Koha 908

Koha Javore Podgoricë e enjte, 16 prill 2020 Viti XlX Numër 908 Çmimi 0,50

“Rri n’shpi” apo “Qëndro në shtëpi”, si të duash ISSN 1800-5696

Pak virus

Besimtarët kremtuan me më të afërmit e tyre

Përmbajtje

10

12 Ushqyerja e trurit me informacione dhe thashetheme

Të dyja palët vlerësuan përgjegjësinë e banorëve në zbatimin e masave

14

16 Aleksandër Moisiu dhe kumbimi sensual i gjuhës

Metamorfoza e brumbullit

Koha Javore Themelues: Kuvendi i Malit të Zi Gazetë javore për aktualitete, shkencë dhe kulturë, Numri i parë doli më 21 shkurt 2002.

Botues: Këshilli

Kombëtar i Shqiptarëve Redaktor Përgjegjës: Ali Salaj Gazeta redaktohet nga kolegjiumi:

Fahrudin Gjokaj (Redaktor Teknik & Sistem Inxhinjer) Ismet Kallaba (aktualitete, sport), Toni Ujkaj (kulturë) Vijoleta Berishaj (sekretare teknike) Adresa: Kral Nikolla 27a/4, Podgoricë 81000, Mali i Zi Telefon: 020/240-659 E-mail: kohajavore@t-com.me www.kohajavore.org

2

Javore Koha

e enjte, 16 prill 2020

Përmbajtje

20

26 Pandemitë e vjetra të botës shqiptare

Me teknologji 3D prodhohen maska për punëtorët shëndetësorë

30

32 Viruset, armik i madh i njerëzimit

Mësimdhënës i përkushtuar në zhvillimin e arsimit shqip KOHA Javore KOHA Javore

KOHA Javore KOHA Javore

Podgoricë e enjte, 22 dhjetor 2016 Viti XV Numër 745 Çmimi 0,50

Podgoricë e enjte, 8 dhjetor 2016 Viti XV Numër 743 Çmimi 0,50

Podgoricë e enjte, 29 dhjetor 2016 Viti XV Numër 746 Çmimi 0,50

Podgoricë e enjte, 15 dhjetor 2016 Viti XV Numër 744 Çmimi 0,50

Pa ndonjë

Koha Javore NDRYSHIM pozitiv

Podgoricë e enjte, 16 prill 2020 Viti XlX Numër 908 Çmimi 0,50

Teatri - një dëshirë e munguar e ulqinakëve Qençe

APATIA politike

Shqiptarët në Mal të Zi gjatë vitit 2016

SHQIPTARËT E 1001 HALLEVE

Komedia e mjerimit

mjerimit Komedia e

Në udhëkryq

1 NSSI

6965-008

ëve ulqinaka re mungu ë e dëshir nhjëet trit-o Teaje Në udhëkryq

Shkodra, qyteti më joshës për krajanët krajanët joshës për qyteti më Shkodra,

ISSN 1800-5696

ISSN 1800-5696

1 NSSI

6965-008

e luftës viktimat që nderoi Manifestim

nuk jetohet ma

ISSN 1800-5696

ISSN 1800-5696

Manifestim që nderoi viktimat e luftës

“Rri n’shpi” apo “Qëndro në shtëpi”, si të duash

ISSN 1800-5696

ma uk Qençe n 1001 HALL EVE

6965-0081 NSSI

SHQIPTAR ËT E

Pak virus

Besimtarët kremtuan me më të afërmit e tyre

Pak virus

të afërmit e tyre kremtuan me më Besimtarët

të duash në shtëpi”, si apo “Qëndro “Rri n’shpi”

avoreHA KJO avoreHA KJO Podgoricë e enjte,

8 dhjetor 2016

Viti

Çmimi 0,50 XV Numër 743

Podgoricë e enjte,

15 dhjetor 2016

Viti

Qëndrimi anticivilizues i një politikani

Çmimi 0,50 XV Numër 744

Lufta e Ftohtë duhet shmangur

Kadare meriton Nobelin!

ARKIVI: www.kohajavore.org

Qëndresa dhe flijimi për flamurin tonë kombëtar

e enjte, 16 prill 2020

Javore Koha

3

Ngjarje Javore

Presidenti i Malit të Zi, Millo Gjukanoviq vizitoi Komunën e Tuzit

Të dyja palët vlerësuan përgjegjësinë e banorëve në zbatimin e masave Tuz –Presidenti i Republikës së Malit të Zi, z. Millo Gjukanoviq ka vizituar javën e kaluar Komunën e Tuzit ku është pritur nga kryetari, z. Nikë Gjeloshaj dhe nga zyrtarë të tjerë të kësaj administrate. Presidenti Gjukanoviq gjatë kësaj vizite shprehu kënaqësi që vizitoi Komunën e Tuzit e që kishte rastin të dëgjojë nga ana a kryetarit të Komunës informacionin se gjendja në Komunën e Tuzit është stabile.

“Po vërej se masat e ndërmarra nga ana e institucioneve shëndetësore dhe të organeve shtetërore në periudhën e kaluar kanë pasur justifikim të plotë. Siç kujtohemi të gjithë, vetëm para dhjetë ditësh këtu kemi pasur një shpërthim potencial në përhapjen e infeksionit me koronavirus, por duke iu falenderuar masave të ndërmarra në kohë nga ana e organave shtetërore, duke iu falënderuar organizimit të mirë në Komunën e Tuzit dhe duke iu falënderuar

4

Javore Koha

e enjte, 16 prill 2020

marrëdhënieve të përgjegjshme të banorëve të saj, ne sot dëshmojmë se këto masa jo vetëm që kanë qenë të arsyetueshme, por me implementimin e tyre të përgjegjshëm janë dhënë efektet të cilat sot na bëjnë të gjithve të lumtur dhe të kënaqur”, u shpreh ndër të tjera Gjukanoviq.

Nga Zyra e Presidentit Gjukanoviq njoftohet se z. presidenti ndër të tjera është shprehur se banorët e kësaj treve sikurse edhe në shumë ngjarje të tjera të mëparshme nga Mali i Zi i vjetër dhe i ri, në çdo moment kritik kanë treguar përgjegjësi të plotë ndajë shtetit të Malit të Zi dhe ndajë interesave të tij strategjik.

Nga ana tjetër, kryetari i Komunës së Tuzit ka deklaruar se ka qenë kënaqësi që ka pasur rast ta njoftoj presidentin Gjukanoviq me të gjitha ato çfarë Komuna e Tuzit ka bërë dhe organizuar.

“Natyrisht i jemi mirënjohës presidentit për vizitën e sotme, që edhe

personalisht të vijë dhe të dëshmojë përgjegjësi dhe solidaritet me ne në Komunën e Tuzit, me bashkëqytetarët tonë dhe që tregoi respekt për atë çfarë kemi arritur së bashku të punojmë gjatë kësaj periudhe”, thuhet ndër të tjera në njoftimin e lëshuar nga Zyra e Presidentit Gjukanoviq.

Në këtë vizitë, krahas presidentit Gjukanoviq të pranishëm ishin, drejtori i Qendrës Klinike të Malit të Zi, Dr. Jevto Erakoviq dhe drejtori i Qendrës së Urgjencës dhe anëtar i Shtabit Mjekësor të Krizave Dr. Nermin Abdiq.

Ndërkaq, një ditë më vonë, presidenti i Shqipërisë z. Ilir Meta, përmes një postimi në faqen e tij facebook ka përshëndetur vizitën e presidentit Gjukanoviq në Komunën e Tuzit dhe siç tha, mbështetjen e tij dhe të Qeverisë së Malit të Zi për komunitetin shqiptar në këtë situatë të vështirë për të gjithë. t. u.

Ngjarje Javore

Bashkimi Evropian kërkon

“Qasje graduale” ndaj lehtësimit të izolimit Në kohën kur shumica e vendeve në Evropë, të goditura nga pandemia e shkaktuar nga COVID-19, kanë vazhduar izolimin e disa madje i kanë ashpërsuar masat kufizuese të qytetarëve të tyre për shkak të rritjes së numrit të të infektuarve nga koronavirusi, disa shtete evropiane, përfshirë Danimarkën, Austrinë, Italinë dhe Spanjën, kanë nisur t’i lehtësojnë masat e izolimit. Kështu Danimarka i ka rihapur të mërkurën çerdhet dhe shkollat fillore, ndërkohë që kufizimet e tjera, si ndalimi i tubimeve në masë, kanë mbetur në fuqi.

Megjithatë, Bashkimi Evropian iu ka bërë thirrje vendeve anëtare që të jenë të kujdesshme ndaj lehtësimit të masave të izolimit.

BE ka bërë publike rekomandimet

për vendet anëtare, që duan të lehtësojnë masat e izolimit nga koronavirusi.

Presidentja e Komisionit Evropian, Ursula von der Leyen, ka thënë se parakushtet kryesore për shtetet janë që të kenë rënie të dukshme të numrit të të infektuarve, kapacitete të mjaftueshme në sistemet e tyre shëndetësore dhe monitorim adekuat.

“Në përgjithësi, ne rekomandojmë qasje graduale dhe çdo veprim duhet të monitorohet vazhdimisht”, ka theksuar von der Leyen.

Sipas saj, qëllimi i rekomandimeve është “të sigurohet një dalje e koordinuar nga masat e kontrollit”.

Organizata Botërore e Shëndetësisë ka publikuar gjashtë kushte për vendet që konsiderojnë relaksimin e

izolimit.

Sipas këtij organizmi, duhet të kontrollohet transmetimi i koronavirusit, sistemet shëndetësore duhen të kenë kapacitet për të zbuluar, testuar, izoluar dhe trajtuar çdo rast dhe gjurmuar çdo kontakt, duhet të minimizohen rreziqet e shpërthimit në ambiente të veçanta, si objektet shëndetësore dhe shtëpitë e pleqve, duhen të ndërmerren masat parandaluese në vende të punës, shkolla dhe vende të tjera ku njerëzit domosdoshmërisht shkojnë, të menaxhohen rastet e importuara, si dhe që komunitetet të jenë plotësisht të informuara, të angazhuara dhe të afta për t’u përshtatur me “normën e re”.

(Kohapress)

e enjte, 16 prill 2020

Javore Koha

5

Vështrim & Opinion

Pak virus Për Koha Javore:

Astrit Lulushi / Uashington

“ 6

Dhe Populli përulet dhe njëkohësisht kapelja i bie nga koka, si të thotë se nuk e meriton një udhëheqës të tillë mikro-manexhues, i cili tallet me çdo vlerë morale, etike e tradite; sakrifikon të gjitha, që nga mjekët të cilën në këtë kohë i nis jashtë; ata në tokën asnjanëse, që nuk i lejon të hyjnë në atdheun e tyre; dhe të tjerët brenda, të cilët nuk dalin nga frika e ndëshkimit me burg, rrahje e gjoba

Revolucioni, nëse dikur do të vinte, duhet të përmbysë edhe tokën ku ata sot shkelin. Nga një vilë del njeriu gjysmë përgjumësh, si Qiklop i lënduar, dhe llomotit çdo ditë në Ekranin e tij vendime e masa të reja bllokuese për popullin që e mendon se është tufë me dele e manarë, e u cakton orarin e kullotjes.

Javore Koha

e enjte, 16 prill 2020

Pikëpamjet e shprehura në fq: OPINIONE & VËSHTRIME nuk përfaqësojnë domosdoshmërisht politikën redaksionale të „KOHA javore„

Vështrim & Opinion

Shqipëria po kalon kohë të vështirë mbushur me paragjykime, parashikime e profeci që thuhet se një ditë do të përmbushen. Disa bëhen mbizellshēm, se pandemia e tanishme mund të sjellë fundin e civilizimit. Masat ekstreme rreth koronavirusit po çojnë drejt një autoritarizmi qeverisës, në një shoqëri pa para, ku, sipas tyre, të gjithë do të gjurmohen dhe kontrollohen.

Por qeveria, e paaftë, vetë përhap panik dhe pastaj gjoja e lufton atë. Revolucioni, nëse dikur do të vinte, duhet të përmbysë edhe tokën ku ata sot shkelin. Nga një vilë del njeriu gjysmë përgjumësh, si Qiklop i lënduar, dhe llomotit çdo ditë në Ekranin e tij vendime e masa të reja bllokuese për popullin që e mendon se është tufë me dele e manarë, e u cakton orarin e kullotjes.

Dhe Populli përulet dhe njëkohësisht kapelja i bie nga koka, si të thotë se

“

Shqipëria po kalon kohë të vështirë mbushur me paragjykime, parashikime e profeci që thuhet se një ditë do të përmbushen. Disa bëhen mbizellshēm, se pandemia e tanishme mund të sjellë fundin e civilizimit. Masat ekstreme rreth koronavirusit po çojnë drejt një autoritarizmi qeverisës, në një shoqëri pa para, ku, sipas tyre, të gjithë do të gjurmohen dhe kontrollohen.

Por qeveria, e paaftë, vetë përhap panik dhe pastaj gjoja e lufton atë.

nuk e meriton një udhëheqës të tillë mikro-manexhues, i cili tallet me çdo vlerë morale, etike e tradite; sakrifikon të gjitha, që nga mjekët të cilën në këtë kohë i nis jashtë; ata në tokën asnjanëse, që nuk i lejon të hyjnë në atdheun e tyre; dhe të tjerët brenda, të cilët nuk dalin nga frika e ndëshkimit

Pikëpamjet e shprehura në fq: OPINIONE & VËSHTRIME nuk përfaqësojnë domosdoshmërisht politikën redaksionale të „KOHA javore„

me burg, rrahje e gjoba. Komunizmi e bëri këtë gjë, e izoloi vendin, por prej tij nuk pritej asgjë e mirë, populli e di këtë; ashtu si tani në shekullin XXI, pjellat e tij, me mjekra të bardha si maska, pas të cilave fshihet përçmimi, kujdesen për gjithëçka që i ndihmon ata, po jo për popullin të cilin e kanë gënjyer.

e enjte, 16 prill 2020

Javore Koha

7

Vështrim & Opinion

Politikë solidariteti, që teknokratët të mos e mbysin Evropën Evropa nuk është diktaturë. Evropa nuk është as një shtet. Evropa është një sistem politik i shumanshëm, me struktura të mbivendosura të legjitimitetit, që kapërcejnë kufijtë kombëtarë, të cilët ne i shfrytëzojmë në kohë të mira, dhe pastaj kemi mundësinë t’i bllokojmë në ditë të këqija. Prandaj, Bashkimi Evropian e ka të vështirë të marrë vendime të prera nën presion. Por, në një krizë si sot, kjo nuk duhet të jetë justifikim

Henrik Enderlein

Në shumë vende të kontinentit, zemërimi ndaj përgjigjeve të Evropës për pandeminë, po ritet. Nuk është fjala për ndonjë kundërshtim ndaj ushtrimit të paligjshëm ose të gabuar të pushtetit si kudo tjetër në botë. Zemërimi i shumë evropianëve në këtë krizë drejtohet në një ekstrem tjetër: mungesa e udhëheqjes politike, mungesa e qartësisë dhe solidaritetit dhe mos përdorimi i forcës së unitetit politik për të bërë mirë dhe për të parandaluar më të keqen.

