Ο Βιβλιοπόντικας είναι μια περιοδική έκδοση του Τμήματος Βιβλίου του Ποντιακού Συλλόγου Κατερίνης «Παναγία Σουμελά» Τ Ε Υ Χ Ο Σ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ: ΗΛΙΟΥΠΟΛΕΩΣ 40 * ΕΡΓΑΤΙΚΕΣ ΚΑΤΟΙΚΙΕΣ ΜΥΛΑΥΛΑΚΟΥ*
9
Σ Ε Μ Π Τ Ε Μ Β Ρ Ι Ο Σ
2 0 1 6
Αφιέρωμα στο Γιώργο Ανδρεάδη
Το σπίτι μου στον Πόντο
60 100 * ΤΗΛ: 2351021596— W W W.S OU ME LA. GR
ΓΙΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΘΕΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΩΝ ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΟΙΚΙΛΙΔΗΣ ΣΤΟ ΤΗΛ. 69375630112
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΕΥΧΟΥΣ:
Το σπίτι μου στον Πόντο
1
Η κουρίτα κι ο καβουρμάς.
1
Ταμάμα
2
Φουρτούνα ήταν...
2
Τολίκα
2
Στη μοίρα των Μυρίων
3
Ανέκδοτα του ποντιακού λαού
3
Εργογραφία
3 Ρομάνα
4
Ένα χρόνο περίπου μετά το θάνατο του πολυγραφότατου Γιώργου Ανδρεάδη (1936-2015) παρουσιάζουμε ένα μικρό αφιέρωμα στο συγγραφικό του έργο. Αν και είναι ευρύτερα γνωστός με το βιβλίο του Ταμάμα, η αγνοούμενη του Πόντου εμείς επιλέξαμε ένα άλλο έργο του για προμετωπίδα του αφιερώματος, το λιγότερο γνωστό Το σπίτι μου στον Πόντο. Αυτό γιατί πιστεύουμε ότι τόσο ο τίτλος όσο και το περιεχόμενο αποδίδουν σαφέστερα το ύφος, τη στόχευση αλλά κυρίως το βασικό κίνητρο της ενασχόλησής του με τον Πόντο. Κινητήρια λοιπόν δύναμη του έργου του Γ.Ανδρεάδη είναι η ταύτιση. Αυτή που γεννήθηκε στην παιδική του φαντασία με όχημα τις διηγήσεις της γιαγιάς του (κυρίως) και των άλλων αυτοπτών μαρτύρων
εκείνης της «άλλης» ζωής που χάθηκε για πάντα. Όλο το έργο του είναι αυτή η προσπάθεια πραγμάτωσης της φαντασίας, η ανίχνευσή της μέσα στα ερείπια της πραγματικότητας.
Το 2005 που γράφει αυτό το βιβλίο είναι ήδη 70 χρονών, έχει οικογένεια, φίλους, πλούσια επαγγελματική και κοινωνική ζωή αλλά το μυαλό του βρίσκεται εκεί πίσω..στην Κρώμνη...στη Βαρενού. Θέλει να «βιώσει» αυτήν την
φαντασιακή επιστροφή στο παρελθόν, να ζωντανέψει τις μνήμες, να «νιώσει» την ιστορία. Σ’ αυτό, όπως και στα υπόλοιπα βιβλία του, ο Γ. Ανδρεάδης δεν ενδιαφέρεται για την αρτιότητα της γραφής του. Τον ενδιαφέρει μόνο να «πει» την ιστορία και τις σκέψεις του. Να επικοινωνήσει τα θέματα του αδρά και πηγαία με την ίδια δύναμη και αμεσότητα σαν και αυτή που διαθέτει ο προφορικός λόγος. Εξάλλου κι αυτός έτσι έμαθε τις ιστορίες που τον ενέπνευσαν μέσα από την προφορικότητα. Χαρακτηριστικό στοιχείο της δομής των έργων του αποτελεί ο κεντρικός ρόλος του πρωταγωνιστή που κρατά για τον εαυτό του. Προσωπική ζωή και ιστορία συμπλέκονται, προσωπικά βιώματα και διηγήσεις άλλων εναλλάσσονται διαδοχικά. Η κορυφαία στιγμή του βιβλίου είναι η συνάντησή του συγγραφέα με το παρελθόν.
