Izveštaj o rezultatima istraživanja o socio ekonomskom položaju romkinja u kraljevu by Fenomena Udruženje

This publication has been produced with the assistance of the European Union. The contents of this publication are the sole responsibility of partners who are implementing the project and can in no way be taken to reflect the views of the European Union. Ova publikacija je nastala uz podršku Evropske unije. Za sadržaj ove publikacije odgovorni su samo partneri koji sprovode projekat i on ne predstavlja nužno stav Evropske unije.

A project funded by the European Union Projekat finansira Evropska unija

Izveštaj o rezultatima istraživanja o socio-ekonomskom položaju Romkinja u Kraljevu

Izveštaj priredilo Udruženje Fenomena u okviru projekta Interetničko partnerstvo za osnaživanje Romkinja u centralnoj Srbiji Oktobar, 2014

Sadržaj

1. Uvod……………………………………………………………………………………..… 3 2. Rezultati istrživanja prema tematskim oblastima………………………………………… 4 2.1. Brak…………………………………………………………………………….…... 4 2.2. Obrazovanje………………………………………………………….………….…. 8 2.3. Stanovanje………………………………………………………………….....…..... 11 2.4. Zaposlenje…………………………………………………………………….….… 13 2.5. Socijalna pomoć…………………………………………………………….….….. 15 2.6. Zdravstvo……………………………………………………………………..……. 16 2.7. Diskriminacija…………………………………………………………………...…. 18 3. Zaključak……………………………………………………………………………..……. 22

1. Uvod U okviru projekta Interetničko partnerstvo za osnaživanje Romkinja u centralnoj Srbiji koje Udruženje Fenomena u toku 2014. i 2015. godine sprovodi u partnerstvu sa Obrazovno- kulturnom zajednicom Romanipen iz Kragujevca i Udruženjem Ženski prostor iz Niša, a koje finansijski podržava Evropska komisija, jedna od aktivnosi u cilju ostvarivanja relevantnih rezultata, bilo je istraživanje putem anketa o socio-ekonomskom položaju i potrebama Romkinja u Kraljevu. U istraživanje na terenu i anketiranje bile su uključene dve Romkinje i dve aktivistkinje Udruzenja Fenomena. Anketirano je sto žena i došlo se do određenih rezultata koje ćemo predstaviti u izveštaju koji je pred vama. Prema popisu iz 2011. godine, u Srbiji zvanično živi 147.604 Roma (Statistički zavod Srbije, 2012, str. 21-2321), što čini 2.05% opšte populacije (Ibid.). Treba naglasiti da različiti izvori (OCD, UNICEF, Svetska banka) u više navrata napominju da zvanični podaci (zasnovani na Popisu) o učešću Roma u opštoj populaciji nisu pouzdani. Romske organizacije civilnog društva i mnoge međunarodne organizacije su u više navrata procenile da je pravi broj Roma u opštoj populaciji Srbije približno četiri puta veći od onog koji prikazuje zvanična statistika. U Kraljevu zvanično živi 8762 Roma, međutim, uvid u stvarnu situaciju nam govori da je broj Roma znatno veći od broja koji je registrovan, tako da se smatra da u Kraljevu živi 1900 Roma i Romkinja. Starosna struktura se značajno razlikuje u odnosu na opštu populaciju. Broj mladih u okviru populacije premašuje 50% ukupnog broja Roma. (Prosečna starost romskih žena je 27,6 godina, što je za 14 godina niže u odnosu na prosečnu starost žena u Republici Srbiji.) U cilju prikupljanja informacija o socio-ekonomskom položaju Romkinja, obavljeno je 100 intervjua sa ženama i devojkama uzrasta od 15 do 80. Anketu je činilo 38 pitanja, fokusiranih na bračni status, broj dece, zatim na obrazovanje (obrazovanje ispitanica, kao i njihove dece), zapošljavanje, zdravstvenu zaštitu i odnos sa većinskom zajednicom. Anketiranje Romkinja obavljeno je u periodu 14. jul – 14. avgust 2014. godine, u romskim naseljima u Kraljevu, kao i u delu naselja u Dositejevoj ulici. Rezultati do kojih se došlo istraživanjem predstavljaju važan izvor informacija o Romkinjama u Kraljevu i njihovom položaju u društvu, što šire gledano, što u okviru romske zajednice. Anketama je obuhvaćeno 100 žena, starosti od 15 do 80 godina.

Republički zavod za statistiku Srbije (2012), 2011 Popis stanovništva, domadinstva i stanova u Republici Srbiji: Stanovništvo – nacionalnost, Podaci po opštinama i gradovima. Beograd: Republički zavod za statistiku Srbije, na engleskom i srpskom jeziku 2

Podaci Republičkog zavoda za statistiku

Na osnovu rezultata može se zaključiti da su nam najdostupnije bile žene od 15 do 30 godina što je 52% od ukupnog broja anketiranih žena, kao i od 41 do 50 godina, čitavih 19%. Najmanje je bilo žena starosne dobi od 61 do 80 godina, tek 6%. Ovi rezultati ukazuju da je životni vek Romkinja kratak, a to je posledica određenog načina života u romskim naseljima, loših uslova za život, nedovoljna briga o zdravlju, kao i rane i česte trudnoće. 2. Rezultati istraživanja prema tematskim oblastima 2.1.

