Ο Βιβλιοπόντικας είναι μια περιοδική έκδοση του Τμήματος Βιβλίου του Ποντιακού Συλλόγου Κατερίνης «Παναγία Σουμελά» Τ Ε Υ Χ Ο Σ
1 9
Μ Α Ρ Τ Ι Ο Σ
2 0 1 9
ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ: ΗΛΙΟΥΠΟΛΕΩΣ 40 * ΕΡΓΑΤΙΚΕΣ
Οι χοροί των Ποντίων
ΚΑΤΟΙΚΙΕΣ ΜΥΛΑΥΛΑΚΟΥ*
60 100 * ΤΗΛ:
Βιβλιογραφική επισκόπηση
2351021596— W W W.S OU ME LA. GR
ΓΙΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΘΕΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΩΝ ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΟΙΚΙΛΙΔΗΣ ΣΤΟ ΤΗΛ. 6937563012
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΕΥΧΟΥΣ:
Οι χοροί των Ποντίων
1
Άρθρα, μελέτες και συλλογές
1
Function and style in Pontic dance music
2
Η μουσικοχορευτική παράδοση των Ελλήνων του μεταλλείου Σίμ
2
Οι ποντιακοί χοροί
2
Traditional pontic dances
3
Πυρρίχιος χορός (Σέρα-Τρομαχτός)
3
Πύρριχος (Τρωικός πόλεμος και η γένεση του πυρρίχιου χορού) Ποντιακά Χορο Χρονικά Συμβολή στη έρευνα των χορών του Πόντου
3
3
4
Ο Δημήτριος Κουτσογιαννόπουλος, μουσικός, λαογράφος, συγγραφέας, σκηνοθέτης και ηθοποιός, υπήρξε μια χαρισματική προσωπικότητα του ποντιακού χώρου. Γεννημένος στη Σαμψούντα το 1896 από πατέρα Χιώτη και μητέρα Πολίτισσα, ασχολήθηκε από πολύ νωρίς με την καταγραφή των ποντιακών χορών. Όπως και ο Ξ. Άκογλου, υπήρξε πρωτοπόρος συλλέκτης πρωτογενούς λαογραφικού υλικού για τον ρωμαίικο πολιτισμό του Πόντου. Μέρος της συλλογής του με «δημώδη άσματα και χορούς του Πόντο» βασισμένη σε υλικό που είχε συγκεντρώσει ο πατέρας του Στέφανος και μαρτυρίες που κατάγραψε ο ίδιος, έχει δημοσιευθεί στο Αρχείο Πόντου. Μετά το 1923 εγκαταστάθηκε στη Δράμα όπου ίδρυσε σχολή ποντιακών χορών καθώς και ένα δικής του επινόησης σύστημα αποτύπωσης της κίνη-
χορευτικής κίνησης, των πατημάτων και του ρυθμού. Στη μελέτη του «Οι ποντιακοί χοροί» που δημοσιεύθηκε στον 28ο τόμο του Αρχείου
Πόντου του 1966/67, παρουσιάζει το σύστημά του με την ονομασία Ποντιακή Χορογραφία καθώς και την καταγραφή 18 χορών με τις οδηγίες εκτέλεσής τους. Η λεζάντα της ασπρόμαυρης φωτο-
γραφίας που δημοσιεύουμε και περιλαμβάνεται στη μελέτη για το χορό Σέρα, αναφέρει: Η βιαία στροφή προς το δάπεδον. Αλ αchαά. Σχολή Ποντιακών Χορών Κουτσογιανοπούλου. Δράμα, 1929. Στο επιχρωματισμένο επιστολικό δελτάριο από την Τραπεζούντα των αρχών του 20ου αι. που επίσης δημοσιεύουμε, μπορούμε να διακρίνουμε, εκτός των άλλων, μια ομοιότητα στην κίνηση του χορευτικού κύκλου με αυτήν του 1929 και μια διαφορά στη χρήση του μουσικού οργάνου (γαβάλ ή ζουρνάς αντί λύρας λόγω ανοιχτού χώρου). Ενδεικτική της χορογραφικής αντιμετώπισης των χορών αποτελεί η τοποθέτηση του Πυρρίχιου ή Πιτσάκ-ωίν μετά τη Σέρα, στο νούμερο 18, με την επισήμανση «Εις το τέλος του έκτου τριμέτρου οι χορευταί μένουν ακίνητοι δια να αρχίση ο Πυρρίχιος των Ποντίων».