Evropa do të dalë nga kjo krizë e dobësuar nëse teknokratët i mbivendosen politikës. Për ekspertët, paketa e Eurogrupit e miratuar të enjten, mund të jetë krejtësisht e pranueshme, por mesazhi politik që qëndron pas saj është fatal: politika ndaj krizës së koronës në Evropë nuk është gjë tjetër veçse një vazhdim i politikës së vjetër të krizës së euros, e nxitur nga mendimi teknokratik dhe mosbesimi. Por, mosbesimi është një sinjali të qartë politik, mosbesimi

8

Javore Koha

e enjte, 16 prill 2020

është armiku më i madh i integrimit politik dhe demokracisë. Evropa po negocion për rëndësinë e saj.

Kjo është një krizë historike cinike, ku Italia dhe Spanja, dy vendet më të mëdha të krizës së euros, janë po ashtu dhe më të prekurat nga pandemia. Por, në vend të keqardhjes, kushtëzimi pavllovian po funksionon.

Të solidarizohemi në afat të gjatë me Italinë?

Pyetja është e njëjtë si në krizën e re ashtu edhe në të vjetrën. Dhe, kjo për shkak se ka qenë një parim udhëheqës në politikën gjermane evropiane që nga dekada e kaluar për të parandaluar shembjen përfundimtare të digave të borxheve.

Skripti i vjetër i krizës së euros është përsëri përsëri në tabela: përgjegjësia dhe kontrolli duhet të jenë kombëtare. Në Gjermani pak e vërejnë cinizmin e përdorimit të këtyre termave, të zgjedhura që nga kriza e euros, njëlloj si për kreditë me probleme në bankat italiane ashtu edhe

për pacientët në gjendje kritike në spitalet italiane.

Në Itali, nga ana tjetër, ftohtësia e papërshtatshme e formulave të politikës fiskale përjetohet rëndë. Këtu nuk ndihmon as fjala e kancelares gjermane që foli për një “tronditje simetrike” për të sinjalizuar se pandemia do të prekte të gjitha shtetet anëtare. Analiza e Merkeli është e saktë – po çfarë përfundimi ka ajo?

Nga këndvështrimi i politikës ekonomike, një tronditje simetrike duhet të pasohet nga një përgjigje simetrike, një përgjigje e vërtetë evropiane – qoftë përmes eurobonove, buxhetit të BE-së apo një paketë shpëtimi të garantuar bashkërisht. Sigurisht që modeli teknik i këtyre instrumenteve është i rëndësishëm. Por negocimi bëhet politikisht i rrezikshëm nëse jep përshtypjen se në fund të fundit ka të bëjë me konceptin e kontrollit dhe përgjegjësisë kombëtare, pasi kështu solidariteti i vërtetë është shmangur.

Pikëpamjet e shprehura në fq: OPINIONE & VËSHTRIME nuk përfaqësojnë domosdoshmërisht politikën redaksionale të „KOHA javore„

Vështrim & Opinion

Për një zgjidhje të përshtatshme për tronditjen pandemike, do të ishin të nevojshëm dy faktorë: udhëheqje e qartë në nivelin evropian – dhe një angazhim i qartë i Gjermanisë për të mos menduar së pari si një vend, por si një lider evropian. Gjermania mund ta kishte bërë këtë. Por kjo nuk ndodhi asnjëherë.

Po përse? Gjermania ka një fat në këtë krizë: Ne qemë në gjendje të reagojmë herët për shkak të një shpërthimi të mëvonshëm të pandemisë. Njerëzit e moshuar ishin paralajmëruar nga pamjet që dilnin nga Italia dhe u izoluan në kohën e duhur.

Shkalla e ulët e vdekshmërisë në Gjermani sigurisht që nuk do të ishte e mundur pa një politikë të zgjuar të krizës – por gjithashtu ka të bëjë shumë edhe me fatin. Fatkeqësisht, Gjermania nuk e kuptoi këtë rastësi si të tillë dhe nuk e pa atë si një mundësi për të treguar solidaritet evropian.

Përkundrazi, ka shumë nga ata në vendin tonë, që kanë marrë pozicionin e studentëve të modeleve të politikës fiskale dhe shëndetësore.

Ne jemi të organizuar mirë dhe kemi bërë biznes me mençuri, kështu që kemi mjaft shtretër të kujdesit intensiv. Ne jemi të organizuar mirë dhe kemi bërë biznes me mençuri, kështu që ne mund të lejojmë një bazukë si një përgjigje ndaj krizës. Ne jemi të organizuar dhe kemi bërë biznes me mençuri -dhe kjo është pikërisht arsyeja pse ne nuk duhet të rrezikojmë rregullat e organizimit të mirë dhe të

biznesit të mençur.

Megjithatë, në pjesë të mëdha të Evropës, Gjermania nuk shihet si një student model i ekonomikut. Atje rregullat bien dhe pamja është krejt tjetër. A nuk është suksesi i ekonomisë gjermane në dekadën e kaluar kryesisht për shkak të tepricave të llogarisë rrjedhëse? A nuk ishte Gjermania shtrënguesja e vidhave në bashkimin e monedhës? A nuk e ka nxitur Gjermania situatën e krizës në vendet e tjera?

Imazhe të shtrembëruara të këtij lloji e kanë dëmtuar rolin e Gjermanisë në dekadën e kaluar. Por në fakt ne duhet të shtrojmë pyetjen: a do të kishte qenë më mirë për kohezionin e Evropës që politika e krizës së euros të ishte ca më pak e rreptë.

Gjermania do të kishte investuar më shumë në vendin e vet. Dyshimi i evropianëve të tjerë nuk vjen nga asgjëja. Ndarja mes fuqisë së eksporteve dhe shfrytëzimit të fqinjëve është e ngushtë. Dhe Gjermania asnjëherë nuk ka bërë përpjekje serioze për të përfshirë mbizotërimin e saj de-fakto në politikën ekonomike evropiane përmes solidaritetit.

Hegjemonia tradicionalisht bazohet në shtrëngim ose në bujari. Gjermania ishte shpërndarës faktori shtrëngues, sa kohë që Berlini gjithnjë ka përcjellë me mençuri përmes Brukselit traktatet dhe rregulloret evropiane.

Në përputhje me rrethanat, as faktori i bujarisë nuk ka qenë plotësisht i munguar, Berlini përmes Frankfurtit drejtoi edhe politikën monetare ek-

Pikëpamjet e shprehura në fq: OPINIONE & VËSHTRIME nuk përfaqësojnë domosdoshmërisht politikën redaksionale të „KOHA javore„

spansive të Bankës Qendrore Evropiane. Por ajo që mbeti ishte imazhi i gjermanit josolidar.

Kriza e koronavirusit ishte tani shansi i dytë për të reflektuar në një politikë të zgjuar, afatgjatë dhe të suksesshme evropiane. Gjermania do të kishte mundësinë që më në fund të merrte një pozicion politik prej lideri.

Obligacionet e koronës kanë një të vërtetë të drejtë: Ekzagjerimi moral i një instrumenti të politikës financiare, si e vetmja përgjigje e vërtetë për një avari shoqërore nuk është e përshtatshme. Nuk e shpëton Evropën.

Obligacionet e përbashkëta japin përgjigje për pyetjet politike qendrore, çfarë saktësisht duhet të financohet me të, kush vendos për shpenzimet dhe cilat transferime të ndershme shoqërohen me të. Obligacionet nuk funksionojnë pa politikë.

Kontinenti ka një histori të gjatë në luftën kundër autoritetit të madh politik. Por sot është më e rëndësishme se kurrë të kërkosh një udhëheqje politike. Për shkak se Evropa nuk është një diktaturë, madje as një shtet, kjo mund të bëhet përmes shteteve anëtare. Kjo luftë është e vështirë. Por ia vlen ta udhëheqësh atë. Gjermania tani duhet të marrë këtë përgjegjësi. Në të kundërt do të kishim një dështim para historisë.

(Autori është profesor i ekonomisë politike në “Hertie School” të Berlinit dhe drejtor i Qendrës Studimore “Jacques Delors”) e enjte, 16 prill 2020

Javore Koha

9

Vështrim & Opinion

Meditime në kohën e koronavirusit (2)

“Rri n’shpi” apo në shtëpi”, si të d

Duke shëtitur rrugës së zbrazët të Ranës, mendova për vizitat e bëra në trojet shqiptare, për disiplinën që po tregonin, për besën e dhënë, për dëshirën që ky virus të mposhtet dhe m’u kujtua “shkundja e plakave”. Po, pikërisht këto ditë do të “shkunden plakat”, dashtë zoti të shkundet edhe koronavirusi. Behari po vjen, koha po nxehet, koronavirusi do të dobësohet e t’i këndojmë: “zërin mos ta dëgjoshim e sytë mos t’i pashim”

Hajrullah Hajdari

(vijon nga numri i kaluar) Vazhdova rrugën, i lodhur e i rraskapitur, por s’e kam problem, Kosovës ia kemi borxh. Ia kemi borxh se këtu u shkolluam, këtu u kalitëm me realitetin e atdhedashurisë, këtu e njoha domethënien e vetëdijes kombëtare.

Përndryshe, si do të ishte halli ynë, s’e di! Nejse, mbërrita në Prishtinë. U gjenda në Sheshin “Skënderbeu”. Ishte koha kur bëhej “korzo” dhe për çudi në të dyja anët e saj po flitej shqip. Euu…, thashë, paskan ndryshuar punët?! Kur ne ishim studentë, në anën e djathtë të korzos shëtitnin shqiptarët e në anën e majtë serbët! “Sa mirë”, thashë, dhe vazhdova deri te përmendorja e Skënderbeut. Ishte i vetmuar pasi në shesh s’kishte njeri.

Duke ecur nëpër qytet pashë përmendoren e Agim Ramadanit, pastaj të Zahir Pajazitit e të shumë luftëtarëve të tjerë të lirisë. U ndala për pak, shikova drejt shëtitores dhe fillova të flisja me veten time, edhe ashtu nuk më dëgjonte kush, s’kishte njeri në rrugë, dhe me zë të madh piskata: “Falë flijimit

10

Javore Koha

e enjte, 16 prill 2020

të këtyre luftëtarëve të lirisë, ne vërtet shëtisim lirshëm në ‘korzo’ dhe vetëm me një kahje - kahja e shqiptarëve”.

Doja të takoja ndonjë të njohur, por edhe isha uritur. Ç’të bëj tani?! U ktheva tek “Unioni”. Aty çdoherë kishte për të ngrënë mirë e lirë. Po ishte mbyllur! Rrugët ishin pa njerëz, ata rrinin në shtëpi. Dhe kur e humba shpresën se do të takoja dikë të njohur, dëgjova një zë: “Ulqinak, ndalo, ndalu pak”.

Ndalova. Ishte djali i një shokut tim të shkollës, tash pronar i një televizioni privat. U afruam në një distancë të lejuar, folëm, por duart nuk i shtrënguam.

Më foli për gjendjen e koronavirusit në Kosovë. Më tha se gjendja s’është edhe aq alarmuese sepse njerëzit i respektojnë rregullat, qëndrojnë në shtëpi.

E falënderova. I thashë se do të iki, do të shkoj në Shkup. Vërtet nuk i tregpva se jam i uritur, por mendoja si do t’ia bëj. Po, m’u kujtua. Kryeministrin e kemi tonin, do ta thërras, ndoshta më tregon ndonjë vend të sigurt ku mund të drekoj. “Jo”, thashë, “se mund t’i krijoj telashe. Halë në sy e kanë, ‘je nga Vlladimiri’ i thonë”. Të gjorët, pa ditur se në shqip Katërkollë i thonë se edhe aty 100 për qind shqiptarë jetojnë. Nejse, u nisa drejt Shkupit, por në Bit Pazar nuk u ndalova. Vazhdova për në Tetovë Mbërrita në Tetovë, ku sa herë që vija, kërkoja “sutliash” me një tullumbë brenda. Thashë: “do ta kërkoj edhe sot”. Edhe në Tetovë rrugët gati se

ishin të boshatisura, por nuk është se nuk kishte lëvizje. Nejse, mbërrita tek ëmbëltorja “Rinia”. Dikush më preku në krahun e djathtë. “Gji bon bre, këtu?”

E njoha. Ishte një shok imi me të cilin shoqërohemi 15 vite me radhë në Turneun Mbarëkombëtar për Fëmijë në Futboll. U përshëndetëm, por pa i shtrënguar duart. “Nga shpaja, si jeni?”, më pyeti. “Mirë”, i thashë. “Ju është e lejuar të delni nga shpaja?”, e pyeta. “Jo”, më tha “përveç rasteve të caktuara, ndërsa unë jam gazetar, ti e din këtë! Madje Tetova është ‘qendra e botës’” U çmallëm duke biseduar dhe i tregova për “ sutliash”-in. Ai tha: “lene, nuk përdoret më! Specialiteti i Tetovës tani është ‘nazlifatma’, ëmbëlsirë tradicionale shqiptare, por ç’e do, është e pamundur, të gjitha pastiçeritë janë të mbyllura”. U ndamë me dëshirë që në behar, mbase koronës do t’i vijë fundi, të takohemi në Ulqin.

Tani jam në Tiranë, në Sheshin Skënderbeu, por përreth mungonin Stalini, Lenini e diku më lart shoku Enver.

Kësaj radhe ishte i vetëm, por sheshin e ruante për mrekulli, s’kishte njeri. Një kalimtar i rastit më tha: “As në kohën e Xhaxhit, sheshin s’e ke parë dot kaq të zbrazur!”

“Si është e mundur?”, e pyeta. “Eh”, tha, “s’e din ti, e kemi një edhe më Xhaxha, ka vendosur masa të rrepta, drakonike. Kush del nga shtëpia, edhe në burg të çon, prandaj njerëzit qën-

Pikëpamjet e shprehura në fq: OPINIONE & VËSHTRIME nuk përfaqësojnë domosdoshmërisht politikën redaksionale të „KOHA javore„

Vështrim & Opinion

“Qëndro duash

drojnë në shtëpi”. Të dy u pajtuam se ndoshta këto masa janë “bilhajr”, siç thonte ai, sepse vetëm me disiplinë mund ta mposhtim koronavirusin.

Tani erdhi koha për t’u kthyer në shtëpi.

Në Shkodër nuk u ndalova sepse një shok timin e kishte marrë malli të shkojë në Shkodër. Mbase ka shkuar e ai do të na tregojë për Shkodrën.

