Γραμματική στ΄ δημοτικού by FIVI

Βλέπε και σχολ. Γραμματική σελ. 48- 50

 Βάζω τόνο στη συλλαβή που τονίζεται.  Προσέχω ποιες λέξεις δεν παίρνουν τόνο  Γενικά, ακολουθώ τους κανόνες τονισμού

Κανόνες τονισμού

1. Δεν παίρνουν τόνο οι μονοσύλλαβες λέξεις. Εξαιρούνται και παίρνουν τόνο: • Ο διαχωριστικός σύνδεσμος ή: Προτιμάς την πόλη ή το χωριό; • Οι ερωτηματικές λέξεις πού και πώς, είτε βρίσκονται: α) σε ευθεία ερώτηση: Πού πας; β) σε πλάγια ερώτηση: Δε μας είπες από πού έρχεσαι. • Οι λέξεις αυτές παίρνουν τόνο στις παρακάτω περιπτώσεις:  Πού να σου τα λέω!  Από πού κι ως πού;  Πού και πού  Έφαγες; Πώς!  Πώς βαριέμαι!  Σε περίμενα πώς και πώς. 2. Οι μονοσύλλαβες λέξεις όταν προφέρονται μαζί με τους ρηματικούς τύπους μπω, βγω, βρω, ‘ρθω, παίρνουν τόνο ανάλογα με το πώς θέλουμε να το αποδώσουμε κατά την ανάγνωση. Θά μπω (προφέρω δυνατά το θα), ενώ θα μπω (προφέρω δυνατά το μπω). 2

3. Ο τόνος των προσωπικών και κτητικών αντωνυμιών (εγκλιτικά) που ακολουθούν τις προπαροξύτονες λέξεις πρέπει να σημειώνεται:  Ο δήμαρχός μας, κράτησέ το. Το ίδιο γίνεται στο πρώτο από τα δύο εγκλιτικά, όταν προηγείται παροξύτονη προστακτική: φέρε μού το, δώσε μάς το. 4. Δεν μπαίνουν καθόλου τόνοι όταν η λέξη γράφεται εξολοκλήρου με κεφαλαία γράμματα. ΕΙΡΗΝΗ Βλέπε και σχολ. Γραμματική σελ. 50- 51

Διαλυτικά- απόστροφος

1. Όταν έχουμε απαλοιφή φωνήεντος (βλ. Γραμματική σελ. 46) στη θέση του φωνήεντος που χάνεται βάζουμε απόστροφο. Αν το φωνήεν που κόψαμε έπαιρνε τόνο, ο τόνος χάνεται.  Έμαθε το μάθημα απ’ έξω. Αν το φωνήεν που κόψαμε δεν έπαιρνε τόνο, και ο τόνος βρίσκεται κάπου αλλού μέσα στη λέξη, τότε διατηρείται, έστω κι αν η λέξη γίνει μονοσύλλαβη. Είν’ ανάγκη να σου μιλήσω. 2. Τα εμπρόθετα άρθρα τα γράφουμε χωρίς απόστροφο:  Σε+το σχολείο= Στο σχολείο. 3. Όμως, το εμπρόθετο άρθρο δεν πρέπει να το συγχέουμε με την προσωπική αντωνυμία που μπαίνει μπροστά από τα ρήματα και γράφεται με δύο λέξεις, βάζοντας απόστροφο στο σ:  Σ’ το είπα πολλές φορές. Πάμε να σ’ το πω. 4. Προσοχή στο επίρρημα μέσα: Όταν ακολουθεί λέξη που αρχίζει από σύμφωνο γράφεται μες.  Μες στη μέση. Όταν ακολουθεί λέξη που αρχίζει από φωνήεν γράφεται μέσ’  Μέσ’ από τις φλόγες. 3

5. Τα διαλυτικά χρησιμοποιούνται και στις λέξεις που γράφουμε με πεζά και στις λέξεις που είναι γραμμένες με κεφαλαία: καΐκι, ΓΑΪΔΑΡΟΣ 6. Ο τόνος μπαίνει αριστερά κι επάνω από τα κεφαλαία φωνήεντα όταν αυτά βρίσκονται στην αρχή της πρότασης ή είναι κύρια ονόματα: Όλγα, Ένας κλπ.

Βλέπε και σχολ. Γραμματική σελ. 52- 54

1. Το σημαντικότερο σημείο στίξης είναι η τελεία. Τελεία βάζουμε ακόμη και μετά την πιο συνηθισμένη συντομογραφία «και τα λοιπά», που τη γράφουμε κτλ. 2. Το κόμμα: είναι σημείο που η γνώση της χρήσης του τελειοποιείται σε μεγαλύτερες τάξεις του Γυμνασίου.  Δε βάζουμε κόμμα όταν οι φράσεις μας περιέχουν προτάσεις που συνδέονται μεταξύ τους με παρατακτική σύνδεση (και, ούτε, είτε) Έτρεξε μ’ όλη του τη δύναμη και τον έφτασε. Δε μου αρέσει ούτε η φράουλα ούτε η μπανάνα. Δεν μ’ ενοχλεί είτε μείνεις είτε φύγεις.  Κόμμα επίσης χρησιμοποιούμε στην κλητική προσφώνηση. Έτσι ονομάζουμε την επίκληση που γίνεται σε κάποιο πρόσωπο ή πράγμα. Στην κλητική προσφώνηση χρησιμοποιούμε την κλητική πτώση, την οποία κλείνουμε σε κόμματα. Δεχτείτε, κύριε, τα θερμά μου συγχαρητήρια. Σε φωνάζω εδώ και τόση ώρα, Αναστασία, αλλά δεν ακούς. Δεν αντέχω άλλο, Θεέ μου!  Πρόσεξε αυτή τη λεπτομέρεια: Ήθελα να πάω εκδρομή, αλλά δεν με άφησες. (Βάζω κόμμα, γιατί μετά το αλλά ακολουθεί ολόκληρη πρόταση, δηλαδή υπάρχει ρήμα) Ήθελα να πάω εκδρομή αλλά άδικος κόπος! (Δεν βάζω κόμμα γιατί μετά το αλλά δεν ακολουθεί ρήμα) 5

 Το αναφορικό ό,τι γράφεται με υποδιαστολή, ενώ το ειδικό ότι δεν γράφεται ποτέ με υποδιαστολή. Λέγε ό,τι ξέρεις. Λέει ότι ο θείος του είναι βουλευτής. 3. Το ενωτικό δεν πρέπει να το μπερδεύουμε με την παύλα, η οποία είναι πιο μεγάλη. Το ενωτικό το χρησιμοποιούμε για να χωρίσουμε στα δύο μια λέξη, που δε χωράει στη σειρά του τετραδίου. Αυτό ονομάζεται συλλαβισμός (για τους κανόνες συλλαβισμού βλ. Γραμματική σελ. 45) Ακόμη, το ενωτικό χρησιμοποιείται για να δείξουμε ότι πρέπει να προφέρουμε συνεχόμενες κι ενωμένες δυο όμοιες λέξεις. Μίλα σιγά- σιγά, γιατί θα ξυπνήσει το μωρό. Το ενωτικό χρησιμοποιείται επίσης και στην περίπτωση των προτακτικών. Τα προτακτικά είναι άκλιτα ουσιαστικά που μπαίνουν συνήθως πριν από κάποιο πρόσωπο και διατηρούν σε όλες τις πτώσεις την ίδια κατάληξη. Τα προτακτικά είναι:  Αγιαθειακυρ Αϊκυρακαπετάν γερομαστροπάτερ μπαρμπαχατζηΑπ’ τις λέξεις αυτές οι πρώτες οχτώ χρησιμοποιούνται χωρίς τόνο και μπαίνουν μπροστά από τα κύρια ή τα βαπτιστικά ονόματα. Το πάτερ ήταν κλητική του αρχαίου πατήρ (=πατέρας) και δηλώνει τον ιερέα. Στα προτακτικά κυρ, καπετάν, πάτερ δε βάζουμε ενωτικό. Στα δύο τελευταία βάζουμε τόνο. Στα πρώτα οχτώ βάζουμε ενωτικό αλλά όχι τόνο.

Μάθε κι αυτό! Για να αποδώσουμε τα συναισθήματα στο γραπτό λόγο, συνήθως χρησιμοποιούμε:  Το θαυμαστικό, για να αποδώσουμε έμφαση ή να δηλώσουμε την έκπληξή μας.  π.χ.: Ξαφνιάστηκαν καθώς δίπλα τους κολυμπούσε μια πελώρια φάλαινα!  Το ερωτηματικό, στο τέλος ευθείας ή ρητορικής ερώτησης.  π.χ.: Η απόφαση του αυτοκράτορα ήταν οριστική και σεβαστή από όλους. Ποιος θα μπορούσε άλλωστε να εκφράσει την αντίρρησή του δημόσια;  Τα αποσιωπητικά, για να αποσιωπήσουμε κάτι από συγκίνηση ή γιατί δεν θέλουμε να το ανακοινώσουμε ή γιατί εννοείται.  π.χ.: Μη με παρεξηγείτε… απλώς ανησυχώ.

Βλέπε και σχολ. Γραμματική σελ. 55

Το τελικό -ν: Για τους κανόνες που ισχύουν βλ. Γραμματική σελ. 55 Οι κανόνες που ισχύουν για τις λέξεις την, αυτήν, δεν, μην, δεν ισχύουν για τα αρσενικά άρθρα τον και έναν (αιτιατική ενικού). Αυτά διατηρούν πάντα το –ν, για να μην συγχέονται με τα ουδέτερα. Επίσης το τελικό –ν διατηρείται πάντα στο παρομοιωτικό σαν.

Καταληκτική ορθογραφία ουσιαστικών Α) Αρσενικά: Βλέπε και σχολ. Γραμματική

 Αρσενικά σε –ας: σελ. 66-67 -ονας  άξονας, γείτονας Εξαιρέσεις: καύσωνας, μεσαίωνας, θερμοσίφωνας -ωνας  Ιάπωνας, Πλάτωνας, Απόλλωνας Εξαιρέσεις: Αγαμέμνονας, Φιλήμονας, Αλιάκμονας -ώνας  αγώνας, αμπελώνας, Μαραθώνας (και όλα τα τοπωνύμια, τα περιεκτικά και τα παροξύτονα κοινά) Εξαιρέσεις: κανόνας, Μακεδόνας, Στρυμόνας -ορας:  αυτοκράτορας, Νέστορας -τήρας:  ανεμιστήρας, ανελκυστήρας Βλέπε και σχολ. Γραμματική σελ. 65

 Αρσενικά σε –ης: -ητής: (συνήθως παράγονται από ρήματα β΄ συζυγίας σε –ώ)  επιθεωρητής. 8

-ιστής:

-ίτης: -ώτης

-αια: -αινα: -ιά:

-ία:

-εια:

-ισσα: -ίδα: -ίλα:

Εξαιρέσεις: ιδρυτής (ιδρύω), μηνυτής (μηνύω), κριτής (κρίνω) Αυτά είναι ουσιαστικά που παράγονται από ρήματα σε –ίζω:  θεριστής Εξαιρέσεις: δανειστής (δανείζω) ληστής (ληστεύω)  οπλίτης, Ανατολίτης Εξαιρέσεις: διαβήτης, μαγνήτης, ιδιοκτήτης  Βολιώτης, νησιώτης Εξαιρέσεις: αγρότης, δεσπότης, τοξότης, δημότης, ιππότης

Β) Θηλυκά: Βλέπε και σχολ. Γραμματική αυλαία, κεραία, Νίκαια σελ. 73-77 Εξαιρέσεις: θέα, ιδέα, παρέα δράκαινα, Μαυρομιχάλαινα βραδιά, ξενιτιά, ξαστεριά Εξαιρούνται: όσα παράγονται από ρήματα σε –εύω: δουλεύω- δουλειά  αμνηστία, γωνία Εξαιρούνται: όσα παράγονται από ρήματα σε –εύω: ερμηνεύω- ερμηνεία και από επίθετα σε –ύς: πλατύςπλατεία (προπαροξύτονα): άδεια, αλήθεια, βοήθεια Εξαιρέσεις: άγνοια, διχόνοια, ομόνοια, έννοια, παλίρροια, Εύβοια  αρχόντισσα, Σαμιώτισσα, μέλισσα Εξαιρέσεις: Λάρισα, σάρισα πατρίδα, ασπίδα Εξαιρέσεις: χλαμύδα, σημύδα, καρύδα  καπνίλα, μαυρίλα 9

-τρια: -ότητα: -ύτητα: -οσύνη:

εργάτρια, μαθήτρια  θερμότητα, ποιότητα  ταχύτητα, ευθύτητα  καλοσύνη, δικαιοσύνη Γ) Ουδέτερα:

-ι:

-ίδι:

-όνι: -τήρι:

- είο: -ιο: -τήριο:

-ριό: -ητό: -ιμο:

Βλέπε και σχολ. Γραμματική σελ. 82-90

 παιδί, λουλούδι Εξαιρέσεις: βράδυ (βράδια), δάκρυ, δόρυ, δίχτυ, στάχυ, οξύ, άστυ  ταξίδι, βαρίδι Εξαιρέσεις: αντικλείδι, στρείδι, καρύδι, φρύδι, κρεμμύδι, Παλαμήδι  λεμόνι, μπαλκόνι Εξαιρέσεις: αλώνι, κυδώνι  ποτήρι, κλαδευτήρι Εξαιρέσεις: Όσα έχουν δεύτερο συνθετικό τη λέξη τυρί: (κεφαλοτύρι)  νοσοκομείο  γέλιο, τετράδιο, εστιατόριο Εξαιρέσεις: ισόγειο, υπόγειο γυμναστήριο, δικαστήριο Εξαιρέσεις: μαρτύριο ΠΡΟΣΟΧΗ! Η λέξη κτήριο γράφεται με –η- και όχι με –ι, γιατί προέρχεται από το αρχαίο ρήμα κτῶμαι (=κατέχω) και όχι από το ρήμα κτίζω! καμπαναριό, νοικοκυριό Εξαιρέσεις: μαγειρειό τρεχαλητό, κυνηγητό  ψήσιμο, δέσιμο, γράψιμο

Καταληκτική ορθογραφία επιθέτων -αίος: -λέος: -τέος: -είος: -ηρός: -ικός: -ινός: -ινος: -ιμος:

-ιος:

-ίσιος: -ωπός: -ωτός:

Βλέπε και σχολ. Γραμματική  ακμαίος, γενναίος σελ. 96-98 Εξαιρέσεις: νέος  ρωμαλέος Εξαιρέσεις: κεφαλαίος  διαιρετέος  αστείος Εξαιρέσεις: γελοίος, κρύος ανθηρός, ζωηρός Εξαιρέσεις: ισχυρός, οχυρός, αλμυρός, γλαφυρός  ευγενικός, στατιστικός Εξαιρέσεις: θηλυκός, δανεικός  βραδινός, αντικρινός Εξαιρέσεις: ελεεινός, σκοτεινός, ταπεινός, υγιεινός, φωτεινός  μάλλινος, γυάλινος  ωφέλιμος, νόμιμος Εξαιρέσεις: διάσημος, άσχημος, έτοιμος, έρημος, πρόθυμος, περίφημος  άγιος, ουράνιος Εξαιρέσεις: όσα παράγονται από κύρια ονόματα: πυθαγόρειος, αισώπειος κλπ, καθώς επίσης και τα: αντρίκειος, βόρειος, γυναίκειος, επίγειος υπόγειος, τέλειος, όμοιος  βουνίσιος, παλικαρίσιος Εξαιρέσεις: γνήσιος, ημερήσιος, Ιθακήσιος  αγριωπός, πρασινωπός  θολωτός, φουντωτός

Μάθε κι αυτό!  Στα επίθετα επίσης προσέχω και τα εξής:  Ορθογραφία του επιθέτου πολύς (βλ. Γραμματική σελ. 105) Η μοναδική περίπτωση που γράφεται πολλή είναι όταν το επίθετο βρίσκεται μπροστά από θηλυκό ουσιαστικό.  Η ορθογραφία του επιθέτου μισός όταν βρίσκεται ως δεύτερο συνθετικό με αριθμητικά (βλ. Γραμματική σελ. 127) Κατά τη σύνθεση με άλλα αριθμητικά το μισός παίρνει τον τύπο –ήμισι μετά από σύμφωνο και τον τύπο –μισι μετά από φωνήεν.  ενάμισης χρόνος, μιάμιση ώρα, ενάμισι λίτρο  δυόμισι χρόνοι- ώρες- λίτρα  τρεισήμισι χρόνοι- ώρες, τριάμισι λίτρα  τεσσερισήμισι χρόνοι- ώρες, τεσσεράμισι λίτρα  πεντέμισι, εξίμισι κλπ  Το αριθμητικό εννιά πρέπει να περιέχεται στη λέξη για να γράφεται με νν  εννιακόσια, αλλά ένατος

Καταληκτική ορθογραφία ρημάτων στον Αόριστο: Βλέπε και σχολ. Γραμματική σελ. 144

•

Α΄ ΣΥΖΥΓΙΑ (-ω) Το η, ι, υ, ει, οι του ενεστώτα διατηρείται στον Αόριστο: αφήνω-άφησα λύνω-έλυσα αθροίζω-άθροισα ορίζω-όρισα κλείνω-έκλεισα δακρύζω-δάκρυσα

Αόριστος: –ωσα με –ω, επειδή προέρχονται από ρήματα που τελειώνουν σε –ώνω:  καρφώνω-κάρφωσα Εξαίρεση: άρμοσα, δέσποσα (επειδή προέρχονται από τα ρήματα αρμόζω και δεσπόζω)