Άρθρα, μελέτες και συλλογές Το 1977 ο Οδυσσέας Λαμψίδης στο 9ο παράρτημα του Αρχείου Πόντου με τίτλο «Μελωδίαι δημωδών ασμάτων και χορών των Ελλήνων Ποντίων» παρουσιάζει τρείς συλλογές με τραγούδια κάποια από τα οποία χαρακτηρίζονται «του χορού» και χορεύονται τα περισσότερα ως Χοροντικόν ή Τικ, μερικά ως Ομάλ ή Διπλόν Ομάλ, κάποια ως γαμήλια Κοτσαγγέλ και ένα λάζικον ή τρομαχτόν. Το 2011 στο συλλογικό τόμο με τίτλο «Όλια τα «άχ» τ’ εμέτερα εγένταν τραγωδίας»
φιλοξενούνται τα άρθρα «Ερευνώντας τον ποντιακό χορό» του Νίκου Ζουρνατζίδη και «Οι χοροί του Πόντου» του D. Kilpatrick. Αναφορές στους ποντιακούς χορούς συναντάμε επίσης στην «Εγκυκλοπαίδεια του Ποντιακού Ελληνισμού», σε μελέτες για τον Πόντο όπως Παπαμιχαλόπουλου Κ. «Περιήγησις εις τον Πόντον» 1903, Σ.Ιωαννίδη «Ιστορία και στατιστική Τραπεζούντας...»,1870 και σε λαογραφικά άρθρα του Αρχείου Πόντου.
ΣΕΛΙΔΑ 2
Function and style in Pontic dance music του D. B. Kilpatrick
Οι ποντιακοί χοροί είναι διαδραστικοί με τους μουσικούς. Ακόμη και οι πρόβες απαιτούν τη ζωντανή παρουσία λύρας.
Η διδακτορική διατριβή στο Πανεπιστήμιο Καλιφόρνιας (1975), του εθνομουσικολόγου David B. Kipatrick με τίτλο στην ελληνική γλώσσα «Λειτουργία και ύφος στην ποντιακή χορευτική μουσική» εκδίδεται το 1980 από την Επιτροπή Ποντιακών Μελετών στο παράρτημα 12. Πρόκειται για πρωτότυπη επιστημονική εργασία που βασίστηκε σε έρευνες πεδίου στην Ελλάδα, Τουρκία και Αυστραλία (ποντιακές κοινότητες) μεταξύ των ετών 1968-
1973. Στην Ελλάδα η έρευνα επικεντρώθηκε στα ποντιακά χωριά της Κοζάνης. Στο πρώτο κεφάλαιο θίγονται θέματα μεθοδολογίας και θεωρίας, στο δεύτερο παρουσιάζεται το ιστορικό, κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο ενώ στο τρίτο κεφάλαιο επιχειρείται μια σύντομη περιγραφή και ανάλυση των ποντιακών χορών (συγκριτική παρουσίαση της χορευτικής κίνησης). Τέλος στο τέταρτο και πέμπτο κεφάλαιο αναπτύσσονται θέματα ρυθμού και μελωδίας
δηλαδή των στοιχείων που συγκροτούν το ύφος της ποντιακής μουσικής. Πρόκειται για μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα μελέτη που θα έπρεπε να είχε μεταφρασθεί στην ελληνική. Όσοι μπορούν να προσπεράσουν το εμπόδιο της γλώσσας θα αποζημιωθούν από το επιστημονικό βάθος και την πλούσια διαπολιτισμική προσέγγιση του ποντιακού μουσικοχορευτικού φαινομένου.