Pa u bërë ora 13.00, mbërrita në Ulqin.

Mendova të pi një kafe, s’ka rëndësi në “Plaza” apo “Timoni”, të pushoj nga rrugëtimi i gjatë e i lodhur duke soditur Kalanë, valët e detit të trazuar që e mbulonin rërën e imët të Plazhit të qytetit. Kafenetë ishin të mbyllura, njerëzit

ishin të pakët. Thënë të drejtën, edhe u gëzova. Rregullat janë rregulla, duhet zbatuar se ndryshe koronavirusi nuk mposhtet.

Duke shëtitur rrugës së zbrazët të Ranës, mendova për vizitat e bëra në trojet shqiptare, për disiplinën që po tregonin, për besën e dhënë, për dëshirën që ky virus të mposhtet dhe m’u kujtua “shkundja e plakave”.

Po, pikërisht këto ditë do “shkunden plakat”, dashtë zoti të shkundet edhe koronavirusi. Behari po vjen, koha po nxehet, koronavirusi do të dobësohet e t’i këndojmë: “zërin mos ta dëgjoshim e sytë mos t’i pashim”.

Pikëpamjet e shprehura në fq: OPINIONE & VËSHTRIME nuk përfaqësojnë domosdoshmërisht politikën redaksionale të „KOHA javore„

Nese kemi disiplinë e vullnet të qëndrojmë në shtëpi e të dëgjojmë këshillat e mjekëve, koronavirusin do ta mposhtim, e pas beharit do të mund të takohemi në Ranën a Zallin e Ulqinit, në Velipojë, Shëngjin, Durrës apo Sarandë e kudo tjetër, jo vetëm në vendet shqiptare.

Kur mbërrita në shtëpi, ora ishte 13.00. Koha për të qëndruar në shtëpi.

Mbretëronte qetësia, nga dritarja dëgjoja vetëm cicërimën e zogjve, melodinë e të cilëve nuk e prishte zë tjetër.

Nejse më, shqiptarët i duan fitoret, kësaj radhe për të fituar “Rrini n’shpi” apo “Qëndroni në shtëpi”, si të doni.

(Fund) e enjte, 16 prill 2020

Javore Koha

11

Vështrim & Opinion

Të interesohesh për punët e të tjerëve më shumë sesa për punët e veta

Ushqyerja e trurit me informacione dhe thashetheme gjithë kanë akses tek ky “aplikacion”.

Shtjefën Ujkaj Në këto raste mund të them që janë shumë duke u përdorur pyetjet e degës së gazetarisë, ku një gazetar i përdor për të nxjerrur thelbin mbi Privatësia e njerëzve është e cenuar një ngjarje, e të cilat po ashtu janë si në çdo aspekt. Asgjë nuk mund të të identifikim i një gazetarit profesionist; mbesë më private, nga vetë fakti se Çfarë + pasojë, kush, kur, ku, si dhe edhe njerëzit janë shëndrruar në një pse. Por tani për fatin e keq me këto lloj “aplikacioni të rrjetit social” nga pyetje çdo person po kërkon përgku shpërdahet çdo informacion mbi jigje, e po ashtu po interesohen për një “x” person, e ku për fatin e keq të mbledhjen e informacionit që në të

12

Javore Koha

e enjte, 16 prill 2020

shumtën e rasteve e marrin të gabuar.

Të interesohesh për punët e të tjerëve më shumë se sa për punët e veta është një gabim që dita-ditës po bëhet. Kjo ka edhe shumë pasoja të tjera, ngaqë nga transmetimi i një informacionit ai po arrit të bëhet edhe më i zgjeruar se sa është, në të shumtën e rasteve ndodhin edhe shpifje, njollosje të një personit tjetër për qëllime apo interesa nga më të ndryshmet.

Pikëpamjet e shprehura në fq: OPINIONE & VËSHTRIME nuk përfaqësojnë domosdoshmërisht politikën redaksionale të „KOHA javore„

Vështrim & Opinion

Të interesohesh për punët e të tjerëve më shumë sesa për punët e veta është një gabim që dita-ditës po bëhet. Kjo ka edhe shumë pasoja të tjera, ngaqë nga transmetimi i një informacioni ai po arrin të bëhet edhe më i zgjeruar sesa është, në të shumtën e rasteve ndodhin edhe shpifje, njollosje të një personi tjetër për qëllime apo interesa nga më të ndryshmet

Por këto fjalë, thashethëme nuk ia filluan tani, ato kanë filluar kohë më përpara por që e keqja e tyre është se ato po vazhdohen të përhapen edhe nga brezi i ri, ku as këta të fundit nuk po marrin vendim për ndryshimin e rutinës disavjeçare, e që është për t’u çuditur.

Asnjë virozë në këtë botë, por as ndonjë sëmundje tjetër nuk i bënë njerëzit të harrojnë, të pyesin dhe të interesohen mbi llogaridhënjen,

thashethëmet dhe interesimin mbi të tjerët. Duket që këto të lartëpermendura të infektojnë më shumë sesa një virus, qëkur fillon të mësosh të flasësh e deri në ditën që njeriu shuhet. Mbi çdo gjë duhet të informohen të tjerët, se po që e kundërta sëmuren dhe nuk e kanë të rehatshme mendjen e tyre. Çdo kush të kërkon llogari, e po ashtu çdo kujt duhet t’i japim llogari përndrysh bëhemi armiq me të tjerët..

Pikëpamjet e shprehura në fq: OPINIONE & VËSHTRIME nuk përfaqësojnë domosdoshmërisht politikën redaksionale të „KOHA javore„

Njerëzit janë të kënaqur vetëm atëherë kur e kanë përmbushur atë qellimin e tyre dhe ushqyerjen e trurit me informacione dhe thashethëme.

Edhe pse pothuajse çdo familje është e ngarkuar me punë, me sëmundje, me probleme e sakrifica nga më të ndryshmet, duan të dinë dhe të informohen gjithsesi për gjendjen dhe problemet e të tjerëve. Nëse këto i humbin problemi në familje, në shëndet, në mendje u “shtohet”. e enjte, 16 prill 2020

Javore Koha

13

Vështrim & Opinion

Metamorfoza e në Njeri. Ishte kjo dita Një e qenësisë. ***

Argëzon Sulejmani

(Shënime në kohë karantine) Kur Gregor Samsa u zgjua në mëngjes pas ca ëndrrash të trazuara, ai u gjend në shtrat i shndërruar në një brumbull.

Ishte i shtrirë, i fortë si një koracë, dhe kur e ngrinte paksa kokën, shihte një bark të murrmë, të fryrë, të ndarë në unaza të forta, bark mbi të cilin mbulesa e kishte të vështirë të rrinte...

Kështu nisë një nga novelat më të studiuara të shkrimtarit të rrallë Franz Kafka. Tjetërsimi i njeriut nuk mund të duket ndryshe veçse tragjik e komik njëherazi. Gjuha e thjeshtë dhe ambienti i përditshëm i rrëfimit lë hapësirë tek secili lexues për zhvendosje të ngjarjes dhe motiveve nëpër kohë dhe vende. Jo vetëm kaq, nuk përjashton as mundësinë e metamorfozës së kafshësëz: Kur Brumbulli u zgjua në mëngjes pas ca ëndrrash të përçudnuara, ai u gjend në shtrat i shndërruar

14

Javore Koha

e enjte, 16 prill 2020

1.

Një maskë pëlhyre e modeluar kushton sa paga njëditore e një punëtori nëpër ndërmarrjet që kanë të drejtë të rrinë hapur ditëve të pandemisë në Prishtinë. Jo një e dy, por nga disa adresa interneti më ofrohen të tilla oferta me aty-këty ndonjë zbritje të trilluar.

A e kuptoni sa rëndë jemi!? Maskat e ashtuquajtura kirurgjike kanë koston e njëjtë si më parë dhe ditëve të fundit nuk raportohet për mungesa. Në ndonjë vend ku këto të fundit kanë pësuar rritje çmimi disaeurocentëshe, reagimi është i menjëhershëm. Zhargoni në të tilla raste është i pasur dhe vulgar. Vetëgjyqësia dhe kryqëzimi po ashtu. Është krijuar një mendësi shenjëstruese ndaj bluzave të bardha.

2.

Nga gjyshërit kam mësuar ta masë çmimin me bukë. Ata kanë kaluar kohë të vështira, kur themi të vështira dhe për ditët tona, ata kanë përjetuar kiametin. Së këndejmi, një maskë kirurgjike kushton më pak se një çerek buke, kurse një maskë e modeluar

më shumë se njëzetë bukë. Po ndodhi të rritet çmimi i të parës për ca troha, reagimi vjen menjëhershëm ndaj bluzave të bardha. Kurse, çmimi i të dytës as nuk diskutohet, as nuk analizohet, me pretekstin se industria e pëlhurave kështu funksionon, me arsyetimin se trendi dhe moda kushtojnë. Më keq se kaq - duhet të kushtojnë shtrenjtë. Për rrjedhojë kemi ardhur në ditët kur gjysma e botës vuan obezitetin, kurse gjysma tjetër kaheksinë. Për rrjedhojë kemi ardhur në kohët kur gjysma e botës dënohet me veshje të rënda, kurse gjysma tjetër me zhveshje mizore. Për këtë kemi mbërritur cakun ku dijmë çmimin e gjithçkasë, porse nuk dijmë vlerën e asnjë gjëje, cakun kur e kemi humbur sensin e të reaguarit normal.

3.

Reagimi thuajse është standardizuar.

Mbase diku egziston ndonjë listë e përpiluar, ku shënon se në çfarë duhet e në çfarë jo të reagohet. Kjo listë, në egzistuaka, patjetër është kthyer përmbys. Në gjuhën e bartorit do të thuhej: të falim barrën, por kurrsesi ujemin. Ashtu ndodhë edhe në rastin e lartëshënuar me maska a dorashka. Logjika e industrializmit vjen tejet

Pikëpamjet e shprehura në fq: OPINIONE & VËSHTRIME nuk përfaqësojnë domosdoshmërisht politikën redaksionale të „KOHA javore„

Vështrim & Opinion

brumbullit bajate në vendet e paindustrializuara siç është Kosova, Mali i Zi, etj. Andaj, ne nuk mund ta kemi të zhvilluar këtë “shqisë”. Nuk kemi si ta kemi. Por, rrekemi të themi që e kemi. Kjo i ngjanë pohimit me kokë ndaj një folësi në një gjuhë që nuk e kuptojmë. Tregohet se si një ushtar amerikan e paralajmëron familjen e të dashurës së vet siriane se gjatë natës do të bombardohej fshati i tyre. Të pohuarit e pa ndërprerë të familjarëve me kokë lë të kuptohet se mesazhi kaloi. Mirëpo, të nesërmen ushtari tëfiket kur merr vesh se e gjithë familja në fjalë ishte shuar nën rrënojat e shtëpisë së tyre. Asnjëherë nuk do merrej vesh që ata nuk reaguan sepse nuk u kuptuan!? Kurban i së gjithës mbetet dashuria si gjithmonë, si përgjithmonë.

4.

Kjo botë e përçudnuar bën sikur i kujton mjekut e bluzave të bardha esencën e veprimtarisë së vet: humanitetin. Po pjesë të kësaj bote, shembull në kryeqytet, nuk lanë natë pa ju përçuar mesazhe politikanëve ballkonesh, me lugë e tiganë, kurse duartrokitjet ndaj mjekëve a e dini sa zgjatën!? Sa çudia më e madhe, tri ditë ose netë. A e kuptojmë dot

paradoksin!? Dhe prapë në një të nesërme po këta daullexhinj do të marrin e flasin në emër të humanitetit.

T’i përkujtosh dikujt që ka marrë mësime deri katërdhjetë vjeç esencën profesionale është njësoj si të thuash: eja, babë, t’i tregoj arat. Por, ndodhë kjo në botët ku mjekut memzi i sigurohet një maskë kirurgjike, kurse të ashtuquajturit politikanë e biznesmenë, bashkë me dykëmbëshat e vet martesorë e jashtëmartesorë, kapardisen me maska të modeluara që prodhohen pikërisht për të vënë në pah dallimet klasore. Janë këto të fundit, maskat që thonim gjithnjë se duhet të bien.

5.

Megjithatë, pandemia e fundit vuri në pah dhe një herë që njeriu është ende gjallë. Që, ingranazhet, siç parapëlqen ta përdorë Sabato, por edhe teknologjia nuk kanë arritur ta mbysin esencën e qenjes njerëzore. Sado që u pat krijuar bindja që rëndësia e mjekut do të bie me ingranimin e mjeteve medicinale dhe me dominimin e programacioneve teknologjike, nga morti që ra u pa të kishte qenë huq. Edhe në shekullin njëzetë e një është prapë njeriu, është prapë mjeku adresa e

Pikëpamjet e shprehura në fq: OPINIONE & VËSHTRIME nuk përfaqësojnë domosdoshmërisht politikën redaksionale të „KOHA javore„

jetës dhe shëndetit. Zvogëlimi i fondeve mjekësore në drejtim të burimeve njerëzore mjekësore po nxjerrë në pah logjikën e njeriut dhe shtetit standard apo të modeluar (keq) të këtij shekulli ku për pak desh u krijua bindja se: bota bën pa njeriun po nuk bën pa autoritetin dhe kapitalin që, duhet thënë, së shumti shënjojnë të njëjtat kafka. Fatmirësisht, sërish si në çdo kohë lëngate, gjithçka u la mënjanë, gjithçka u hesht, gjithçka u zhvlerësua dhe prapë u dëgjua zëri i botëve të shëndetit: ju lutem, thërrisni një mjek! Nuk u tha të thërriten makina e gjetje fantastikoshkencore, por thjeshtë dhe vetëm (edhe) një mjek.

Nuk u fol për shifra e pasuri marramendëse, por vetëm për njerëzoren, vetëm për njeriun; këshillat dhe masat mbrojtëse i ngjanin gati-gati njeriut të të gjitha kohëve. Një me zero për njeriun. Mund të duket fitore e vogël, por ngadhënjimet e mëdha kështu nisin. Dhe, me plot gojë mund t’i themi brumbullit të Kafkës që le të morfozohet në dy këmbësh, sepse edhe një herë e shpëtuam njeriun.

Ajo që kjo lëngatë do duhej të marrë me vete janë maskat, ato të shtrenjtat që mbajnë çmimin e dhjetëra bukëve, rrjedhimisht dhjetëra sofrave boshe. e enjte, 16 prill 2020

Javore Koha

15

kulturë

Aleksandër Moisiu kumbimi sensual i Stefan Zweig

Vetëm disa vjet më vonë e mblodha veten e iu vura sërish dramaturgjisë dhe, kur drejtori i ri i Burgteatrit, Alfred Baron Bergeri, specialist i shquar i teatrit dhe mjeshtër në artin e gojëtarisë, e pranoi menjëherë dramën time, kontrollova gati me frikë listën e aktorëve që kishte zgjedhur; si mora frymë në një mënyrë të çuditshme, thashë me vete: «Lavdi Zotit, s’ka asnjë të famshëm mes tyre». Pra, s’kishte asnjë ku mund të vepronte fataliteti. E megjithatë, ndodhi e pabesueshmja.