Β΄ ΣΥΖΥΓΙΑ (-ώ) Βλέπε και σχολ. Γραμματική Αόριστος σε –ησα, πάντα με η: σελ. 149  νικώ-νίκησα Εξαίρεση: μεθώ-μέθυσα, μηνώ-μήνυσα (προέρχονται από τα αρχαία ρήματα μεθύω και μηνύω)

Τα ρήματα σε –αίνω τελειώνουν στον αόριστο σε : -υνα:  παχαίνω-πάχυνα -ησα:  βλασταίνω-βλάστησα -ηκα:  ανεβαίνω-ανέβηκα Εξαίρεση κατάληξης: το απρόσωπο ρήμα συμβαίνει, στον αόριστο ακολουθεί την ορθογραφία της αρχαίας: συνέβη. ΑΛΛΕΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ:

•

Τα υγρόληκτα ρήματα που τελειώνουν σε –λλω, γράφονται με ένα λ στους συνοπτικούς και συντελεσμένους χρόνους και με λλ στους εξακολουθητικούς χρόνους. Τα ρήματα αυτά είναι: 13

 βάλλω με τα σύνθετά του (αναβάλλω, αποβάλλω, υπερβάλλω, διαβάλλω, καταβάλλω, υποβάλλω, επιβάλλω, παραβάλλω, εισβάλλω, εκβάλλω, περιβάλλω, αμφιβάλλω κτλ.)  αγγέλλω με τα σύνθετά του (αναγγέλλω, απαγγέλλω, καταγγέλλω κτλ.)  ανατέλλω  σφάλλω  ψάλλω Σχηματισμός χρόνων των παραπάνω ρημάτων: Ενεστώτας: ψάλλω, Παρατατικός: έψαλλα Αόριστος: έψαλα, Μέλλοντας Εξακολουθητικός: θα ψάλλω Μέλλοντας Συνοπτικός: θα ψάλω Παρακείμενος: έχω ψάλει, Υπερσυντέλικος: είχα ψάλει Μέλλοντας Συντελεσμένος: θα έχω ψάλει Με παρόμοιο τρόπο σχηματίζονται η Υποτακτική και η Προστακτική: Εξακολουθητική Υποτακτική- Προστακτική: να ψάλλω, ψάλλε Συνοπτική Υποτακτική- Προστακτική: να ψάλω, ψάλε •

Τα ρήματα που τελειώνουν σε –ελνω, -ερνω, σχηματίζουν αόριστο σε –ειλα, -ειρα στέλνω-έστειλα, γέρνω-έγειρα

•

Προσέχω τις καταλήξεις: -άβω: ράβω Εξαιρέσεις: παύω, αναπαύω -εύω:  πιστεύω Εξαιρέσεις: κλέβω, σέβομαι 14

-αίνω: -έρνω: -λλω: -ίζω:

-ίνω: -ήνω: -είνω: -ύνω: •

κατεβαίνω Εξαιρέσεις: μένω, δένω, πλένω  φέρνω Εξαίρεση: παίρνω  αναβάλλω Εξαιρέσεις: θέλω, οφείλω  ποτίζω Εξαιρέσεις: δανείζω, αθροίζω, συγχύζω, πρήζω, πήζω, αναβλύζω, αναβρύζω, γογγύζω, δακρύζω, κατακλύζω, κελαρύζω, σφύζω  κρίνω  σβήνω  κλείνω  οξύνω

Όλα τα ρήματα έχουν δύο ομόηχους τύπους: εσείς χάνετε/ εσείς θεωρείτε (ενεργητική φωνή ενεστώτα) αυτός χάνεται/αυτός θεωρείται (παθητική φωνή ενεστώτα) Αν εσείς θεωρείτε ότι μπορείτε, κάνετε ό,τι νομίζετε. Ο αδελφός της θεωρείται ο καλύτερος στο μπάσκετ.

•

Να θυμάμαι: Το 1ο και το 2ο πρόσωπο πληθυντικού αριθμού και στις 2 φωνές παίρνει πάντα ε.  εμείς χάνουμε εμείς χανόμαστε  εσείς χάνετε εσείς χάνεστε Βλέπε και σχολ. Γραμματική σελ. 156

Το ρήμα είμαι Όταν το χρησιμοποιούμε προσέχουμε όταν πρόκειται για παρελθόν να χρησιμοποιούμε το η ως αρχικό φωνήεν. Όταν πρόκειται για παρόν ή μέλλον, τότε χρησιμοποιούμε το ει ως αρχικό φωνήεν. 15

 Θυμάστε όταν ήσαστε παιδιά;  Πιστεύω ότι είστε όλοι έτοιμοι.

Καταληκτική ορθογραφία μετοχής

Βλέπε και σχολ. Γραμματική σελ. 161

Α) Η κατάληξη της άκλιτης μετοχής (ενεργητικής) γράφεται: -ώντας: όταν η μετοχή τονίζεται στο ω: πηδώντας, αγαπώντας -οντας: όταν η μετοχή δεν τονίζεται στο ω: τρέχοντας, παίζοντας

Β) Η κατάληξη της κλιτής μετοχής (παθητικής ή παθητικού παρακειμένου) γράφεται: -ωμένος: όταν είναι παροξύτονη:  φαγωμένος, πληγωμένος -όμενος: όταν είναι προπαροξύτονη:  αυξανόμενος, ηγούμενος -ώμενος: όταν προέρχεται από ρήμα Β΄ συζυγίας: τιμώμενος

Καταληκτική ορθογραφία επιρρημάτων Τα επιρρήματα λήγουν σε: -ω και –ως:  κάτω, αμέσως Εξαιρέσεις: εμπρός, εντός, εκτός, φέτος, τέλος -ια (και όχι σε –εια):  μακριά, φαρδιά, πλατιά, βαθιά -ις:  μόλις, οληνυχτίς Εξαιρέσεις: εξαρχής, καταγής, επικεφαλής, επίσης (όλα αυτά είναι σύνθετα με γενική) 16

Βλέπε και σχολ. Γραμματική σελ. 44

Α) Ποιες λέξεις σύνθετες γράφονται σε μία λέξη; Πολλές φορές προβληματιζόμαστε για το αν η φράση που θα γράψουμε γράφεται σαν μία ή σαν δύο λέξεις. Το μπέρδεμα έχει να κάνει με το ότι οι φράσεις αυτές έχουν τις ρίζες τους στην αρχαία ελληνική γλώσσα, όπου γράφονταν ως δύο λέξεις. Σήμερα όμως η γραμματική απλουστεύτηκε και τις περισσότερες απ’ αυτές τις λέξεις θα τις δεις γραμμένες παρακάτω. Γενικά σαν μία λέξη γράφονται:  Τα απόλυτα αριθμητικά από το δεκατρία ως το δεκαεννιά.  Οι αόριστες και αναφορικές αντωνυμίες καθένας, καθεμία, καθένα, καθετί, οποιοσδήποτε κλπ.  Ορισμένα επιρρήματα.

Αναλυτικά μπορείς να δεις στον παρακάτω πίνακα τις λέξεις που γράφονται σαν μία. απαρχής δηλαδή ειδεμή ενώ εξίσου εφόσον καθένα καληνύχτα

απεναντίας διαμιάς ενμέρει εξαιτίας επικεφαλής καθαυτό καθεξής καλησπέρα

απευθείας εντέλει ενόσω εξάλλου επιπλέον καθένας καθετί καληώρα

αφότου ειδάλλως εντάξει εξαρχής επιτέλους καθεμιά καλημέρα καταγής

κατευθείαν μολαταύτα ολημερίς οποιοσδήποτε οτιδήποτε

κατιτί μόλο οληνύχτα οπουδήποτε προπάντων

κιόλας μολονότι οληνυχτίς οπωσδήποτε υπόψη

μεμιάς ολημέρα ολωσδιόλου οσοσδήποτε ωστόσο

Β) Ποιες λέξεις γράφονται με δύο συνεχόμενα όμοια σύμφωνα; Οι πιο συνηθισμένοι λόγοι που κάποιες λέξεις γράφονται με δύο ίδια γράμματα στη σειρά είναι οι παρακάτω:  Λέξεις που παράγονται από ρήμα με χαρακτήρα π, β, φ, πτ  βλέπω- βλέμμα, ανάβω- αναμμένος, γράφω- γράμμα, καλύπτωκάλυμμα  Λέξεις που το πρώτο συνθετικό τους είναι κάποια από τις αρχαίες προθέσεις: συν, εκ, εν. συν+γράφω= συγγραφέας συν+ράβω= συρραφή συν+μαθητής= συμμαθητής συν+λυπούμαι= συλλυπούμαι συν+σίτος= συσσίτιο εκ+καλώ= εκκλησία εν+νους= έννοια εν+λείπω= έλλειμμα συν+γένος= συγγενής  Λέξεις που το δεύτερο συνθετικό αρχίζει από ρ, διπλασιάζουν το ρ:  επί +ρήμα =επίρρημα διά +ροή =διαρροή ίσος +ροπή= ισορροπία κλπ.  Έτσι προκύπτουν και οι ακόλουθες λέξεις: αιμορραγία, άρρωστος, καταρράκτης, ανάρρωση, απορρίπτω, μεταρρυθμίζω, αντίρρηση, παλίρροια 18

 Με διπλά γράμματα γράφονται και οι παρακάτω λέξεις, τις οποίες καλό είναι όσο είναι δυνατό να τις συγκρατήσουμε:  ββ: Σάββας Σάββατο  β: κρεβάτι  κκ: κόκκινος κόκκος λάκκος  κ: κόκαλο κόκορας κοκίτης κουκί κούκος κουκούλα σάκος ξωκλήσι  λλ: αγαλλίαση αγγέλλω αλλαγή- αλλάζω αλλοπρόσαλλος άμιλλα ειδύλλιο καλλιγραφία καλλιτέχνης καλλονή καλλυντικό καλλωπίζω κατάλληλος κολλώ κορυδαλλός κρύσταλλο μαλλί μέταλλο παράλληλος ποικίλλω πρωτόκολλο σφάλλω υπάλληλος φύλλο (δέντρου) χρυσαλλίδα ψελλίζω ψύλλος Γάλλος-Γαλλία  λ: άγγελος αγγελία ποικίλος φυλή γάλος δολάριο καβάλα παλικάρι κελί κολάρο μίλι τορπίλα φάκελος τρελός φύλο(γένους)  μμ: άμμος αμμωνία δίλημμα θρυμματίζω κρεμμύδι κομμωτής πλημμέλημα επανειλημμένως  μ: καμιά μαμά ψέμα  νν: γενναίος γέννημα γεννώ τύραννος Πελοπόννησος  ν: γενεά μάνα νονός πένα  ππ: ιππικό ιππότης παππούς  π: παπάς γρίπη κάπα καπέλο  ρρ: θάρρος 19

 σσ:  σ:  ττ:  τ:

γλώσσα πίσσα κάσα πασάς ελάττωμα πακέτο

θάλασσα κυπαρίσσι περισσότερο τάσσω κλασικός κλώσα

λύσσα τέσσερα Κνωσός

κύτταρο πίτα

κασέτα

περιττός κότερο

Γ) Πότε χρησιμοποιώ κεφαλαίο και πότε μικρό γράμμα; Μετά από τελεία πάντα ξεκινάμε με κεφαλαίο γράμμα. Μετά την άνω τελεία όμως ξεκινάμε με μικρό. Μετά από ερωτηματικό, αν συνεχίζεται η φράση, συνεχίζουμε με μικρό.  Τι κάνετε; ρώτησε σαν να μη συμβαίνει τίποτα.  -Τότε τι καθόμαστε; -Και τι θέλεις να κάνουμε; Έχουν πάντα κεφαλαίο το πρώτο γράμμα τα παρακάτω: Τα κύρια ονόματα: Ελένη, Περικλής, Αθήνα, Τρικούπης, Αλιάκμονας, Όλυμπος  Τα εθνικά ονόματα:  Κρητικός, Αθηναίος, Έλληνας, Αμερικανός, Ισπανός  Τα ονόματα των μηνών, των ημερών και των γιορτών:  Σεπτέμβριος, Σάββατο, Θεοφάνια, Χριστούγεννα  Οι λέξεις: Θεός, Χριστός, Παναγία και τα συνώνυμά τους  Τα ονόματα των λογοτεχνικών έργων και των έργων τέχνης: Η Ιλιάδα, ο Παρθενώνας, ο Εθνικός Ύμνος, η Ροτόντα κλπ. 20

 Οι τιμητικοί τίτλοι:  Ο Παναγιότατος, ο Εξοχότατος , η Μεγαλειοτάτη  Οι μεγάλες ιστορικές περίοδοι:  Μεσαίωνας, Τουρκοκρατία, Αναγέννηση κλπ. Διατηρούν το πρώτο γράμμα μικρό τα παρακάτω:  Οι λέξεις που είναι επίθετα, τα οποία παράγονται από εθνικά και κύρια ονόματα:  Όμηρος-ομηρικός, Ιταλός-ιταλικός, Αύγουστος-αυγουστιάτικος  Τα επίθετα που φανερώνουν οπαδούς θρησκευμάτων:  χριστιανός, μουσουλμάνος, καθολικός, προτεστάντης  Τα ονόματα των εποχών:  φθινόπωρο, χειμώνας, άνοιξη, καλοκαίρι

Δ) Τι γίνεται με την ορθογραφία των ξένων λέξεων; Πολλές ξένες λέξεις έχουν ενταχθεί στην ελληνική γλώσσα (έχουν εξελληνισθεί) και χρησιμοποιούνται στη γλώσσα μας. Κάποιες απ’ αυτές προέρχονται από την εποχή της Τουρκοκρατίας, όταν πολλές τουρκικές λέξεις ενσωματώθηκαν στη γλώσσα μας. Υπάρχουν όμως και λέξεις που προέρχονται από τα αγγλικά, τα ιταλικά, τα γαλλικά και μπαίνουν στη γλώσσα μας ακόμη και σήμερα. Κάποιες απ’ αυτές φαίνονται ότι είναι ξένες: μοβ, χολ, σάντουιτς, τούνελ Κάποιες δεν φαίνονται καθόλου και τις νομίζουμε ελληνικές:  σιντριβάνι, τρένο, ομπρέλα Όταν μια λέξη προέρχεται από άλλη γλώσσα, τα φωνήεντα που έχει γράφονται μόνο με ι, ο, ε. Ακόμη, τα διπλά σύμφωνα της ξένης λέξης στα ελληνικά γράφονται απλά:  portrait- πορτρέτο classic- κλασικός train- τρένο 21

dollar- δολάριο Σκοτσέζος χατίρι κασέτα

παγόνι ομπρέλα

σιντριβάνι στιλός ή στυλός

Κάποιες λέξεις επίσης, υπήρχαν στην ελληνική γλώσσα και τις δανείστηκαν άλλες γλώσσες. Αργότερα επέστρεψαν στην ελληνική ελαφρώς ή πολύ αλλαγμένες. Αυτά είναι τα λεγόμενα αντιδάνεια.  μανδήλιον > μαντίλι > τραπεζομάντιλο, χαρτομάντιλο  όμβρος (=βροχή) > umbrella > ομπρέλα

Τα μέρη του λόγουσύντομη ξενάγηση Κάθε λέξη που συναντάμε στη γλώσσα μας μπορεί να κλίνεται (κλιτή) ή να μην κλίνεται (άκλιτη). Έτσι, μπορεί να είναι: Κλιτά Άρθρο

Άκλιτα Μετοχή

(που δεν κλίνεται)

Ουσιαστικό Επίθετο (ή και αριθμητικό) Αντωνυμία Ρήμα Μετοχή (που κλίνεται)

Επίρρημα Πρόθεση Σύνδεσμος Επιφώνημα (ή και μόριο)

Τι έμαθα φέτος για:

Βλέπε και σχολ. Γραμματική σελ. 60-62

Τα άρθρα Άρθρα είναι οι μικρές λέξεις που μπαίνουν μπροστά από τα ουσιαστικά, τα επίθετα, τις κλιτές μετοχές και ορισμένες αντωνυμίες. Μας δηλώνουν αν η λέξη που ακολουθεί είναι αρσενικό, θηλυκό ή ουδέτερο (γένος), αν πρόκειται για ένα ή για πολλά (αριθμό), σε ποια πτώση βρίσκεται και κατά πόσο κάτι είναι ορισμένο ή αόριστο. Υπάρχουν, λοιπόν, δύο είδη άρθρων: Το οριστικό και το αόριστο.  Αόριστο άρθρο: ένας, μία, ένα: Δηλώνει ότι η λέξη που ακολουθεί δεν είναι συγκεκριμένη, ή ότι δεν έχουμε μιλήσει προηγουμένως γι’ αυτή.  π.χ.: Μια φορά κι έναν καιρό ήταν ένας λύκος.  Οριστικό άρθρο: ο, η, το: Δηλώνει ότι η λέξη που ακολουθεί είναι συγκεκριμένη και γνωστή.  π.χ.: Ο λύκος, που λέτε, ήταν πολύ πεινασμένος.  Επίσης χρησιμοποιώ το οριστικό άρθρο και όταν θέλω να κάνω κάποια γενική δήλωση.  π.χ.: Τα παραμύθια με τους λύκους δεν μου αρέσουν καθόλου. Έναρθρα και άναρθρα ουσιαστικά: Έναρθρα χαρακτηρίζονται όσα ουσιαστικά συνοδεύονται από άρθρο που φανερώνει το γένος, τον αριθμό και την πτώση τους.  Η Ελένη είναι απογοητευμένη από τους βαθμούς της. Άναρθρα χαρακτηρίζονται τα ουσιαστικά στα οποία έχει παραλειφθεί το άρθρο.  Κόσμος πολύς είχε μαζευτεί στον τόπο που μοίραζαν ψωμί. 25

Μάθε κι αυτό!  Τα άρθρα συμφωνούν με τα ουσιαστικά, τα επίθετα και τις κλιτές μετοχές που συνοδεύουν σε γένος, αριθμό και πτώση.  Τα άρθρα δεν έχουν κλητική.  Το αόριστο άρθρο δε σχηματίζει πληθυντικό.  Σε κάποιες περιπτώσεις μερικές λέξεις δε χρειάζονται άρθρο.  π.χ.: Λύκε, λύκε, είσ’ εδώ; Λύκος ποτέ δεν ξαναπάτησε σε κείνο το μέρος.  Χρησιμοποιούμε το αόριστο άρθρο την πρώτη φορά που αναφερόμαστε σε κάτι και στη συνέχεια χρησιμοποιούμε το οριστικό άρθρο.  Είδα στο δρόμο ένα παιδί. Το παιδί ήταν μόνο του.

