ROEMENIË EEN LAND VAN UITERSTEN
Frank Stout Januari 2008
ROEMENIË EEN LAND VAN UITERSTEN
Vorige pagina: Foto van een Roemeense zigeunermeisje (Cluj-Napoca) Volgende pagina: Kaart van Roemenië
Inhoudsopgave Pagina 1. RoemeniĂŤ
1
2. De Roemeense geschiedenis
2
3. Roemeense cultuur
8
4. Minderheidsgroepen
10
5. Economie
15
6. Uitdagingen voor RoemeniĂŤ
20
7. Bronnenlijst
21
Analyse van een zendingsland Januari 2008
Roemenië Een land van uitersten
Frank Stout
1. Roemenië Roemenië is gelegen in Oost-Europa iets boven de Balkan, grenzend aan de Zwarte Zee. Van de kuststranden strekt het landschap zich inwaarts tot Hongarije en Servië. Het land is ongeveer even groot als Groot-Brittannië en kent bijna alle landschapvormen. De Zwarte Zeekust is vlak, met de schitterende Donaudelta, grenzend aan de Oekraïne. Vervolgens loopt het landschap door tot de Karpaten, die als een halve sikkel door het land snijdt. Achter de Karpaten ligt de glooiende Transsylvanische hoogvlakte. Roemenië kent vele ongeschonden bossen en een rijke fauna, die uniek is in Europa. Een groot deel van de Europese wilde beren en wolven leeft in de Roemeense bossen. Een Canadees benoemde dat het relatief kleine Roemenië alle landschapsoorten kent die zijn uitgestrekte thuisland ook heeft. Behalve aan Servië, Hongarije en de Oekraïne, grenst Roemenië nog aan Bulgarije en de Republiek Moldavië. De Roemeen zal dit laatste land altijd aanduiden als de Republiek Moldavië, en behoudt de afgekorte naam Moldavië voor de regio in het noordoosten van het land. Traditioneel gezien kent Roemenië drie grote regio’s: Transsylvanië, Moldavië en Wallachië. De kaart hierboven geeft deze gebieden weer zoals ze waren in het jaar 1600 toen alle Roemenen het eerst onder één heerser waren verenigd. Klimaat Het klimaat van Roemenië is een gematigd landklimaat met warme zomers en koude winters. Zomers kan het makkelijk 35 graden Celsius zijn, tegen min 15 in de winter. De combinatie van sneeuw en bergen leidt tot vele mogelijkheden om te skiën, terwijl de zomertemperaturen juist aan het strand ideaal zijn. Voor de infrastructuur kan de kou echter problematisch zijn, omdat wegen door de vorst ernstig kunnen beschadigen. De Roemenen zelf zitten ’s winters liever binnen en stoken het over het algemeen erg warm. Ze beschouwen zichzelf ook meer als een Mediterrane cultuur, vergelijkbaar met Italië, Zuid-Frankrijk en Spanje. De Roemenen De Roemeense bevolking (22 miljoen) kenmerkt zich door een enorme gastvrijheid en vriendelijkheid. Ondanks de verschrikkelijke geschiedenis die het land heeft meegemaakt is de Roemeen over het algemeen opgewekt, met wat zelfspot, maar toch nog steeds trots deel te maken van het volk dat volgens de overleveringen direct afstamt van de Romeinse kolonisten.
Pagina 1
Analyse van een zendingsland Januari 2008
Roemenië Een land van uitersten
Frank Stout
2. De Roemeense geschiedenis De geschiedenis van een land is altijd omvangrijk en makkelijk verzinkt men in het vermelden van vele gebeurtenissen en beslissingen, die op hun manier het grotere verloop hebben beïnvloed. Het zoeken naar hoofdlijnen in de geschiedenis van een land is lastig en kan alleen een onvolledig resultaat opleveren. Daarom is in dit hoofdstuk besloten om alleen kort die geschiedenis te vertellen die invloed heeft op de huidige Roemeense identiteit.