Fatkeqësia, po t’i mbyllësh një derë, të hyn nga një derë tjetër. Kisha menduar vetëm për aktorët, jo për drejtorin, i cili e kishte ruajtur për vete vënien në skenë të tragjedisë sime «Shtëpia në breg të detit» dhe pati hartuar planin regjisorial, pra, s’kisha menduar për Alfred Baron Bergerin. Dhe vërtet: dy javë para datës që ishte caktuar për fillimin e provave, ai vdiq. Mallkimi që dukej se rëndonte mbi veprat e mia dramatike, ishte ende në fuqi. Madje, edhe dhjetë vjet më vonë, kur veprat e mia «Jeremia» dhe «Dhelpra» u vunë në skenë pas Luftës Botërore në gjuhë nga më të ndryshmet, prapë nuk e ndieja veten të sigurt. Dhe veprova me dashje kundër interesave të mia kur pata përfunduar, vitin 1931, një pjesë të re me titull «Qengji i të varfrit». Një ditë pasi i kisha dërguar dorëshkrimin, mora nga miku im Aleksandër Moisiu një telegram, nëpërmjet të cilit më lutej t’i ruaja rolin kryesor në premierën e veprës. Moisiu, i cili kishte sjellë nga atd-

16

Javore Koha

e enjte, 16 prill 2020

heu i vet, Italia, një kumbim të ëmbël e sensual të gjuhës, që skena gjermane s’e kishte dëgjuar ndonjëherë më parë, ishte asokohe i vetmi pasardhës i madh i Jozef Kajncit. Me një pamje jashtëzakonisht tërheqëse, i zgjuar, i gjallë, por edhe njeri i dashur e mjaft entuziast, ai i jepte çdo vepre diçka nga ajo magjia e vet; s’do të përfytyroja dot një interpretues më ideal për atë rol. Megjithatë, kur Moisiu më bëri këtë propozim, m’u kujtuan (aktori gjerman i vdekur papritur Adalbert) Matkovski dhe Kajnci, dhe ia refuzova kërkesën duke nxjerrë një pretekst, por pa treguar shkakun e vërtetë. E dija që pati trashëguar nga Kajnci të ashtuquajturën unazë të Iflandit, të cilën aktori më i madh i Gjermanisë ia linte gjithmonë trashëgim pasardhësit të vet më të madh. Po sikur të trashëgonte edhe fatin e Kajncit?

Sidoqoftë, unë për veten time s’doja të bëhesha edhe një herë tjetër shkas fataliteti për aktorin më të madh gjerman të kohës. Dhe kështu, nga supersticioni dhe nga dashuria për të, hoqa dorë prej asaj përsosurie interpretimi, thuajse vendimtare për suksesin e veprës sime. E megjithatë, nuk arrita dot ta mbroja, edhe pse ia refuzova rolin, edhe pse qysh nga ajo kohë nuk dhashë asnjë vepër të re për t’u vënë në skenë. Po vazhdoja akoma, pa pasur pikë faji, të ngatërrohesha në fatalitetin e të tjerëve. * E di që njerëzit do të pandehin sikur po u rrëfej ndonjë histori fantazmash. Le ta zëmë se ajo që ndodhi me Matkovskin dhe Kajncin mund të shpjegohet si pasojë e një rastësie ogurkeqe. Por pse edhe Moisiu pas tyre, përderisa ia refuzova rolin dhe nuk shkrova më asnjë dramë tjetër? Dhe ja si ndodhi: vite e vite më pas – në këtë kronikë po bëj një kapërcim përpara në kohë -, gjatë verës së vitit 1935, isha në Cyrih dhe s’më shkonte mendja për asgjë kur

mora papritur një telegram që Aleksandër Moisiu ma dërgonte nga Milanoja dhe më njoftonte se në mbrëmje do të vinte enkas në Cyrih për të më takuar dhe më lutej ta prisja patjetër. E çuditshme, thashë me vete, ç’të ketë vallë që ngutet kaq shumë, tani që s’kam ndonjë drame të re dhe qysh prej vitesh s’po më intereson fare teatri? Por natyrisht që e prita me gëzim, sepse e doja vërtet si vëlla atë njeri të zjarrtë e të përzemërt. Pasi zbriti nga vagoni, u sul drejt meje, u përqafuam italiançe, dhe, qysh kur ishim në makinën që na solli nga stacioni, më tregoi, me atë padurimin e vet të mrekullueshëm, se ç’mund të bëja për të. Tha se donte të më lutej për diçka, për diçka me shumë rëndësi. Pirandeloja i kishte bërë një nder të veçantë duke i

kulturë

u dhe gjuhës

besuar premierën e dramës së vet të re «Non si sà mai», dhe jo vetëm për në Itali, por edhe për premierën e vërtetë botërore, që duhej të jepej në Vjenë dhe në gjuhën gjermane. Shtoi se ishte hera e parë që një mjeshtër i tillë italian i jepte përparësi botes së jashtme për njërën prej veprave të veta, madje skishte pranuar kurrë as Parisin. Por Pirandeloja, i cili trembej se mos në përkthim humbisnin karakteri muzikor dhe ato kadencat e brendshme të prozes së tij, pati shprehur një dëshirë që e kishte fort për zemër: do t’i pëlqente shumë që dramën të mos e përkthente dokushdo, por unë, sepse i çmonte qysh prej një kohë të gjatë aftësitë e mia në fushën e gjuhës artistike. Natyrisht që Pirandeloja pati ngurruar të më kërkon-

Besoj se do të më kuptojë lexuesi po të them se e kisha bezdi të ngulja këmbë për të vazhduar punën në fushën e artit dramatik, dhe se më kaplonte një ndjenjë shqetësimi sapo dorëzoja në teatër ndonjë pjesë të re. Fakti që dy aktorët më të mëdhenj të Gjermanisë vdiqën pas provave me vargjet e mia, bëri ta ndieja veten supersticioz, dhe s’më vjen turp ta pohoj një gjë të tillë te të harxhoja kohën me përkthime, prandaj Moisiu e kishte marrë vetë përsipër të më lutej për këtë gjë. Dhe vërtet, kisha vite që s’merresha më me përkthime. Por e adhuroja shumë Pirandelon, me të cilin kisha pasur disa takime të këndshme, dhe s’mund ta zhgënjeja; para së gjithash, do të ishte kënaqësi për mua t’i jepja një dëshmi dashurie vëllazërore një miku të ngushtë siç qe Moisiu. E lashë mënjanë për nja dy javë punën time; pas disa javësh u njoftua në Vjenë se do të jepej premiera botërore e drames së Pirandelos në përkthimin tim dhe se, për arsye të sfondit politik, kjo premierë do të shoqërohej me një solemnitet të veçantë. Pirandeloja kishte premtuar se do të merrte pjesë personalisht, dhe, meqë Musolini mbahej ende asokohe si mbrojtës i deklaruar i Austrisë, të gjitha qarqet zyrtare, me kancelarin në krye, njoftuan se do të ishin të pranishme në shfaqje. Ajo mbrëmje duhej të ishte në të njëjtën kohë edhe një manifestim politik i miqësisë austro-italiane (në të vërtetë, i protektoratit të Italisë mbi Austrinë).

Unë vetë u ndodha rastësisht në Vjenë gjatë atyre ditëve kur duhej të fillonin provat e para. U gëzova që po takohesha sërish me Pirandelon dhe isha gjithashtu kureshtar të dëgjoja fjalët e përkthimit tim të thëna me atë diksionin muzikor të Moisiut. Por, me një ngjashmëri të përbindshme, u përsërit pas një çerek shekulli e njëjta ngjarje. Kur shfletova gazetën herët në mëngjes, lexova se Moisiu kishte mbërritur nga Zvicra me grip të rëndë dhe se provat do të shtyheshin për shkak të sëmundjes së tij. E po, grip është, mendova unë, s’do të jetë ndonjë gjë dhe aq serioze. Por zemra nisi të më rrihte fort kur iu afrova hotelit – lavdi Zotit, thashë si për të ngushëlluar veten, s’është hoteli Saher, por Grand Hoteli! – ku po shkoja për të

takuar mikun tim të sëmurë; kujtimi i vizitës sime të padobishme te Kajnci erdhi e ma përshkoi tërë trupin si një drithërimë. Dhe të njëjtat rrethana u përsëritën pas një çerek shekulli me aktorin më të madh të asaj kohe. S’më lanë ta takoja Moisiun, sepse sapo kishte rënë në kllapi nga temperatura e lartë. Pas dy ditësh u ndodha, njësoj si në rastin e Kajncit, para arkivolit të tij dhe jo në provat e shfaqjes. * Këtë kapërcim përpara në kohë e bëra për të treguar fazën e fundit në plotësimin e atij mallkimi misterioz që lidhej me sprovat e mia në fushën e teatrit.

Sigurisht që këtë përsëritje e quaj vetëm si një rastësi, por s’ka dyshim se në atë kohë vdekja e Matkovskit dhe e Kajncit njëri pas tjetrit pati një ndikim vendimtar në rrjedhën e jetës sime. Në qoftë se asokohe Matkovski në Berlin e Kajnci në Vjenë do të kishin vënë në skenë dramat e para të një djaloshi njëzetegjashtëvjeçar, do të kisha arritur, falë artit të tyre, i cili mund të bënte të kishte sukses edhe një vepër teatrore nga më të dobëtat, të bëhesha i njohur shumë më shpejt e mbase me pa të drejtë për një publik më të gjerë, por s’do të kisha përjetuar ato vitet e mia të studimit të ngadalshëm e të eksplorimit të botës. Në atë kohë e quaja veten, dhe kjo është e kuptueshme, si të përndjekur nga fati, sepse qysh në fillim teatri zuri të më ofronte perspektiva aq joshëse, saqë s’kisha guxuar kurrë as t’i ëndërroja, dhe m’i rrëmbente pastaj mizorisht mu në çastet e fundit.

Por vetëm në vitet e para të rinisë duket ende sikur rastësia dhe fati janë e njëjta gjë. Më vonë njeriu e di se rrjedha e vërtetë e një jete përcaktohet nga diçka e brendshme. Sado e çuditshme e sado absurde të na duket që rruga jonë nuk përputhet me dëshirat që kemi, prapëseprapë ajo na çon më në fund te synimi ynë i padukshëm. e enjte, 16 prill 2020

Javore Koha

17

kulturë

Botime të reja

Monografi për ritin e dasmës në Krajë (Ali Gjeçbritaj, Rite dasme në Krajë, S HAI “Art Club”, Ulqin, 2020) Mësuesi, krijuesi dhe publicisti Ali Gjeçbritaj ka botuar këto ditë librin “Rite dasme në Krajë”, një monografi kushtuar trashëgimisë popullore të krahinës së Krajës, nga ai vjen. Kraja, ashtu si pothuaj çdo trevë tjetër shqiptare, ka një trashëgimi të pasur shpirtërore dhe materiale, të krijuar nga popullata e saj përgjatë shekujve të kaluar. Pjesë e kësaj trashëgimie kulturore janë edhe ritet popullore, ku ritet e dasmës zënë pa dyshim vend të veçantë. Prandaj, me qëllim të ruajtjes nga harresa të kësaj trashëgimie dhe në mungesë të ndonjë botimi paraprak, siç thotë autori në parathënien e librit, e ka parë të arsyeshme që të japë kontibutin e tij modest duke bërë fillimisht evidentimin dhe shënimin, hedhjen në letër të disa riteve të dasmës në Krajë e më pastaj radhitjen e tyre.

Në hyrje të librit, autori na njeh shkurtimisht me disa të dhëna bazë për Krajën. Kapitulli kryesor i librit përbëhet nga ritet e dasmës, përfshirë fejesën, shenjin, përgatitjen e pajës për martesë, dasmën, natën e parë të ardhjes së nuses në shtëpinë e re, ditën e parë të nuses në shtëpinë e re, miqësinë e re etj. Këngët popullore që janë kënduar në dasmat krajane janë po ashtu pjesë e librit. Libri është ilustruar edhe me fotografi nga ceremonitë e dasmave në Krajë në të kaluarën, fotografi të veshjeve, sendeve dhe qëndismave të ndryshme që janë pjesë e pajës së nuses, gjë që ia shton vlerën librit.

Libri është botuar nga Shoqata e Artistëve dhe Intelektualëve “Art Club”, me mbështetjen e Fondit për Mbrojtjen dhe Realizimin e të Drejtave të

18

Javore Koha

e enjte, 16 prill 2020

Pakicave, kurse është shtypur në shtypshkronjën IVPE – Cetinë.

Redaktor i librit është Ismet Kallaba, recensente Arlinda Suka, Aishe Gjeçbritaj dhe Luljeta Avdiu – Cura, lektor Arbër Hajra, kurse redaktor teknik Gazmend Çitaku.

Ali Gjeçbritaj ka lindur në Arbnesh të Krajës, më 1953. Krahas punës në arsimimin dhe edukimin e brezit të ri merret dhe me krijimtari letrare dhe publicistike. Është redaktor i revistës “Valët”, revistë e nxënësve

të Shkollës Fillore “Gjergj Kastrioti – Skënderbeu” në Ostros. Deri tash ka botuar librat: “Motet” (poezi), “Gjurmët e moteve” (publicistikë), “Informatori” (publicistikë), “Shkolla në Krajë 1929-2009” (monografi), “Nata me hënë” (poezi), “Botë mashtrimi” (poezi), “Kopshti i xixëllonjave” (poezi për fëmijë), “Udhëtim në kohë” (monografi), “Heshtja që flet” (poezi) dhe “Rite dasme në Krajë” (monografi). i. k.

mozaik

Foto: KOHA

Përfundojnë punimet në asfaltimin e tre kilometrave të aksit rrugor, Kilometri i shtatë –Fudna –Triesh

Investim i rëndësishëm dhe me vlerë

Kjo për ne ka paraqitur obligim shtesë dhe për këtë jam shumë i lumtur dhe i kënaqur që këtë punë e kemi kryer ashtu siç e kemi planifikuar dhe me këtë rast i falënderohem z. Kolë Cacajt i cili ka dhënë mjete të konsiderueshme financiare, e të cilit gjatë takimit tonë vitin e kaluar i dhashë premtime të fuqishme në emër të kryeqytetit Podgoricë, që këtë aks rrugor do ta rikonstruktojmë në pranverë të 2020-tës”, ka theksuar kryebashkiaku i Podgoricës Dr. Ivan Vukoviq Kanë përfunduar punimet në rikonstruksionin, përkatësisht asfaltimin e tre kilometrave në aksin rrugor, kilometri i shtatë –Funda –Triesh,. Vlera e këtyre punimeve sipas kryeqytetit Podgoricë, kap shumën e mbi 250 mijë eurosh. Nga kryeqyteti Podgoricë, njoftohet se kryebashkiaku Dr. Ivan Vukoviq dhe drejtori i Ndër-

rmarrjes “Putevi”, Radenko Bullatoviq e kanë përshkuar javën e kaluar këtë aks të asfaltuar rrugor.