Βλέπε και σχολ. Γραμματική σελ. 63-92

Τι έμαθα φέτος για: Τα ουσιαστικά

Ουσιαστικά είναι οι λέξεις που δηλώνουν: πρόσωπα (θείος, Μαρία), ζώα (γάτα), πράγματα (ζάρι, βρύση), τόπους (Βερολίνο, Αφρική), ενέργειες (τρέξιμο), καταστάσεις (ησυχία), ιδιότητες (ταχύτητα, ελευθερία). Χρησιμοποιούμε τα ουσιαστικά λοιπόν για να αναφερθούμε σε κάποια από τις παραπάνω οντότητες ή έννοιες του κόσμου γύρω μας.

Είδη ουσιαστικών: Βλέπε και σχολ. Γραμματική σελ. 64 Α) Ως προς το νόημα: Τα ουσιαστικά διακρίνονται ως προς το νόημά τους στις εξής ομάδες: ΚΥΡΙΑ (Βερολίνο, Πέτρος) ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ: ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΑ (δέμα, σκύλος) ΚΟΙΝΑ ΑΦΗΡΗΜΕΝΑ (ταχύτητα, ελευθερία) ΠΕΡΙΛΗΠΤΙΚΑ (οικογένεια, πατρίδα, ελαιώνας) Β) Ως προς τον αριθμό των συλλαβών τους: Τα ουσιαστικά διακρίνονται και ως προς τον αριθμό των συλλαβών τους. Μετράμε τον αριθμό των συλλαβών στον ενικό και στον πληθυντικό αριθμό. Αν είναι ο ίδιος, τότε τα ουσιαστικά είναι ισοσύλλαβα. Αν όχι, είναι ανισοσύλλαβα.  π.χ.: μαθητής- μαθητές (ισοσύλλαβο) γιαγιά- γιαγιάδες (ανισοσύλλαβο)

Να μερικά παραδείγματα κλίσης ουσιαστικών: Ενικός αριθμός Ονομαστική ο γραμματέας Γενική

Αιτιατική Κλητική

του γραμματέα τον γραμματέα

- γραμματέα

η είδηση

της είδησης την είδηση

- είδηση

Πληθυντικός αριθμός

Ονομαστική οι γραμματείς Γενική

Αιτιατική Κλητική

των γραμματέων τους γραμματείς

- γραμματείς

οι ειδήσεις

των ειδήσεων τις ειδήσεις

- ειδήσεις

το λάθος

του λάθους το λάθος

- λάθος

τα λάθη

των λαθών τα λάθη

- λάθη

Κάποια από τα ουσιαστικά παρουσιάζουν ορισμένες δυσκολίες στην κλίση. Αυτά θα εξετάσουμε παρακάτω: Βλέπε και σχολ. Γραμματική σελ. 76-79

Α) Λόγια κλίση θηλυκών Μερικά θηλυκά ουσιαστικά κλίνονται κατά τον αρχαίο τρόπο κλίσης. Γι’ αυτό ονομάζονται αρχαιόκλιτα ή η κλίση τους ονομάζεται λόγια κλίση. Ο παρακάτω πίνακας θα μας καθοδηγήσει για την κλίση τους: Ονομαστική Γενική Αιτιατική Κλητική

Ενικός αριθμός η πόλη η οδός της πόλης- της οδού της πόλεως την πόλη την οδό - πόλη - (οδό) 28

η είσοδος της εισόδου την είσοδο -

Ονομαστική Γενική Αιτιατική Κλητική

Πληθυντικός αριθμός οι πόλεις οι οδοί των πόλεων των οδών τις πόλεις τις οδούς - πόλεις - (οδοί)

οι είσοδοι των εισόδων τις εισόδους - (είσοδοι)

Παρατήρηση: Τα οξύτονα θηλυκά σε –ος τονίζονται σε όλες τις πτώσεις στην ίδια συλλαβή που τονίζεται και η ονομαστική ενικού:  η λεωφόρος-της λεωφόρου Τα προπαροξύτονα αρχαιόκλιτα θηλυκά σε –ος στη γενική ενικού, στη γενική πληθυντικού και στην αιτιατική πληθυντικού κατεβάζουν τον τόνο στην παραλήγουσα.  η έξοδος- της εξόδου- των εξόδων- τις εξόδους Β) Να και ορισμένα παράξενα (ανώμαλα) ουσιαστικά!



Άκλιτα: Είναι αυτά που δεν αλλάζουν ποτέ. Διατηρούν σε όλες τις πτώσεις την ίδια κατάληξη. Είναι κυρίως όσα προέρχονται από άλλες γλώσσες.  π.χ.: Κιλκίς, ρεκόρ, πλαζ, ραντεβού, μετρό κλπ.

Διπλόκλιτα- ουσιαστικά με αλλαγή γένους στον πληθυντικό: Αυτά αλλάζουν γένος στον πληθυντικό ακολουθώντας έτσι δυο κλίσεις: ο βράχος- οι βράχοι και τα βράχια ο δεσμός- οι δεσμοί και τα δεσμά ο καπνός- οι καπνοί και τα καπνά ο λαιμός- οι λαιμοί και τα λαιμά ο λόγος- οι λόγοι και τα λόγια ο πλούτος- τα πλούτη ο χρόνος- οι χρόνοι και τα χρόνια η νιότη- τα νιάτα κ.ά 29

Μάθε κι αυτό! Ορισμένοι τύποι της αρχαίας ελληνικής διατηρούνται και σήμερα σε μερικές στερεότυπες εκφράσεις:

 Δόξα τω Θεώ,

εν λόγω, παρά τω πρωθυπουργώ, εν απουσία, πάση θυσία, επί λέξει, εν πάση περιπτώσει, εντάξει, πράγματι.

εν ανάγκη, εν συνεχεία, εν γνώσει, εντέλει,

Τι έμαθα φέτος για:

Βλέπε και σχολ. Γραμματική σελ. 93-106

Τα επίθετα Επίθετα είναι οι λέξεις που φανερώνουν ποια ιδιότητα ή ποιότητα έχουν τα ουσιαστικά που συνοδεύουν.  Το αθάνατο νερό, η πέτρινη βρύση, ο μεγάλος καημός κλπ. Οι λέξεις αθάνατο, πέτρινη, μεγάλος είναι επίθετα, γιατί φανερώνουν τι λογής είναι το νερό (αθάνατο), η βρύση (πέτρινη), ο καημός (μεγάλος). Τα επίθετα δεν υπάρχουν μόνα τους στο λόγο. Συνοδεύουν πάντα ένα ουσιαστικό, από το οποίο παίρνουν το γένος, τον αριθμό και την πτώση. Γι’ αυτό έχουν τρία γένη (αρσενικό, θηλυκό και ουδέτερο) με ξεχωριστές καταλήξεις για το καθένα. Ποιος είναι ο ρόλος του επιθέτου σ’ ένα περιγραφικό κείμενο; 1. Μας δίνει πληροφορίες για τα πράγματα που περιγράφονται και κάνει την περιγραφή πιο ζωντανή, σαφή, ακριβή, παραστατική.  δερμάτινο σαλόνι, ψάθινα καπέλα 2. Μας μεταφέρει ένα σχόλιο ή δίνει την προσωπική μας άποψη.  αταίριαστη πολυτέλεια, κοπιαστική δουλειά Τα επίθετα είναι μια μεγάλη οικογένεια. Για να τα ερευνούμε καλύτερα, τα χωρίζουμε σε ομάδες. Εμείς θα εξετάσουμε μόνο ορισμένα που παρουσιάζουν ιδιαίτερες δυσκολίες και ιδιομορφίες:

Α) Κλίση επιθέτων σε –ης, -ης, -ες: Τα επίθετα αυτά ονομάζονται και δικατάληκτα, γιατί έχουν δύο καταλήξεις, μια για το αρσενικό και θηλυκό και μια για το ουδέτερο. ΠΤΩΣΕΙΣ

Ονομαστική Γενική Αιτιατική Κλητική Ονομαστική Γενική Αιτιατική Κλητική

ΑΡΣΕΝΙΚΟ ΘΗΛΥΚΟ ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ο διεθνής η διεθνής του διεθνούς της διεθνούς το διεθνή τη διεθνή - διεθνή(ς) - διεθνής ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ οι διεθνείς οι διεθνείς των διεθνών των διεθνών τους διεθνείς τις διεθνείς - διεθνείς - διεθνείς

ΟΥΔΕΤΕΡΟ

το διεθνές του διεθνούς το διεθνές - διεθνές τα διεθνή των διεθνών τα διεθνή - διεθνή

Β) Αρχαιόκλιτα επίθετα: Κάποια επίθετα διατηρούν κλίση που προέρχεται από τα αρχαία ελληνικά. Να μερικά παραδείγματα:

 υπάρχων, υπάρχουσα, υπάρχον Ενικός αριθμός Ονομαστική ο υπάρχων η υπάρχουσα Γενική του υπάρχοντος της υπάρχουσας Αιτιατική τον υπάρχοντα την υπάρχουσα Κλητική - υπάρχων - υπάρχουσα Πληθυντικός αριθμός Ονομαστική οι υπάρχοντες οι υπάρχουσες Γενική των υπαρχόντων των υπαρχουσών Αιτιατική τους υπάρχοντες τις υπάρχουσες Κλητική - υπάρχοντες - υπάρχουσες

το υπάρχον του υπάρχοντος το υπάρχον - υπάρχον τα υπάρχοντα των υπαρχόντων τα υπάρχοντα - υπάρχοντα

 οξύς, οξεία, οξύ Ενικός αριθμός Ονομαστική ο οξύς η οξεία Γενική του οξέος (οξύ) της οξείας Αιτιατική τον οξύ την οξεία Κλητική - οξύ - οξεία Πληθυντικός αριθμός Ονομαστική οι οξείς οι οξείες Γενική των οξέων των οξειών Αιτιατική τους οξείς τις οξείες Κλητική - οξείς - οξείες

το οξύ του οξέος το οξύ - οξύ τα οξέα των οξέων τα οξέα - οξέα

Γ) Το επίθετο ο πολύς- η πολλή- το πολύ Το επίθετο ο πολύς- η πολλή- το πολύ είναι ανώμαλο κι έχει δικό του τρόπο κλίσης: Ενικός αριθμός Ονομαστική ο πολύς η πολλή το πολύ Γενική του πολύτης πολλής του πολύτου πολλού του πολλού Αιτιατική τον πολύ την πολλή το πολύ Κλητική Πληθυντικός αριθμός Ονομαστική οι πολλοί οι πολλές τα πολλά Γενική των πολλών των πολλών των πολλών Αιτιατική τους πολλούς τις πολλές τα πολλά Κλητική Να θυμάμαι ότι: Το επίθετο πολύς γράφεται:

με ένα –λ- όταν μετά ακολουθεί –υ π.χ. πολύς, πολύ με δύο –λλ- στις υπόλοιπες περιπτώσεις  π.χ. πολλές, πολλά  με δύο –λλ- και –η: μόνο όταν ακολουθεί θηλυκό ουσιαστικό. 33

Μάθε κι αυτό! Μερικές φορές ορισμένα επίθετα χρησιμοποιούνται και ως ουσιαστικά (ουσιαστικοποιημένα επίθετα):  Ο άρρωστος, ο νέος, ο κύριος, ο περιφερειακός, ο γενικός, η ευθεία, η πλατεία, το πράσινο κλπ. Όταν χρησιμοποιούνται τα επίθετα ως ουσιαστικά, κατεβάζουν τον τόνο στη γενική ενικού, στη γενική πληθυντικού και στην αιτιατική πληθυντικού.  ο άρρωστος- του αρρώστου, των αρρώστων, τους αρρώστους. ΠΡΟΣΟΧΗ:  Δεν ξεχνώ τις καταλήξεις των επιθέτων και την ορθογραφία τους: -ικός με ι (γιώτα)  π.χ.: δημοτικό διαμέρισμα -ινος με ι (γιώτα)  π.χ.: γυάλινη κατασκευή -ιμος με ι (γιώτα)  π.χ.: ωφέλιμη διήγηση

Τα παραθετικά των επιθέτων Βλέπε και σχολ. Γραμματική Θετικός (για κάτι που έχει μια ιδιότητα απλά): σελ. 107-111  Ο ήλιος είναι λαμπερός. Συγκριτικός (για κάτι που έχει μια ιδιότητα σε μεγαλύτερο βαθμό από ένα άλλο):  Ο Σείριος είναι αστέρι μεγαλύτερο από τον Ήλιο. Υπερθετικός (για κάτι που έχει μια ιδιότητα χωρίς να γίνεται σύγκριση με άλλα):  Ο Αυγερινός είναι το λαμπρότερο αστέρι στον ουρανό. (Σχετικός υπερθετικός: άρθρο +συγκριτικός)  Το τηλεσκόπιο είναι άριστο εργαλείο για την παρατήρηση των ουράνιων σωμάτων. (Απόλυτος υπερθετικός: -τατος κλπ.) 34

Ας θυμηθούμε επίσης ότι: Τα παραθετικά των επιθέτων και των επιρρημάτων μπορούν να σχηματιστούν και περιφραστικά με τις λέξεις πιο για τον συγκριτικό και πολύ ή πάρα πολύ ή ο πιο για τον υπερθετικό. Οι καταλήξεις που μπορεί να έχει ένα επίθετο στα παραθετικά του είναι: -ότατος, -ότατη, -ότατο/ -ύτατος, -ύτατη, -ύτατο/ -έσταστος, έστατη, -έστατο

Υπάρχουν ωστόσο και επίθετα που σχηματίζουν τα μονολεκτικά παραθετικά τους με διαφορετικό τρόπο από τα άλλα επίθετα. Τα παραθετικά αυτά λέγονται ανώμαλα και φαίνονται στον παρακάτω πίνακα: Θετικός Συγκριτικός Σχετικός Υπερθετικός Απόλυτος Υπερθετικός καλός καλύτερος ο καλύτερος άριστος κακός

χειρότερος

ο χειρότερος

χείριστος

πολύς

περισσότερος ο πιο πολύς (ο περισσότερος)

πλείστος

λίγος

λιγότερος

ο λιγότερος

ελάχιστος

μικρός

μικρότερος

ο μικρότερος

ελάχιστος

μεγάλος

μεγαλύτερος

ο μεγαλύτερος

μέγιστος

απλός

απλούστερος ο απλούστερος

απλούστατος

γέρος

γεροντότερος ο γεροντότερος

Ελλειπτικά παραθετικά: Μερικά επίθετα δεν έχουν θετικό βαθμό. Αυτά έχουν σχηματιστεί από επιρρήματα ή από αρχαία πρόθεση και τα παραθετικά τους λέγονται ελλειπτικά. Θετικός Συγκριτικός Σχετικός Υπερθετικός (άνω) ανώτερος ο ανώτερος (κάτω) κατώτερος ο κατώτερος υπέρ υπέρτερος (ο υπέρτερος)

Υπερθετικός ανώτατος κατώτατος υπέρτατος

Μάθε κι αυτό! Κάποια επίθετα δε σχηματίζουν παραθετικά. Αυτά είναι όσα σημαίνουν:  ύλη (μάλλινος)  καταγωγή (ελληνικός)  τόπο, χρόνο (γήινος, χθεσινός)  κατάσταση που δεν αλλάζει (πρωτότοκος)  συγγένεια (μητρικός, αδελφικός) Κάποιες παθητικές μετοχές σχηματίζουν περιφραστικά παραθετικά: χαρούμενος- πιο χαρούμενος, ο πιο χαρούμενος. Επίσης, πολλές φορές ο υπερθετικός μπορεί να σχηματιστεί με τα σύνθετα επίθετα που έχουν ως πρώτο συνθετικό τις λέξεις: θεο- ολοκατα- πεντα- τρισ- τετρα- υπερ- παν- . θεοσκότεινος, πεντανόστιμος, κατακόκκινος, τρισάθλιος κλπ.