Η μουσικοχορευτική παράδοση των Ελλήνων του μεταλλείου Σίμ του Π.Κελεσίδη Με το κλείσιμο των μεταλλείων της Γκιουμούς-χανέ γύρω στα 1800 μια ομάδα μεταλλουργών ιδρύει το μεταλλείο αργύρου του Σιμ στα ΝΔ της Μερζιφούντας. Σταδιακά η μικρή, αρχικά, κοινότητα ενισχύεται με νέες αφίξεις Ελλήνων στα γύρω χωριά. Το 1895 το μεταλλείο κλείνει λόγω πτώσης της τιμής του αργύρου η ζωή όμως δε σταματά. Κάποιοι στρέφονται στη γεωργία και ιδιαίτερα στην καλλιέργεια αφιονιού. Η κοινωνική ζωή των ρωμιών κατοίκων της περιοχής είναι η τυπική της ποντιακής υπαί-
θρου. Γιορτές, τελετές, παρακάθια, παρχάρια και φυσικά χορός και τραγούδι. Η λύρα που χρησιμοποιούσαν στην αρχή αντικαταστάθηκε από το βιολί, το ούτι και το κλαρίνο. Οι χοροί συγκεκριμένοι: Τίκ, τέρς, τσουρτούγουζ, διπλό ομάλ και καρσιλαμάδες. Για τον γάμο τα μαντίλε, το κεσ’ κεσ’, ο κουμπαρον κεσ’, το αχπαστόν. Η καταγραφή τους έγινε στα χωριά Βυρώνεια και Κ.Αμπέλα Σερρών όπου κατέφυγαν μετά την έξοδο του 1922.
Οι Ποντιακοί χοροί του Χρήστου Σαμουηλίδη
«Δεν έχει σημασία αν ένας χορός είναι γηγενής ή επείσακτος... σημασία έχει από ποιούς χορεύεται»
Ο
Ο σπουδαίος ιστορικός και λαογράφος του Πόντου Χρήστος Σαμουηλίδης προσεγγίζει τους ποντιακούς χορούς με την οξυδερκή ματιά του ερευνητή που δεν επιθυμεί να αναπαράξει στερεότυπα και εθνοτοπικές ή εθνικές αυταπάτες. Διαπιστώνει λοιπόν ότι οι περισσότεροι ποντιακοί χοροί κατάγονται από «ελληνικά και ιθαγενή δρώμενα της αγροτικής μαγικοθρησκευτικής παράδοσης και συνδέονται άμεσα με τους ελληνικούς αλλά και τους ντόπιους εθιμικούς χορούς
ΒΙΒΛΙΟΠΟΝΤΙΚΑΣ
των λαών της περιοχής του Πόντου οι οποίοι εξελληνίστηκαν, εκχριστιανίστηκαν ή εξισλαμίστηκαν». Επίσης ότι «οι περισσότεροι ποντιακοί χοροί αποτελούν μια δυτική παραλλαγή των χορών που χορεύονται από τους λαούς της περιοχής του Καυκάσου (Λαζών, Αρμενίων, Κούρδων, Γεωργιανών). Η ομοιότητά τους εντοπίζεται στα κοινά εκστατικά και παγανιστικά χαρακτηριστικά και στα ζωηρά, ρυθμικά, πολεμικά και οργιαστικά κατάλοιπά τους». Ειδικά για τον Σέρα χορό αναφέρει ότι «η
ονομασία Πυρρίχιος είναι αυθαίρετη, πρόσφατη και πρέπει να σταματήσουμε να τη χρησιμοποιούμε για λόγους σοβαρότητας καθώς δεν προέρχεται από τη λαϊκή παράδοση των Ποντίων ούτε μαρτυρείται πουθενά σε παλαιότερα και αρχαία λόγια κείμενα...Εξάλλου συνεχίζει, δεν έχει σημασία αν ένας χορός είναι γηγενής... αφού κανένα πολιτιστικό στοιχείο δεν αποτελεί αιώνια ιδιοκτησία ενός λαού... Η ζωή δεν κλείνεται σε ασφυκτικά φυλετικά και τοπικά πλαίσια...»