Η κουρίτα
κι ο καβουρμάς Όλοι οι άνθρωποι έχουν την προσωπική ή οικογενειακή τους ιστορία. Για τους πρόσφυγες βέβαια από τη Μικρασία κάθε διήγηση μπορεί να καταλήξει σε βιβλίο. Κι αυτό ήταν ένα εγχείρημα πολύ οικείο στον Ανδρεάδη. Το βιβλίο είναι η ιστορία των πεθερικών του. Από την περιοχή της Σμύρνης η κουρίτα και από το Κάρς της Τουρκίας ο καβουρμάς. Ο Σαμιώτης καπετάν Γιώργης πηγαίνει στον Τσεσμέ (Κρήνη) με τη βάρκα του την «κουρίτα» και ύστερα στη Φώκαια όπου
συναντά τη Βαγγελιώ.
Αντίστοιχα ο Γιάγκος από την Αργυρούπολη πηγαίνει στο Κάρς όπου γνωρίζει την Ανάστα και μαζί πάνε στο Καγκισμάν έχοντας πάντα μαζί τους τον πολύτιμο «καβουρμά». Η τρικυμία του πολέμου ξεβράζει και τα δυο ζευγάρια στην Καλαμαριά μαζί με τα παιδιά τους Δήμητρα και Κώστα. Όλα τα άλλα είναι ιστορικά γεγονότα και οικογενειακές περιπέτειες που φτάνουν μέχρι τη δεκαετία του ’70. Μικρασία και Πόντος σε μια παράλληλη διήγηση και μια κοινή πορεία στους Ελληνικούς προσφυγότοπους.
Ταμάμα
ΣΕΛΙΔΑ 2
Η αγνοούμενη του Πόντου
Ταμάμα, η πιο «γνωστή» αγνοούμενη του Πόντου
Η Ταμάμα είναι ένας εμβληματικός τίτλος στην Ποντιακή βιβλιογραφία καθώς αποτελεί το πρώτο best seller της συγκεκριμένης θεματογραφίας. Κυκλοφορεί από το 1992, έχει κάνει 11 επανεκδόσεις και πολλές μεταφράσεις σε διάφορες γλώσσες μεταξύ των οποίων στα Ρωσικά και στα Ποντιακά. Η μετάφραση μάλιστα στην Τουρκική έγινε best seller ήδη από το 1993. Στο αποκορύφωμα της διαδρομής της η Ταμάμα έγινε το 2004 η βάση πάνω στην οποία γράφτηκε το σενάριο της ταινίας
«Περιμένοντας τα σύννεφα» της Τουρκάλας σκηνοθέτιδας Yesim Ustaoglu, κερδίζοντας κοινό και κριτικούς. Μια σειρά από ευτυχείς συγκυρίες έφερε τη ζωντανή ιστορία του ξεριζωμού μπροστά στα πόδια του κατάλληλου ανθρώπου που δεν ήταν άλλος από τον ίδιο το συγγραφέα. Έπρεπε να περιμένει 20 χρόνια όμως η δημοσίευσή της. Κι ενώ οι πραγματικοί πρωταγωνιστές αποχωρούσαν ο ένας μετά τον άλλο η Ταμάμα ξεκινούσε τη μεγαλειώδη πορεία της. Η ιστορία της μικρής Ταμά-
μα ξεκινά το 1916 μαζί με χιλιάδες παρόμοιες. Το κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο της εποχής, το χωριό της Έσπιε και τα δραματικά γεγονότα που ακολουθούν περιγράφονται ολοζώντανα. Το ποτάμι της συγκίνησης όμως γίνεται χείμαρρος το 1973 όταν μια σειρά από συμπτώσεις και ενέργειες καταφέρνουν το απίστευτο. Η Ταμάμα είναι τελικά μια ιστορία που δεν χρειάζεται καθόλου τη μυθοπλασία.