Τι έμαθα φέτος για:

Βλέπε και σχολ. Γραμματική σελ. 122-128

Τα αριθμητικά Αριθμητικά είναι οι λέξεις που φανερώνουν αριθμούς. Χρησιμοποιούμε τα αριθμητικά για να δείξουμε ποσότητα, σειρά, ή για να δηλώσουμε από πόσα μέρη αποτελείται κάτι, πόσες φορές μεγαλύτερο είναι κάτι από κάτι άλλο ή για να αναφερθούμε σε μονάδες που αποτελούν ένα σύνολο. 1. Τα αριθμητικά μπορεί να είναι:  Αριθμητικά επίθετα (τέσσερα, τρίτος, διπλός, τετραπλάσιος)  Αριθμητικά ουσιαστικά (δωδεκάδα, εικοσαριά)

2. Τα αριθμητικά ανάλογα με τη σημασία τους χωρίζονται σε:  Απόλυτα (φανερώνουν το πλήθος)  π.χ. τρία  Τακτικά (φανερώνουν τη σειρά)  π.χ. τρίτος  Πολλαπλασιαστικά (φανερώνουν από πόσα απλά μέρη είναι σχηματισμένο κάτι)  π.χ. τριπλός.  Αναλογικά (φανερώνουν πόσες φορές ένα ποσό είναι μεγαλύτερο από ένα άλλο.)  π.χ. τριπλάσιος.  Περιληπτικά ουσιαστικά (τελειώνουν σε –άδα ή –αριά)  π.χ. τριάδα, τριανταριά. 3. Ορθογραφία αριθμητικών:  Τα απόλυτα αριθμητικά από το 13 μέχρι το 20 γράφονται με μία λέξη  π.χ. δεκατρία- δεκατέσσερα.  Τα τακτικά αριθμητικά από το 13 και μετά γράφονται με χωριστές λέξεις 37

 π.χ. δέκατος τρίτος, εικοστός πρώτος.  Το εννιά και το εννέα γράφονται πάντα με δύο –νν- ακόμα κι όταν βρίσκονται μέσα σε άλλες λέξεις  π.χ. εννιαπλάσιος, εννιακόσιοι κλπ.  Αν δεν υπάρχει ολόκληρο το εννιά ή το εννέα, τότε γράφουμε ένα –ν π.χ. ενενήντα, ένατος κλπ.  Τα σύνθετα αριθμητικά που έχουν δεύτερο συνθετικό το επίθετο μισός γράφονται στη λήγουσα με –ι  π.χ. πεντέμισι κιλά.  Δεν ακολουθούν τον κανόνα και γράφονται με –η όσα έχουν πρώτο συνθετικό το αρσενικό ένας και το θηλυκό μία.  π.χ. ενάμισης τόνος, μιάμιση ώρα.

Τι έμαθα φέτος για:

Βλέπε και σχολ. Γραμματική σελ. 112-121

Τις αντωνυμίες Αντωνυμίες είναι οι λέξεις που χρησιμοποιούμε αντί για ονόματα (ουσιαστικά ή επίθετα), δηλαδή που αντικαθιστούν ονοματικές φράσεις. Οι αντωνυμίες δεν έχουν κλητική. Τα είδη των αντωνυμιών:  Προσωπικές: Δηλώνουν τα τρία πρόσωπα του λόγου (εγώ-εσύαυτός κλπ.)  Κτητικές: Φανερώνουν τον κτήτορα, δηλαδή σε ποιον ανήκει κάτι (μου-σου-του-δικός μου-δική σου-δικό του κλπ.)  Αυτοπαθείς: Δηλώνουν πως το πρόσωπο που ενεργεί δέχεται το ίδιο την ενέργεια (τον εαυτό μου-τον εαυτό τους κλπ.)  Οριστικές: Ξεχωρίζουν κάτι από άλλα του ίδιου είδους (ίδιος, μόνος, αυτός κλπ.)  Δεικτικές: Τις χρησιμοποιούμε όταν δείχνουμε (αυτός-τούτοςεκείνος-τέτοιος-τόσος κλπ.)  Αναφορικές: Ολόκληρη πρόταση αναφέρεται σε μια λέξη (που, ό,τι, ο οποίος, όποιος, όσος, κλπ.)  Ερωτηματικές: Τις χρησιμοποιούμε όταν ρωτάμε (τι, ποιος, πόσος κλπ.)  Αόριστες: Τις χρησιμοποιούμε για ένα πρόσωπο ή πράγμα που δε θέλουμε να το ονομάσουμε ή δε γνωρίζουμε το όνομά του (ένας, κανένας, κάποιος, μερικοί, κάτι, κατιτί, τίποτα, κάμποσος, κάθε, καθένας, καθετί, τάδε, δείνα, άλλος κλπ.)

Μάθε κι αυτό: Πώς ξεχωρίζω τις προσωπικές αντωνυμίες (τον, την, το κλπ) από τα άρθρα; Τα άρθρα μπαίνουν μπροστά από ουσιαστικά ή επίθετα (τον δρόμο, την καρέκλα) Οι προσωπικές αντωνυμίες μπαίνουν μπροστά από ρήματα (τον έφερα, την πήρα) Να θυμάμαι ότι:  Η αναφορική αντωνυμία ό,τι παίρνει πάντοτε υποδιαστολή, ενώ ο ειδικός σύνδεσμος ότι δεν παίρνει ποτέ υποδιαστολή.  Η ερωτηματική αντωνυμία ποιος-ποια-ποιο και η άκλιτη ερωτηματική αντωνυμία τι δεν τονίζονται.  Οι αόριστες αντωνυμίες καθένας-καθεμιά-καθένακανένας-καμία (καμιά) –κανένα και καθετί γράφονται σαν μια λέξη.

Τι έμαθα φέτος για:

Βλέπε και σχολ. Γραμματική σελ. 130-157

Τα ρήματα Βλέπε και σχολ. Γραμματική σελ. 131

Τα ρήματα είναι κλιτά μέρη του λόγου που τα χρησιμοποιούμε για να εκφράσουμε μια ενέργεια ή μια κατάσταση. Είναι κεντρικά μέρη του λόγου, γιατί γύρω τους χτίζουμε προτάσεις. Το κάθε ρήμα έχει πρόσωπο και αριθμό. Βλέπε και σχολ. Γραμματική σελ. 131-137

 Για να δείξουμε επίσης πότε έγινε η πράξη που δηλώνεται, το ρήμα έχει χρόνους. Συγκεκριμένα, έχει τρεις χρονικές βαθμίδες: το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον.  Επίσης, το ρήμα μας δείχνει αν η πράξη που περιγράφουμε είναι εξακολουθητική/ επαναλαμβανόμενη ή αν αναφερόμαστε σε αυτή χωρίς να δηλώνουμε διάρκεια, δηλαδή συνοπτικά (συνοπτική ή στιγμιαία πράξη). Μπορούμε ακόμη να δείξουμε ότι η πράξη έχει ήδη ολοκληρωθεί (συντελεσμένη πράξη) με το ρήμα έχω και τον άκλιτο ρηματικό τύπο του ρήματος (απαρέμφατο). ΑΡΑ: ΠΟΤΕ ΓΙΝΕΤΑΙ Η ΕΝΕΡΓΕΙΑ; Παρελθόν Παρόν Μέλλον ΠΩΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΖΩ ΜΙΑ ΕΝΕΡΓΕΙΑ; Εξακολουθητικά Συνοπτικά/στιγμιαία Συντελεσμένα 41

Αν λοιπόν συνδυάσουμε το πότε γίνεται κάτι (παρελθόν- παρόν- μέλλον) με το πώς (εξακολουθητικά- συνοπτικά- συντελεσμένα), τότε μπορούμε να τακτοποιήσουμε τους χρόνους των ρημάτων όπως στον παρακάτω πίνακα: ΠΑΡΕΛΘΟΝ

ΠΑΡΟΝ

ΜΕΛΛΟΝ

ΕΞΑΚΟΛΟΥΘΗΤΙΚΟΕΠΑΝΑΛΑΜΒΑΝΟΜΕΝΟ

Παρατατικός έγραφα

Ενεστώτας

ΣΥΝΟΠΤΙΚΟΣΤΙΓΜΙΑΙΟ

Αόριστος

;

Εξακολουθητικός μέλλοντας θα γράφω

ΧΡΟΝΙΚΗ ΒΑΘΜΙΔΑ ΠΟΙΟΝ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ

ΣΥΝΤΕΛΕΣΜΕΝΟ

έγραψα

γράφω

γράψω

Υπερσυντέλικος Παρακείμενος είχα γράψει

έχω γράψει

Συνοπτικός μέλλοντας θα γράψω

Συντελεσμένος μέλλοντας θα έχω γράψει

 Γιατί πάνω απ’ τον τύπο «γράψω» έχει ερωτηματικό; Ο τύπος «γράψω» έχει το θέμα των συνοπτικών χρόνων, αλλά δεν συναντιέται ποτέ μόνος του. Γι’ αυτό ονομάζεται εξαρτημένος τύπος. Βλέπε και σχολ. Γραμματική σελ. 138

Ορισμένοι τύποι του ρήματος έχουν Α΄ ενικό πρόσωπο οριστικής ενεστώτα σε –ω/-ώ. Αυτοί συνήθως δηλώνουν ότι το υποκείμενο ενεργεί και αποτελούν την ενεργητική φωνή του ρήματος.  π.χ.: λύνω, νικώ Άλλοι τύποι του ρήματος έχουν Α΄ ενικό πρόσωπο οριστικής σε –μαι. Αυτοί συνήθως δηλώνουν ότι το υποκείμενο δέχεται κάποια ενέργειαπαθαίνει κάτι και αποτελούν την παθητική φωνή του ρήματος.  π.χ.: λύνομαι, νικιέμαι 42

Μάθε κι αυτό: Μερικά ρήματα σχηματίζουν μόνο τύπους παθητικής φωνής. Τα ρήματα αυτά τα λέμε αποθετικά. Να μερικά:  γίνομαι, σκέφτομαι, ενδιαφέρομαι, αισθάνομαι φοβάμαι, εύχομαι, μεταχειρίζομαι, σέβομαι, κοιμάμαι, συλλογίζομαι, ονειρεύομαι, εργάζομαι κλπ. Βλέπε και σχολ. Γραμματική σελ. 141-142

Οι εγκλίσεις είναι οι διάφορες μορφές που παίρνει το ρήμα για να δείξουμε αν η πράξη που περιγράφουμε είναι πραγματική/βέβαιη, επιθυμητή/αβέβαιη ή αν προστάζουμε για την πραγματοποίησή της. 1) Η οριστική φανερώνει το πραγματικό, το βέβαιο. Οριστική έχουν όλοι οι χρόνοι των ρημάτων. Στις αρνητικές προτάσεις, για τις οποίες είμαστε βέβαιοι και χρησιμοποιούμε οριστική, βάζουμε μπροστά απ’ το ρήμα το μόριο δεν. 2) Η υποτακτική φανερώνει αυτό που επιθυμούμε να γίνει ή αυτό που περιμένουμε να συμβεί. Σχηματίζεται παίρνοντας μπροστά από το ρήμα τις λέξεις να, για να, όταν ας και παίρνει την άρνηση μην. 3) Η προστακτική φανερώνει προσταγή, επιθυμία ή ευχή. Η Προστακτική έχει μόνο β΄ ενικό και β΄ πληθυντικό πρόσωπο. 

Να θυμάσαι ότι: Η Υποτακτική και η Προστακτική είναι άχρονες εγκλίσεις. Έχουν όμως διαφορετικούς τύπους για να δηλώσουν το ποιόν της ενέργειας: Εξακολουθητικό, Συνοπτικό ή και Συντελεσμένο. Συγκεκριμένα έχουμε: 43

ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΟΤΑΚΤΙΚΗ: Εξακολουθητική Υποτακτική (Υποτακτική Ενεστώτα για παλαιότερες Γραμματικές) Συνοπτική Υποτακτική (Υποτακτική Αορίστου για παλαιότερες Γραμματικές) Συντελεσμένη Υποτακτική (Υποτακτική Παρακειμένου για παλαιότερες Γραμματικές) ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΤΑΚΤΙΚΗ: Εξακολουθητική Προστακτική (Προστακτική Ενεστώτα για παλαιότερες Γραμματικές) Συνοπτική Προστακτική (Προστακτική Αορίστου για παλαιότερες Γραμματικές)

Μάθε κι αυτό: Εκτός από τις εγκλίσεις υπάρχουν δύο ακόμα ρηματικοί τύποι, το απαρέμφατο και η μετοχή.  Το απαρέμφατο είναι άκλιτος ρηματικός τύπος και χρησιμεύει για να σχηματίζονται οι πιο πολλοί περιφραστικοί χρόνοι του ρήματος .  Η μετοχή είναι ο τύπος του ρήματος ο οποίος: Στην ενεργητική φωνή έχει κατάληξη –οντας ή –ώντας (άκλιτη μετοχή) Στην παθητική φωνή έχει κατάληξη –μένος, -μένη, -μένο (κλιτή μετοχή)

Βλέπε και σχολ. Γραμματική σελ. 142-143

Ανάλογα με τον τρόπο κλίσης τους, χωρίζουμε τα ρήματα σε δύο μεγάλες ομάδες, που τις λέμε συζυγίες. Στην Α΄ συζυγία περιλαμβάνονται τα ρήματα που λήγουν σε άτονο –ω στην οριστική του ενεστώτα της ενεργητικής φωνής και σε –ομαι στην οριστική του ενεστώτα της παθητικής φωνής.  π.χ.; λύνω- λύνομαι, στολίζω- στολίζομαι κλπ. Στη Β΄ συζυγία περιλαμβάνονται τα ρήματα που λήγουν σε τονισμένο – ώ ή και σε –άω στην οριστική του ενεστώτα της ενεργητικής φωνής και σε –ιέμαι ή –ούμαι στην οριστική του ενεστώτα της παθητικής φωνής.  π.χ.: ξεχνώ- ξεχνιέμαι, νικώ- νικιέμαι κλπ.

Α) Πότε βάζω -ται και –τε: Τα ρήματα της ενεργητικής φωνής στο δεύτερο πρόσωπο του πληθυντικού (εσείς) σε όλες τις εγκλίσεις που έχουν κατάληξη –τε γράφονται με – ε-.  Λύστε τα κορδόνια σας.  Να προσέχετε όταν τρέχετε. Τα ρήματα της παθητικής φωνής στο τρίτο ενικό πρόσωπο (αυτός) στην οριστική και στην υποτακτική ενεστώτα και στην οριστική του εξακολουθητικού μέλλοντα έχουν κατάληξη –ται και γράφονται με –αι-.  Σκέφτεται να μετακομίσει.  Μπορεί να εργάζεται χωρίς να κουράζεται. 45

Β) Η εσωτερική αύξηση των σύνθετων ρημάτων στους παρελθοντικούς χρόνους.  Τα σύνθετα ρήματα παίρνουν εσωτερική αύξηση (ε ή η) στον παρατατικό και στον αόριστο. Η εσωτερική αύξηση μπαίνει μόνο όταν τονίζεται.  π.χ.: Ο Πέτρος διέγραψε τις λανθασμένες ασκήσεις.  Κλίση σύνθετων ρημάτων (του ρήματος «διαγράφω») στους χρόνους που παίρνουν αύξηση: Παρατατικός Αόριστος διέγραφα διέγραψα διέγραφες διέγραψες διέγραφε διέγραψε διαγράφαμε διαγράψαμε διαγράφατε διαγράψατε διέγραφαν διέγραψαν

Γ) Η αύξηση και η προστακτική

Η βασική λειτουργία της προστακτικής είναι να εκφράζει προσταγή, παράκληση, προτροπή, άδεια, παραχώρηση. Σχηματίζεται σε δύο χρόνους (ενεστώτα και αόριστο). Η προστακτική του αορίστου, επειδή δεν έχει ουσιαστικά σχέση με τον αόριστο, στη νέα γραμματική έχει επικρατήσει να ονομάζεται συνοπτική προστακτική. Έχει τύπους μόνο για το β΄ πρόσωπο ενικού και πληθυντικού. Για να σχηματίσουμε και να γράψουμε την προστακτική, θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας τα εξής:  Κατά το σχηματισμό της προστακτικής των σύνθετων ρημάτων η προστακτική δεν παίρνει αύξηση. Παράδειγμα: «Επίλεξε το τραγούδι που επιθυμείς» και όχι: «Επέλεξε το τραγούδι που επιθυμείς». 46

Δ) Ο σχηματισμός και η ορθογραφία της προστακτικής: Για να μην μπερδεύουμε τα –ι- στην προστακτική, αρκεί να έχουμε υπόψη μας τους παρακάτω κανόνες:

 Η προστακτική διατηρεί το –ι, –η, -ει, -οι, -υ της οριστικής, γιατί η ορθογραφία του θέματος δεν αλλάζει ποτέ: ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΗ ΦΩΝΗ Α΄ ΣΥΖΥΓΙΑ

Οριστική

Εξακολουθητική Προστακτική (Προστακτική Ενεστώτα)

Συνοπτική Προστακτική (Προστακτική Αορίστου)

γνωρίζω

γνώριζε γνωρίζετε δάκρυζε δακρύστε

γνώρισε γνωρίστε δάκρυσε δακρύστε

δακρύζω

αγαπώ

γνωρίζομαι κρύβομαι

αγαπιέμαι

αγάπα αγαπάτε -

Β΄ ΣΥΖΥΓΙΑ (πάντα –η)

ΠΑΘΗΤΙΚΗ ΦΩΝΗ Α΄ ΣΥΖΥΓΙΑ

Β’ ΣΥΖΥΓΙΑ

αγάπησε αγαπήστε γνωρίσου γνωριστείτε κρύψου κρυφτείτε αγαπήσου αγαπηθείτε

 Η κατάληξη –είτε, όπου κι αν την συναντήσουμε γράφεται με –ει!  μπείτε, βγείτε, ανεβείτε, φοβηθείτε, λυθείτε, ονειρευτείτε, κουραστείτε, σκεφτείτε, σοβαρευτείτε, προσδεθείτε, θεωρείτε κλπ.  Τα ρήματα β΄ συζυγίας (2ης τάξης) έχουν δύο ομόηχους τύπους:  θεωρήστε: (Προστακτική ενεργητικής φωνής): Βλέπε και σχολ. Γραμματική  Θεωρήστε την πρότασή μου άκυρη. σελ. 151-152 (Οριστική παθητικής φωνής):  θεωρείστε:  Εσείς πλέον θεωρείστε μεγάλοι.