ΤΕΥΧΟΣ
19
ΣΕΛΙΔΑ 3
Traditional pontic dances…(Παραδοσιακοί ποντιακοί χοροί…) του Θ.Πετρίδη Το 1988, το Αρχείον Πόντου δημοσιεύει μια ανακοίνωση του πρόωρα χαμένου Θ. Πετρίδη, η οποία επρόκειτο να διαβασθεί σε επιστημονική ημερίδα με θέμα την ποντιακή λύρα. Από αυτήν μαθαίνουμε ότι οι κύριοι χοροί που συνδέονταν με την ποντιακή λύρα και την ευρύτερη περιοχή της Τραπεζούντας ήταν οι εξής: Τικ χοροντικόν, Τίκ μονόν και διπλόν, Σέρα, Πιτσάκ ή μαχαίρια, Τρυγόνα, Ομάλ, Διπάτ κ.α. Ανατολικότερα στο Κάρς χόρευαν Λετσίνα, Σερανίτσα, Κότσαρι Κότς, Αλματσούκ κ.α και άλλους με έντονη Γεωργιανή επίδραση όπως η Καζάσκα, υπό τους ήχους
κλαρινέτου ή βιολιού και ανατολικά της Ριζούντας του αγγείου (τουλούμ). Δυτικότερα στην Κερασούντα, τα Κοτύωρα κλπ, η λύρα έδινε τη θέση της σε όργανα όπως το ούτι, ο κεμανές, το ντέφι ή το νταούλι και οι χοροί λέγονταν Ομάλ διπλόν ή αλλιώς Ομάλ Κερασουντέικο, Εμπροπίς ή Έμπα-έβγα, Λαγκεφτόν, Συρτόν κ.α. Στην Σαμψούντα χορεύονταν ο Κατικϊοιλέδικος (περιοχή Kadikoy της πόλης) κ.α και στην Πάφρα ο χορός Γιουβαρλαντούμ υπό τους ήχους του κεμανέ. Στην περιοχή της Νικόπολης χόρευαν επίσης Ούτσαι, Επάν χορό κ.α και στην περιοχή της Χαλδίας
τους χορούς Αργυρουπολίτικον, Λαζικόν, Τίταρα κ.α Ο ερευνητής επισημαίνει ότι οι χοροί της λύρας εντοπίζονται στην ευρύτερη περιοχή της Τραπεζούντας και ότι όμοιοι χοροί εμφανίζονται με διαφορετικά ονόματα από τόπο σε τόπο και σε διαφορετικές εκδοχές της ίδιας περιοχής ως αποτέλεσμα διαρκών μετακινήσεων. Είναι επομένως πολύ δύσκολο να εξακριβωθεί η διαδικασία διαμόρφωσης των διαφόρων τύπων χορού.
Πυρρίχιος χορός (Σέρα-Τρομαχτός) του Δημ. Αθανασιάδη Το 2006 επανεκδίδεται μια μελέτη του 1975 για τον Πυρρίχιο, εμπλουτισμένη με πρόσθετο φωτογραφικό και άλλο υλικό. Κύριο χαρακτηριστικό της προσέγγισης η αδιαπραγμάτευτη πεποίθηση του συγγραφέα για την ταύτιση του Σέρα χορού των Ποντίων με τον Πυρρίχιο της αρχαιότητας. Δεν πρόκειται μόνο για ελληνοποίηση μιας τοπικής ονομασίας
(το όνομα Σέρα απαντάται μόνο στο εξώφυλλο) αλλά για αρχαιοποίηση του χορού. Από τις 192 σελίδες του βιβλίου το θεωρητικό μέρος καλύπτει τις πρώτες 87 σελίδες ενώ το υπόλοιπο αποτελείται από φωτογραφίες και δημοσιεύσεις σχετικές με τον συγγραφέα και το έργο του. Η συλλογιστική του συγγραφέα αντλεί επιχειρήματα από τους αρχαίους
συγγραφείς αλλά και τους πατέρες της εκκλησίας με τη μέθοδο της παράθεσης γενικών περί χορού αποσπασμάτων. Το εγχείρημα αντανακλά την προσπάθεια Πόντιων διανοούμενων να ευθυγραμμίσουν την ποντιακή ταυτότητα με το εθνικό φαντασιακό.
Πύρριχος (Τρωικός πόλεμος και η γένεση του πυρρίχιου χορού) του Νίκου Παλασίδη
Ο χοροδιδάσκαλος Νίκος Παλασίδης και οι εκδόσεις Τραπεζούς παρουσίασαν το 2018 μια «ποντιακή» εκδοχή του μύθου γύρω από τη γένεση του Πυρρίχιου χορού των αρχαίων Ελλήνων. Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον βέβαια για το συγκεκριμένο χορό συνδέεται με την επιμονή μερίδας του ποντιακού χώρου να τον ταυτίζουν με τον
χορό Σέρα. Σε αυτήν την κατεύθυνση κινούμενος ο συγγραφέας εμπνεύστηκε ένα έμμετρο θεατρικό έργο στην ποντιακή διάλεκτο (με νεοελληνική απόδοση) που εξιστορεί το μέρος εκείνου από την Ιλιάδα που αναφέρεται στο θυμό του Αχιλλέα και το θάνατο του Πάτροκλου. Γύρω από το άψυχο σώμα του ήρωα ο
συγγραφέας φαντάζεται τον Πύρριχο να χορεύει και να σαγηνεύει τους συμπολεμιστές του. Οπότε ο Αγαμέμνων του ζητά «χορευτική στον πόλεμο/ ομάδα να συστήσει για να διδάξει τον χορό…/γιατί ‘ναι άσκηση καλή πριν να ριχτούν στη μάχη». Η έκδοση συνοδεύεται από CD με μουσική, τραγούδι και αφήγηση.