Φουρτούνα ήταν...
Ο Ανδρεάδης παρουσιάζει την αφήγηση του Παπα-Πρόδρομου
Ο υπότιτλος, Η γενοκτονία του ποντιακού ελληνισμού μέσα από τα απομνημονεύματα του παπα-Πρόδρομου Ηλιάδη δεν είναι απολύτως ακριβής. Ο παπα Πρόδρομος αφηγείται τα γεγονότα των ετών 1920-23 που έζησε ή του διηγήθηκαν με καταιγιστικό ρυθμό. Εντυπωσιάζει τον αναγνώστη η εξονυχιστικά λεπτομερής περιγραφή των συμβάντων και η ειλικρίνεια του αφηγητή. Δεν ωραιοποιεί, ούτε
εξιδανικεύει αλλά μόνο δικαιολογεί. Τι δικαιολογεί; Φρικαλεότητες που διαπράχθηκαν και από τους ομοεθνείς μας. Απίστευτα σκληρές εικόνες που δύσκολα γίνονται κατανοητές έξω από το απάνθρωπο πλαίσιο της εποχής. Ποιος είναι ο εχθρός και ποιος ο φίλος; Συχνά οι ρόλοι αντιστρέφονται και τα φαινόμενα απατούν. Η βία φέρνει βία και ο εκδικητής γίνεται ίδιος με τον δολοφόνο. Δεν πρόκει-
ται για την κλασική ιστορία της βίας και της εξορίας που φτάνει στη γενοκτονία. Αυτοί οι άνθρωποι του Δυτικού Πόντου πολέμησαν, έσφαξαν και σφάχτηκαν, κάηκαν και έκαψαν. Χάβζα, Σαμψούντα, Μπάφρα, τα χωριά, τα βουνά και τα δάση. Πίτς Βασίλ, Τουτουτζή Χάμπος, Τίκ Γιάννες, Κισάμπατζακ οι καπετάνιοι.
H Τολίκα Η Τολίκα είναι άλλη μια ιστορία αγνοούμενης του Πόντου όπως η Ταμάμα με διαφορετική όμως εξέλιξη. Εδώ δεν έχουμε το αναπάντεχο συναπάντημα της ιστορίας με τα θύματά της αλλά τη φυσική κατάληξη των τραγικών γεγονότων
Η Τολίκα περιμένει ακόμη τη δικαίωσή της
Ο
ΒΙΒΛΙΟΠΟΝΤΙΚΑΣ
της περιόδου πριν τον ξεριζωμό. Διαφορετική επίσης είναι η τοπιογραφία αλλά και το βάθος της διήγησης. Ο τόπος είναι ο δυτικός Πόντος και το χωριό Γιζήλκιολ της Μπάφρας. Ο συγγραφέας εντάσσει την ιστορία στο ευρύτερο πλαίσιο των διωγμών και του αντάρτικου της γύρω από την Σαμψούντα περιοχής
αλλά δεν έχει το απαραίτητο πρωτογενές υλικό για διείσδυση στην προσωπική τραγωδία. Η ιστορία συνδέεται με δύο ανθρώπους που εκτιμώ προσωπικά από το κοινό μας ταξίδι στον Πόντο. Της κυρίας Ελένης, απογόνου της Τολίκα και του συζύγου της Αριστείδη Τερζίδη κατοίκων της Ν.Τραπεζούντας.