Brak (ugovoreni brakovi)

Najznačajniji strateški dokument za romsku zajednicu u Srbiji predstavlja Strategija za unapređenje položaja Roma3 u Republici Srbiji, usvojena 2009. godine, i vezani nacionalni akcioni planovi. Strategija sadrži posebno poglavlje koje se bavi položajem žena, a pored toga se pitanja vezana za romske žene i devojčice (u vrlo ograničenom obimu) pominju i u poglavljima o zapošljavanju, zdravstvenoj i socijalnoj zaštiti, političkoj participaciji, informisanju i diskriminaciji. Ključnu ulogu u koordinaciji sprovođenja Strategije i akcionih planova igra Ministarstvo za ljudska i manjinska prava, državna uprava i lokalna samouprava (MLJMP, DU, LS) u čijem rukovodstvu od februara 2011. godine učestvuje i državna sekretarka Slavica Denić, prva Romkinja na položaju tog ranga u Srbiji. U okviru Uprave za ljudska i manjinska prava ovog ministarstva funkcioniše i Grupa za unapređivanje položaja Roma. Strategija u poglavlju “Položaj žena” daje preporuke gde se podstiču politike koje omogućavaju veći izbor u pogledu planiranja porodice, kulture i obrazovanja romskih porodica. Značajan predlog se odnosi na pokretanje pitanja problema maloletničkih i ugovorenih brakova4. 3

Vlada republike Srbije, Strategija za unapređivanje položaja Roma, Beograd 2009.

Najnoviji relevantni podaci u vezi sa ranim brakovima u romskoj populaciji potiču iz istraživanja MICS4 (Republički zavod za statistiku i UNICEF, 2011) koje je sprovedeno tokom 2010. godine, a objavljeno 2011. Podaci o populaciji koja živi u romskim naseljima otkrivaju uznemirujuće trendove. Skoro 17% žena starosti 20-49 godina iz romskih naselja je udato pre navršene 15 godine života, a 54% njih je udato pre 18. Skoro polovina mladih žena (starosti 15-19 godina) su trenutno udate ili u vanbračnoj zajednici (44%); a rezultati variraju zavisno od tipa naselja - 40% u urbanim, a čak 52% u ruralnim sredinama. Kada se uporede rani brakovi žena i muškaraca u romskim naseljima, razlike su značajne: 44% žena od 15-19 godina starosti je trenutno u braku ili u vanbračnoj zajednici, dok svega 19% muškaraca istih godina ima takav bračni status. Komitet za ukidanje diskriminacije žena u svojim završnim komentarima iz 2007. godine upućenim Srbiji (CEDAW/C/SCG/CO/1, odelj. 36), naglasio je: “Komitet podstiče Državu potpisnicu da primenjuje minimalnu starosnu granicu za sklapanje braka, a to je 18 godina, i da preduzme mere za podizanje svesti širom zemlje o negativnim uticajima koje rani brak ima na uživanje ljudskih prava kod žena, posebno prava na zdravlje i obrazovanje“. Romske ženske organizacije kontinuirano naglašavaju važnost poklanjanja pažnje problemu ugovorenih i prinudnih brakova i „prodaja nevesta“ i preduzimanju adekvatnih institucionalnih mera. Međutim, problem ranih brakova kod Roma uglavnom je zanemaren i institucije ga previđaju ili smatraju kao „tradiciju kod Roma“ koja ne može i ne treba da bude sprečavana. Naše istraživanje pokazuje da od 100 anketiranih žena 59 je udato, 12 je neudato ili žive povremeno ili su razdvojene od svojih partnera, 14 je razvedeno, 12 je udovica, a 3 su se izjasnile da je nešto drugo u pitanju.

Što se tiče godina stupanja u brak, rezultati istraživanja u romskim naseljima u Kraljevu su sledeći:

Statistika kaže da je 82% žena stupilo u brak pre navršenih 18 godina života. Dodatni problem predstavlja što se ugovoreni brakovi, brakovi među maloletnicima i prinudni brakovi ne smatraju oblicima rodno zasnovanog nasilja u javnosti i medijima, što svakako nije u skladu sa međunarodnim dokumentima i relevantnim analizama na nivou UN-a, uključujući i detaljnu studiju Generalnog sekretara UN-a o nasilju nad ženama iz 20065. Slično je sa ranim brakovima i običajem „prodaje neveste“ koji se (čak) u strateškim dokumentima Vlade, uprkos jasnim preporukama Komiteta za ukidanje diskriminacije žena, retko spominju. Izuzetak je Nacionalni akcioni plan (NAP) za primenu Strategije za poboljšanje položaja žena i unapređivanje rodne ravnopravnosti za period 2010-2015 (Službeni glasnik RS 067/2010)102. Nacionalnu strategiju za poboljšanje položaja žena i unapređivanje rodne ravnopravnosti (Službeni glasnik RS 15/09) usvojila je Vlada Republike Srbije u februaru 2009. NAP za primenu ove Strategije za period 2010-2015 je usvojen u 2010. godini. Kako NAP pokriva period 2010-2015. još uvek je na snazi. U Kraljevu, u okviru istraživanja, 70 žena se izjasnilo da su stupile u brak po ličnom izboru, 14 je reklo da su stupile u brak po izboru roditelja, kod 3 žene brak su ugovorili rođaci, a kod jedne ispitanice je nešto drugo u pitanju. Treba obazrivo uzeti ovaj podatak gde se visok procenat žena izjasnio kako su same odabrale partnere za brak, u svetlu činjenice da se 33% njih udalo pre svoje 15. god. Postavlja se pitanje da li devojčice u tom uzrastu mogu same da biraju partnera i šta to stvano podrazumeva.

Pored bračnog statusa pitale smo naše isptanice koliko dece imaju. Na osnovu dobijenih rezultata u Kraljevu došle smo do zaključka da najveća učestalost broja dece varira od dvoje do četvoro.

Generalni Sekretarijat Ujedinjenih nacija (2006), Detaljna studija svih oblika nasilja nad ženama, A/61/122/Add.1

Anketirane žene su, na postavljeno pitanje sa koliko godina su rodile prvo dete, dale sledeće odgovore:

Do 18. godine života 60% anketiranih žena su postale majke i rodile bar jedno dete.

Rađanje dece u ovako ranom uzrastu je rizično i po zdravlje majke i deteta. U tradiciji romske zajednice žensko dete nema isti status kao muško. Prava ženske dece oduzimaju im roditelji i okolina. Patrijarhat i dalje ima veoma snažan uticaj na sve romske porodice. Devojke su prisiljene da se rano udaju i rode mnogo dece i na taj nacin bude vezane za kuću i porodicu sa strogim patrijarhalnim zakonima. Rana udaja ženi oduzima slobodu, pravo na obrazovanje, dovodi je u neki oblik izolacije, lišavanja sopstvenog identiteta, jer je njen život ispunjen stalnim rađanjem, a to sa sobom povlači i nezrelost u daljem vaspitanju dece.