Ποντιακά Χορο Χρονικά του Όμηρου Παχατουρίδη Πρόσφατα (2018) εκδόθηκε ο τόμος Ποντιακά Χορο Χρονικά από τον Όμηρο Παχατουρίδη, χοροδιδάσκαλο και πρόεδρο του Πανελλήνιου Πολιτισμικού Οργανισμού «Πυρρίχιος Ακαδημία» (με την συγγραφική αρωγή του Μιχάλη Καραβέλα) ο οποίος όμως δεν βρίσκετε στα χέρια μας ώστε να μπορούμε να τον παρουσιάσουμε. Από τη δημοσιοποίηση της έκδοσης μαθαίνουμε ότι αποτελεί συνέκδοση με το Θέατρο Ελληνικών Χορών «Δώρα Στράτου» και τελεί υπό την αιγίδα του Διεθνούς Συμβουλίου Χορού της UNESCO. Επίσης ότι διαθέτει δύο κεφάλαια με θέματα ιστορικογεωγραφικά και ανθρωπογεωγραφικά, ένα κεφάλαιο για την πορεία του ποντιακού χορού στην Ελλάδα και τρία κεφάλαια με την ανάλυση του ύφους και των χαρακτηριστικών των ποντιακών χορών.
Τα κείμενα του Βιβλιοπόντικα ν.19 συντάχθηκαν από τον έφορο βιβλιοθήκης Γιάννη Ποικιλίδη
Η βιβλιοθήκη του συλλόγου είναι ελεύθερα προσβάσιμη και διαθέσιμη σε όλους και δανείζει τα βιβλία της κάθε Σάββατο πρωί ή μετά από συνεννόηση στα τηλέφωνα 6937563012 (Γιάννης) 6980796929 (Βαλεντίνη), 6943181511 (Κατερίνα). Μπορείτε επίσης να επισκεφτείτε την ανανεωμένη ιστοσελίδα μας
www.soumela.gr
Συμβολή στη έρευνα των χορών του Πόντου του Νίκου Ζουρνατζίδη Ο Νίκος Ζουρνατζίδης, ένας από τους πιο γνωστούς ερευνητές και χοροδιδασκάλους, παρουσιάζει μια ολοκληρωμένη μελέτη-καταγραφή των ποντιακών χορών εμπλουτισμένη με πλήθος ιστορικών και λαογραφικών στοιχείων. Το ογκώδες έργο του που έχει τη μορφή μνημειακής έκδοσης (611 σελ.) απευθύνεται σε ένα ευρύτατο κοινό από τους πιο έμπειρους μέχρι τους πιο άπειρους αναγνώστες. Έτσι οργανώνει την ύλη του προτάσσοντας μια παρουσίαση της ιστορίας, της εθνολογίας και της γεωγραφίας του Πόντου από την προϊστορική περίοδο (μυθολογία) έως την έξοδο. Συνεχίζει με μια ενδιαφέρουσα προσέγγιση των όρων διαμόρφωσης των ποντιακών χορών διαχρονικά και με κριτήρια την ιστορική εξέλιξη της περιοχής, την αλληλεπίδραση με άλλους πολιτισμούς και τη διασπορά τους με τις πληθυσμιακές μετακινήσεις. Ακολουθεί μια αναλυτική παρουσίαση 186 χορών και παραλλαγών κατά περιοχή, με στοιχεία ιστορικά (μορφολογική εξέλιξη μέχρι σήμερα), γεωγραφικά, μουσικά, στιχουργικά, χορογραφικά (χορευτικά/ κινητορυθμικά μοτίβα), δισκογραφικά, αξιοποιώντας και ζωντανές μαρτυρίες. Την παρουσίαση συμπληρώνει ένα κεφάλαιο (55 σελ.) για τις ποντιακές ενδυμασίες, τα χτενίσματα και τα κεφαλοδεσίματα, ένα κεφάλαιο (30 σελ.) αφιερωμένο στια μουσικά όργανα του Πόντου και ένα κεφάλαιο (51 σελ.) αφιερωμένο στην ποντιακή διάλεκτο και το τραγούδι (85 τραγούδια). Την έκδοση συμπληρώνουν παραρτήματα με χάρτες, ειδικά θέματα (Ανατ.