ΤΕΥΧΟΣ
9
ΣΕΛΙΔΑ 3
Στην μοίρα των Μυρίων Ο ελληνισμός της Μαύρης Θάλασσας-Διευρυμένη ιστορική προσέγγιση Ο τίτλος είναι παραπλανητικός καθώς το περιεχόμενο περιγράφεται ακριβώς στον υπότιτλο «Διευρυμένη ιστορική προσέγγιση». Η ιστορική πορεία του ποντιακού ελληνισμού από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας παρουσιάζεται από το συγγραφέα με τη μορφή επισκόπησης. Πρόσωπα, πόλεις, γεγονότα, σταθμοί, συμπεράσματα συγκροτούν την ματιά του Ανδρεάδη στο φαινόμενο «Πόντος». Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι απόψεις του συγγραφέα για τη φυλετική διαμόρφωση των κατοίκων του Ποντο
Πόντου διαχρονικά. Οι φυλές, οι πολιτισμοί, ο ενοποιητικός ρόλος της θρησκείας, η εθνοτική συνείδηση, εξετάζονται αμερόληπτα και κριτικά. «Στα χίλια χρόνια του χριστιανισμού... Φτιάχτηκε ο Πόντιος» αποφαίνεται. Το βιβλίο κλείνει με το αναπάντητο ερώτημα σχετικά με την απόφαση των Μυρίων του Ξενοφώντα να επιστρέψουν τελικά στην Ελλάδα «Αν έμεναν, όλη η ιστορία της ανθρωπότητας θα είχε άλλη εξέλιξη» υποστηρίζει ο συγγραφέας. Τελικά Μύριοι και Πόντιοι ακολούθησαν την ίδια διαδρομή σε διαφορετικές στιγμές της ιστορίας.
«Όντας ο
Ανέκδοτα του Ποντιακού Ελληνισμού Απ’ αδά κι απ’ εκεί Το 2007 ο Γ.Ανδρεάδης εξέδωσε μια συλλογή από 224 ανέκδοτα της Ποντιακής και της Ελλαδικής περιόδου. Όπως διευκρινίζει ο ίδιος στον πρόλογο, πηγή προέλευσης της συλλογής είναι κυρίως τα παρακάθια στις γειτονιές της Καλαμαριάς. Οι πρωταγωνιστές συχνά έχουν ονοματεπώνυμο αφού πρόκειται για πραγματικά περιστατικά. Άλλοτε είναι γνωστοί ή άγνωστοι τύποι και παραγωγοί ανεκδοτολογικών επινοήσεων όπως ο Κρωμέτες Βέβαιας,
Μοεζίντς εκούιζεν α σην μιναρέν “Αλάααχ Ικπέρ»,
ο Πέντε-πέντες, ο Κώστης ο Βήτας, ο Φιρφιρής, ο Πακαλιάρος, ο Γρηγόρης ο ψαράς, ο θείον ο Νικόλας και άλλοι. Η χαρακτηριστική συνήθεια της ποντιακής διαλέκτου και ιδιοσυγκρασίας να χρησιμοποιεί κατά κόρον την αθυροστομία ως μέσο έκφρασης δεν γίνεται ιδιαίτερα αισθητή. Εντούτοις ο συγγραφέας επικαλείται τον διάσημο κυνικό φιλόσοφο, Διογένη το Σινωπέα, προκειμένου να υποστηρίξει τη συνέχεια μιας μακραίωνης παράδοσης.