Ε) Ποια ρήματα σχηματίζονται όπως τα αρχαία; Ορισμένα ρήματα της νεοελληνικής γλώσσας που έχουν ως β΄ συνθετικό τα ρήματα της αρχαίας άγω (=οδηγώ), βαίνω (=βαδίζω), δεικνύω (=δείχνω), λαμβάνω (=παίρνω) σχηματίζουν κάποιους χρόνους όπως στα αρχαία ελληνικά.

Συγκεκριμένα:  Τα ρήματα με β΄ συνθετικό το βαίνω σχηματίζουν το γ’ πρόσωπο αορίστου σε –έβη.  π.χ.: συνέβη, επενέβη, παρενέβη κλπ.  Το λαμβάνομαι και τα σύνθετά του (π.χ. συλλαμβάνομαι) στον παθητικό αόριστο γίνονται –ελήφθη (π.χ. συνελήφθη).  Τα εισάγομαι- εξάγομαι κλπ στον παθητικό αόριστο γίνονται – ήχθη (εισήχθη, εξήχθη).  Τα σύνθετα με το δεικνύω στον παθητικό αόριστο γίνονται – εδείχθη (απεδείχθη) Μάθε κι αυτό:

Τα ρήματα αυτά χρησιμοποιούνται κυρίως σε δημοσιογραφικά και επιστημονικά κείμενα, που έχουν πιο επίσημο λόγο. 48

ΣΤ) Τα σύνθετα ρήματα με το αρχαίο ρήμα –άγω:

Βλέπε και σχολ. Γραμματική σελ. 153-154

Σχηματίζουν τους εξακολουθητικούς- επαναλαμβανόμενους τύπους από το θέμα αγ-, αλλά τους συνοπτικούς- στιγμιαίους τύπους από το θέμα αγαγ π.χ.: Η εταιρεία μας θα εισάγει κατά τη διάρκεια της χρονιάς μπανάνες από τον Ισημερινό. (εξακολουθητικός τύπος)  αλλά: Η εταιρεία τον επόμενο μήνα θα εισαγάγει δέκα τόνους μπανάνες. (συνοπτικός τύπος)

Ζ) Τα ρήματα που τελειώνουν σε –λλω: Τα ρήματα που έχουν ως βάση το αρχαίο ρήμα βάλλω, αλλά και όσα τελειώνουν σε –λλω, (αγγέλλω, ανατέλλω, σφάλλω, ψάλλω κλπ) σχηματίζουν τους εξακολουθητικούς- επαναλαμβανόμενους τύπους με –λλ, ενώ τους στιγμιαίους- συνοπτικούς τύπους με –λ.  π.χ.: Θα ψάλλουμε όλη νύχτα την παράκληση. (Εξακολουθητικός τύπος) Την Κυριακή θα ψάλει σ’ ένα εξωκλήσι. (Συνοπτικός τύπος)

Η) Η ορθογραφία του ρήματος είμαι:

Βλέπε και σχολ. Γραμματική σελ. 156

Το ρήμα είμαι σε όλους τους τύπους του ενεστώτα γράφεται με ει, ενώ σε όλους τους τύπους του παρατατικού γράφεται με η:  π.χ.: είμαι, είμαστε, είναι, (ενεστώτας) ήμουν, ήμαστε, ήταν (παρατατικός) Ο τύπος ήσαστε χρησιμοποιείται για το παρελθόν.

Τι έμαθα φέτος για:

Βλέπε και σχολ. Γραμματική σελ. 158-161

Τις μετοχές Όπως θα θυμάσαι η μετοχή αποτελεί ένα από τα δέκα μέρη του λόγου. Έχει απόλυτη σχέση με το ρήμα, γιατί παράγεται απ’ αυτό. Υπάρχουν δύο ειδών μετοχές:  Η άκλιτη μετοχή (σε παλιότερες γραμματικές ενεργητική μετοχή) παίζω-παίζοντας ρωτώ-ρωτώντας  Η κλιτή μετοχή (σε παλιότερες γραμματικές παθητική μετοχή) (λύνω-λυμένος, καταζητώ-καταζητούμενος). Μπορεί να την συναντήσουμε και με το όνομα μετοχή παθητικού παρακειμένου, γιατί μπορεί και με τη βοήθειά της να σχηματιστεί ο παθητικός παρακείμενος.  π.χ.: Έχω πιαστεί ή είμαι πιασμένος. Λίγα λόγια παραπάνω για την κλιτή μετοχή:  Μοιάζει πολύ με επίθετο και εύκολα μπορεί κανείς να τη μπερδέψει!  Είναι ο τύπος του ρήματος που έχει χαρακτηριστικά ρήματος (φωνή, συζυγία) και χαρακτηριστικά επιθέτου (γένος, αριθμό, πτώση).  Κλίνεται όπως τα επίθετα σε –ος, -η, -ο.  Τελειώνει σε –μένος, -μένη, -μένο ή σε –μμένος, -μμένη, -μμένο.  Με μμ σχηματίζουν την κλιτή μετοχή τα ρήματα της α΄ συζυγίας που έχουν χαρακτήρα π, β, φ, πτ.  π.χ.: βάφω-βαμμένος, ανάβω-αναμμένος, καλύπτω-καλυμμένος.  Γιατί όμως η μετοχή του «αγαπώ» γίνεται «αγαπημένος» και γράφεται με ένα μ; Το ίδιο συμβαίνει και με το «χτυπώ»«χτυπημένος». 50

Γιατί οι μετοχές αυτές προέρχονται από ρήματα της β΄ συζυγίας (δηλαδή τονίζονται στη λήγουσα και ακολουθούν άλλους κανόνες).  Η κλιτή μετοχή σχηματίζεται από το θέμα του ενεστώτα και τις καταλήξεις: -άμενος (τρεμάμενος) -ούμενος (τρεχούμενος) -όμενος (συστεγαζόμενος)  Μερικές μετοχές έχουν ουσιαστικοποιηθεί (δηλαδή λειτουργούν πλέον λόγω της μεγάλης τους χρήσης ως ουσιαστικά:  π.χ.: εργαζόμενος, περιεχόμενο, κρατούμενος, τα μελλούμενα κλπ.  Ποιες κλιτές μετοχές γράφονται με –ω ; α) αυτές που προέρχονται από ρήματα της β΄ συζυγίας (τιμώτιμώμενος) β) από ρήματα σε –ώνω (τεντώνω- τεντωμένος) γ) μερικά ρήματα με ανώμαλο αόριστο σχηματίζουν κλιτές μετοχές σε –ωμένος: βλέπω πίνω λέω γίνομαι κάνω τρώω

είδα ήπια είπα έγινα έκανα έφαγα

ιδωμένος πιωμένος ειπωμένος γινωμένος καμωμένος φαγωμένος

Τι έμαθα φέτος για:

Βλέπε και σχολ. Γραμματική σελ. 162

Τα επιρρήματα Επιρρήματα είναι οι άκλιτες λέξεις που συνοδεύουν τα ρήματα και τα προσδιορίζουν δίνοντάς μας πληροφορίες για τον τόπο, το χρόνο, τον τρόπο, την ποιότητα. Επίσης κάποιες φορές τα επιρρήματα συνδέουν προτάσεις, χωρίς να είναι σύνδεσμοι. Έχουμε διάφορες ομάδες επιρρημάτων:  Τοπικά επιρρήματα: Απαντούν στην ερώτηση: πού; εδώ, εκεί, πέρα, μακριά, κοντά, σιμά, μέσα, έξω, αριστερά, δεξιά, μπροστά, πίσω κλπ.  Χρονικά επιρρήματα: Απαντούν στην ερώτηση: πότε; πότε, τώρα, τότε, πριν, μετά, φέτος, απόψε, κάποτε, ύστερα, τακτικά, πότε πότε κλπ.  Τροπικά επιρρήματα: Απαντούν στην ερώτηση: πώς; όπως, έτσι, αλλιώς, κάπως καθόλου, οπωσδήποτε, μόνο, μαζί κλπ.  Ποσοτικά επιρρήματα: Απαντούν στην ερώτηση: πόσο; όσο, τόσο, οσοδήποτε, κάμποσο, κάπως, περισσότερο, λίγο, πάνω κάτω κλπ. Αρκετές φορές τα επιρρήματα μπορεί να συνοδεύουν επίθετα.  π.χ.: Ο Αϊνστάιν ήταν πάρα πολύ έξυπνος. Σχεδόν όλοι πήραν στον έλεγχο 10. Άλλες φορές τα επιρρήματα προσδιορίζουν ολόκληρη την πρόταση και όχι μόνο το ρήμα:  π.χ.: Ειλικρινά, λυπάμαι πολύ. Τα επιρρήματα που προσδιορίζουν μια πρόταση λέγονται προτασιακά επιρρήματα. Τέτοια είναι τα: απλώς, βέβαια, ίσως, πραγματικά, σίγουρα, τελικά, φυσικά κλπ. 52

Μάθε κι αυτό! Προσοχή! Δεν πρέπει να συγχέουμε τα επιρρήματα που σχηματίζουν την κατάληξή τους σε –α με τον πληθυντικό του ουδετέρου ορισμένων επιθέτων.  π.χ. Τα παράξενα αντικείμενα (επίθετο) Μιλούσε παράξενα. (επίρρημα) Κάποια επιρρήματα σχηματίζονται με την κατάληξη –ως:  π.χ.: Συνήθως το βράδυ τρώει κάτι ελαφρύ. Προσοχή όμως! Αρκετά επιρρήματα έχουν τύπους σε –ως και σε –α με διαφορετική σημασία:  π.χ.: Το ασθενοφόρο έφτασε αμέσως. (χωρίς καθυστέρηση) Να επικοινωνήσεις άμεσα με τον διευθυντή (χωρίς τη μεσολάβηση άλλων).

Λίγα λόγια για τα παραθετικά των επιρρημάτων:

Βλέπε και σχολ. Γραμματική σελ. 165-166

 Τα παραθετικά των επιρρημάτων μοιάζουν πολύ μ’ εκείνα των επιθέτων.  Παραθετικά σχηματίζουν τα επιρρήματα από τον πληθυντικό του ουδετέρου γένους των επιθέτων σε –ος και –ύς.  καλός- καλύτερα  Πώς σχηματίζονται οι βαθμοί των επιρρημάτων;  Ο συγκριτικός βαθμός σχηματίζεται μονολεκτικά με την κατάληξη –ότερα, -ύτερα, -έστερα, ενώ περιφραστικά με το επίρρημα πιο και το ουδέτερο του επιθέτου  καλύτερα- πιο καλά 53



Ο υπερθετικός βαθμός σχηματίζεται μονολεκτικά με την κατάληξη –ότατα, -ύτατα, -έστατα (σοβαρότατα, ταχύτατα, σαφέστατα) και περιφραστικά με το πολύ ή το πάρα πολύ και τον θετικό του επιρρήματος (καλά, πιο καλά, πολύ καλά).



Ανώμαλα παραθετικά των επιρρημάτων:

Θετικός

Συγκριτικός

Υπερθετικός

καλά (-ώς)

καλύτερα

κάλλιστα

κακά (-ως)

χειρότερα

χείριστα

πολύ

περισσότερο (πιότερο)

πάρα πολύ

λίγο

λιγότερο

ελάχιστα (πολύ λίγο)

νωρίς

νωρίτερα

(ε)μπρός

μπροστύτερα

ύστερα

υστερότερα

πρώτα

πρωτύτερα

γρήγορα

το γρηγορότερο

Τι έμαθα φέτος για:

Βλέπε και σχολ. Γραμματική σελ. 167-168

Τις προθέσεις Οι προθέσεις είναι μικρές άκλιτες λέξεις που συνοδεύουν μια ονοματική φράση και μαζί με αυτή δηλώνουν διάφορες ιδιότητες (τόπο, χρόνο, τρόπο, προέλευση κ.ά.). Μερικές προθέσεις χρησιμοποιούνται και για την παραγωγή/ σύνθεση λέξεων.  Οι προθέσεις της γλώσσας μας είναι οι: με, σε, για, ως προς, μετά, παρά, αντί, από, κατά, δίχως, χωρίς, ίσαμε επίσης είναι και οι: εναντίον, εξαιτίας, έως, λόγω, μεταξύ, μέχρι, πριν, προς, σαν.  Όταν συνδυάζουμε ένα επίρρημα ή μια πρόθεση με μια άλλη πρόθεση, φτιάχνουμε μια σύνθετη πρόθεση.  Μέσα από την αυλή. Αντί για τον αδελφό μου.  Λόγιες προθέσεις: Πολλές φορές χρησιμοποιούμε στο λόγο μας προθέσεις και προθετικές φράσεις που προέρχονται από παλαιότερες μορφές της γλώσσας μας. Αυτές είναι οι προθέσεις: δια, εκ, επι, εν, περι, προ, υπερ, υπο, ανα. Αυτές τις χρησιμοποιούμε συνήθως σε σύνθετες λέξεις ή σε στερεότυπες εκφράσεις:  π.χ.: προ Χριστού, μετά μεσημβρίαν (και όχι μετά μεσημβρίας), εκ γενετής, προλέγω εκλέγω, διαλέγω, κλπ.  Οι σύνθετες λέξεις με προθέσεις και η ορθογραφία τους: Στη νεοελληνική γλώσσα μπορούμε να σχηματίσουμε σύνθετες λέξεις με πρώτο συνθετικό προθέσεις της αρχαίας ελληνικής (επι, εκ, εν, συν, υπερ, δια, υπο κλπ)  επιτρέπω, υφυπουργός, αποκλείω, υπερβάλλω κλπ. 55

Σε μερικές προθέσεις κατά τη σύνθεση αλλάζει το τελικό φωνήεν ή χάνεται το τελικό φωνήεν. Έτσι: 1) Η πρόθεση συν:  Γίνεται συγ- όταν το δεύτερο συνθετικό αρχίζει από κ, γ, χ.  συγκάτοικος, συγγενής, σύγχρονος  Γίνεται συμ- όταν το δεύτερο συνθετικό αρχίζει από π, β, φ.  συμπαίχτης, συμβουλή, συμφοιτητής  Γίνεται συρ- όταν το δεύτερο συνθετικό αρχίζει από ρ.  συρροή  Γίνεται συλ- όταν το δεύτερο συνθετικό αρχίζει από λ.  συλλογή  Γίνεται συσ- όταν το δεύτερο συνθετικό αρχίζει από σ.  συσσίτιο  Γίνεται συμ- όταν το δεύτερο συνθετικό αρχίζει από μ.  π.χ.: συμμαθητής 2) Η πρόθεση εν:  Γίνεται εγ- όταν το δεύτερο συνθετικό αρχίζει από γ ή κ.  έγκλημα, εγγραφές  Γίνεται εμ- όταν το δεύτερο συνθετικό αρχίζει από π, β, φ, μ.  έμφραγμα, εμμονή, εμπνέω, έμβολο  Το ν παραμένει στις λέξεις που αρχίζουν από ν.  εννοώ, έννοια  Το ν γίνεται λ όταν η επόμενη λέξη αρχίζει από λ.  έλλειψη 3) Οι προθέσεις δια, επι, υπο, χάνουν το τελικό φωνήεν τους όταν το δεύτερο συνθετικό αρχίζει από φωνήεν.  διερμηνέας, υπεξαίρεση, επέμβαση κλπ. 4) Το εκ- γίνεται εξ- όταν το δεύτερο συνθετικό αρχίζει από φωνήεν.  εξημερώνω

Τι έμαθα φέτος για:

Βλέπε και σχολ. Γραμματική σελ. 169

Τους συνδέσμους Οι σύνδεσμοι είναι άκλιτες λέξεις με τις οποίες μπορώ να συνδέσω: λέξεις (παπούτσια και καπέλο), φράσεις (από το σπίτι κι απ’ την αυλή), προτάσεις (Αν προσπαθήσεις λίγο ακόμα, θα τα καταφέρεις.) Ποια είναι τα είδη των συνδέσμων; Τους συνδέσμους τους χωρίζουμε σε δύο μεγάλες κατηγορίες: σ’ αυτούς που συνδέουν ισάξια πράγματα (παρατακτικοί σύνδεσμοι) και σ’ αυτούς που συνδέουν πράγματα τα οποία το ένα υποτάσσεται στο άλλο (υποτακτικοί σύνδεσμοι). Οι παρατακτικοί σύνδεσμοι είναι:  Συμπλεκτικοί και, κι, ούτε, μήτε, ουδέ, μηδέ  Διαχωριστικοί ή, είτε  Αντιθετικοί μα, παρά, αλλά, όμως, ωστόσο, αλλιώς, μόνο, εξάλλου  Συγκριτικός: παρά Οι υποτακτικοί σύνδεσμοι είναι:  Αποτελεσματικοί λοιπόν, ώστε, άρα, επομένως, που  Επεξηγηματικός δηλαδή  Ειδικοί πως, που, ότι  Χρονικοί όταν, σαν, ενώ, καθώς, αφού, αφότου, πριν (να), μόλις, προτού, ώσπου, ωσότου, όσο που, όποτε  Αιτιολογικοί γιατί, επειδή, αφού, διότι  Υποθετικοί αν, σαν, άμα, εάν  Τελικοί να, για να  Διστακτικοί μη(ν), μήπως  Εναντιωματικοί- Παραχωρητικοί: ενώ, αν και, μολονότι 57

Τι έμαθα φέτος για:

Βλέπε και σχολ. Γραμματική σελ. 171

Τα μόρια Η γλώσσα μας διαθέτει και μερικές μικρές άκλιτες λέξεις που ονομάζονται μόρια. Τα πιο σημαντικά μόρια είναι:  Το μόριο του μέλλοντα θα  π.χ.: θα γράψω, θα έχω γράψει  Τα μόρια της υποτακτικής να και ας  π.χ.: να έρθουν, ας έρθουν  Τα αρνητικά μόρια δεν, μην  π.χ.: δεν ήρθαν, να μην έρθουν  Τα μόρια ναι και όχι  π.χ.: Ναι, θα πάμε εκδρομή. Όχι, δεν θα πάμε.  Το δεικτικό μόριο να  π.χ.: Να ένας καλός άνθρωπος!  Το προτρεπτικό- παρακελευστικό μόριο για  π.χ.: Για κάτσε να σου πω.