Dacia en het Romeinse Rijk In de eerste eeuwen voor onze jaartelling was Roemenië grotendeels bevolkt door de Daciërs. Hun gebied strekte zich uit over het huidige Transsylvanië en delen van Wallachië. In Moldavië en de rest van Wallachië woonden aanverwante stammen. Het steeds groeiende Romeinse Rijk nam echter het gebied van de Daciërs in en onder keizer Trajanus werd Dacia een Romeinse provincie. Vele Daciërs vluchtten of werden gedeporteerd. Ondertussen kwamen Romeinse kolonisten vanuit het hele Middellandse Zeegebied de provincie bevolken. Het is in deze tijd dat de Transsylvanische hoofdstad Cluj-Napoca als het Romeinse kamp Napoca werd gesticht. Als gevolg van de kolonisatie ontstond een mengelmoes cultuur met sterk Romeinse en Dacische invloeden. Door de grote stammenverhuizingen in de eindperiode van het Romeinse Rijk, raakte Rome de grip op haar provincie kwijt en trokken de Romeinen zich uiteindelijk terug uit Dacia. De relatief korte Romeinse overheersing (nog geen twee eeuwen) heeft een enorme impact gehad op de Roemeense bevolking. Allereerst verwijst de naam Roemenië nog naar de Romeinse overheersing. In het Italiaans is het verband tussen Roma (Rome) en Romania (Roemenië) nog goed te zien. De naam Roemenië wordt dan ook wel de betekenis ‘provincie van Rome’ toegeschreven. Daarnaast heeft de Roemeense taal nog steeds nauwe verwantschap met het Italiaans, Spaans en Portugees. De taal is duidelijk afkomstig van de Latijnse taalfamilie en voor een Portugees is het leren van Roemeens nog makkelijker dan Duits voor een Nederlander. De gemeenschappelijke taalfamilie, maar ook de overeenstemmende Mediterrane cultuur, maakt dat er nog steeds veel betrekkingen zijn tussen het voormalige Romeinse Rijk, Italië, en Roemenië. Omdat Roemenië van oorsprong deel uitmaakte van het Romeinse Rijk claimen de Roemenen een gemeenschappelijke geschiedenis met Europa. Roemenië behoort volgens de Roemenen zelf tot het laatste puntje van het ‘Westen.’ Of zoals de uitspraak gaat: ‘Het is het meest oostelijk deel van het Westen.’ Historisch hoort Roemenië dus bij Europa. De Romeinse erfenis wordt dan ook veelvuldig door de Roemenen benadrukt. In enkele grote steden is dan ook een kopie van het beeld van Romulus en Remus, de mythologische stichters van het Romeinse Rijk, te vinden. Hier rechts is het standbeeld in Cluj-Napoca te zien. De recente toetreding tot de Europese Unie was een grote bevestiging voor de Roemenen dat ze echt bij Europa horen.
Pagina 2
Analyse van een zendingsland Januari 2008
Roemenië Een land van uitersten
Frank Stout
Na de terugtrekking van de Romeinen heersen verschillende stammen over het huidige Roemenië, waaronder de Hunnen. In de Middeleeuwen rukken twee rijken op die het gebied van Roemenië verdelen. In het zuiden komt Bulgarije als rijk op. De Bulgaren nemen het zuidelijke deel van Roemenië in, Wallachië. Het opkomende Hongaarse Rijk neemt Transsylvanië in. Moldavië blijft in deze periode veelal zelfstandig.
De Middeleeuwen en de vorming van Roemenië Rond het jaar duizend rukt vanuit Turkije het Ottomaanse Rijk op. Zij verovert Bulgarije en grote delen van de Balkan, tot in het voormalige Joegoslavië toe. Wallachië wordt een zelfstandige provincie en blijft een grensgebied met het Ottomaanse Rijk. Van tijd tot tijd vinden er gevechten tussen beide gebieden plaats. Doordat het Islamitische Ottomaanse Rijk er niet in slaagde Wallachië in te nemen is het gebied nooit zo explosief geworden als het buurland voormalige Joegoslavië, waarin Christenen en Moslims leven. Een belangrijke strijder uit deze tijd is de Roemeense Vlad III, ook bekend als Vlad Dracula. In Roemenië staat hij bekent om zijn militaire weldaden, maar in het buitenland om zijn meedogenloosheid, doordat Bram Stoker op deze heerser zijn Dracula verhalen baseerde. Het verhaal wil dat hij geïnspireerd werd tijdens een bezoek aan een Transsylvanisch kasteel, dat tot op deze dag bekend staat als Dracula’s kasteel (zie foto). Ten tijde van Vlad Dracula was Transsylvanië onderdeel van het Hongaarse Rijk. In deze tijd maakte het Hongaarse Rijk een hoogte punt door, onder heerschappij van Matthias Corvinius. Deze in Transsylvanië (Cluj-Napoca) geboren koning wordt nog steeds als een van de grootste Hongaarse koningen gezien. De invloed van Hongarije op Transsylvanië heeft tot het gevolg dat het Rooms Katholieke geloof meer grond krijgt in het overwegende Orthodoxchristelijk gebied. Een andere invloed die nog steeds merkbaar is dat de Hongaren vanaf de vroege Middeleeuwen Saksen (etnische Duitsers) vroegen zich te vestigen in het grensgebied. De Saksen stonden bekend om het bouwen van