– Δυτ. Πόντου, Καππαδοκίας, Αρμενίας), ζωντανές μαρτυρίΠολλά είναι τα ες. κοινά σημεία στις κινήσεις, Από το 3ο κεφ. (Γενικά για τους ποντιακούς χορούς): Στην πλειοψηφία τους οι χοροί του στις ονομασίες Πόντου είναι κυκλικοί. Ο κλειστός κύκλος έχει προέλευση προχριστιανική...Δεν υπάρχει κοκαι στις ρυφαίος όπως και στους αρχαίους κυκλικούς χορούς. Οι οργανοπαίχτες βρίσκονταν πάντα μελωδίες των μέσα στον κύκλο..οι παλιοί οργανοπαίχτες που δεν ήταν ιδιαίτερα δεξιοτέχνες ξεχώριζαν χορών της από τη ικανότητά τους στο στήσιμο του χορού…Έχουμε χορούς όπως η Λετσίνα, το Τας, το περιοχής (του Τρία τη Κότσαρι κ.λ.π που έρχονται από το Κάρς σε ρυθμό 6/8 που δεν υπήρχε στον ΠόΠόντου) με αυτά των άλλων λαών ντο...Με την πάροδο του χρόνου «χάνονται» αρκετοί χοροί που δεν υιοθετούνται από τις που ζούσαν εκεί. χορευτικές ομάδες...ενώ σε πολλά χορευτικά συγκροτήματα η αλλοίωση (για χάρη της θεαματικότητας) αφορά το σύνολο των χορών…και οι χοροδιδάσκαλοι επιβάλουν έναν συγκεκριμένο τρόπο εκτέλεσης ώστε φτάνουμε να βλέπουμε διμοιρίες επιδείξεων με στρατιωτική πειθαρχία σε ασκήσεις ακριβείας...Στο Δυτικό Πόντο η πλειοψηφία έπαιζε κεμανέ, βιολί και ούτι, μιλούσε τούρκικα και είχε χορούς με τοπικό χαρακτήρα...αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη μη αποδοχή της παράδοσής τους από τους υπόλοιπους συμπατριώτες τους…ότι θύμιζε Τουρκία ήταν κόκκινο πανί...Οι χοροί τους οποίους έφερε η πρώτη γενιά είναι όλοι ποντιακοί άσχετα ποιος ήταν ο αρχικός δημιουργός τους…Κάναμε λάθος που υιοθετήσαμε την πολεμική στολή του αντάρτη γιατί οι Πόντιοι στην πλειοψηφία τους δεν χόρευαν ζωσμένοι με τα φυσεκλίκια παρά μόνο την εποχή και στις περιοχές με έντονο αντάρτικο...τη «ζίπκα», η οποία εμφανίζεται λίγο πριν το 1900, φορούσαν κυρίως ένοπλοι Αρμένιοι, Τούρκοι (Τσέτες), Γεωργιανοί, Λαζοί κ.λ.π από τους οποίους τη δανείστηκαν και οι Έλληνες του Πόντου. Άλλες βιβλιογραφικές πηγές Ζωγράφου Μ.-Λαογραφική-Ανθρωπολογική προσέγγιση του σέρα χορού των Ποντίων, Ιωάννινα 1989, www.didaktorika.gr/eadd/bitstream/10442/2223/1/02223.pdf. Ζωγράφου Μ.-Ο σέρα χορός των Ποντίων ως μια μορφή Πυρρίχιου χορού, Peri_Xorou/ancdancetel.pdf
www.tropos-zois.gr/images/
Τυροβολά Β. κ.α-Ποντιακοί χοροί: Παρελθόν και Παρόν Δομική, Μορφολογική και Τυπολογική Προσέγγιση, Αθήνα 2007, www.pe.uth.gr/hape/images/stories/emag/vol5_2/hape174.pdf Κιλιτσιάν Νάϊρα-Οι ομώνυμες ποντιακές εκδοχές των αρμενικών χορών Ταμζαρά/Τάμζαρα και Μπατολά/Πατούλα, Αρχείον Πόντου τ.53, 2011.