2.2.

Obrazovanje

Romkinje se suočavaju sa nizom prepreka u pristupu obrazovanju što se vidi u većem broju nepismenih Romkinja u poređenju sa ne-romkinjama. Prepreke sa kojima se Romkinje obično suočavaju zasnivaju se na visokim stopama siromaštva, patrijarhalnoj tradiciji i ranoj udaji. Ove prepreke su pogoršane čestim upisom romske dece u specijalne škole za mentalno nedovoljno razvijenu decu jer pohađanje takvih škola iziskuje manje troškova i udžbenici su besplatni, a često roditelji na taj način stiču pravo i na socijalnu pomoć ili dodatke. Organizacija Save the Children i Centar za prava deteta iznose procenu da među učenicima i učenicama koji pohađaju nastavu u specijalnim školama ima i do 80% romske dece. Siromaštvo je veoma važan faktor zbog koga devojčice ne idu u školu. Drugi razlog je rano angažovanje devojčica za brigu o kući i mlađoj braći i sestrama. Za veliki broj devojčica Romkinja romski je primarni jezik i nedovoljno poznavanje i nerazumevanje srpskog jezika je značajna prepreka u pristupu obrazovanju. Neposedovanje ličnih dokumenata i prijave boravka koji su potrebni za upis u školu su takođe prepreke u pristupu romske dece obrazovanju. Patrijarhalna tradicija, stereotipi i rana udaja i majčinstvo kod Romkinja umanjuju priliku za obrazovanjem jer se od njih očekuje da brinu o porodici i domaćinstvu. Takvi stereotipi i tradicije imaju veliki uticaj na nizak nivo upisa i visok nivo napuštanja škole što se tiče devojčica Romkinja. Na pitanje da li su išle u školu dobile smo sledeće odgovore:

Član 71. Ustava Srbije kaže „Svako ima pravo na obrazovanje. Osnovno obrazovanje je obavezno i besplatno, a srednje obrazovanje je besplatno. Svi građani imaju, pod jednakim uslovima, pristup visokoškolskom obrazovanju.” Ostvarivanje prava na obrazovanje predstavlja ključ za poboljšanje situacije romske zajednice. Prema podacima dobijenim u istraživanju sprovedenom u Srbiji krajem 2004. godine za potrebe Programa Ujedinjenih nacija za razvoj (UNDP), stopa pismenosti Romkinja je tek 80%, u odnosu na 87% među Romima muškarcima 6. Procenat romskih devojčica upisanih u osnovne škole je za 1% niži od procenta upisanih dečaka, a u srednjoj 6

UNDP, “Pod rizikom: socijalna ugroţenost Roma, izbeglica i interno raseljenih lica u Srbiji”, Beograd, 2006. Svi ostali UNDP podaci citirani u ovom tekstu su preuzeti iz UNDP Vulnerability Dataset, dostupnom na adresi: http://vulnerability.undp.sk.

školi se ta razlika povećava na 4%. Od ispitanih romskih devojčica i devojaka uzrasta od 6 do 22 godine, 11% njih je školovanje napustilo prvenstveno radi braka, u poređenju sa 3% dečaka i mladića. Značajan podatak vezan za romsku zajednicu u Kraljevu predstavlja da 24% Romkinja ima završenu osnovnu školu, kao i oko 4,8 % njih koji pohađaju ili su završili srednju školu. Međutim, najveći broj stanovnica romskih naselja je bez ikakve škole ili su završile prva četiri razreda osnovne škole7. Obrazovanje Romkinja je na veoma niskom nivou. Na osnovu istraživanja koje je sprovelo Udruženje Fenomena, a odnosi se na pitanja obrazovanja, 26 Romkinja se izjasnilo da je pohađalo ili pohađa školu, 28 Romkinja nikada nije išlo u školu i 46 Romkinja je napustilo školu pre završetka. Od ukupnog broja anketiranih Romkinja samo njih 20 su završile osnovnu skolu, a 4 srednju trogodišnju. Nijedna Romkinja nije završila srednju četvorogodišnju, višu ili visoku skolu.

Poražavajući je podatak da 60% anketiranih Romkinja nije završilo osnovnu skolu, a 49% se izjašnjava kao pismeno, dok je nepismenih 51%. Romkinje koje su uspele i pored nepohađanja škole da se opismene, uradile su to na sledeći načina: 10 preko škole Druga šansa, 6 Romkinja je samouko, 1 se opismenila uz pomoć sopstvene dece, a 12 su to uradile na neki drugi način. Među nepismenim Romkinjama, njih 18 su se izjasnile da ne žele da se opismene, a 14 da imaju želju za opismenjavanjem. Razlozi za nepohađanje škole ili njeno napuštanje koje navode anketirane Romkinje su raznoliki. Mnoge ispitanice u istraživanju nisu stekle obrazovanje jer im njihovi roditelji nisu dozvolili, čak kod 23 ispitanice, njih 13 navode kao razlog udaju, 6 zbog stalne promene adrese, 7 ispitanica navodi razlog loš tretman u školi od strane nastavnika i vršnjaka, 3 su morale da rade, a 22 ispitanice su navele neke druge razloge. Jedan od razloga da mnoge devojčice izostaju iz škole je taj da bi brinule o mlađoj braći i sestrama, ili na neki način privređivale i potpomagale porodicu. 7

Podaci dobijeni kroz anketu sprovedenu među stanovnicima naselja, OSA Kraljevo, april 2007.