“Kryeqyteti Podgoricë në mënyrë të suksesshme ka finalizuar realizimin edhe të një projekti të rëndësishëm i cili ka kërkuar rekonstruksion të plotë të rrugës e cila lidhë Fudnat me Trieshin me gjatësi mbi tre kilo-

metra, kurse vlera e të gjitha punëve të kryera kap vlerën 250 mijë euro”, ka theksuar kryebashkiaku Vukoviq.

Ai ka thënë se rëndësia e veçantë e këtij projekti qëndron në kontributin e madh që ka dhënë diaspora në vitet e kaluara për zhvillimin e kësaj zone dhe për avancimin e gjendjes në fushën e infrastrukturës rrugore.

“Kjo për ne ka paraqitur obligim shtesë dhe për këtë jam shumë i lumtur dhe i kënaqur që këtë punë e kemi kryer ashtu siç e kemi planifikuar dhe me këtë rast i falënderohem z.

Kolë Cacajt i cili ka dhënë mjete të konsiderueshme financiare, e të cilit gjatë takimit tonë vitin e kaluar i dhashë premtime të fuqishme në emër të kryeqytetit Podgoricë, që këtë aks rrugor do ta rikonstruktojmë në pranverë të 2020-tës”, ka theksuar kryebashkiaku i Podgoricës Dr. Ivan Vukoviq.

Ndërkaq, përgjatë gjithë gjatësisë së këtij aksi rrugor nga kilometri i shtatë deri në fshatin Delaj (14 kilometra), ndërrmarrja “Putevi” ka përfunduar punimet edhe në sinjalistikën horizontale, vendosjen e vijave të bardha.

Rikujtojmë se me përfundimin e këtyre tre kilometrave ky aks rrugor përmirësohet dukshëm, megjithëse nga fshati Delaj që çon drejt fshatit Poprat me gjatësi afro katër kilometra, rruga do të mbetet ende e papërfunduar dhe në një gjendje teje të rënduar nga degradimi i rrugës ekzistuese si dhe nga fakti që një pjesë e kësaj rruge është tërësisht e paasfaltuar dhe e amortizuar. t. u.

e enjte, 16 prill 2020

Javore Koha

19

Mozaik

Lufta kundër koronavirusit

Me teknologji 3D prodhohen maska për punëtorët shëndetësorë Përdorues të teknologjisë tridimensionale në Ulqin, këto ditë prodhuan maska mbrojtëse për punëtorët shëndetësorë që janë pjesë e luftës kundër COVID-19. Një sasi maskash janë dorëzuar në Shtëpinë e Shëndetit në Ulqin dhe në Qendrën Klinike në Podgoricë, kurse së shpejti do të shpërndahen edhe në Komunën e Tuzit, e cila ende është në karantinë Përdorues të teknologjisë tridimensionale në Ulqin janë përfshirë në prodhimin e maskave mbrojtëse për punëtorët shëndetësorë që janë pjesë e luftës kundër koronavirusit.

“ 20

Inxhinieri i teknologjisë, Ardian Mavriqi, vë në dukje se nevoja e mbrojtjes së punëtorëve shëndetësorë në Ulqin e shtyri që pak a shumë t’u ndihmohet në mbrojtje

“50 maskat e para janë dorëzuar në Shtëpinë e Shëndetit në Ulqin, në emergjencë dhe në Qendrën Klinike të Podgoricës, në departamentin e onkologjisë pasi atyre u duhen më shumë. Pas situatës së krijuar në Tuz, ku i tërë rajoni gjendet në karantinë, jam duke punuar që një numër i konsiderueshëm maskash të falen në këtë rajon”, tha Mavriqi.

Javore Koha

e enjte, 16 prill 2020

gjatë veprimtarisë së tyre mjekësore.

“Në bazë të bisedave me punonjësit shëndetësorë kuptova se ata kanë nevojë për mbrojtje të përditshme ngase kanë kontakte të vazhdueshme me pacientët dhe se duhet t’i vëzhgojnë edhe personat që janë në izolim. Atëherë u pa si tejet e nevojshme që të kenë një mbrojtje në formën e maskave”, tha ai.

Ardian Mavriqi thotë se një sasi maskash janë dorëzuar në Shtëpinë e Shëndetit në Ulqin dhe në Qendrën Klinike në Podgoricë, kurse së shpejti do të shpërndahen edhe në Komunën e Tuzit.

Mozaik

“50 maskat e para janë dorëzuar në Shtëpinë e Shëndetit në Ulqin, në emergjencë dhe në Qendrën Klinike të Podgoricës, në departamentin e onkologjisë pasi atyre u duhen më shumë. Pas situatës së krijuar në Tuz, ku i tërë rajoni gjendet në karantinë, jam duke punuar që një numër i konsiderueshëm maskash të falen në këtë rajon”, tha Mavriqi.

Duke ditur nevojën e jashtëzakonshme për respiratorë, Mavriqi tha se po punohet në prototipin e respiratorit tredimensional, të cilin po e mbështesin institucionet shtetërore të Malit të Zi.

“

“Jemi afër prototipit të parë të respiratorit, ku provat fillestare tregojnë se punon dhe i ka vlerat e parashikueshme që janë të përcaktuara nga Instituti i Shëndetësisë. Këtë projekt do t’ia nisim në bashkëpunim me qeverinë e Malit të Zi, me Trupin Koordinues për sëmundjet infektive”, tha Mavriqi.

“Jemi afër prototipit të parë të respiratorit ku provat fillestare tregojnë se punon dhe i ka vlerat e parashikueshme që janë të përcaktuara nga Instituti i Shëndetësisë. Këtë projekt do t’ia nisim në bashkëpunim me qeverinë e Malit të Zi, me Trupin Koordinues për sëmundjet infektive”,

tha Mavriqi.

Që nga muaji mars, Mali i Zi po përballet me virusin COVID-19 dhe për këtë janë ndërmarrë masa të shtuara nga institucionet publike për të parandaluar përhapjen e tij. (VOA) a.s. e enjte, 16 prill 2020

Javore Koha

21

mozaik

Në Malësi, për herë të parë, Pashkët festohen në izolim

Besimtarët kremtuan me më të afërmit e tyre Tuz –Për besimtarët e konfesionit katolikë të trevës së Malësisë kjo e kremte e Pashkëve nuk ishte e zakonshme sikur vitet e kaluara. Ata këtë vit Pashkët i pritën të izoluar, nën respektimin e masave kufizuese të lëvizjes, duke qëndruar në shtëpi vetëm me familjarët e vetë dhe jo siç e kishin traditë të shkojnë e të vizitojnë njëri-tjetrin, të ngrinin dolli me të afërm, fqinj dhe miq. Kjo formë e të festuarit erdhi fatkeqësisht si pasojë e situatës aktuale të virusit COVID-19, me të cilin po lufton sot pothuajse i gjithë njerëzimi. Por edhe pse të ndodhur në këto kushte, banorët e Malësisë kremtuan festën e Pashkëve

22

Javore Koha

e enjte, 16 prill 2020

nëpër shtëpitë e tyre, duke mos u munguar vezët që janë simbolikë e kësaj feste, pasi që këto të fundit, i mundësuan Komuna e Tuzit në bashkëpunim me sipërmarrjen, “Koja Company”.

Në lidhje me shpërndarjen e këtyre ndihmave nga vullnetarët e Komunës së Tuzit, biseduam me Pal Dreshaj nga Shtabi Emergjent, i cili tregon se Komuna përveç një pako me ushqime që e ka ndarë para pak ditësh, ka ndarë më pas edhe vezë, ngjyrë për vezë, qumësht, kos, buk, etj.

“Situata në të cilën ndodhemi është zgjatur pak dhe qytetarët janë lodhur në izolim dhe atyre nuk u mjaf-

tojnë vetëm këto artikuj ushqimor që ne u dërgojmë në pako, siç janë: oriz, makarona, vaj, pra nuk mjaftojmë sepse ata kanë edhe nevoja të tjera elementare. Për mendimin tim, ky lloj modeli i izolimit që ka Tuzi është model unik në botë, një izolim total, duke mos pasur të drejtë që të dalin nga shtëpitë. Në këtë kuadër, nuk mjaftojmë vetëm vullnetarët që të përmbushin të gjitha nevojat e qytetarëve”, shprehet Dreshaj.

Ndryshe nga vitet e kaluara, besimtarët meshën e shenjtë të dielës së Pashkëve patën mundësi ta ndiqnin vetëm nga shtëpitë e tyre përmes ekranit televiziv apo rrjeteve sociale. t. u.

fotografia e javës

toni ujkaj malësia

„Qesh pak, shiko këtu”

„Nëse një fotograf profesionist fotografon të njëjtin objekt që fotografon edhe një person i zakonshëm, ku qëndron ndryshimi„.

e enjte, 16 prill 2020

Javore Koha

23

fokus

Trupi Koordinues Kombëtar për Sëmundjet Infektive

Zbut masat e përk izolimit për Komu

Podgoricë – Trupi Koordinues Kombëtar për Sëmundjet Infektive në mbledhjen e djeshme të cilën e kryesoi kryetari, Millutin Simoviq, ka dhënë pëlqimin për zbutjen e masave të përkohshme të ndërmarra me 25 mars në Komunën e Tuzit.

Nga Zyra e Marrëdhënieve me Publikun e Qeverisë së Malit të Zi njoftohet se me urdhrin e ri të vlefshëm shtatë ditë, i mundësohet njërit anëtar të familjes, anëtarëve të të cilit nuk u është dhënë një masë vetëizolimi

24

Javore Koha

e enjte, 16 prill 2020

që nuk ka raste të konfirmuara të sëmundjes, ose që nuk kanë qenë në kontakt me raste të konfirmuara të sëmundjes infektive COVID –19, dalja nga objekti i banimit për t’u furnizimin me ushqim, ilaçe dhe me produkte të tjera të nevojshme për konsum ditor, si dhe për të kryer detyra dhe aktivitete të tjera urgjente, (ekzaminime mjekësore, të cilat realizohen në organizim të Shtabit Emergjent të Komunës.

Lejohet puna e farmacive dhe e ambienteve ku lejohet ushqimi, pi-

jet, produktet higjenike, karburantet motorike, produktet e ndërtimit, produktet për mbrojtjen e bimëve dhe materialet e mbjelljes, produktet e ushqimit dhe trajtimit të kafshëve, pajisjet për fëmijë, pajisje shtypi, makineri dhe pajisjet bujqësore si dhe pajisjet e funeralit, nga ora 8:00 deri në ora 14:00, me përdorimin e detyrueshëm të pajisjeve mbrojtëse personale për punonjësit dhe distancën e tyre fizike, gjatë kryerjes së punëve.

Fermerëve nga territori i Komunës së

fokus

kohshme të unën e Tuzit

Tuzit në mënyrë që të kryejnë punët e tyre bujqësore, u mundësohet që të lëvizin nga ora 05:00 deri në orën 20:00, me përdorimin e pajisjeve mbrojtëse personale dhe të sigurojnë distancën e tyre fizike.

U ndalohet banorëve të Komunës së Tuzit: Dalja nga objekti i banimit çdo ditë pune nga ora 15:00 deri në orën 5:00 të mëngjesit të ditës tjetër, kurse të shtunën dhe të dielën vlejnë kufizimet sikurse për banorët e ko-

munave të tjera – të shtunën ndalohet lëvizja nga ora 13, kurse të dilën nga ora 11.

U ndalohet dalja nga territori i Komunës së Tuzit. Është i detyrueshëm vetëizolimi për personat, të cilët në bazë të vendimit të inspektimit shëndetësor-sanitar u është përcaktuar masa e vendosjes së izolimit të tyre në kohën e caktuar me vendimin e këtij inspeksioni.

Trupi Koordinues Kombëtar ka vlerësuar se qytetarët e Tuzit kanë respek-

tuar maksimalisht masat e ndërmarra me ç’ gjë kanë treguar shembull se si me disiplinë dhe përgjegjësi vihet deri tek zbutja e masave.

Kryeministri Dushko Markoviq, i cili qe i pranishëm në një pjesë të seancës së TKK-së, shprehu falënderim ndaj kryetarit të Komunës së Tuzit, Nikë Gjeloshaj dhe ndaj bashkëqytetarëve të tij për përgjegjësinë e treguar jo vetëm për shëndetin dhe jetën e qytetarëve të tyre, por edhe t. u. për tërë Malin e Zi. e enjte, 16 prill 2020

Javore Koha

25

fejton

Kur koronavirusi infekton mendjet njerëzore (4)

Pandemitë e vjetra të botës shqiptare Dëshminë e parë e ndeshim në vitin 1348, kur thuhet se murtaja goditi edhe Shqipërinë, pavarësisht se nuk kemi të dhëna konkrete. Qyteti i Durrësit përjetoi epidemi vdekjeprurëse më 1362, 1401 e 1481. Murtaja e vitit 1481 goditi rëndë edhe Vlorën, e cila, siç thonë burimet, u braktis krejtësisht nga banorët, të cilët kërkuan shpëtim në fshatrat përreth

Për Koha Javore:

Hajrudin S. Muja

Për pandemitë e vjetra të botës shqiptare unë nuk kam gjetur ndonjë dokument historik, që ka të bëjë me Vdekjen e Zezë të mesjetës. Një gjetje e rastësishme e një varri masiv të kohës së Stefan Dushanit përmendet në “Shënjon” të Hekalit dhe bashkë me kërkimet mbi komunitetet e fshatarësisë në Maqedoni, rezulton se Vdekja e Zezë ka qenë shkatërruese dhe ka shkaktuar rënien drastike të popullatës së krishterë (Thomadakis:1977, ff. 223-298). Të dhënat e kronikëve për Ballkanin kanë të bëjnë më shumë me Serbinë dhe qytetet dalmatine - Split, Dubrovnik dhe Zarë.

Por, thuhet se Dushani i Nemanjiqëve shfrytëzoi fatkeqësinë e një epidemie kur pushtoi Epirin dhe Thesalinë. Ai mori familjen dhe u vendsos atje në “Malin e Shenjtë”, pasi murtaja po shkatërronte Ballkanin dhe ai ishte i

26

Javore Koha

e enjte, 16 prill 2020

vetmi vend në të cilin kjo sëmundje nuk mundi të arrinte!

