιοθήκης Γιάννη Ποικιλίδη
Η Τραπεζούντα πρωταγωνίστησε και στη λογοτεχνία η οποία εμπνεύστηκε από την αίγλη αλλά και από τον τραγικό της επίλογο. Ανάμεσα στους συγγραφείς που ζωγράφισαν εικόνες της πόλης και του χαρακτήρα της είναι ο Δημήτρης Ψαθάς με το εμβληματικό αυτοβιογραφικό του έργο Γή του Πόντου, ο Γιάννης Καλπούζος με το ιστορικό μυθιστόρημα σέρρα και ο Θοδωρής Δεύτος με τη μυθοπλασία επιστροφής Τραπεζούντα, Το διαμάντι της Ανατολής.
Ταξιδιωτικός Οδηγός - Ανατολικός Πόντος του Σάββα Καλεντερίδη Τραπεζούντα (Trabzon) - Νομός Τραπεζούντας
Η Τραπεζούντα ιδρύθηκε το 756 π.Χ από κατοίκους της Σινώπης, ως εμπορικός σταθμός των ιωνικών πλοίων που διέσχιζαν τον Εύξεινο πόντο. Το 400 π.Χ ο Ξενοφώντας με τους Μύριους φτάνει σε αυτήν την «πόλιν Ελληνίδα» που θα διανύσει τους αιώνες περνώντας τις ιστορικές περιόδους της ελληνιστικής, ρωμαϊκής και βυζαντινής περιόδου μέχρι την οθωμανική κατάκτηση. Άλλοτε ως σημαντική πόληλιμάνι, άλλοτε ως πρωτεύουσα αυτοκρατορίας για 250 χρόνια υπό από τη μακρόχρονη βασιλεία της δυναστείας των Κομνηνών και άλλοτε ως εμπορική πύλη που οδηγούσε στα βάθη της Ασίας από τον περίφημο Δρόμο του Μεταξιού κατείχε πάντα κομβικό ρόλο για την ευρύτερη περιοχή. Η παλιά πόλη είναι χτισμένη πάνω σε τραπεζοειδή βράχο, στις υπώρειες του ιερού Μίθριου όρους, στη βάση του οποίου σχηματίζονταν ασφαλές φυσικό λιμάνι (Δαφνούντα) που προστατεύονταν από το Δαφνούσιον Άκρον. (Ο αυτοκινητόδρομος που διατρέχει από τη δεκαετία του 70’ το θαλάσσιο μέτωπο της πόλης έχει αλλοιώσει ριζικά και αναπότρεπτα τη φυσιογνωμία της) Η τοπογραφία της ήταν μια μακρόστενη λωρίδα βράχου μοιρασμένη στα τρία από δυο απότομες χαράδρες του Αγίου Γεωργίου ανατολικά και του Ζάνου ή Ζαγανού δυτικά. Στη σημερινή παραλιακή λεωφόρο δυτικά του λιμανιού, βρίσκεται η συνοικία Κανίτα με το βυζαντινό πύργο του Λεοντόκαστρου και λίγο μετά το κτήριο του Φροντιστηρίου. Λίγο πιο νότια ορθωνόταν ο μητροπολιτικός ναός του Αγίου Γρηγορίου Νύσσης ο οποίος γκρεμίστηκε τη δεκαετία του Η Τραπεζούντα ’40. απέχει 1083 χιλ
Έξω από τα ανατολικά τείχη σώζονται σήμερα αρκετά αρχοντικά και νεοκλασικά κτίσματα
από την Κων/ που ανήκαν σε Έλληνες. Εδώ σώζονται ακόμη οι ναοί του Αγίου Ευγενίου, Αγίου Φιλίππου πολη και η μονή Θεοσκεπάστου. Στα δυτικά των τειχών αναπτύχθηκε κυρίως μετά την Άλωση η
συνοικία Εξώτειχα. Εδώ βρίσκεται ο ναός της Αγίας Σοφία και ο ναός του Αγίου Ιωάννη. Το κέντρο της σύγχρονης πόλης ονομάζεται Μεϊντάν, βρίσκεται πολύ κοντά στο λιμάνι και συγκεντρώνει πλήθος ξενοδοχείων και εστιατορίων. Ανατολικά του Μεϊντάν βρίσκεται η συνοικία Δαφνούντα όπου διασώζονται αρκετά σπίτια Ελλήνων. Τα περισσότερα καταστήματα της πόλης είναι συγκεντρωμένα στην οδό Ουζούν Σοκάκ που διασχίζει την πόλη από την ανατολή προς τη δύση. Εδώ βρίσκεται το χάνι της κεντρικής αγοράς με το τμήμα των χρυσοχόων που πρωτοχτίστηκε από τους Βενετούς εμπόρους τον 11ο αι.
Στον ίδιο δρόμο βρίσκεται το κτήριο του ταχυδρομείου που στέγαζε την Τράπεζα Φωστηρόπουλου, η αίθουσα τέχνης της Τράπεζας Εργασίας που στέγαζε την Τράπεζα Καπαγιαννίδη και το μουσείο της Τραπεζούντας που στέγαζε την οικία του Κωστάκη Θεοφυλάκτου. Δυτικότερα και μετά το τέμενος Ταμπακχανέ κρυμμένη στα σοκάκια στέκεται η εκκλησία της Αγίας Άννης και ο ναός του Αγίου Ανδρέα ενώ στην προέκταση του ίδιου δρόμου ο ναός της Παναγίας Χρυσοκεφάλου όπου τελούνταν οι ενθρονίσεις μητροπολιτών και αυτοκρατόρων. Μετά τη γέφυρα βρίσκεται το εντυπωσιακό τζαμί της ρωμιάς σουλτάνας Μαρίας Γκιουλμπαχάρ. Νότια της πλατείας Μεϊντάν προς το λόφο του Μπόζτεπε (Μίθριο όρος), ξεχωρίζει ο ανακατασκευασμένος κυκλικός πύργος της αυτοκράτειρας Ειρήνης και έξω από τα τείχη και σε απόσταση 8 χιλ. στο λόφο Σογούκ Σού η διάσημη έπαυλη του τραπεζίτη Κων/νου Καπαγιαννίδη, σήμερα γνωστή ως «Περίπτερο του Αττατούρκ».