Romska deca su često žrtve nehumanog i ponižavajućeg tretmana u obliku verbalnog i fizičkog maltretiranja na rodnoj i etničkoj osnovi od strane ostale dece i nastavnika. Jezičke barijere i nedostatak pozitivnih uzora su veoma prisutni u velikom delu romske zajednice, a njihov rezultat su nove prepreke za obrazovanje romskih devojčica. Neki od uzroka su i prevelik broj romske dece u školama za decu sa posebnim potrebama, siromaštvo, kao i patrijarhalna tradicija i stereotipi koji su još uvek prisutni kod velikog dela romske zajednice. Do sličnih rezultata došlo se i na osnovu istraživanja u Kraljevu, 70% romske dece pohađa predškolsko ili školu, 5% ne ide u školu, a 26% neredovno pohađa školu ili predškolsko. Kao razloge neredovnosti pohađanja škole svoje dece, ispitanice su navodile: loš tretman u školi od starane vršnjaka i nastavnika – 19%, bežanje iz škole - 33%, uticaj druge dece koja beže iz škole – 10%, i neke druge razloge 38% koji su uglavnom podrazumevali strah roditelja za bezbednost dece u školi i posle škole.

Situacija po pitanju obrazovanja romske populacije u gradu Kraljevu je identična obrazovnoj situaciji na teritoriji Republike Srbije. Na nivo obrazovanja najviše utiče socijalna struktura ove nacionalne manjine, nezaposlenost, neobrazovanost roditelja, činjenica da se veliki broj dece upisuje u školu kasnije u odnosu na svoju generaciju, nedostatak materijalnih sredstava za kupovinu i nabavku udžbenika i školskog pribora. Najrelevantniji podaci o broju romske dece i učenika u obrazovnim institucijama na teritoriji grada Kraljeva do kojih se došlo prilikom izrade Akcionog plana za unapređenje položaja Roma, su podaci dobijeni od Školske uprave u Kraljevu. Na osnovu tih podataka, 25 romske dece je pohađalo predškolsku ustanovu, 247 dece je pohađalo osnovne škole i 18 dece je pohađalo srednje škole. Nema podataka koliki je procenat devojčica, a koliko dečaka. Značajan podatak do koga se došlo u istraživanju jeste da 51% ispitanih Romkinja nije 10

zainteresovano za pohađanje večernje škole ili nekog kursa koji bi pomogao pri zapošljavanju, 45% žena bi rado pohađalo kurs, a 4% žena nije sigurno da li bi pohađala kurs. Od ponuđenih kurseva, najviše je zainteresovanih Romkinja za kurs krojenja i šivenja – 26%, frizerski kurs - 24%, kurs za računare - 15%, kurs za kozmetiku – 13%, kurs vožnje – 6%, dok - 16% se izjasnilo da bi želele neki drugi kurs. Na pitanje šta bi to bilo, najčešći odgovor da bi najkorisniji bio kurs uz pomoć koga bi mogla da se zaposli kao čistačica.

Što se informatičke pismenosti tiče, kao i korišćenja i dostupnosti tehnologije saznale smo na osnovu podatka iz anketa da 61% zena ne koristi računar, 31% koriste samo delimično, Facebook i You Tube, a samo 8% Romkinja ume u potpunosti da koristi računar.

2.3.

Stanovanje

Uslovi za život u većini romskih naselja u Srbiji izuzetno su neadekvatni i loši. Oko 60% Roma stanuje u nehigijenskim naseljima, mahalama, u nezdravom i nebezbednom okruženju, oko 30% nije priključeno na vodovod, a 70% nema odgovarajuće sanitarne uslove. Veoma mali broj kuća građen je od čvrstog materijala, a najveći broj od šper-ploče, iverice, pa čak i kartona. Mnoga romska naselja i nastambe nisu legalni, što njihovim stanarima uzrokuje stalnu nesigurnost jer nemaju zakonom propisanu dokumentaciju o vlasništvu nad svojim kućama ili zemljom. Neki od njih žive i u tuđim objektima. Kršenje prava na stanovanje je naročito problematično u slučajevima samohranih majki i žena koje žive same. Mnogo Romkinja i nema prijavljeno mesto boravka. Zbog toga mnoge Romkinje ne mogu da ostvare pristup osnovnim ljudskim pravima, kao što su obrazovanje, zapošljavanje, zdravstvena zaštita i stanovanje. 11

Romi na teritoriji grada Kraljeva stanuju u četiri naselja: Romske mahale – Grdička kosa I i Grdička kosa II, Kolektivni centar raseljenih Roma sa Kosova – šatorsko naselje Stari aerodrom i u centralnom delu grada. Na osnovu naših anketa, najveći broj Romkinja u Kraljevu ne poseduje ličnu imovinu, i to 86%, dok samo njih 14% poseduje neku vrstu pokretne ili nepokretne imovine. Najviše Romkinja poseduje kuću ili stan – 13%, dok tek po 1% poseduje auto, nameštaj i tehniku ili nešto drugo. Najveći broj anketiranih Romkinja živi u kući sa suprugom i decom – 40%, dok 24% žive same sa decom, 9% živi sa muževljevim roditeljima, 7% žive sa svojim roditeljima, 5% žive same, 1% živi privatno, a 14% nešto drugo. Veoma često smo nailazile na domaćinstva sa preko 10 članova, gde se živi u zajednicama od po tri generacije i sa mnogo dece i srodnika.

Romkinje su u anketama izjavile da se nijednom nisu preseljavale – 41%, jednom su se selile – 29%, dvaput – 14%, triput – 4% i više puta 12%. Raseljeni Romi sa Kosova, njih oko 250,8 smešteni su u kolektivnom centar Stari aerodrom, na rubu grada, u blizini gradske deponije, u naselju kontejnerskog tipa, bez odgovarajućeg sanitarnog čvora, koji se nelegalno širi izgradnjom improvizovanih objekata. Najveći broj stanovnika pomenutog naselja su deca starosti do 10 godina koja od rođenja odrastaju u nehumanim uslovima, a pošto su žene više okrenute kući i deci i više vremena provode u tim siromašnim i neadekvatnim uslovima stanovanja, može se zaključiti da je zdravlje žena i dece izuzetno ugroženo, da su česti zdravstveni problemi i oboljenja.

Izveštaj Centra za socijalni rad u Kraljevu

2.4.