Dëshminë e parë e ndeshim në vitin 1348, kur thuhet se murtaja goditi edhe Shqipërinë, pavarësisht se nuk kemi të dhëna konkrete. Qyteti i Durrësit përjetoi epidemi vdekjeprurëse më 1362, 1401 e 1481. Murtaja e vitit 1481 goditi rëndë edhe Vlorën, e cila, siç thonë burimet, u braktis krejtësisht nga banorët, të cilët kërkuan shpëtim në fshatrat përreth.

“Bar – Grad pod Rumijom” ka të dhëna për murtajën vdekjeprurëse në Tivar e rrethinë. Në qershor 1497, në tetor 1502, në gusht 1571, në shtator 1604, në nëntor 1641, më 1659, në shkurt 1674, në vjeshtë 1690, më 1717, 1722, 1748, 1770, 1798: “Mordja e zezë i ka mbushur varrezat në muajin mars të atij viti” (f.58-59, 71).

Pastaj më 1812, 1832 dhe 1855.

Në periudhat pasardhëse, murtaja është përfshirë në rrëfimin historik vetëm kur ka pasur të bëjë me ndonjë viktimë të shquar, siç është rasti i Despotit të Artës, Pjetër Losha, më 1374, apo i Pjetër Bogdanit dhe i gjeneralit austro-hungarez, Giovanni Norberto Piccolomini, më 1689!

Meqë Konstantinopoli konsiderohej si një “çerdhe” e murtajës, ne shpesh hasim mendime se botës shqiptare, ose Ballkanit në përgjithësi, e keqja i

erdhi prej andej, përkatësisht përmes qyteteve Shkup, Ohër, Kostur, Selanik dhe Janinë. Por kur e vështrojmë ndikimin e saj në jugun e Italisë, çështjet qartësohen edhe më shumë dhe së paku jep të kuptojmë edhe për një “derë” tjetër hyrëse. Në vitin 1450 një grup qytetarësh shqiptarë, që kishin shkuar në Romë për të marrë pjesë në “jubileun” e shpallur atë vit nga papa, e sollën murtajën në qytetin e Drishtit. Marin Barleti, te “Rrethimi i Shkodrës” na flet për shpërnguljet e popullatës së Shkodrës me rrethina, në vitin 1479, në Venedik: “që t’i shpëtonin epidemisë së kolerës”. Pastaj Shkodra u mbush me malësorë – thotë Barleti.

Kemi pastaj një letër të dërguar nga Tivari, më 3 mars 1501, drejtuar proveditorit të Shqipërisë, z. Andrea Mikjel, i cili thotë se: “në Shkodër po vdiset prej murtaje dhe sanxhakbeu ka bërë t’i përgaditen vendbanimet në Podgoricë...” (Zamputi:1979, dok.

202, ff. 275-276). Një tjetër letër e dërguar nga Kotorri, e datës 9 tetor 1595, flet për një banor të Budues (Budvës), i cili nën urdhrat e Papës vepronte për të marrë qytetin e Shkodrës, se si do: “të vrasin kështjellarin e fortesës dhe ata pak turq që gjendeshin aty, që nuk janë më shumë se 20 veta, burra e gra, meqë

fejton

“

të gjithë kanë ikur përjashta nga shkaku i murtajës” (Zamputi:1990, dok.

34, ff. 48-55).

Murtajën e vitit 1604 e sollën në Gjirokastër disa banorë të saj që punonin në Shkup dhe që ishin kthyer pranë familjeve me rastin e festës së Pashkëve. Ose në vitin pasardhës (1605), kur një tregtar shqiptar, që u kthye nga Konstantinopoja, solli një valë të re epidemike dhe pllakosi Igumenicën, Varfanjin e Delvinën. Po atë vit në Delvinë, nga murtaja vdiq një shqiptar mysliman, që ishte kthyer nga lufta e Hungarisë (P. Xhufi: “Murtaja në Shqipërinë mesjetare”). Kur në vitin 1606, markezi Santa Croce sulmoi Durrësin, qytetin që në shekujt e mesjetës së hershme kishte qenë “metropoli i Ilirikut” (Niqifor Brieni), ai nuk e dinte se qyteti ishte i infektuar me murtajën. Në Prevezë e sollën një grup skllevërish zezakë nga Barbaria më 1622. Katër vjetë më vonë, një epidemi e rëndë goditi qytetin e Paramithisë e deri në Delvinë.

Natyrisht që murtaja e shekullit XVI dhe XVII nuk mund të krahasohet me atë të shekullit XIV, por tregon një të

Ka të dhëna se në vetë fshatin Shirokë murtaja zhduki gjithë popullatën e fshatit, i cili më pas u popullua me njerëzit e fshatrave përreth, kryesisht me familjet e bijave të fshatit nga Kraja dhe Ana e Malit

keqe të vazhdueshme, e cila gjithnjë po merrte jetë njerëzish edhe brenda hapësirës shqiptare dhe ballkanike.

Ajo që mund të shohim prej “Dispacci di Rettori e di altre cariche”, që lidhet me shekujt XVI dhe XVII, dhe që merret me një territor nga Vlora e Fanari, në vijën Janinë-Kostur-Manastir-Shkup, epidemia e murtajës shpërtheu me një frekuencë mjaft të lartë.

Kështu, për shekullin XVII, vetëm në zonën Delvinë-Paramithi dëshmohen të tilla në vitin 1604, 1606, 1611, 1621, 1624, 1627, 1642, 1649, 1659, 1662 dhe 1673. Më 1621, në Shqipërinë e Poshtme, vala epidemike la pas “një numër të pafund të vdekurish, si dhe rrënimin e fshatrave të tëra” (mortalità di numero infinito di gente, et distruttione de villaggi intieri). Në këtë vështrim do meritonte të rishihej edhe fenomeni i zhdukjes, përndryshe të pashpjegueshme, të mjaft vendbanimeve në këto treva, që rezulton nga krahasimi i regjistrave osmanë të shekujve XVI-XVII. Në gusht 1670, Argjipeshkvi i Shkupit, Andrea Bogdani, shkruante se nga 25 mijë shtëpitë që kishte Shkupi, vetëm 12 ishin katolike, dhe se famullia e atyshme ishte goditur keqas nga murtaja. Shënohet e pranishme edhe në vitin 1692, kur Sulejman Pashë Bushatliu “në luftë kundër malazezëve, kishte me vete edhe luftëtarë nga Kraja – vendi i murtajës” (Bushati:1999). Nikolla Erico, proveditor i jashtëzakonshëm i Kotorrit, më 1 mars 1692 shkruante se: “Cërnica e ka skelen në Vir, që ndodhet në (bregun e Liqenit të Shkodrës), por tani kjo skelë është e mbyllur sepse qarkullon murtaja (Zamputi:1990, dok.

162, ff. 401-413).

Rreth vitit 1724, murtaja pllakosi mbi njerëzit e kafshët dhe shkretëroi Epirin për shumë vite me radhë (Feveyriak:2004, f. 348). Sipas llogarive të historianit Daniel Panzak, gjatë shekullit XVIII, numri i personave që humbën jetën nga murtaja ishte pothuajse i njëjtë me numrin e gjithë popullsisë (që kishte mbetur). Rrugët e mbushu-

ra me trupa të infektuar të gjallë e të vdekur, të gjallët që kërkonin shërim dhe të vdekurit dirgjeshin nëpër sheshe në pritje për t’u larë para se të varroseshin (Panzak:1996, f. 35).

Në vitin 1770 Ballkani u përball me murtajën për dy vjetë. Shkrimet e Gjon Nikollë Kazazit (1702-1752) tregojnë se më 28 mars 1747, në Gjakovë kishte shpërthyer sëmundja e rrezikshme e murtajës. Në vitin 1762, në disa vende nga murtaja vdiqën 1012 mijë njerëz, afërsisht 16-20% e popullsisë. Shifrat ishin të ngjashme edhe për vitin 1781, në një kohë që, siç u shpreh një i mbijetuar: “mund të vdisje nga frika”. Po ashtu edhe në vitin 1814 (Mazower:2011, f. 160).

Dr. Kërrçiku numëron 12 periudha epidemie vetëm në Shkodër, nga viti 1761-1821 (Kërrçiku:1962, f. 249).

Disa udhëtarë të huaj, me funksione diplomatike në Shqipërinë Veriore, e përshkruajnë përhapjen e kolerës në Shkodër me rrethe në shekullin XIX. Ata e përshkruajnë kolerën e vitit 1831, gjatë rrethimit të Mustafa Pashës në Kala. J. Spencer më 1853 jep të dhëna mbi epidemitë e murtajës e të kolerës që u përhap në vitet 1845-1850 (Shkodra ndër shekuj, II, f. 481). Austriaku Fosell vë në dukje “kolerën e katundit Shirokë të Krajës” dhe shton se kjo epidemi kishte ardhur prej Malit të Zi, e përmes Krajës, më 1868 kaloi edhe në Shkodër, duke shkaktuar shumë vdekje (Bushati:1999).

Ka të dhëna se në vetë fshatin Shirokë murtaja zhduki gjithë popullatën e fshatit, i cili më pas u popullua me njerëzit e fshatrave përreth, kryesisht me familjet e bijave të fshatit nga Kraja dhe Ana e Malit. Me këtë rast, në Shirokë, Joviçeviqi përmend fise të Krajës të cilat mbajnë edhe mbiemrat Ftjani, Aruçaj, Kraja, Kalicaj dhe Muriqi (Jovičević:1922). Kujtimin e këtyre sëmundjeve e vërtetojnë sot varrezat e shumta nëpër oborre shëpish, në kopshte, buzë rruge, në ara, në pyje e gjetkë, të cilat ngadalë po zhduken.

(Fund) e enjte, 16 prill 2020

Javore Koha

27

Mozaik

Zgjedhjet parlamentare të parakohshme 2001

Shqiptarët fituan dy në Kuvendin e Malit Zgjedhjet për deputetë në vitin 2001 janë shpallur më 2o shkurt 2001 dhe janë mbajtur më 22 prill 20001.

Modelet zgjedhore në krahasim me zgjedhjet e vitit 1998 janë kryesisht të njëjta. Dallohen vetëm në disa detaje teknike në procedimin ( mënyrën) e përcjelljes së zgjedhjeve.

Gjekë Gjonaj

Me vendim të Kuvendit është caktuar që në zgjedhjet e parakohshme të vitit 2001, në përputhshmëri me principe të përcaktuara me Kushtetutë dhe numrin e zgjedhësve në zgjedhjet paraprake, do të zgjedhen 77 deputetë.

Kjo përbërje e Kuvendit është zgjedhur në periudhën kohore prej katër vitesh. Por, në zgjedhjet e 22 prillit 2001 asnjë subjekt politik nuk ka marrë shumicën e mandateve të deputetëve, sa janë zgjedhur. Kjo shumicë ka qenë e përbërë prej 39 deputetësh.

Listat e partive të cilat morën pjesë në zgjedhje

Në zgjedhjet e parakohshme parlamentare 2001 për deputetë në Kuvendin e Malit të Zi morën pjesë 23 parti politike. Me lista të veta garuan 12 parti politike , ndërsa 11 në katër koalicione. Në mesin e këtyre partive politike ishin edhe tri subjekte politike shqiptare. Përveç dy partive ekzistuese shqiptare -LDMZ dhe

28

Javore Koha

e enjte, 16 prill 2020

UDSH- në këto zgjedhje për herë të parë kërkon votën e shqiptarëve për përfaqësim në Kuvendin e Malit të Zi Partia e Prosperitetit Demokratik.

Edhe në këto zgjedhje tri subjektet politike shqiptare garuan të ndara, në tri lista.

Tabela 4: Partitë garuese në zgjedhjet qendrore, 2001.

1.Lidhja Liberale në Mal të Zi; 2. Partia Radikale Serbe – Vojisllav Sheshel; 3.Partia Liberale-Demokratike; 4.Partia e Prosperitetit Demokratik Osman Rexha; 5.Lidhja Demokratike në Mal të Zi Mehmet Bardhi; 6.Koalicioni Demokratik Myslimanë - Boshnjakë në Mal të Zi ( i përbërë nga Partia e Aksionit Demokratik, Unioni Internacional Demokratik dhe Partia e Barazisë Nacionale); 7. Partia e Mbrojtjes së Depozituesve dhe Sigurisë Sociale të Qytetarëve të Malit të Zi; 8.Koalicioni “ Së bashku për Jugosllavinë “, i cili përbëhej nga Partia Socialiste Popullore, Partia Popullore Serbe dhe Partia Popullore); 9. Bashkimi Popullor i Malit të Zi dr.

Novak Kilibarda; 10. Unioni Demokratik i Shqiptarëve; 11. E Majta Jugosllave në Mal të Zi; 12.Partia e Depozituesve Devizorë

të Malit të Zi; 13.Koalicioni Demokratik “ Fitorja është e Malit të Zi- Millo Gjukanoviq” i cili përbehej nga Partia Demokratike e Socialistëve dhe Partia Social – Demokratike; 14.Koalicioni i Partisë Komuniste të Punës për Jugosllavinë (Lidhja Komuniste e Jugosllavisë, Komunistët e Malit të Zi dhe Partia e Punës së Malit të Zi); 15.Partia e Ligjit të Natyrës të Malit të Zi, dhe 16.Partia Socialiste Popullore e Malit të Zi – Momir Bullatoviq.

Rezultatet e zgjedhjeve

Pragun e përcaktuar me ligj ( 3%) për pjesëmarrje në ndarjen e mandateve e arritën vetëm pesë lista zgjedhore - dy koalicione dhe tri parti politike. Fituese e këtyre zgjedhjeve, sikur në të gjitha zgjedhjet paraprake parlamentare, ishte Koalicioni ” Fitorja është e Malit të Zi - Millo Gjukanoviq. Ky koalicion ka marrë 153.946 vota(42,36% ) dhe ka siguruar 36 mandate në Kuvendin e Malit të Zi. Megjithatë, nuk arriti të fitojë numrin e mjaftueshëm të votave për të formuar qeverinë. Kriza politike dhe pamundësia për arritjen e marrëveshjes shkaktoi përsëritjen e zgjedhjeve në vitin e ardhshëm.

Në vendin e dytë në këto zgjedhje u rendit Koalicioni “ Për Jugosllavinë” ,

Mozaik

y mandate t të Zi i cili ka marrë 148.513 vota (ose 40,87%) dhe 33 mandate.

Lidhja Liberale e Malit të Zi ka marrë 28.746 vota (7,91% ) dhe 6 mandate.