Τι έμαθα φέτος για:

Βλέπε και σχολ. Γραμματική σελ. 173-174

Τα επιφωνήματα Επιφωνήματα είναι οι άκλιτες λέξεις με τις οποίες μπορώ να εκφράσω τα συναισθήματά μου, δηλαδή το θαυμασμό μου, τον πόνο, τη λύπη, τη στεναχώρια, τη χαρά, τον ενθουσιασμό, την απορία κλπ. Μπορώ επίσης μ’ αυτά να πραγματοποιήσω πράξεις (παρακίνηση, έπαινο, κάλεσμα, ευχή) ή να δηλώσω τη στάση μου σε μια κατάσταση (άρνηση, ειρωνεία, δυσπιστία κλπ). Να θυμάμαι ότι στα επιφωνήματα βάζουμε συνήθως θαυμαστικό. Οι κυριότερες κατηγορίες επιφωνημάτων είναι:  Όσα εκφράζουν θαυμασμό: Α! ποπο! ω! κλπ.  Αυτά που εκφράζουν απορία: Α! ο! μπα! ε; κλπ.  Όσα δείχνουν πόνο, λύπη, στεναχώρια: Αχ!, ω! αμάν! άου! οχ! αλίμονο! α! κλπ.  Αυτά που εκφράζουν ευχή: Μακάρι! είθε! άμποτε! κλπ.  Όσα δηλώνουν έπαινο: Μπράβο! εύγε! ζήτω! κλπ.  Όσα φανερώνουν κάλεσμα: Ε! επ! κλπ.  Όσα εκφράζουν ειρωνεία: Ε! επ! κλπ  Όσα παρακινούν ή αποτρέπουν: Άντε! ε! άμε! μαρς! στοπ! σουτ! κλπ.  Αυτά που δηλώνουν άρνηση ή δυσπιστία: Χμ! μπα! αμ δε! κλπ.

Η πρόταση και τα είδη της (Βλ. και Γραμματική σελ. 185)

Κάθε πρόταση μπορεί να χαρακτηρισθεί με διάφορους τρόπους. Ο διαχωρισμός των προτάσεων σε είδη μπορεί να γίνει με πολλούς τρόπους, ανάλογα με το τι θέλουμε κάθε φορά να εξετάσουμε. Έτσι: 1. Χωρίζω τις προτάσεις ως προς το περιεχόμενο:  Κρίσης: Σ’ αυτές εκφράζεται μια κρίση, κάτι που ισχύει και είναι λογικό:  Σήμερα ο καιρός ήταν υπέροχος.  Επιθυμίας: Σ’ αυτές εκφράζεται μια επιθυμία, μια προσταγή, μια παράκληση να γίνει κάτι:  Μακάρι να ζούσαμε για πάντα εδώ!  Δέσε τα κορδόνια σου.  Ερωτηματικές: Σ’ αυτές τις προτάσεις εκφράζεται μια ερώτηση ή μια απορία:  Τι είδους άνθρωπος είναι άραγε αυτός;  Επιφωνηματικές: Στις προτάσεις αυτές εκφράζεται ένα συναίσθημα ή μια εντύπωση: Τι πανάκριβα παπούτσια! Χρυσά τα πληρώσαμε! 2. Χωρίζω τις προτάσεις ποιοτικά:  Καταφατικές: Όταν εκφράζουμε κάτι με θετικό τρόπο:  Ο Φιλέας Φογκ στεκόταν ψύχραιμος απέναντι στον Πασπαρτού.  Αρνητικές ή αποφατικές: Όταν εκφράζουμε κάτι με αρνητικό τρόπο:  Δεν ήθελα σε καμιά περίπτωση να σε λυπήσω.

3. Χωρίζω τις προτάσεις ως προς τη δομή τους:  Απλές: είναι οι προτάσεις που αποτελούνται από τα βασικά στοιχεία της πρότασης: Υποκείμενο- Ρήμα- Αντικείμενο ή Υποκείμενο- Ρήμα- Κατηγορούμενο.  Το κάπνισμα βλάπτει την υγεία.  Το τσιγάρο είναι βλαβερό.  Σύνθετες: είναι οι προτάσεις που αποτελούνται από δύο ή περισσότερα βασικά στοιχεία της πρότασης. Έτσι μπορεί να έχουν δύο υποκείμενα, δύο αντικείμενα ή δύο κατηγορούμενα κλπ.  Το περπάτημα και το ποδήλατο συμβάλλουν στην υγεία και την ευεξία.  Επαυξημένες: είναι οι προτάσεις που αποτελούνται εκτός από τα βασικά στοιχεία τους και από προσδιορισμούς.  Το γρήγορο περπάτημα είναι η καλύτερη άσκηση.  Ελλειπτικές: είναι οι προτάσεις από τις οποίες λείπουν βασικοί όροι, αλλά εννοούνται εύκολα.  Καλημέρα.  -Έλυσες τις ασκήσεις; (ενν. εσύ)  -Ναι. (ενν. εγώ έλυσα τις ασκήσεις) 4. Χωρίζω τις προτάσεις ανάλογα με τη σχέση που έχουν μεταξύ τους:  Κύριες (ή ανεξάρτητες): Οι προτάσεις που μπορούν να σταθούν μόνες τους στο λόγο:  Σήμερα ήρθα διαβασμένος.  Δευτερεύουσες (ή εξαρτημένες): Οι προτάσεις που έχουν την ανάγκη να στηριχθούν σε μια ανεξάρτητη πρόταση. Συνήθως εισάγονται με τα διάφορα είδη συνδέσμων, όπως: αιτιολογικούς, χρονικούς, υποθετικούς κλπ.  Σήμερα ήρθα διαβασμένος, γιατί θα γράψουμε διαγώνισμα. (Ο αιτιολογικός σύνδεσμος «γιατί» εισάγει τη δευτερεύουσα αιτιολογική πρόταση). 62

Πώς μετατρέπω μια απλή πρόταση σε επαυξημένη, ή το αντίθετο; Κάθε απλή πρόταση μπορούμε να την αναπτύξουμε και να την κάνουμε επαυξημένη προσθέτοντας προσδιορισμούς που αφορούν τα ονόματα (επιθετικούς ή κατηγορηματικούς), ή και προσδιορισμούς που αφορούν τα ρήματα (επιρρηματικούς προσδιορισμούςτοπικούς, χρονικούς κλπ.). Έτσι η πρόταση γίνεται πιο πλούσια και πιο σαφής νοηματικά. Αντίστοιχα, μια επαυξημένη πρόταση μπορούμε να την κάνουμε απλή αφαιρώντας όλους τους προσδιορισμούς.  π.χ.: Οι ασαφείς οδηγίες μπέρδεψαν τους διαγωνιζόμενους φοιτητές. (επαυξημένη) Οι οδηγίες μπέρδεψαν τους φοιτητές. (απλή)

Ονοματικές και ρηματικές φράσεις Ένα νόημα μπορούμε να το εκφράσουμε :  Χρησιμοποιώντας φράση με ρήμα (ρηματική φράση).  Ανακάλυψε την πενικιλίνη.  Συμφώνησαν στην περικοπή των δαπανών.  Χρησιμοποιώντας φράση χωρίς ρήμα, που στη θέση του ρήματος υπάρχει ένα όνομα παράγωγο του ρήματος που κανονικά θα υπήρχε (ονοματική φράση).  Ανακάλυψη της πενικιλίνης.  Συμφωνία για την περικοπή των δαπανών. 63



Πώς μετατρέπω μια ονοματική πρόταση σε ρηματική; Αντικαθιστώ το ουσιαστικό με ρήμα που ανήκει στην ίδια οικογένεια λέξεων (ομόρριζο ρήμα) και κάνω όλες τις αναγκαίες αλλαγές ώστε να εκφράζεται το ίδιο νόημα.

Ολική καταστροφή καταστράφηκαν εντελώς.





των

καλλιεργειών-

Οι

καλλιέργειες

Πώς μετατρέπω μια ρηματική πρόταση σε ονοματική; Αντικαθιστώ το ρήμα με ένα ουσιαστικό που ανήκει στην ίδια οικογένεια λέξεων (ομόρριζο ουσιαστικό), το οποίο δηλώνει την ενέργεια ή το αποτέλεσμα του ρήματος και κάνω όλες τις αναγκαίες αλλαγές.



Τα προβλήματα λύθηκαν- Λύση των προβλημάτων.

Μάθε κι αυτό: Οι ονοματικές φράσεις χρησιμοποιούνται συχνά στο δημοσιογραφικό λόγο.

Πώς χτίζεται η πρόταση; Οι βασικοί όροι της πρότασης είναι:

ΠΡΟΤΑΣΗ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ

ΡΗΜΑ

ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ (Η ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ)

ή: ΠΡΟΤΑΣΗ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ

ΡΗΜΑ

ΚΑΤΗΓΟΡΟΥΜΕΝΟ

Να θυμάμαι ότι: 



Το ρήμα είναι ο βασικός όρος της πρότασης, γύρω απ’ τον οποίο περιστρέφονται τα βασικά της στοιχεία (υποκείμενοαντικείμενο- κατηγορούμενο) Το υποκείμενο απαντά στην ερώτηση «ποιος;»  Ο πονοκέφαλος ήταν ανυπόφορος. (Ποιος ήταν ανυπόφορος; ο πονοκέφαλος. Άρα το ουσιαστικό «πονοκέφαλος» είναι υποκείμενο της παραπάνω πρότασης). Το αντικείμενο απαντά συνήθως στην ερώτηση «τι;» ή «σε ποιον;» 65

 Η γιαγιά μαθαίνει στην Άννα μαγειρική. (Τι μαθαίνει η γιαγιά;



μαγειρική. Σε ποιον μαθαίνει μαγειρική; στην Άννα. Άρα οι λέξεις «μαγειρική» και «στην Άννα» είναι αντικείμενα. Το κατηγορούμενο προσδίδει μια ιδιότητα μόνιμη ή προσωρινή στο υποκείμενο, με το οποίο συμφωνεί σε γένος, αριθμό και πτώση.  Το λίπος είναι ανθυγιεινό. (Τι ιδιότητα έχει το λίπος; είναι ανθυγιεινό. Άρα η λέξη «ανθυγιεινό είναι κατηγορούμενο της πρότασης.)

Η μεταβατικότητα των ρημάτων Τα ενεργητικά ρήματα (τα ρήματα που φανερώνουν πως το υποκείμενο ενεργεί) τα χωρίζουμε σε μεταβατικά και αμετάβατα.  Μεταβατικά ονομάζονται τα ρήματα που φανερώνουν πως η ενέργεια του υποκειμένου μεταβαίνει σε κάποιο άλλο πρόσωπο, ζώο ή πράγμα, παίρνουν δηλαδή αντικείμενο.  Ο αγρότης κλαδεύει την ελιά.  Αμετάβατα ονομάζονται τα ρήματα που δεν παίρνουν αντικείμενο και δείχνουν πως το υποκείμενό τους ενεργεί, αλλά η ενέργειά του δε μεταβαίνει σε άλλο πρόσωπο, ζώο ή πράγμα.  Η γάτα νιαουρίζει./ Οι πάγοι λιώνουν. Τα μεταβατικά ρήματα χωρίζονται σε μονόπτωτα και δίπτωτα.  Μονόπτωτα είναι εκείνα που παίρνουν ένα αντικείμενο.  Το συνεργείο καθάρισε τους δρόμους.  Τα δίπτωτα ρήματα είναι εκείνα που παίρνουν δύο αντικείμενα, τα οποία είτε βρίσκονται στην ίδια πτώση (αιτιατική) είτε σε διαφορετική (αιτιατική και γενική). Στα δίπτωτα ρήματα το ένα αντικείμενο λέγεται άμεσο και το άλλο έμμεσο. Το άμεσο 66

αντικείμενο απαντάει στην ερώτηση «τι;» και το έμμεσο αντικείμενο απαντά στην ερώτηση «ποιον;». Δηλαδή το έμμεσο αντικείμενο είναι αυτό που δηλώνει το πρόσωπο.  Θα σου επιστρέψω τα χρήματα. Συνδετικά ονομάζονται τα ρήματα που συνδέουν το υποκείμενό τους με έναν άλλο όρο που δίνει κάποια ιδιότητα ή χαρακτηριστικό στο υποκείμενο. Ο όρος αυτός λέγεται κατηγορούμενο.  Το γεφύρι είναι πέτρινο.  Συνδετικά ρήματα είναι τα εξής: είμαι, φαίνομαι, εμφανίζομαι, λέγομαι, γίνομαι, ονομάζομαι, βρίσκομαι, διορίζομαι, εκλέγομαι, θεωρούμαι, κληρώνομαι, χειροτονούμαι, ανακηρύσσομαι, αποδεικνύομαι, γεννιέμαι κλπ.

Απρόσωπα ρήματα- απρόσωπες εκφράσεις Απρόσωπα χαρακτηρίζονται τα ρήματα που βρίσκονται στο γ’ ενικό πρόσωπο και δεν παίρνουν ως υποκείμενο ένα όνομα σε ονομαστική, όπως όλα τα ρήματα.  Φαίνεται ότι θα χιονίσει.  Το υποκείμενο των απρόσωπων ρημάτων είναι μια δευτερεύουσα βουλητική πρόταση (εισάγεται με το να) ή ειδική πρόταση (εισάγεται με το πως ή το ότι).  Τα κυριότερα ρήματα που χρησιμοποιούνται σε απρόσωπη σύνταξη είναι: πρέπει, πρόκειται, μπορεί, συμβαίνει, φαίνεται, γίνεται, απαγορεύεται, εννοείται κλπ. 67

 Προσοχή! Κάποια από τα παραπάνω ρήματα μπορούν να χρησιμοποιηθούν και σαν προσωπικά και να πάρουν υποκείμενο σε ονομαστική.  Ο καιρός φαίνεται βροχερός.  Απρόσωπα ρήματα είναι και όσα περιγράφουν καιρικές συνθήκες:  βρέχει, χιονίζει, χειμωνιάζει, καλοκαίριασε κλπ.  Εκτός από τα απρόσωπα ρήματα υπάρχουν και οι απρόσωπες εκφράσεις που λειτουργούν όπως και απρόσωπα ρήματα και παίρνουν υποκείμενο μία δευτερεύουσα ονοματική πρόταση.  Οι απρόσωπες εκφράσεις σχηματίζονται:  Με το ρήμα είναι και το ουδέτερο ενός επιθέτου:  είναι σωστό, είναι καλό κλπ.  Με το ρήμα είναι και ένα ουσιαστικό:  είναι ανάγκη, είναι καιρός κλπ.  Με τα ρήματα έχει, κάνει, ρίχνει και ένα ουσιαστικό, για φράσεις που εκφράζουν τον καιρό:  έχει συννεφιά, ρίχνει χαλάζι, κάνει ζέστη κλπ.

Τα είδη της σύνδεσης των προτάσεων Οι προτάσεις μπορούν να συνδέονται μεταξύ τους:  Παρατακτικά (δύο όμοιες προτάσεις ανεξάρτητες ή εξαρτημένες παρατάσσονται, δηλαδή βρίσκονται η μία δίπλα στην άλλη και συνδέονται μεταξύ τους με παρατακτικούς συνδέσμους)  π.χ.: Ο Αλέξανδρος διαβάζει και γράφει.  Υποτακτικά (οι κύριες προτάσεις συνδέονται με δευτερεύουσες προτάσεις, οι οποίες συμπληρώνουν το περιεχόμενό τους με υποτακτικούς συνδέσμους)  π.χ.: Έμαθα ότι αρίστευσες.  Ασύνδετα (όμοιες προτάσεις μπαίνουν η μία δίπλα στην άλλη χωρίς σύνδεσμο, μόνο με κόμμα)  π.χ.: Ο ουρανός καθάρισε, η βροχή σταμάτησε, ο άνεμος κόπασε. Μάθε κι αυτό: Οι εξαρτημένες προτάσεις συμπληρώνουν τις κύριες προτάσεις και είτε λειτουργούν ως όροι τους (υποκείμενα- αντικείμενα), είτε μας δίνουν μια πληροφορία για τις συνθήκες μέσα στις οποίες πραγματοποιείται αυτό που δείχνει η κύρια πρόταση. Οι εξαρτημένες προτάσεις δε στέκονται μόνες τους στο λόγο.