τ’ εμετέρ εκούιζαν α σο χωράφ“ ο κώλος σ ‘ δί και παίρ”» Γ..Α
Άλλα έργα του συγγραφέα Γιώργου Ανδρεάδη 1.Ο πολιτισμός του Πόντου (1964) 2. Οι κλωστοί (1993) 3.Γιατί αδελφέ Χουσνί; (1994) 4. Καλαμαριά μου αξέχαστη (1994) 5.Ο Θόδωρον (1995) 6. The cryptochristians (1995) 7. Ευξείνια (1996) 8.Ακρίτεια (1996) 9.Η απέλαση (1999) 10.Οι Τούρκοι της Μαύρης Θάλασσας του Μιχαήλ Μήκερ (μετάφραση) (2000)
11.Σουμελά και Τραπεζούς του Χένρυ Τόζερ (μετάφραση) (2000) 12.Στη χώρα του Όφεως ποταμού 13. Μεταμόρφωση: Η δικιά μας εκκλησιά (2002) 14. Ελάτε μαζί μου στον Πόντο (2002). 15. Η παγκόσμια διαθήκη (2003) 16. Ελάτε μαζί μου στην Ιωνία (2003) 17. Ελάτε μαζί μου στην Καππαδοκία (2005). 18. Ελάτε μαζί μου στην Πόλη και τον Μαρμαρά (2006)
19. Γνωμικά και ιδιωματισμοί του Ποντιακού λαού (2007) 20. Γνωμικά και ιδιωματισμοί του Τουρκικού λαού (2007) 21. Μαγκάλι μνήμης: Ιστορίες ξεχασμένες και από το Θεό ακόμη (2007) 22. Οι σοφοί της αρχαιότητας (2010)
Τα κείμενα του Βιβλιοπόντικα συντάσσονται από τον έφορο βιβλιοθήκης Γιάννη Ποικιλίδη
«Ποντιακός Πολιτισμός» Χρυσοποίκιλτος και Παντίλαμπρος Η ΡΟΜΑΝΑ (Απόσπασμα)
του Ορφέα Παρυάδρη Είνας ρομάνα τολασεύ’ απάν’ κεσ’ σα παρχάρια με τ’ αερί το φύσεμαν και τ’ Ήλιου τα τσιρούτα Όθεν δαβαίν’ και κάθεται και καλατσεύ και σκούται τερούν και κι χορτάζνατεν, τερούν και κι τελείται. Σ’ έναν λιθάρ αν κάθεται, ζελεύνε τα χορτάρια σ’ έναν τσιμέν αν κάθεται, ζελεύνε τα λιθάρια. Μεσημερί εμπαίν σ’ ορμίν και σα παχ̃έα εβόρας να στέκ’ κι αποηλιάσκεται να πιν και δροσισκάται να νίφκεται και λούσκεται, να τρώει ρούζ και κοιμάται. Ας σα ποδάρα τ’ς ‘βγάλ’ ρητά τσαρούχ̃ια και ν’ ορτάρια. Κλείσκεται κα σ’ ορμόχ̃ειλα, γομών την διχ̃ερήν ατ’ς δακρόνερα κρεπεγαδί και νίφτ’ τον πρόσωπόν ατ’ς. Αμάν λυν κ’ αποκοτσακίζ’ δέματα και κοτσάκια αποφορίεται φοτάν, πατσάκια και ζιπούναν καμίσ’, σπαρέλ’ και το λετσέκ κι αφήνει ατα σ’ ορμάκριν. Τα τσάμιας ατ’ς πεντάπλεχτα, μελίξανθα μακρέα σύρει ατα έμπρου κι αποπλέκ’ και κχ̃ύουν ους τα μέσα τ’ς. Ψηλέσα, λεγνοπίαστος, δεκαεφτά χρονέσσα λαγγεύ’ η χ̃ιονοπάτουλος σου λογγοζί τη μέσσεν σα κρύα πούζα τα νερά κι ευτάει το κύμαν γύραν και μαρμαρίζ τ’ ολόερα και φωτοστεφανούται. Βούραν την βούραν παίρ’ νερόν και κχ̃ύν απάν’ σ’ ωμία τ’ς λούσκεται, πιν τα κρένερα και με τα δαχτυλάκρια ελλιαευτά, ελλιαυετά, πρωτοθαμάζ’ τα κάλια τ’ς κι όλια τα στάλας τη νερού τ’ απάνατ’ς εκχ̃ιαεύνε Τολασεύ: περιφέρεται, τσιρούτα: αχτίνες, ορμίν: ρυάκι, εβόρας: σκιές, διχερήν: δυο παλάμες, αποκοτσακίζ: ξεκουμπώνεται, χ̃ιονοπάτουλος: κάτασπρη, λογγόζ: νερόλακος, μαρμαρίζ: ακτινοβολεί, ελλιαευτά: ψαχουλευτά, εκχ̃ιαεύνε: χαϊδεύουνε Έρευνα - Επιμέλεια Π.Σουμελίδης