Në Kuvendin e Malit të Zi pas këtyre zgjedhjeve u përfaqësuan me nga një deputet UDSH dhe LD në MZ, ndërsa subjekti i tretë politik i shqiptarëve në Mal të Zi, Partia e Prosperitetit Demokratik , e cila garoi për herë të parë në këto zgjedhje nuk fitoi asnjë mandat. Shqiptarët votëbesimin më të madh për t’i përfaqësuar në Kuvendin e Malit të Zi ia dhanë UDSH-së ( 4.232 ( ose 1.16%) . Për LD në MZ votuan 3.570 zgjedhës ose 0,98%. Ndërsa Partia e Prosperitetit Demokratik ka marrë 1.572 vota -0,43 %) .

Partitë e koalicionet e tjera që kandiduan në këto zgjedhje nuk fituan asnjë mandat.

Pas këtyre zgjedhjeve koalicioni i bashkuar rreth z.Millo Gjukanoviq nuk arriti të fitojë numër të mjaftueshëm votash që të formojë qeverinë. Lidhja Liberale e Mal të Zi,papritmas, refuzoi të mbështesë koalicionin promalazez për të hyrë në qeveri dhe të kënaqet me përkrahjen e qeverisë pakicë të

Partitë politike Votat Mandatet (Entiteti politik)

Përqindja e votave

1.Koalicioni “ Fitorja është e Malit të Zi Millo Gjukanoviq”

153.945

36

42,36 %

2. Koalicioni” Së bashku për Jugosllavinë” 148.513

33

40.875 %

6

7.85%

1

1.16 %

3.Lidhja Liberale e Malit të Zi 28.746 4. Unioni Demokratik i Shqiptarëve 4.232

5 Lidhja Demokratike në Mal të Zi 3.750 1 0.98%

Gjithsej : 77 Tabela 6: Struktura e Kuvendit të Malit të Zi përgjatë legjislaturës së pestë 2001.

Koalicionit “ Fitorja është e Malit të Zi- Millo Gjukanoviq”. Kjo solli krizën politike dhe pamundësinë për formimin e qeverisë.

Për këtë arsye në vitin e ardhshëm u përsëritën ( mbajtën) zgjedhjet e reja parlamentare.

(Vazhdon)

Vendvotimet PPD LD në MZ UDSH Andrijevicë 0 0 1 Tivar 24 1056 66 Bijello Polë 1 8 3 Beranë 1 5 7 Budvë 0 0 3 Danillovgrad 1 2 1 Zhablak 0 2 0 Kollashin 0 2 1 Kotorr 1 4 4 Mojkovc 0 2 2 Plavë 0 380 395 Nikshiq 6 11 7 Plluzhinë 3 1 3 Tivat 3 3 3 Plevlë 2 1 4 Podgoricë 28 125 1322 Rozhajë 1 147 54 Ulqin 1497 1813 2348 Herceg Novi 1 6 3 Cetinë 3 1 2 Shavnik 0 0 1 Burgu i Spuzhit 0 1 0 Gjithsej: 1.572 3.570 4.232 Tabela 7: Votat e partive politike shqiptare nëpër komuna. e enjte, 16 prill 2020

Javore Koha

29

In Memoriam

Osman Palaj (1946-2020)

Mësimdhënës i përkushtuar në zhvillimin e arsimit shqip Të dielën u nda nga jeta mësimdhënësi, pedagogu dhe veprimtari i arsimit Osman Palaj. Ai lindi në vitin 1946, në fshatin Krythë të Anës së Malit - Komuna e Ulqinit.

Shkollën fillore e kreu në Katërkollë, për të vijuar Shkollën Normale në Prizren, pastaj Shkollën e Lartë Pedagogjike në Prishtinë dhe Fakultetin Filozofik, dega e Gjuhës dhe letërsisë shqipe në Universitetin e Prishtinës.

Veprimtarinë arsimore Osman Palaj e nisi në një moshë shumë të re, si 20-vjeçar, ku në Shkollën Fillore të Shtojit, gjatë vitit shkollor 1966/1967, dha disa lëndë mësimore (biologji, kimi, arsim teknik etj.) në paralelet në gjuhën shqipe dhe sllave.

Angazhimin e veçantë në procesin mësimor, duke u ballafaquar edhe me situata problematike, Palaj e nisi në vitin shkollor 1969/1970, kur ishte arsimtari i parë shqiptar në fshatrat e Prishtinës - Sushicë, Shishkoc dhe Kishnicë. Në këto shkolla, arsimtari Palaj promovoi arsimin gjithëpërfshirës në shkollë dhe në klasë duke përmbushur detyrimet ndaj nxënësit në një vend që sapo nisi zhvillimin e mirëfilltë arsimor, siç ishte Kosova. Gjatë këtij harku kohor, Palaj ishte mësimdhënës edhe në shkollën fillore të komunitetit serb në Graçanicë, ku këtyre nxënësve iu ligjëronte gjuhën shqipe.

Për shkak të rrethanave politike të krijuara nga nacionalizmi serb në Kosovë, Osman Palaj detyrohet të largohet dhe në vitin 1995 shpërngulet në SHBA, ku punoi dhe veproi deri në vitin 2010, kur kthehet në vendlindjen e tij.

Kontributi i tij në fushën e arsimit shqip ka një vlerë të veçantë kombëtare dhe mbetet model a. s. frymëzimi për gjeneratat e ardhshme.

30

Javore Koha

e enjte, 16 prill 2020

Mozaik

Guci

Vazhdojnë punët në rikonstruksionin e rrugës Në Guci, kohë më parë vazhduan punët në rikonstruksionin e Rrugës së Kosovës , të cilat janë ndërprerë kah fundi i vjeshtës së kaluar për shkak të kushteve të pavolitshme atmosferike për punë.

Vazhdimin e rikonstruksionit të rrugës në fjalë, gjatësia e të cilës është 150 metra, është duke e kryer Firma ndërtimore “Temko” nga Nikshiqi, kurse vlera e kontratës së nënshkruar është 143.760 euro.

Këshilltari në Drejtorinë e punëve publike të Malit të Zi, Goran Shkatariq, gazetarit i ka njoftuar se në vazhdë janë punët në gërmimin e kanalit për instalimin e rrjetit të ujës-

jellësit dhe të kabllove të forta të korrentit elektrik.

Së shpejti pritet që sipërfaqja e

themelit të rrugës të jetë e përgatitur për asfaltim.

Sh. H.

Në Plavë dhe Guci

Mërgimtarët ndihmojnë nevojtarët në vendlindje Në iniciativë të Shoqërisë private të mërgimtarëve “Gutersloh” me miqtë e vet nga Gjermania, kohë më parë, në Plavë dhe Guci, u janë ndarë 80 kupona familjeve bartëse të ndihmës sociale, familjeve pa të ardhura materiale, prindërve vetushqyes dhe të vetmuarve.

Kuponat e siguruar nga të hollat e

grumbulluara në aksionin humanitar të mërgimtarëve nga Plava dhe Gucia të mbështetur edhe nga miqtë e komunitetit gjerman dhe të tjerë me të cilët jetojnë dhe punojnë, në shumë të tërësishme prej 3,380 eurosh, nevojtarëve u janë ndarë për blerjen e artikujve themelor jetësor në vlerë prej 30 eurosh për amvisëri,

prej të cilave 20 euro për blerje ë artikujve ushqimor dhe 10 euro për blerje të pemëve dhe perimeve.

Edhe pse të shkapërderdhur anë e kënd botës, Shoqëria e mërgimtarëve “Gutersloh” dhe miqtë e tyre, dëshmojnë se nuk harrojnë atdheun dhe vendlindjet e veta, duke ndihmuar ata të cilëve ndihma në këto momente u është më se e nevojshme. Ky nuk është donacioni i parë i shoqërisë në fjalë, të cilët paralajmërojnë donacione dhe ndihma të reja vendlindjes.

Sh. Hasangjekaj

e enjte, 16 prill 2020

Javore Koha

31

mjekësi

Historiku i pandemive të shekullit XX

Viruset, armik i madh i njerëzimit Prim. Dr. Gani Karamanaga Pandemi do të thotë epidemi me përmasa të mëdha gjeografike.

Pandemia e parë ka ndodhur më 1918-1919, me emrin “Gripi spanjoll”. Atëherë kanë vdekur në tërë botën rreth 20 milionë njerëz. Në vitet 1956-1957, prej Hong Kongut është përhapur “Gripi i Azisë” me vdekshmëri të madhe.

Epidemitë e gripit lajmërohen në cikle: tipi “A” është i pranishëm çdo 2-4 vite, kurse tipi “B” çdo 4-6 vite.

Në kushtet bashkëkohore, kur jeta është shumë e shpejtë dhe komunikimi ndërmjet qeverive dhe kontinenteve zhvillohet në mënyrë intensive, përhapja e gripit është shumë e shpejtë dhe atëherë kemi epidemi edhe pandemi.

“Gripi spanjoll” (kolera)

Pandemia e fundit globale ishte “Gripi spanjoll”, që në vitet 1918-1919 shkaktoi vdekjen e 20-50 milionë njerëzve, domethënë tri herë më shumë seç u vranë në Luftën e Parë Virusi i “Gripit spanjoll”

32

Javore Koha

e enjte, 16 prill 2020

Botërore. Atëherë e kanë quajtur “kolerë”. Babai tregonte se për një kohë të shkurtër vdiqën edhe babai dhe nëna e tij, Mulla Ismaili dhe Zylihaja. ”Për çdo ditë, në Ulqin ka pasur disa të vdekur. Nuk ka pasur kush t’i varrosë”, tregonte babai Hasan Cano Karamanaga ose siç e kanë quajtur “Cani i Hoxhës”.

Siç e thashë, epidemia e “Gripit spanjoll” ose “ethet spanjolle“ (La Gripe Española, La Pesadilla) ka filluar pas Luftës së Parë Botërore. ”Gripi spanjoll” ka qenë posaçërisht i rrezikshëm për moshën rinore. Sëmundja është zhvilluar shumë shpejt dhe vdekja ka qenë pasojë e pneumonisë fatale (ndezje e mushkërive infektive).

Sëmundja është përhapur shpejt në tërë botën. Kjo ka qenë pandemia e parë e regjistruar e gripit vdekjeprurës. Pas pasojave të mëdha, “Ethet spanjolle” u tërhoqën shpejt në vitin 1920, ashtu siç edhe kishin ardhur.

Edhe pse quhet “Gripi spanjoll” nuk e ka zanafillën në Spanjë. Mendohet se është nisur prej bazave ushtarake në SHBA dhe është përhapur në Evropë, kur Amerika është kyçur në Luftën e Parë Botërore. Vendi i fillimit të infektimit ka qenë rajoni Haskel në Kanzas. Epidemia e gripit më parë është përhapur në tërë Amerikën Veriore, mandej ka kaluar në Evropë, Azi, Afrikë. Ka mbërritur deri në pjesën e Arktikut, si dhe në pjesët jugore të Pacifikut. Aktivitetet ushtarake (dërgimi i ushqimit dhe i teknikës për luftë në front, si edhe i trupave ushtarake) vetëm e kanë ndihmuar përhapjen e epidemisë së gripit fatal për jetën e njerëzve në tërë botën.

Në këtë mënyrë është zhvilluar pandemia.

Emërtimi “Gripi spanjoll” ose “Ethet spanjolle” vjen nga çasti kur epidemia kaloi prej Francës në Span-

jë. Atëherë janë infektuar disa miliona njerëz. Personat me imunitet të lartë, siç janë të rinjtë, kanë qenë më shumë të rrezikuar sesa fëmijët ose të moshuarit. Hulumtimet e mëvonshme të shkencëtarëve kanë vërtetuar se citokinët ishin shkaktarë të virulencës dhe të vdekshmërisë së madhe nga “Gripi spanjoll” i vitit 1918.

SARS (sever acute respiratory syndrome)

Është sëmundje e rëndë akute me zhvillim të shpejtë dhe me ecuri progresive, e regjistruar për herë të parë në Azi, Amerikën Veriore dhe Evropë.

Informatat janë të bazuara në Organizatën Botërore të Shëndetsisë (WHO) prej CDC - Health Canada, si dhe qendrës për kontrollin e kësaj sëmundjeje në Atlanta të SHBA-së.

Gjithashtu edhe në bashkëpunim me mjekët dhe shkencëtarët nga HongKongu, Taivani, Singapori, Britania e Madhe, Sllovenia, Kanadaja e SHBA. Deri më 21 mars 2003, shumica e të sëmurëve kanë qenë të moshës 25-70-vjeçare dhe të gjithë më parë kanë qenë të shëndoshë. Disa pacientë, tek të cilët SARS-i ka qenë ende i pa paraqitur, kanë qenë të moshës fëmijërore, deri në 15 vjeç.

Inkubacioni (koha prej kontaktit me të sëmurin deri te paraqitja e shenjave të para të sëmundjes) është 2-7 ditë, maksimalisht deri në 10 ditë.

Pamja klinike: 1. faza para sëmundjes-prodromale: plogështi, dhimbje në stomak, dhimbje e kokës, dobësi e përgjithshme, lodhje e muskujve. Disa persona kanë edhe simptoma të lehta respiratore dhe barkqitje (diare). 2. Faza akute ose faza e paraqitjes së sëmundjes: temperaturë e lartë, dridhje (ethe), dhimbje e trupit, vështirësi në frymëmarrje, gjendje e cila përkeqësohet së shpejti, nga ora në orë, kolla e vazh-

mjekësi Organet që i sulmon virusi

“ dueshme, si dhe dobësia e përgjithshme e organeve të frymëmarrjes dhe të zemrës (insuficienca kardio-respiratore).

Ndryshimet radiologjike: në mushkëri menjëherë zhvillohen ndryshimet me pneumoni masive, e cila është quajtur si pneumonia masive ose pneumonia atipike-fantomike.

Diagnoza diferenciale ndërmjet gripit dhe SARS-it: Dallimi më i madh është se te SARS-i, pneumonia atipike, me ndryshime radiologjike, zhvillohet menjëherë, kurse te gripi shumë rrallë si komplikim. Të gjitha simptomat e tjera te gripi janë më të lehta.

Fillimi i SARS-it: Organizata Botërore e Shëndetsisë ka njoftuar se rasti i parë i SARS-it lidhet me epideminë në spitalin “Princi nga Uellsi” në Hong Kong. Hulumtimet e mjekëve epidemiologë vërtetojnë që shtatë persona janë të lidhur me paraqitjen e rasteve të para të SARS-it.

Këta persona kanë banuar në muajin shkurt në hotelin “Metropol” në Kowllon. Këtu numërohen edhe tre mysafirë nga Singapori, dy nga Kanadaja dhe nga Kina e Hong Kongu. Të gjithë këta persona kanë banuar në katin e shtatë të hotelit, në periudhën prej 12 shkurtit deri më 2 mars 2003. Rasti i parë ka qenë banori i Hong Kongut, i cili ka banuar në hotel prej datës 15-23 shkurt 2003.