Zaposlenje

Loša obrazovna slika obavezno vodi do velike nezaposlenosti Prema podacima UNDP, stopa nezaposlenosti u romskoj zajednici u Srbiji (39%) je znatno viša nego kod ostalih neromskih grupa (15%). Isti statistički izvor tvrdi da je čak 43% Roma muškaraca nezaposleno, u odnosu na 34% nezaposlenih Romkinja. Treba, međutim, uzeti u obzir i činjenicu da veoma veliki procenat Romkinja čine domaćice, osobe koje ne ostvaruju nikakve prihode – čak 29%, dok je postotak muškaraca u istoj kategoriji samo 1%. Podaci razdvojeni po polu takođe ukazuju da u romskoj zajednici zaposlenih žena ima četiri puta manje nego zaposlenih muškaraca. Mnoge Romkinje nikada nisu imale nikakav posao. Za praćenje položaja Romkinja važna je Nacionalna strategija zapošljavanja za period 2011–2020. usvojena u maju 2011. godine, u okviru osnovnih indikatora uspeha u primeni ove strategije u oblasti zapošljavanja Roma propisuje potrebne indikatore razvrstane između ostalog i po polu9. Veliki broj Romkinja nema pristup formalnom zapošljavanju zbog niskog nivoa obrazovanja, kao i direktne i indirektne diskriminacije od strane poslodavaca. Veliki broj Romkinja nema nikakvo socijalno osiguranje i njihov je položaj po pitanju zaposlenja izuzetno nesiguran jer se bave sivom ekonomijom. UNDP izveštaj dalje kaže da, iako je „stopa nezaposlenosti nešto viša kod Roma nego kod Romkinja, značajan deo Romkinja su domaćice (29%), koje vrše neplaćen rad u kategoriji koju ispunjava samo 1% romskih muškaraca10. Nadalje […] u romskoj zajednici zaposlenih žena ima četiri puta manje nego zaposlenih muškaraca.” Mnoge Romkinje su direktno diskriminisane kada traže zaposlenje, i u društvenom i u privatnom sektoru. Veliki deo Romkinja je zaposlen u neformalnom sektoru. Mnoge Romkinje rade neprijavljeno tako što prodaju robu na pijacama i na ulici. Pored gorepomenutih problema Romkinja u oblasti zapošljavanja, mnogim ženama muževi ne dozvoljavaju da rade. Većinu zaposlenih Roma čine muškarci, dok samo 1/3 žena radi. Na osnovu našeg istraživanja, većina romskih domaćinstava ima ogranične izvore prihoda, a to su uglavnom: socijalna pomoć koju prima 77% domaćinstava, dečiji dodatak 52%, reciklaža i sakupljanje sekundarnih sirovina 35%, povremeni poslovi 13%, sezonski poslovi 8%, stalni posao 10%, rođaci iz inostranstva 3%, tuđa nega i pomoć 2%, i nešto drugo 18%.

Ministarstvo ekonomije i regionalnog razvoja, Nacionalna strategija zapošljavanja za period 20112020. godine, Službeni glasnik RS br. 37/2011, str. 48, dostupno na adresi: http://www.merr. gov.rs/sr/c/vesti/usvojena-nacionalna-strategija-zaposljavanja-za-period-2011-2020.-godine/528. 10

Broj članova koji doprinosi ukupnim primanjima domaćinstva:

Iz ovog rezultata možemo izvesti zaključak da uprkos tome što su romske porodice višečlane i mnogobrojne, često samo jedna osoba iz porodice privređuje i najčešće je to otac, koji prema patrijarhalnoj matrici predstavlja i glavu porodice. Ukupna mesečna primanja su: u 22 domaćinstva 0 – 10000 dinara, u 15 domaćinstva 10000 – 15000, u 36 domaćinstva 15000 – 25000, u 21 domaćinstvo 25000 – 40000, u 5 domaćinstva 40000 – 60000, i jedno domaćinstvo ima preko 60000 dinara ukupno mesečno primanje.

Od sto anketiranih Romkinja njih 77 je bez posla, a 23 zarađuje svojim radom. Najčešće su to poslovi na sakupljanju i selektovanju sekundarnih sirovina – 15%, povremeni poslovi – 8%, na crno - 3%, stalni ili privremeni posao gde su prijavljne – 2%, nešto drugo – 3%.

Lični mesečni prihod anketiranih Romkinja koje zarađuju svojim radom je: do 10000 dinara mesečno zarađuje 15 Romkinja, 10000- 15000 njih 4, 15000-25000 dinara 4 Romkinje, 25000-40000 dinara 2 Romkinje.

2.5.

Socijalna pomoć

Mnoge Romkinje ne ostvaruju nikakve ili vrlo niske prihode, pa se veliki broj obraća za pomoć socijalnim ustanovama. Od 100 anketiranih Romkinja, nih 76 koristi materijalna davanja preko Centra za socijalni rad u skladu sa Zakonom o socijalnoj zaštiti i sigurnosti građana. Veliki broj Romkinja preko Centra koristi i jednokratne novčane pomoći koje obezbeđuje lokalna samouprava. Prema podacima Centra za socijalni rad u Kraljevu, veliki broj romskih porodica su korisnici usluga ove ustanove i to im predstavlja jedini izvor prihoda. Nikakvu socijalnu pomoć ne prima 23 Romkinja od 100 anketiranih.

Prema tvrdnjama anketiranih Romkinja jedan broj zaposlenih u socijalnim ustanovama ispoljavaju negativne predrasude i stavove prema Romkinjama. One su bile diskriminisane u pristupu socijalnoj pomoći. Na skali od 0 do 5, Romkinje su ocenile koliko su zadovoljne uslugama Centra za socijalni rad: 16 Romkinja je CZSR ocenilo 0, njih 13 ocenilo je 1, 7 je ocenilo 2, 13 Romkinja je dalo 3, njih 5 je dalo 4, a 27 Romkinja je CZSR ocenilo 5.

2.6.