Γνωριμία με τις δευτερεύουσες προτάσεις Οι εξαρτημένες προτάσεις παίρνουν την ονομασία τους από το είδος τους συνδέσμου με τον οποίο εισάγονται. Άλλες απ’ αυτές χρησιμοποιούνται ως αντικείμενα ή υποκείμενα μέσα στην πρόταση και ονομάζονται ονοματικές δευτερεύουσες προτάσεις. Άλλες χρησιμοποιούνται ως επιρρηματικοί προσδιορισμοί μέσα στην πρόταση και ονομάζονται επιρρηματικές δευτερεύουσες προτάσεις. Έτσι, έχουμε τα εξής είδη εξαρτημένων προτάσεων: ΟΝΟΜΑΤΙΚΕΣ ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΥΣΕΣ:  Ειδικές  Πλάγιες ερωτηματικές  Βουλητικές  Διστακτικές (ενδοιαστικές)  Αναφορικές ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΕΣ ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΥΣΕΣ  Υποθετικές  Χρονικές  Αιτιολογικές  Εναντιωματικές- παραχωρητικές  Τελικές  Αποτελεσματικές ή συμπερασματικές

Α) Ειδικές προτάσεις: Οι ειδικές προτάσεις εισάγονται με τους ειδικούς συνδέσμους πως, που, ότι, και είναι συνήθως αντικείμενα ρημάτων όπως: λέω, πιστεύω, νομίζω, ξέρω, αισθάνομαι, υποστηρίζω κλπ.  Αισθάνομαι πως αλλάζει ο καιρός. Νομίζω πως θα αρρωστήσω. Οι ειδικές προτάσεις μπορεί να είναι υποκείμενα απρόσωπων ρημάτων και απρόσωπων εκφράσεων:  π.χ.: Φαίνεται ότι ο καιρός θα χαλάσει. Β) Πλάγιες ερωτηματικές προστάσεις: Οι πλάγιες ερωτηματικές προτάσεις είναι εξαρτημένες προτάσεις που εκφράζουν ερώτηση ή απορία. Είναι αντικείμενα ρημάτων όπως: ρωτώ, αναρωτιέμαι, απορώ, σκέφτομαι, αμφιβάλλω κλπ. Επίσης μπορούν κι αυτές να είναι υποκείμενα απρόσωπων εκφράσεων με παρόμοια σημασία. Εισάγονται με τους συνδέσμους αν, μήπως, γιατί, καθώς και με τις ερωτηματικές αντωνυμίες τι, ποιος, πόσο, τα επιρρήματα πού, πώς, πότε κλπ.  Αναρωτιέμαι τι θα γίνει όταν μεγαλώσει. (Αντικείμενο στο ρ. αναρωτιέμαι)  Ήταν σε όλους γνωστό τίνος ήταν το πορτοφόλι. (Υποκείμενο στην απρόσωπη έκφραση «Ήταν γνωστό»)

Γ) Βουλητικές προτάσεις: Βουλητικές είναι κι αυτές δευτερεύουσες προτάσεις που εισάγονται με το να, αλλά έχουν ρόλο υποκειμένου ή αντικειμένου και ακολουθούν συνήθως τα ρήματα πρέπει, θέλω, μπορώ, ζητώ, προτιμώ, προτρέπω, εμποδίζω κλπ. Ακόμη οι βουλητικές προτάσεις μπορεί να είναι υποκείμενα απρόσωπων ρημάτων και απρόσωπων εκφράσεων, όπως: πρέπει, χρειάζεται, είναι ανάγκη, απαγορεύεται, είναι αδύνατον.  Πρέπει να κάνουμε οικονομία στην κατανάλωση ενέργειας. (Η βουλητική πρόταση είναι υποκείμενο στο ρήμα πρέπει).  Προτιμώ να μένω στο χωριό της γιαγιάς μου. (Η βουλητική πρόταση είναι αντικείμενο στο ρήμα προτιμώ). Μάθε κι αυτό! Οι βουλητικές προτάσεις εισάγονται με το σύνδεσμο να, αλλά δεν θα πρέπει να τις μπερδεύουμε με τις δευτερεύουσες τελικές προτάσεις. Στις βουλητικές προτάσεις ο σύνδεσμος να δεν μπορεί να αντικατασταθεί από τον σύνδεσμο για να, γιατί το νόημα αλλάζει. Δ) Ενδοιαστικές προτάσεις:

 

Οι ενδοιαστικές είναι εξαρτημένες προτάσεις που εκφράζουν το φόβο ή το δισταγμό μας για κάτι, γι’ αυτό λέγονται και διστακτικές. Είναι αντικείμενα ρημάτων όπως ανησυχώ, φοβάμαι κλπ. Εισάγονται με τους συνδέσμους μήπως και μη(ν). Φοβήθηκα μήπως σε τρομάξω. Τρέμω μην αρρωστήσεις. 72

Ε) Αναφορικές προτάσεις: Αναφορικές είναι οι εξαρτημένες προτάσεις που αναφέρονται σε μία λέξη ή φράση κάποιας άλλης πρότασης. Οι προτάσεις αυτές εισάγονται με τις αναφορικές αντωνυμίες ο οποίος, όποιος, όσος, όπως, ό,τι κλπ. ή με το αναφορικό που. Χρησιμοποιούνται ως υποκείμενο, αντικείμενο, κατηγορούμενο, ονοματικός προσδιορισμό.  Όποιος είναι παλικάρι, ας τολμήσει να ρίξει.  Από μακριά φάνηκε ένας άνθρωπος που ήταν εξαντλημένος.

ΣΤ) Υποθετικές προτάσεις: Οι υποθετικές προτάσεις δηλώνουν ότι κάτι πρέπει να εκπληρωθεί για να πραγματοποιηθεί στη συνέχεια το περιεχόμενο της κύριας πρότασης. Οι προτάσεις αυτές εισάγονται με τους υποθετικούς συνδέσμους αν, αμα, είτε…είτε, σαν (πιο σπάνια) κλπ.  Αν έχει καλό καιρό, θα βγούμε έξω να παίξουμε. Μάθε κι αυτό! Η εξαρτημένη υποθετική πρόταση (αλλιώς υπόθεση) μαζί με την κύρια πρόταση που σχετίζεται μ’ αυτήν (απόδοση) σχηματίζουν τον υποθετικό λόγο.

Ζ) Χρονικές προτάσεις:



Είναι οι προτάσεις που απαντούν στην ερώτηση πότε; Εισάγονται με τους χρονικούς συνδέσμους αφού, όταν, ενώ, μόλις, ενόσω κλπ. Μόλις τελειώσεις την εργασία, τηλεφώνησέ μου.

Η) Αιτιολογικές προτάσεις: Είναι οι δευτερεύουσες εξαρτημένες προτάσεις που φανερώνουν την αιτία για την οποία γίνεται αυτό που δηλώνει η κύρια πρόταση. Εισάγονται με τους συνδέσμους γιατί, επειδή, αφού, που, καθώς, μια και, μια που.  Δεν ήρθε στην εκδρομή, γιατί δεν αισθανόταν καλά. Μάθε κι αυτό:  Αν πρέπει να τονιστεί η αιτία, τότε η αιτιολογική πρόταση προηγείται της κύριας.  Επειδή σε αγαπώ, σε συμβουλεύω.  Δεν πρέπει να μπερδεύουμε τις αιτιολογικές προτάσεις που εισάγονται με το «γιατί» με τις πλάγιες ερωτηματικές προτάσεις που εισάγονται με το «γιατί»:  Εξήγησέ μας γιατί είσαι τόσο κακόκεφος. (Πλάγια ερώτηση)  Μας εξήγησε ότι δεν ήρθε γιατί ήταν κακόκεφος. (Αιτιολογική πρόταση)  Δεν πρέπει να μπερδεύουμε τις αιτιολογικές προτάσεις που εισάγονται με το που με τις αναφορικές προτάσεις, στις οποίες το που μπορεί να αντικατασταθεί με την αντωνυμία «ο οποίος».  Χάρηκα που μπόρεσες να έρθεις. (Αιτιολογική)  Ο κύριος που ήρθε είναι αθλητής. (Αναφορική)  Οι αιτιολογικές προτάσεις παίρνουν άρνηση δεν (ή δε).  Σε συμβουλεύω επειδή δε θέλω να πάθεις κακό. 74

Θ) Εναντιωματικές- παραχωρητικές προτάσεις.



Εναντιωματικές και παραχωρητικές είναι οι εξαρτημένες προτάσεις που ξεκινούν με αντιθετικούς συνδέσμους και έχουν νόημα αντίθετο από το νόημα της ανεξάρτητης πρότασης. Οι εναντιωματικές προτάσεις αρχίζουν με τους αντιθετικούς συνδέσμους αν και, ενώ, μολονότι, μόλο που, παρόλο που.  Παρόλο που είχα διαβάσει για το διαγώνισμα, δεν έγραψα. Οι παραχωρητικές προτάσεις αρχίζουν με τους συνδέσμους και αν, και να, κι ας  Και να βρέξει, εμείς θα πάμε εκδρομή. Μάθε κι αυτό!

 Οι εναντιωματικές ή παραχωρητικές προτάσεις συνήθως χωρίζονται με κόμμα από τις προτάσεις από τις οποίες εξαρτώνται.  Αν και είσαι αγενής, θα σου κάνω το χατίρι.  Κάποιες φορές οι προτάσεις με το αντίθετο νόημα μπορούν να συνδεθούν παρατακτικά χρησιμοποιώντας τους αντιθετικούς συνδέσμους μα, παρά, αλλά, όμως, ωστόσο.  Είχα διαβάσει για το διαγώνισμα, όμως δεν έγραψα. (Και οι δύο προτάσεις είναι κύριες.)

Ι) Τελικές προτάσεις: Τελικές είναι οι δευτερεύουσες προτάσεις που εισάγονται με τους τελικούς συνδέσμους να και για να και δείχνουν το σκοπό (τέλος) για τον οποίο έγινε η ενέργεια που δηλώνεται 75

στην κύρια πρόταση. Το ρήμα στις τελικές προτάσεις είναι σε υποτακτική και η άρνηση που παίρνουν είναι το μην.  Θέλει να γράψει καλά, για να περάσει στο Πανεπιστήμιο. Μάθε κι αυτό! Στις τελικές προτάσεις μπορούμε να αλλάξουμε το σύνδεσμο να με το για να χωρίς να υπάρχει κάποια νοηματική αλλαγή.  Έλα από το σπίτι (για) να σου δώσω τα μαθήματα.

ΙΑ) Αποτελεσματικές ή συμπερασματικές προτάσεις: Αποτελεσματικές ή συμπερασματικές χαρακτηρίζονται οι εξαρτημένες προτάσεις που φανερώνουν ποιο είναι το αποτέλεσμα της πράξης που περιγράφεται στην κύρια πρόταση. Οι αποτελεσματικές προτάσεις εισάγονται με τους αποτελεσματικούς συνδέσμους ώστε (να), που (να) και εκφέρονται με οριστική ή υποτακτική.  π.χ.: Δεν είμαι τόσο ανόητος ώστε να μην καταλαβαίνω ότι πονάς.

Ευθύς και πλάγιος λόγος  Στον ευθύ λόγο τα λόγια κάποιου μεταφέρονται άμεσα, ακριβώς όπως τα είπε.  Ρώτησε: «Τι κάνεις;»  Τον πλάγιο λόγο τα λόγια κάποιου μεταφέρονται έμμεσα από κάποιον άλλο.  Με ρώτησε τι κάνω. Κατά τη μετατροπή του λόγου από ευθύ σε πλάγιο, γίνονται οι ακόλουθες αλλαγές στις εγκλίσεις:  Η οριστική μετατρέπεται σε εξαρτημένη ειδική πρόταση.  π.χ.: Ο καιρός είναι αίθριος.  Λέει ότι ο καιρός είναι αίθριος.  Η υποτακτική μετατρέπεται σε εξαρτημένη πρότασηαντικείμενο στο ρήμα.  π.χ.: Να λύσετε τις ασκήσεις. Μας ζήτησε να λύσουμε τις ασκήσεις.  Η προστακτική μετατρέπεται κι αυτή σε εξαρτημένη πρότασηαντικείμενο στο ρήμα.  π.χ.: Κάνε στην άκρη. Μου ζήτησε να κάνω στην άκρη.

Εκτός από τις αλλαγές στις εγκλίσεις, γίνονται και οι παρακάτω αλλαγές:  Παραλείπονται η διπλή τελεία, τα εισαγωγικά, τα κόμματα.  Μεταβάλλονται τα πρόσωπα των ρημάτων και των αντωνυμιών όταν το νόημα το απαιτεί.  Χρησιμοποιούμε συνδέσμους για να ενώσουμε τις προτάσεις.  Μερικές λέξεις αντικαθίστανται από άλλες, ανάλογα με το νόημά τους (εδώ- εκεί, τώρα- τότε, αυτός- εκείνον κλπ.) 77

Ενεργητική και παθητική σύνταξη  Ενεργητική ονομάζεται η σύνταξη της οποίας το νόημα δίνεται με ένα ρήμα ενεργητικής διάθεσης.  π.χ.: Η μητέρα ντύνει το μωρό.  Παθητική ονομάζεται η σύνταξη της οποίας το νόημα δίνεται με ένα ρήμα παθητικής διάθεσης.  π.χ.: Το μωρό ντύνεται από τη μητέρα. Η παθητική σύνταξη τονίζει περισσότερο όχι αυτόν που ενεργεί, αλλά το αποτέλεσμα της ενέργειάς του. Αυτός που ενεργεί εμφανίζεται με τη μορφή ποιητικού αιτίου.  Τι είναι το ποιητικό αίτιο; Είναι ο εμπρόθετος προσδιορισμός που δηλώνει το πρόσωπο ή το πράγμα από το οποίο προέρχεται αυτό που συμβαίνει στο υποκείμενο του παθητικού ρήματος.  π.χ.: Τα γραπτά βαθμολογήθηκαν από το δάσκαλο. Το ποιητικό αίτιο μπορεί να παραληφθεί όταν είναι αυτονόητο.  Πώς μετατρέπω την ενεργητική σύνταξη σε παθητική; α) Μετατρέπω το ενεργητικό ρήμα σε παθητικό. β) Το υποκείμενο του ενεργητικού ρήματος γίνεται ποιητικό αίτιο. γ) Το αντικείμενο του ενεργητικού ρήματος γίνεται υποκείμενο.  Παράδειγμα: Η μητέρα ντύνει το μωρό.

Το μωρό ντύνεται από τη μητέρα.  Πώς μετατρέπω την παθητική σύνταξη σε ενεργητική; α) Μετατρέπω το παθητικό ρήμα σε ενεργητικό. β) Το υποκείμενο του παθητικού ρήματος γίνεται αντικείμενο. γ) Το ποιητικό αίτιο γίνεται υποκείμενο.  Παράδειγμα: Τα γραπτά βαθμολογήθηκαν από την επιτροπή. Η επιτροπή

βαθμολόγησε 78

τα

γραπτά.

Μιλώ για τον τόπο και το χρόνοπροσδιορίζω αυτό που λέω

1) Επιθετικοί και κατηγορηματικοί προσδιορισμοί: Επιθετικοί προσδιορισμοί είναι τα επίθετα που προσδιορίζουν ουσιαστικά, έχουν το ίδιο γένος, αριθμό και πτώση με αυτά και τους προσδίδουν μια μόνιμη ιδιότητα.  Η αρχαία ελληνική γλώσσα έχει μεγάλη ιστορική αξία. Κατηγορηματικοί προσδιορισμοί είναι τα επίθετα που δηλώνουν μια παροδική ιδιότητα του ουσιαστικού που συνοδεύουν. Οι κατηγορηματικοί προσδιορισμοί συνήθως δεν έχουν άρθρο, ενώ τα ουσιαστικά που προσδιορίζουν έχουν άρθρο.  Είναι μεγάλη η χαρά που έχω σήμερα. Μάθε κι αυτό! Εκτός από τα επίθετα, ως επιθετικοί ή κατηγορηματικοί προσδιορισμοί χρησιμοποιούνται και οι μετοχές της παθητικής φωνής.  Τα αναμμένα φώτα στο σπίτι φανέρωναν ότι κατοικείται. (Επιθετικός) Χαρούμενος ο πατέρας μάς ανακοίνωσε τα ευχάριστα. (Κατηγορηματικός)

2) Πώς δηλώνουμε τον τόπο; Με τους τοπικούς προσδιορισμούς. Οι τοπικοί προσδιορισμοί προσδιορίζουν τον τόπο στον οποίο έγινε κάτι. Απαντούν στην ερώτηση «πού;» και μπορούν να δηλωθούν με: 79

 Τοπικά επιρρήματα (μέσα, έξω, πάνω, κάτω, κλπ)  Έξω από το κάστρο υπάρχει ένας μικρός ξενώνας.  Επιρρηματικές φράσεις με προθέσεις, δηλαδή επιρρήματα με πρόθεση (μέσα από, κοντά σε, έξω από κλπ)  Ξεκουράστηκα κάτω από την ελιά.  Εμπρόθετους προσδιορισμούς, δηλαδή προθέσεις και ουσιαστικό σε πτώση αιτιατική. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν και τα εμπρόθετα άρθρα, δηλαδή τα οριστικά άρθρα που έχουν μπροστά το σε (σε + το = στο)  στο διαμέρισμα, ως τη στάση, από την πόρτα, προς την πλατεία, μέχρι το τέλος, ίσαμε το δρόμο του χωριού  Αναφορικές προτάσεις που φανερώνουν τόπο  Θα πάω όπου θέλω.  Απλές αιτιατικές  Αποφάσισε να μείνει σπίτι.- Αύριο θα πάμε σχολείο.