Mysafiri prej Kinës Jugore është sëmurë brenda një jave, para se ka qenë mysafir i hotelit dhe ky merret si burim i infektimit të SARS-it.

Mendohet se epidemia e pneumonisë atipike në Kinën Jugore, në

fund të vitit 2002, ka qenë fillimi i epidemisë së SARS-it. Në këtë mënyrë shpjegohen rastet e sëmundjes së SARS-it në vendet e zhvilluara, siç është Kanadaja, ku ka rreth 400 raste të sëmurish që ka pasur për pasojë vdekjen e 18 personave.

Influenza e derrave ose “Gripi i derrave”

Është sëmundje shumë infektive e organeve të frymëmarrjes, e shkaktuar prej viruseve të grupit “A”.

Përqindja e sëmundshmërisë është e madhe, kurse vdekshmëria 1-4%.

Virusi i takon nëngrupit H1N1, kurse nëntipet e tjerë gjenden në afërsi të kafshëve-derrave - H1N2, H3N1, H3N2. Derrat mund të infektohen edhe me virusin e shpezëve, si dhe të njeriut. Viruset e derrave edhe pse janë specifikë për këto kafshë shtëpiake, mund ta kalojnë kufirin dhe të infektojnë edhe njerëzit. Virusi H1N1 përcillet deri te njeriu prej derrave të infektuar përmes ajrit (aerosolit), nëpërmjet kontakteve direkte, si dhe nëpër duart dhe materialet e kontaminuara prej të sëmurit, që do të thotë se ështe i mundur edhe infektimi përmes organëve digjestive (të tretjes). Simptomat e këtij gripi nuk janë shumë të rëndë, janë të ngjashëm me ato te gripit sezonal dhe mjekimi është i mundshëm me medikamentet e familjes së Ostalmavir-it.

Gripi i shpezëve (Influenca avianum)

Gripi i shpendëve (influenca avianum) është infeksioni i shpendëve, i

Krahasimi i pandemive të shkaktuara nga Gripi spanjoll dhe Covid 19: - i ndanë një shekull - vdekshmëria e madhe - agresiviteti i madh i shkaktarit

shkaktuar nga çdo virus i influencës A, me indeksin patogjen më i madh se 1.2, ose infeksioni i influencës A me virusin e nëntipave H5 ose H7, ku nukleoidët tregojnë praninë e aminoacidëve bazikë multiple në zinxhirin e neuroaminidazave. Është sëmundje infektive dhe i takon grupit zoonoze.

Për herë të parë paraqitet në Itali, para më shumë se 100 viteve. Epidemia e parë e dokumentuar është në Hong Kong, në vitin 1997 dhe l999, pastaj në Holandë, ku ka pasur edhe njerëz të vdekur prej kësaj sëmundjeje. Është sëmundje shumë kontagjinoze te shpendët shtëpiake si dhe të atyre nga regjistri A OIE. Është e përhapur te të gjithë shpendët: pula, biba, shkurtat, pëllumbat, thëllënzat, fazanët, patat, rosat, struth-makushi etj., shpendët në kafaz, shpendët e egjër.

Rezervoari primar: shpezët e egra (20-42 tip), derri, njeriu, brejtësit, macja.

Historiku i sëmundjes: Viti 1878 - ”Fowl plague”, Edoardo Perroncito; Viti 1901 - Centanni dhe Savunozzi, shkaktari filtrabil; Viti 1955 - klasifikimi i viruseve (H5 dhe H7).

Shkaktari: Ortomiksovirus – influenca e virusit të tipit A, diametri 80120mm, ARN, 16 nëntipa HA, 9 nëntipa NA. Në fund, është mirë që lexuesit dhe opinioni i gjerë të njoftohen me historikun e pandemive.

Pak e shumë të gjitha pandemitë kanë ardhur prej Azisë – Lindjes së Largët. Në këtë botë, njerëzit nuk janë më të fuqishmit, ndërsa viruset janë armik i madh i njerëzimit. e enjte, 16 prill 2020

Javore Koha

33

Portret

Portret: Mehmet Cuca

Mësues i thjeshtë, me autoritet të madh Ai është një nga pishtarët e arsimit në gjuhën shqipe te ne, një mësues i cili ka punuar me zemër, një njeri me autoritet të rrallë dhe të veçantë. Ai i takon atij grupi të pishtarëve të arsimit tonë të cilët me shumë dashuri dhe vullnet kanë arsimuar shumë gjenerata, në mesin e të cilëve sot ka edhe me grada të larta shkencore

Ismet Karamanaga Koha kalon, por kujtimet mbesin. Në veçanti kujtimet për figurat të cilat kanë lënë gjurmë të mëdha në arsim dhe kulturë në qytetin e bukur të Ulqinit. Njëri prej tyre ka qenë pa dyshim edhe një nga pishtarët e arsimit në gjuhën shqipe, i ndjeri Mehmet Cuca. Mehmeti ishte një mësues i cili ka punuar me zemër, një njeri me autoritet të rrallë dhe të veçantë.

Ai i takon atij grupi të pishtarëve të arsimit tonë të cilët me shumë dashuri dhe vullnet kanë arsimuar shumë gjenerata, në mesin e të cilëve sot ka edhe me grada të larta shkencore. Shumë nga ata nuk e kanë harruar Mehmet Cucën, mësuesin e parë, i cili me një kënaqësi të madhe ka punuar një kohë të gjatë në Anë të Malit, Shtoj dhe Ulqin, në kushte shumë më të vështira se sot.

Si ta përshkruash këtë personazh i cili nuk jeton më, por i cili me një pedigre të veçantë, gjithmonë i veshur në mënyrë elegante, me kravatë dhe me kapelë, ka dhënë mësim dhe ka punuar në edukimin dhe arsimimin e shumë gjeneratave?!

Të rrallë kanë qenë ata të cilët e

34

Javore Koha

e enjte, 16 prill 2020

kanë dashur aq shumë arsimin dhe edukimin e fëmijëve, siç ka qenë Mehmet Cuca. Në vitin 2004 ka ndërruar jetë, por mua figura e tij markante, të ecurit dhe zëri i tij më kujtohet a thua se është sot në mesin tonë. Një figurë e tillë ka qenë e rrallë, me një autoritet te fëmijët, por edhe te qytetarët e Ulqinit. Mendoj se nuk gaboj kur them se ai te shumë qytetarë të Ulqinit ka mbetur ende si i tillë në kujtesë.

Mehmeti më kujtohet më së tepërmi viteve të fundit, kur pas pensionimit ka dalë më tepër në pazar, në kafenenë tek Aliu, ku ai për çdo ditë e ka pirë kafen e parë të mëngjesit.

Shpeshherë jam ndaluar për ta përshëndetur dhe kam biseduar me të. Çdoherë nga ai jam ndarë me përshtypje të veçanta, duke i dëgjuar fjalët dhe këshillat e tij. Ka folur rrjedhshëm, me zë të lehtë. Mehmet Cuca ishte një mësues i thjeshtë, por me autoritet të rrallë. Më kujtohen fjalët e tij kur më tregonte ndonjëherë për jetën e tij. Rrugëtimi i tij jetësor ka filluar në fshatin Sukubinë, ku ka lindur në vitin 1921. Ky rrugëtim ishte shumë i vështirë. Pas shkollës fillore që e ka vijuar në Sukubinë, është regjistruar në Medresenë e Shkodrës. Por u desh ta ndërprente për shkak të fillimit të Luftës së Dytë Botërore. Lufta dhe pjesëmarrja në të ishte për Mehmetin periudha më e vështirë në jetën e tij. Fati e deshi të shpëtojë dhe të kthehet shëndosh nga lufta. Më pas u përball me sfidat dhe kohët e vështi-

ra, duke u angazhuar në shoqërinë dhe në shtetin e ri të Jugosllavisë.

Në Luftën e Dytë Botërore ka marrë pjesë prej dhjetorit 1943 deri në çlirim, në maj të vitit 1945. Pas çlirimit fillon periudha e kthimit në një jetë normale në kuptimin e plotë të fjalës për ato kohë dhe kushte të vështira, mësimi dhe kthimi i një jete të diktuar nga të tjerët. Mirëpo ai të gjitha këto i pranon me vullnet pasi që gjithmonë ka qenë aktivist i dalluar.

Kështu që pushteti i asaj kohe e angazhon për hapjen e kurseve të ndryshme pedagogjike disa vite me radhë, kur edhe ai kualifikohet për mësues në Pejë dhe këtë profesion human e ushtroi deri në pensionimin e merituar.

Më vonë, më tregonte shpesh Mehmeti, “kam punuar ku më kanë çu, por gjithmonë në rrethinën e Ulqinit, në veçanti në Anën e Malit, ku edhe jam bërë drejtor i shkollës ku kam filluar edhe unë, në Sukubinë. Bile, edhe në Shtoj kam punuar si drejtor, kurse misionin tim e kam përfunduar si mësues dhe pedagog në Shkollën Fillore ‘Boshko Strugar’ në Ulqin.“ Këto janë disa të dhëna të shkurtra nga jeta e një mësuesi dhe pedagogu të dalluar, por një biografi shumë e pasur për ato kohë të vështira në të cilat ka qenë qenë tërë shteti i Jugosllavisë, e në veçanti Mali i Zi dhe qyteti ynë i Ulqinit.

Si njeri me autoritet, Mehmeti nuk ka mundur t’i shmanget edhe politikës.

Në pyetjen time: “Mehmet, kam dëgju

portret

se ke qenë edhe në Parlament para këtyre të tashmëve?”, përgjigjet duke u qeshur: “Në vitin 1973 më kanë zgjedh edhe deputet në Dhomën për Arsim dhe Kulturë të Malit të Zi, ku kam qenë pesë vite. Bile kam fituar edhe lëvdata dhe më kanë shpërblyer disa herë si punëtor pedagogjik i dalluar”.

Edhe unë si autor i këtij shkrimi modest kushtuar kësaj figure markante të qytetit tonë të bukur nuk i kam ditur shumë gjëra, prandaj është mirë që t’i shënojmë dhe të shkruajmë pasi që fjala e shkruar mbetet. Koha kalon, mirëpo ne nuk guxojmë t’i harrojmë pishtarët e parë të arsimit, kulturës dhe edukimit në gjuhën shqipe te ne, të cilët kanë dhënë një kontribut të madh për avancimin e popullit tonë.

Në këtë kuadër, edhe Mehmet Cuca ka vepruar dhe ka punuar në kohët më të vështira për emancipimin e popullit tonë.

Mehmet Cuca pa dyshim ka lënë gjurmë të pashlyera në arsimin dhe kulturën tonë. Mendoj se është e nevojshme të hulumtohet, të studio-

hen arkivat, pasi që gjurmët e këtyre entuziastëve të kulturës dhe trashëgimisë sonë, ndër të cilët ka qenë edhe i ndjeri Mehmet Cuca, janë në arkiv apo bibliotekë te ne. Është mirë që njerëz të tillë të nxirren nga errësira pasi që janë trashëgimia jonë e lavdishme.

Mehmeti shpesh thoshte që punën në arsim e ka dashur me zemër.

“Gjithmonë jam munduar në kushte të vështira, nganjëherë edhe me sakrifica të mëdha, shpeshherë edhe pa mjete, t’i edukoj gjeneratat e reja, gjithmonë duke i respektuar rregullat e arsimit”. Shumë herë e cekte se i është dashur që në mungesë të mjeteve materiale, të improvizojë mësimin në kushte të vështira, gjithmonë me qëllim që nxënësve mos t’u mungojë arsimi themelor.

“Jam i bindur se kam pasur sukses”, më thoshte Mehmeti. “Edhe unë si shumë mësues të tjerë, në fillim të arsimit në gjuhën shqipe te ne, kam punuar me pasion dhe me një dashuri të madhe për arsimin dhe edukimin e fëmijëve dhe të rinjve shqiptarë

në Malin e Zi. Në veçanti ka qenë vështirë menjëherë pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore”.

“Kanë qenë kohë të vështira”, më kujtohen fjalët e të ndjerit Mehmet Cuca. “Unë dhe shumë shokët e mi jemi munduar që të japim kontributin tonë. Sot është shumë më lehtë.

Shpesh i krahasoj kohët pasi që ia kam arritë të punoj edhe sot në këto kushte, si mësues dhe si udhëheqës.”

Unë gjithmonë flas me një pietet të veçantë për të gjithë ata mësues dhe punonjës të arsimit nga plejada e madhe e mësuesve tanë, të cilët kanë dhënë kontribut të pashlyer në edukimin e popullit tonë. Mehmeti i përmendte gjithmonë Minja Nikollaidisin, Antonije Markoviqin, Qauthere Llunjin, Muhamed Zejnelagën, Pjetër Mirditën, Veli Hoxhën dhe të tjerë.

“Me të gjithë këta kam punuar dhe gjithmonë jemi këshilluar”, thoshte Mehmeti. “Ne kemi jetuar dhe kemi vepruar në një kohë të vështirë, kohën e luftës dhe skamllykut. Sot janë kushte të tjera, por mos harro që themelet ju kemi vu ne. Mirëpo, unë e kam dashur këtë profesion dhe në qoftë se më pyet nëse do të kthehej në rini a e kishe ndrru profesionin, pa dilemë të them se prapë e kishe zgjedhur këtë profesion. Edhe kur jam pensionuar, gjithmonë kam qenë aktiv, pasi që përpiqem të inkuadrohem në shoqërinë e moshatarëve të mi.

Shpesh rri këtu në kafene te Aliu, ku kaloj një kohë, lexoj gazeta dhe takohem me shokët e mi, por edhe me të tjerët, siç e shef edhe me njerëz nga arsimi, siç je edhe ti”.

Mehmet Cuca ka qenë burrë në kulm, trim dhe guximtar i rrallë.

Tash një kohë të gjatë kam pasur ndër mend t’i shkruaj disa rreshta dhe ta kujtoj opinionin për këtë personalitet të qytetit tonë të bukur.

Mehmet Cucën dhe disa të tjerë nga plejada e arsimit dhe edukimit te ne është mirë t’i kujtojmë, mos t’i harrojmë dhe t’i nxjerrim nga harresa. Është mirë që gjeneratat e reja të njihen me trashëgiminë tonë kulturore dhe ekonomike, por edhe me personalitetet që kanë qenë aktorë të asaj kohe. Ua kemi borxh.

Njëri nga ata ka qenë edhe i ndjeri Mehmet Cuca, i cili ka ndërruar jetë në vitin 2004. Inshallah shpirti i tij gjen prehje në Xhehnet. e enjte, 16 prill 2020

Javore Koha

35

e a avorh KJo Podgori cë e enjte, 16 prill 2020

Viti XlX Numër 908 Çmimi 0,50

“Rri n’shpi” apo “Qëndro në shtëpi”, si të duash ISSN 1800-5696

Pak virus

Besimtarët kremtuan me më të afërmit e tyre