Zdravstvo

Zdravstvena situacija Romkinja je znatno lošija nego kod opšte populacije zbog neadekvatnih životnih uslova – kao što su ispodstandardni uslovi stanovanja, ekstremno siromaštvo i nepovoljan položaj Romkinja u okviru domaćinstva. Romkinje se suočavaju sa nehumanim i ponižavajućim tretmanom na etničkoj osnovi od strane doktora i ostalog zdravstvenog osoblja zbog čega ponekad ostaju uskraćene za propisan medicinski tretman. Prema podacima koje je prikupio Program Ujedinjenih nacija za razvoj (UNDP)1122% ispitanih Romkinja u Srbiji je reklo da pati od hroničnih bolesti. Dvadeset posto je reklo da pati od bronhitisa ili emfizema u poređenju sa 7% među neromkinjama, 17% od visokog krvnog pritiska u poređenju sa 26% među neromkinjama i 16% od drugih kardiovaskularnih bolesti u poređenju sa 12% među neromkinjama. Prema podacima NVO Maltheser12 najčešće dijagnoze u romskim zajednicama u Novom Sadu su: akutne i hronične bolesti respiratornog sistema, bolesti kardiovaskularnog sistema, akutne i hronične bolesti 11

UNDP. 2006. Pod rizikom: Socijalna ugroženost Roma, izbeglica i interno raseljenih lica u Srbiji. Dostupno na internetu na adresi: http://www.undp.org.yu/tareas/policy/vulnerability%20report%20eng.pdf. 12 NVO Maltheser, Integrated health care of Roma through the city authorities in Novi Sad. Novi Sad

probavnog trakta, bolesti lokomotornog sistema, bolesti centralnog nervnog sistema, i infektivne bolesti. Njihova studija zaključuje da su deca mlađa od 14 godina, žene reproduktivnog uzrasta od 14 do 49 godina, i starije osobe posebno ugroženi što se tiče zdravstvenog stanja. Prema podacima Zdravstvenog centra „Studenica“ - Dom zdravlja Kraljevo, do sada je preko 93% ukupne populacije u Kraljevu registrovano, pa se pretpostavlja da je najveci broj Roma izabrao svoje lekare. Međutim, ova ustanova ne poseduje informacije o tačnom broju registrovanih Roma i Romkinja, pošto se nigde u zdravstvenoj dokumentaciji ne evidentira po nacionalnosti. Na osnovu istraživanja u Kraljevu i na postavljeno pitanje da na skali od 0 do 5 ocene kako su zadovoljne tretmanom u zdravstvenim ustanovama, anketirane Romkinje su odgovorile na sledeći način:

Što se tiče dostupnosti zdravstvenih službi i zdravstvene zaštite, smatramo da Romkinje nisu uzele u obzir sve aspekte nego su uzele u obzir samo posedovanje ili neposedovanje zdravstvene knjižice i na osnovu toga dobijeni su sledeći rezultati: 7% Romkinja je ocenilo nulom, 6% jedinicom, 6% dvojkom, 7% trojkom, 5% četvorkom i 67% peticom i na taj način istakle da im je potpuno dostupna zdravstvena zaštita. Većina Romkinja koristi usluge zdravstvene zaštite samo za trudničke preglede i porođaj. Među Romkinjama postoji skoro potpuni nedostatak svesti o potrebi za prevencijom zdravlja i zaštitom od neželjenih trudnoća. To objašnjava i činjenicu da veliki broj Romkinja same sebi određuju lekove umesto da idu lekaru. Zdravstvena situacija Romkinja je znatno lošija od zdravstvene situacije opšte populacije zbog direktne diskriminacije od strane lekara i drugog zdravstvenog osoblja, nedostatka pristupa hitnim službama, lošim uslovima stanovanja – kao što je neadekvatno ili ispodstandardno stanovanje bez tekuće vode, kanalizacije, grejanja i odnošenja smeća, nedovoljne ishrane povezane sa izuzetnim siromaštvom i nepovoljnog položaja Romkinja u okviru porodice. Diskriminacija Romkinja u području zdravstvene zaštite je naročito vidljiva u oblasti reproduktivnog i porodiljskog zdravlja kao i hitne pomoći jer su ovo najčešće korištene zdravstvene usluge. 17

Još jedna česta prepreka u pristupu zdravstvenoj zaštitu je loša komunikacija između doktora i pacijenata. Razlog za to je što mnoge Romkinje imaju vrlo nizak obrazovni nivo i lekari sa njima ne razgovaraju jezikom, načinom ili u kontekstu koji bi one razumele. Siromaštvo, veoma rasprostranjeno u romskim zajednicama u Srbiji, faktor je koji takođe utiče i stvara prepreku u pristupu uslugama zdravstvene zaštite. Romkinje koje žive u siromaštvu ne mogu sebi da priušte plaćanje medicinskih usluga, kupovinu lekova, itd. Prema UNDP podacima, više od polovine romskih domaćinstava (55%) je u prethodnoj godini doživelo situaciju da nisu mogli da priušte kupovinu prepisanih lekova za nekog člana domaćinstva. Tek 60% Romkinja koje su u nekom momentu te godine bile bolesne je zaista i potražilo pomoć lekara; 10% Romkinja je doživelo situaciju da im zbog nedostatka odgovarajućih isprava nije pružena medicinska pomoć. Pored toga, mnoge Romkinje se žale na razne vrste kršenja prava od strane medicinskog osoblja. U nekim slučajevima, zdravstveni radnici ispoljavaju izuzetno negativne predrasude o Romkinjama, a kako mnoge Romkinje ne poznaju sistem zdravstvene zaštite, time je njihova diskriminacija olakšana. Skup faktora koji utiču na zdravlje Romkinja u Srbiji je i nemogućnost pristupa zdravstvenoj zaštiti zbog neposedovanja zdravstvenog osiguranja, zdravstvenih knjižica, i prijave boravka. Romkinje koje žive u ilegalnim naseljima ne mogu da dobiju ovaj dokument koji je neophodan za ostvarivanje prava na primarnu zdravstvenu zaštitu.

2.7.