3) Πώς δηλώνουμε τον χρόνο; Με τους χρονικούς προσδιορισμούς. Οι χρονικοί προσδιορισμοί προσδιορίζουν το χρόνο στον οποίο έγινε κάτι. Απαντούν στην ερώτηση «πότε;» και μπορούν να δηλωθούν με:

 τους χρόνους του ρήματος  χρονικά επιρρήματα (σήμερα, αύριο κλπ)  προθετικά σύνολα: πρόθεση και ουσιαστικό ή πρόθεση και επίρρημα (από το πρωί, σε λίγο κλπ.)  χρονικές μετοχές  ξημερώνοντας, πλησιάζοντας κλπ  χρονικές προτάσεις  Μόλις τελειώσεις, πάρε με. 80

Μάθε κι αυτό! Επιρρηματικές φράσεις που δηλώνουν χρόνο μπορούμε επίσης να σχηματίσουμε:  Με το ουσιαστικό σε ονομαστική πτώση.  π.χ.: Τελείωσα τα μαθήματα δέκα η ώρα.  Με ορισμένα ουσιαστικά σε γενική πτώση.  π.χ.: Θα τα ξαναπούμε του χρόνου. 4) Λειτουργία της γενικής πτώσης: Η γενική πτώση: Α) Συμπληρώνει το νόημα του ρήματος ως άμεσο ή έμμεσο αντικείμενο.  Δώσε μου ένα ποτήρι νερό. (μου: γενική, έμμεσο αντικείμενο). Β) Συμπληρώνει το νόημα εντός ουσιαστικού.  Το σπίτι του Παναγιώτη έχει πανοραμική θέα. Όταν η γενική συμπληρώνει το νόημα ενός ουσιαστικού, μπορεί να φανερώνει:  Την ιδιοκτησία (σε ποιον ανήκει κάτι).  Τα μουστάκια της γάτας.  Τον τόπο  Το καπλάνι της βιτρίνας.  Το χρόνο  Θα τα ξαναπούμε του χρόνου.  Την ιδιότητα  Τα ζώα του δάσους.  Την αιτία  Τον έκριναν ένοχο του σκανδάλου.  Το περιεχόμενο  Ποτήρια σαμπάνιας.  Τη μέτρηση χώρου- χρόνου  Η επιφάνεια του τραπεζιού.  Το σκοπό  Τα ρούχα του γάμου.  Ένα σύνολο που διαιρείται  Τα κορίτσια του σχολείου. 81

1) Εκφράσεις και συμφράσεις Εκφράσεις ονομάζονται οι φράσεις οι οποίες σχηματίζουν ένα σύνολο λέξεων με ιδιαίτερο νόημα,  π.χ.: πλέει σε πελάγη ευτυχίας. Συμφράσεις ονομάζονται δύο λέξεις τις οποίες συναντάμε πάντα μαζί.  π.χ.: τυρί φέτα, σοκολάτα γάλακτος, βίον ανθόσπαρτον κλπ. 2) Συντομογραφίες: Έτσι ονομάζονται οι συντομευμένες γραφές ορισμένων λέξεων και φράσεων που χρησιμοποιούμε συχνά στο λόγο μας και οι οποίες αντί να γράφονται ολόκληρες γράφονται με συντομία κομμένες.  κλπ (και λοιπά), κ.ε. (και εξής), βλ. (βλέπε), π.χ. (παραδείγματος χάριν) κλπ. 3) Αρκτικόλεξα: Είναι οι συντομογραφίες που σχηματίζονται από τα αρχικά γράμματα φράσεων, οι οποίες συνήθως δηλώνουν ονομασίες συλλόγων, οργανισμών, πολιτικών κομμάτων, σωματείων κλπ. Τα αρκτικόλεξα γράφονται με κεφαλαία και χωρίς τελεία ανάμεσά τους, εκτός αν μια λέξη αποδίδεται με δύο γράμματα στο αρκτικόλεξο.  ΟΗΕ: Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών  Ε.ΥΔ.Α.Θ.: Εταιρεία Ύδρευσης και αποχέτευσης Θεσσαλονίκης Βλέπε και σχολ. Γραμματική σελ. 210-212

4) Μελετώ τη σημασία των λέξεων  Συνώνυμες (συνώνυμα) λέγονται οι λέξεις που έχουν παραπλήσια σημασία. 83

 π.χ.: ραβδί- μπαστούνι, δρόμος- οδός  Αντίθετες (αντώνυμα) λέγονται οι λέξεις που έχουν αντίθετη σημασία.  π.χ.: ισχυρός- ανίσχυρος, εύκολος- δύσκολος  Ομώνυμες ή ομόηχες λέγονται οι λέξεις που έχουν την ίδια προφορά, αλλά διαφορετική σημασία.  π.χ.: θήρα (το κυνήγι), θύρα (η πόρτα)  Παρώνυμες λέγονται οι λέξεις που μοιάζουν στην προφορά αλλά έχουν διαφορετική σημασία.  π.χ.: μετάλλιο (βραβείο στους αγώνες), μεταλλείο (το μέρος που γίνεται εξώρυξη μετάλλων)  Πολύσημες (ή πολύσημα) είναι οι λέξεις με παραπάνω από μια σημασίες, οι οποίες έχουν σχέση μεταξύ τους και προκύπτουν συνήθως από μεταφορά . Κάποιες απ’ αυτές είναι:  μεγάλος που σημαίνει: μεγαλόσωμος, ηλικιωμένος, σπουδαίος  πρόσωπο του ανθρώπου, του κτίσματος, στη γραμματική, στην κοινωνία  το χείλος του ανθρώπου, του ποτηριού, του γκρεμού  πόδι του ανθρώπου, του τραπεζιού κλπ.

Μάθε κι αυτό! Υπάρχει και μια ειδική κατηγορία παρώνυμων, που είναι τα τονικά παρώνυμα. Στα τονικά παρώνυμα η διαφορά τους είναι η θέση του τόνου.  π.χ.: θόλος- θολός, θέα- θεά κλπ.

Τα σχήματα λόγου αποτελούν σκόπιμες αποκλίσεις από τα παραδεδομένα πρότυπα της δομής μιας γλώσσας. Είναι δομικά σχήματα που διαφοροποιούν την κανονικότητα της γλώσσας αλλά λόγω της συχνής τους χρήσης κατέληξαν να είναι αποκλίσεις βασισμένες σε κανόνες. Εδώ θα αναφερθούμε στα συχνότερα σχήματα λόγου που συναντάμε στη λογοτεχνία, αλλά και στον καθημερινό μας λόγο, αποφεύγοντας τις σχολαστικές λεπτομέρειες.

1. Μεταφορά: η σημασία μιας λέξης μεταφέρεται σε άλλες λέξεις με τις οποίες υπάρχει μια μικρή ή μεγάλη ομοιότητα με την πρώτη σημασία. Δημιουργούνται έτσι απροσδόκητοι εκφραστικοί συνδυασμοί, εκπληκτικοί πολύ συχνά στη σύλληψή τους.  Με την πρώτη σταγόνα της βροχής σκοτώθηκε το καλοκαίρι. (Αν ο Ελύτης έλεγε “πέρασε ή έφυγε το καλοκαίρι” δεν θα έκανε ποίηση αλλά μετεωρολογικό δελτίο!)

2. Παρομοίωση: ένα πρόσωπο ή ένα πράγμα παραβάλλεται και συγκρίνεται με ένα άλλο το οποίο έχει παρόμοιες ιδιότητες αλλά σε μεγαλύτερο βαθμό.  Εφούσκωνε τ’ αέρι λευκότατα πανιά, ωσάν τό περιστέρι που απλώνει τα φτερά. 3. Λιτότητα: μια καταφατική έννοια διατυπώνεται αρνητικά για να δηλωθεί κάτι περισσότερο ή κάτι ανώτερο, για να τονιστεί η συγκεκριμένη έννοια. Η λιτότητα επιτονίζει την έννοια για την οποία μιλά:  Ἐδῶ πού ἔφθασες λίγο δέν εἶναι (από το “Πρώτο σκαλί” του Κ. Καβάφη).  Δεν πληρώσαμε και λίγα (=πληρώσαμε πολλά). 86

4. Ειρωνεία: η ειρωνεία χρησιμοποιείται για να δηλωθεί η περιπαικτική ή χλευαστική ή σαρκαστική διάθεση του ποιητή ή του ομιλητή. Η ειρωνεία δηλώνει και ένα είδος περιφρόνησης των πραγμάτων από την πλευρά του πομπού. Ειρωνεία έχουν συχνά στα έργα τους ο Καρυωτάκης και ο Καβάφης.  Στήν ἄμμο τά ἔργα στήνονται μεγάλα τῶν ἀνθρώπων (Κ. Καρυωτάκης).  Ωραίο αστείο! (εννοούμε ότι το αστείο ήταν πολύ κακόγουστο). 5. Χιαστό: δύο λέξεις ή δύο φράσεις που σχετίζονται με δύο προηγούμενες διατυπώνονται με αντίστροφη σειρά σε σχήμα χ: Όταν σέ βλέπω χαίρομαι, λυποῦμαι ὅταν σέ χάσω. Μέρα και νύχτα περπατεί, νύχτα και μέρα λέγει. Το χιαστό και ομορφαίνει τον λόγο δίνοντάς του ρυθμό και μουσικότητα αλλά και τονίζει διατακτικά τις έννοιες που δημιουργούν το Χ σχηματίζοντας ένα είδος τετραπλής αντίθεσης. 6. Πρωθύστερο: μια έννοια που λογικά προηγείται έρχεται δεύτερη για να δηλωθεί κάποια υπερβολή και ένταση στη σκηνή ή στην αφήγηση:  Εμπήκε ο Μάης με τριαντάφυλλα κι ο Απρίλης με τα ρόδα. Τονίζεται επίσης το μέρος εκείνο της φράσης με τη μεγαλύτερη σημασία ή το μέρος εκείνο της φράσης που πρώτο μας έρχεται στο μυαλό γιατί είναι εκείνο που μας απασχολεί περισσότερο.

7. Ασύνδετο: για να δοθεί στον λόγο ταχύτητα και για να δημιουργηθεί ένταση στον αναγνώστη, ο συγγραφέας χωρίζει τις λέξεις μεταξύ τους μόνο με κόμμα:  Ἐκεῖ κερήθρα μὄφερε, ψωμί σταρένιο, κρύο νερό.  Πήγε, ήρθε, φούσκωσε, ξεφούσκωσε, κοκκίνισε, πρασίνισε, βρήκε τη λύση. 87

Στον λόγο δίνεται κίνηση, ζωηρότητα και πάθος.

8. Πολυσύνδετο: δίνεται στη φράση πλούτος και ένταση γιατί χρησιμοποιούνται κατά κόρον οι συμπλεκτικοί σύνδεσμοι:  Διάβασε καί προσπάθησε καί πολέμησε.  Χίλια καλωσορίσατε και δυο και τρεις χιλιάδες. 9. Επανάληψη: πάλι για λόγους έμφασης και έντασης της φράσης ο αφηγητής επαναλαμβάνει με διάφορους τρόπους λέξεις ή φράσεις για να δείξει τη σπουδαιότητά τους στη φράση ή ακόμα να δείξει και κάποια αναγκαιότητα, κάτι αναπόφευκτο ή κάτι που είναι υποχρεωτικό και επιβεβλημένο να γίνει, όπως μια συμβουλή ή μια διαταγή:  Βρίσκει τήν πόρτα ἀνοιχτή , τήν πόρτα άνοιγμένη.  Ἀπό δόξες ἀλάργα, ἀλάργα κι ἀπό μίση. 10. Υπερβολή: φυσικά υπερτονίζεται κάποια ιδιότητα ενός προσώπου ή κάποια του ενέργεια:  Στό ἔμπα χίλιους ἔκοψε, στό ἔβγα δυό χιλιάδες.  Σά δύο βουνά εἶν’ οἱ πλάτες του, σάν κάστρο ἡ κεφαλή του.  Τρώει ένα αρνί στην καθισιά του. 11. Παρήχηση: χρησιμοποιούνται τα ίδια σύμφωνα ή φωνήεντα στη σειρά για να δηλωθεί ηχοποιητικά η σημασία μιας φράσης. Η ηχοποίηση μπορεί να δηλώνει διάφορες καταστάσεις ή συναισθήματα ανάλογα με τα φωνήεντα ή τα σύμφωνα που χρησιμοποιούνται:  Ἐκοίταα κι ἤτανε μακριά ἀκόμη τ’ ἀκρογιάλι= παρήχηση του α για να φανεί η απόσταση του κολυμβητή από το ακρογιάλι.  Τρανή λαλιά, τρόμου λαλιά ρητή κατά το Κάστρο. (παρήχηση του ρ για να δηλωθεί η σφοδρότητα της μάχης). 88

12. Οξύμωρο: δυο λέξεις ή έννοιες που φαίνεται ότι είναι αντίθετες μεταξύ τους βρίσκονται κοντά στον λόγο. Αυτός ο παραλογισμός του λόγου δημιουργεί έντονη έκπληξη:  Μέσα στα χιόνια καίγομαι καί στή φωτιά μαργώνω. Αὐτός ὁ κόσμος ὁ μικρός, ὁ Μέγας! 13. Κύκλος: μια πρόταση ή μια περίοδος λόγου ξεκινά και τελειώνει με την ίδια λέξη:  Κάτι σά γλυκοχάραμα, σα χαμογέλιο κάτι.  Μοναχή το δρόμο επήρες, εξανάλθες μοναχή. 14. Ευφημισμός: φαινόμενο κατά το οποίο γίνεται χρήση λέξεων ή φράσεων με θετική σημασία, αντί αυτών που έχουν αρνητική, για λόγους που σχετίζονται με προλήψεις και δεισιδαιμονίες: Ειρηνικός Ωκεανός, Εύξεινος Πόντος, Ακρωτήριο Καλής Ελπίδας 15. Περίφραση: η απόδοση μιας έννοιας με περισσότερες από μία λέξεις. Αυτό συνήθως συμβαίνει για πρόσωπα, περιοχές ή γεγονότα σε όλους γνωστά από την ιστορία ή από την ίδια τη ζωή:  ο Γέρος του Μοριά (ο Κολοκοτρώνης)  το Κλεινόν Άστυ (η Αθήνα)  η πόλη του Αγίου Δημητρίου (η Θεσσαλονίκη)  ο Νέος Κόσμος (η Αμερική)  ο Τρίτος Κόσμος (η Αφρική)

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

……………….σελ.

Πώς θα γίνω ορθογράφος 1. 2. 3.

Βάζω σωστά τους τόνους ………………… Προσέχω τα σημεία στίξης ………………… Προσέχω την ορθογραφία των καταλήξεων στα διάφορα μέρη του λόγου: • Καταληκτική ορθογραφία ουσιαστικών ………………… • Καταληκτική ορθογραφία επιθέτων ………………… • Καταληκτική ορθογραφία ρημάτων ………………… • Καταληκτική ορθογραφία μετοχής ………………… • Καταληκτική ορθογραφία επιρρημάτων ………………… Μικρά μυστικά για τέλεια ορθογραφία ………………… • Ποιες λέξεις σύνθετες γράφονται σε μία λέξη ………………… • Ποιες λέξεις γράφονται με δύο συνεχόμενα όμοια σύμφωνα ………………… • Πότε χρησιμοποιώ κεφαλαίο και πότε μικρό γράμμα ………………… • Τι γίνεται με την ορθογραφία των ξένων λέξεων …………………

8 11 13 16 16 17 17 18 20 21

Τα μέρη του λόγου- σύντομη ξενάγηση Τι έμαθα φέτος για τα άρθρα Τι έμαθα φέτος για τα ουσιαστικά Τι έμαθα φέτος για τα επίθετα Τα παραθετικά των επιθέτων Τι έμαθα φέτος για τα αριθμητικά Τι έμαθα φέτος για τις αντωνυμίες Τι έμαθα φέτος για τα ρήματα Τι έμαθα φέτος για τις μετοχές Τι έμαθα φέτος για τα επιρρήματα Τι έμαθα φέτος για τις προθέσεις Τι έμαθα φέτος για τους συνδέσμους Τι έμαθα φέτος για τα μόρια Τι έμαθα φέτος για τα επιφωνήματα

24 25 27 31 34 37 39 41 50 52 55 57 58 59

Η Γραμματική που διδάσκομαι φέτος 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

………………… ………………… ………………… ………………… ………………… ………………… ………………… ………………… ………………… ………………… ………………… ………………… ………………… …………………

Συντακτικό 1. 2. 3.

Η πρόταση και τα είδη της Πώς μετατρέπω μια απλή πρόταση σε επαυξημένη, ή το αντίθετο Ονοματικές και ρηματικές φράσεις 90

2 5

………………… 61 ………………… 63 ………………… 63

4. 5. 6. 7. 8. 9.

10.

11. 12. 13.

Πώς χτίζεται η πρόταση Η μεταβατικότητα των ρημάτων Απρόσωπα ρήματα- απρόσωπες εκφράσεις Τα είδη της σύνδεσης των προτάσεων Γνωριμία με τις δευτερεύουσες προτάσεις Ονοματικές δευτερεύουσες προτάσεις • Ειδικές • Πλάγιες ερωτηματικές • Βουλητικές • Ενδοιαστικές • Αναφορικές Επιρρηματικές δευτερεύουσες προτάσεις • Υποθετικές • Χρονικές • Αιτιολογικές • Εναντιωματικές- παραχωρητικές • Τελικές • Αποτελεσματικές- συμπερασματικές Ευθύς και πλάγιος λόγος Ενεργητική και παθητική σύνταξη Μιλώ για τον τόπο και το χρόνο- προσδιορίζω αυτό που λέω • Επιθετικοί και κατηγορηματικοί προσδιορισμοί • Πώς δηλώνουμε τον τόπο • Πώς δηλώνουμε τον χρόνο

………………… ………………… ………………… ………………… …………………

65 66 67 69 70

………………… ………………… ………………… ………………… ………………… ………………… ………………… ………………… ………………… ………………… ………………… …………………

73 73 74 74 75 75 76 77 79 79 79 80

Εκφράσεις και συμφράσεις Συντομογραφίες Αρκτικόλεξα Μελετώ τη σημασία των λέξεων

………………… ………………… ………………… …………………

83 83 83 83

Σημασιολογικό 1. 2. 3. 4.

Σχήματα λόγου- ενδεικτική προσέγγιση

………………… ………………… ………………… ………………… …………………

71 71 72 72 73

………………… 86

Περιεχόμενα

………………… 90