Diskriminacija

Prema podacima međunarodne organizacije Oxfam iz 2001. godine, prosečan životni vek Romkinja u Srbiji je 48 godina. Romkinje su najmanje obrazovana grupa žena sa najvećim procentom nepismenosti i najmanje stručne osposobljenosti, čije su posledice loš društvenoekonomski položaj, manja šansa za uspešnu integraciju, veća ranjivost i visoka izloženost diskriminaciji. Diskriminacija pripadnica romske nacionalne manjine najviše je izražena u oblasti zapošljavanja, obrazovanja, zdravstvene zaštite i stanovanja13. Diskriminacija prema Romkinjama prati i obeležava čitav život žene Romkinje. Svim Romkinjama je zajedničko da su suočene sa stalnim nepoverenjem, vređanjem, odbijanjem, stereotipima i predrasudama od strane većinske zajednice, ali i u svojim porodicama. Prava Roma i Romkinja su sve aktuelnija tema u Srbiji, nažalost vrlo često zbog drastičnih kršenja. Položaj Romkinja, sa druge strane, uveliko je otežan činjenicom da su one diskriminisane i na rasnoj osnovi, kao Romkinje, i na rodnoj osnovi, kao žene iz zajednice koja je u velikoj meri izrazito patrijarhalna. Nalazi istraživanja, kao i iskustvo romskih ženskih organizacija zasnovano na terenskom radu u romskim naseljima, ukazuju da rani brakovi i vanbračne zajednice umanjuju obrazovne i profesionalne mogućnosti, uzrokuju ekonomsku zavisnost od supruga i njegove porodice i potencijalno izlažu devojčice i žene većem riziku od porodičnog nasilja i zdravstvenim rizicima povezanim sa ranom trudnoćom. 13

NVO Maltheser, Integrated health care of Roma through the city authorities in Novi Sad. Novi Sad

U nacionalnom okviru prava pripadnica nacionalnih manjina zaštićena su Ustavom Republike Srbije14, kao i Statutom Autonomne Pokrajine Vojvodine15. Od diskriminacije štite Krivični zakonik16, Zakon o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina17, Zakon o zabrani diskriminacije18, Zakon o ravnopravnosti polova19 i Zakon o sprečavanju diskriminacije osoba sa invaliditetom20. Odredbe protiv diskriminacije sadrže, između ostalih, i Zakon o radu21, Zakon o zapošljavanju22, Zakon o predškolskom vaspitanju i obrazovanju23, i Zakon o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja24. Nažalost, praksa sprovođenja ovih zakona je još uvek siromašna, i smatra se da državne institucije i dalje nemaju razvijene kapacitete za ostvarivanje prava nacionalnih manjina25.

Ustav Republike Srbije, Službeni glasnik Republike Srbije 98/2006, dostupan na adresi: http://www.ustavni.sud.rs/page/view/sr-Latn-CS/70-100028/ustav-republike-srbije. 15

Statut Autonomne Pokrajine Vojvodine, Službeni list APV br. 17/09, dostupan na: http://www.vojvodina. gov.rs/index.php?option=com_docman&task=cat_view&gid=19&Itemid=70. 16

Krivični zakonik Republike Srbije, Službeni glasnik RS br. 85/2005, 88/2005 – ispr., 107/2005 – ispr., 72/2009 i 111/2009, dostupan na adresi: http://ebookbrowse.com/krivicni-zakonik-republikesrbije-pdf-d93951212. 17 Zakon o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina, Službeni list SRJ br. 11/2002, Službeni list SCG br. 1/2003, i Službeni glasnik RS br. 72/2009, dostupan na adresi: http://www.ravnopravnost. gov.rs/lat/propisiRepublike.php?idKat=5. 18

Zakon o zabrani diskriminacije, Službeni glasnik RS br. 22/2009, dostupan na adresi: http://www.ravnopravnost. gov.rs/lat/propisiRepublike.php?idKat=5. 19

Zakon o rodnoj ravnopravnosti, Službeni glasnik RS br. 104/09, dostupan na adresi: http://www.ravnopravnost. gov.rs/lat/propisiRepublike.php?idKat=5. 20

Zakon o sprečavanju diskriminacije osoba sa invaliditetom, Službeni glasnik RS br. 33/06, dostupan na adresi: http://www.ravnopravnost. gov.rs/lat/propisiRepublike.php?idKat=5. 21

Zakon o radu, Službeni glasnik RS br. 24/2005, br. 61/2005 i br. 54/2009, dostupan na adresi: http://www.minrzs. gov.rs/cms/sr/propisi/rad. 22 Zakon o zapošljavanju i osiguranju za slučaj nezaposlenosti, Službeni glasnik RS br. 36/2009 i br. 88/10, dostupan na adresi: http://poslovi.infostud.com/info/saveti/pravnik-odgovara/. 23

Zakon o predškolskom vaspitanju i obrazovanju, Službeni glasnik RS br. 18/2010, dostupan na adresi: http://www.ravnopravnost. gov.rs/lat/propisiRepublike.php?idKat=5. 24

Zakon o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja, Službeni glasnik RS br. 72/2009 i 52-2011, dostupan na adresi: http://www.ravnopravnost. gov.rs/lat/propisiRepublike.php?idKat=5. 25

Zaštitnik građana Republike Srbije, Komentar o pojedinim pitanjima zakona i propisa kojima je uređen položaj nacionalnih manjina u odnosu na primenu Međunarodne konvencije o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije, Beograd, februar 2011, dostupan na adresi: http://www.zastitnikgradjana.org/pravamanjina/index.php/sq/podaci/dokumenta/zatitnik-graana.

Država je, između sveobuhvatnih strateških dokumenata, usvojila i Nacionalnu strategiju za poboljšanje položaja žena i unapređivanje rodne ravnopravnosti (Službeni glasnik RS, 15/0926). Pitanja koja se tiču Roma i Romkinja obrađena su u više pojedinačnih strategija, kao što su: Strategija za unapređivanje položaja Roma u Republici Srbiji, (Službeni glasnik RS, 27/09), Strategija za smanjenje siromaštva, Nacionalna strategija za izbegla i raseljena lica, Strategija za upravljanje migracijama, Nacionalna strategija za poboljšanje položaja žena i unapređivanje rodne ravnopravnosti, Strategija za reintegraciju povratnika po sporazumu o readmisiji, Strategija borbe protiv trgovine ljudima Republike Srbije, itd.

Međunarodni pravni okvir Dokumenti na međunarodnom nivou na koje se naše javno zastupanje za unapređenje položaja Romkinja oslanja su: Konvencija o eliminaciji svih oblika diskriminacije žena (Rezolucija Generalne skupštine UN, 1979. godina), Pekinška deklaracija i Platforma za akciju iz 1995. godine, Milenijumski ciljevi razvoja Ujedinjenih nacija iz 2000. godine, Deklaracija o jednakostima između žena i muškaraca kao fundamentalni kriterijum demokratije Saveta Evrope (1997. godine), Deklaracija o eliminisanju zlostavljanja žena (1993. godine), Opcioni protokol uz Konvenciju o eliminisanju svih oblika diskriminacije žena (usvojen 2002. godine), Konvencija o eliminaciji svih oblika diskriminacije žena, Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima, Međunarodni pakt ograđanskim i političkim pravima, Međunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima, Međunarodna konvencija o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije, Konvencija o pravima deteta, Evropska konvencija za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, Okvirna konvencija za zaštitu nacionalnih manjina, Evropska povelja o regionalnim ili manjinskim jezicima, Revidirana evropska socijalna povelja, Konvencija UNESCO protiv diskriminacije u obrazovanju, Konvencija UN za suzbijanje trgovine ženama i decom, Konvencija o političkim pravima žena, Protokol UN za prevenciju, suzbijanje i kažnjavanje trgovine ljudima, naročito ženama i decom, Konvencija UN za suzbijanje i ukidanje trgovine licima i eksploatacije i prostituisanja drugih, Deklaracija Dekade inkluzije Roma 2015-2015. godine.

Usvojen od strane Vlade Republike Srbije februara 2009, Nacionalni akcioni plan (NAP)za sprovođenje Strategije za period 2010-2015. godine usvojen je 2010.

Nacionalni pravni okvir Na nacionalnom nivou su relevantna sledeća dokumenta: Ustav Republike Srbije («Službeni glasnik RS» broj 98/06 od 10.11.2006), Krivični zakonik, Porodični zakon donosi mere porodično-pravne zaštite od nasilja u porodici, Zakon o zabrani diskriminacije, Zakon o ravnopravnosti polova, Zakon o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina («Službeni list SRJ», broj 11/2002), Zakon o nacionalnim savetima nacionalnih manjina («Službeni glasnik RS», broj 72/2009), Zakon o zabrani diskriminacije («Službeni glasnik RS», broj 22/2009).

Strateški važna dokumenta U Republici Srbiji je u poslednjih deset godina izrađeno nekoliko strateških dokumenata čije bi sprovođenje moglo biti od značaja za unapređivanje položaja Romkinja. Jedini strateški dokumenti koji se posebno bave ovim pitanjem su Strategija za unapređivanje položaja Roma u Republici Srbiji, kao i Akcioni plan za sprovođenje Strategije za unapređivanje položaja Roma u Republici Srbiji. Delom Akcionog plana za žene (koji se naziva Akcioni plan za specifičan položaj žena) predviđene su razne afirmativne mere i akcije radi unapređenja položaja Romkinja. Njima je obuhvaćeno obrazovanje, zdravstvo, stanovanje, zapošljavanje, borba protiv diskriminacije nad Romkinjama, učešće u javnom i političkom životu, borba protiv nasilja nad ženama, maloletničkim ugovorenim brakovima, prodaje nevesta i trgovine ženama i sistemsko rešavanje problema dece ulice. Značajna strateška dokumenata su i: Zakon o rodnoj ravnopravnosti, usvojen 2009. godine, Nacionalna strategija za poboljšanje položaja žena i unapređivanje ravnopravnosti polova (za period od 2009. do 2015. godine), Nacionalni akcioni plan za sprovođenje nacionalne strategije za poboljšanje položaja žena i unapređivanje ravnopravnosti polova, Nacionalna strategija održivog razvoja, Nacionalni program za integraciju u Evropsku Uniju i Srednjoročni prioriteti evropskog partnerstva, Strategija za smanjenje siromaštva i Strategija razvoja obrazovanja odraslih u Republici Srbiji. Oba dokumenta usvojena su od strane Vlade Republike Srbije 2005. godine, kao i Strategija borbe protiv trgovine ljudima u Republici Srbiji i Nacionalna strategija za prevenciju i zaštitu dece od nasilja.

3. Rezime Značaj ovog istraživanja ogleda se u tome što se radi o prvom istraživanju u Kraljevu koje za ciljnu grupu ima samo Romkinje. Iako sprovedeno na malom uzorku ženske romske populacije, dalo je indikativne rezultate o njihovom položaju na polju obrazovanja, zdravstva, braka, socijalne pomoći, diskriminacije, stanovanja, zaposlenja: - 82% žena je stupilo u brak pre 18. godine; - 60% žena je postalo majkom pre punoletstva; - samo 26% ispitanica je redovno pohađalo osnovnu školu, dok 28% nije, uopšte išlo u školu, a 46% njih je neredovno išlo u školu ili napustilo školu pre završetka - samo 7 ispitanica od 100 završilo je srednju trogodišnju školu - u 54% porodica ispitanica, samo jedna osoba ostvaruje ukupan mesečni prihod domaćinstva uprkos činjenici da su romske porodice brojne - od 100 anketiranih Romkinja, njih 77 nema nikakav stalni, privremeni niti povremeni posao - od 100 anketiranih Romkinja, njih 76 koristi materijalna davanja preko Centra za socijalni rad

Svi dobijeni rezultati govore o vrlo teškom položaju Romkinja u Kraljevu. Nadamo se da će ovo istraživanje doprineti i koristiti drugim institucijama i organizacijama u cilju poboljšanja položaja Romkinja u našem gradu.