versterkte steden en vormde zo een verdedigingslinie. In ruil hiervoor kregen ze extra privileges en stadsrechten. In deze tijd werden enkele verstekte steden en kerken gebouwd. Omdat Transsylvanië in het Duits Siebenburgen heet wordt gesuggereerd dat het zeven grote steden zijn geweest. De Saksische invloeden zijn in sommige gebieden nog steeds merkbaar, zoals Brasov, Sighişoara, Medias en Sibiu. De eerste Roemeense eenheid In 1600 komt de geschiedenis van de drie provincies kort samen. Michael Viteazul (Michael de Stoutmoedige) verenigt Wallachië en Moldavië. In 1600 voegt hij daar Transsylvanië aan toe. Voor het eerst in de geschiedenis van Roemenië zijn alle drie de provincies verenigd en leven alle Roemenen onder één heerser. Een moordcomplot vanuit Hongarije maakt een eind aan het leven van Michael Viteazul, en daarmee valt het rijk opnieuw uiteen. Wallachië en Moldavië worden schatplichtig aan de Ottomanen. Onder Turkse druk werd de hoofdplaats verplaatst van het onbekende Targoviste naar Boekarest, wat dichter bij de Ottomaanse grens ligt. Transsylvanië wordt, als autonome provincie, ingelijfd bij Hongarije. Hiertegen was veel
Pagina 3
Analyse van een zendingsland Januari 2008
Roemenië Een land van uitersten
Frank Stout
verzet van de etnische Roemenen, die geregeerd werden door Hongaren. De grootste opstand vond plaats in 1848, onder leiding van Avram Iancu. Hij hoopte in te spelen op het conflict tussen Oostenrijk en Hongarije, door de Oostenrijkers op zijn hand te krijgen. De revolutie mislukte. Na de revolutie kozen Wallachië en Moldavië (in 1859) dezelfde heerser, waardoor ze opnieuw samenkwamen en niet veel later voor het eerst de naam Roemenië in gebruik kwam. Eenzelfde soort personele eenheid ontstond in 1867 tussen Oostenrijk en Hongarije, met de oprichting van de Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie. Hierdoor werd Transsylvanië een integraal deel van het Hongaarse gebied. Dit leidde tot een vergrote verhongarisering van de provincie.
De Twee Wereldoorlogen In 1914 werd de wereld opgeschrikt door de Eerste Wereldoorlog. Roemenië wilde aanvankelijk neutraal blijven, maar de geallieerde drongen aan dat Roemenië een tweede front zou openen tegen de dubbelmonarchie. In ruil voor de belofte van een nieuwe Roemeense eenheid, deze keer met Transsylvanië, verklaarde Roemenië de oorlog. De veldslagen liepen slecht af voor de Roemenen en ze werden tot ver in hun land teruggedrongen. Omdat de Roemenen aan de geallieerde zijde stonden werden ze wel tot de overwinnaars van de Eerste Wereldoorlog gerekend. Roemenië kreeg dan ook het gebied Transsylvanië. Omdat Rusland op het moment leed onder interne conflicten verkreeg Roemenië ook enkele gebieden grenzende aan Moldavië. Op 1 december 1918 verzamelde Roemeense burgers en vertegenwoordigers zich in Alba Iulia waar ze de eenwording van Groot-Roemenië officieel ondertekenden. In 1922 werd Ferdinand, die al koning van Roemenië was, ceremonieel gekroond tot koning van Groot-Roemenië. Voor het eerst sinds Michael Viteazul waren alle gebieden met een Roemeense meerderheid in Roemenië verenigd. Ook enkele grote minderheidsgroepen kwamen in het nieuwe Roemenië terecht, zoals vele Hongaren, Duitsers, Bulgaren, Oekraïners en Joden. Groot-Roemenië begon als een parlementaire monarchie, maar eindigde in een dictatuurschap van de koning. De droom van Groot Roemenië eindigde met de Tweede Wereldoorlog. Rusland tekende met Duitsland het van Molontov-Ribbentroppact. Dit was een niet-aanvalsverdrag waarin ook het Europese gebied tussen Duitsland en Rusland werd opgedeeld. In deze verdeling werden delen van Roemenië, aan de grens van Moldavië, opnieuw aan Rusland gegeven. Na het sluiten van het pact begonnen beide landen de gebieden in hun invloedssfeer in te nemen. Zonder veel problemen vielen de Russen Roemenië binnen en namen grote gebieden in beslag. Uit onvrede hierover werd de inmiddels heersende Roemeense koning Carol II afgezet ten gunste van zijn zoon Mihai. In praktijk echter werd generaal Ion Antonescu de nieuwe dictator. Hij koos de zijde van de Duitsers in de oorlog, om zo de ingenomen gebieden van Rusland terug in bezit te nemen. Antonescu startte hiermee een fascistisch regime dat vele Joden naar concentratiekampen bracht. Pas toen in 1944 het tij van de oorlog keerde vond er een coup tegen Antonescu plaats, geleidt door de koning Mihai. Vlak daarna viel het Russische leger Roemenië binnen en vochten de Roemenen zware gevechten tegen de asmogendheden. Bij de vredesonderhandelingen werd van het gebied Moldavië een groot gedeelte onderdeel van de Sovjet-Unie. Dit gebied zou in 1991 de republiek Moldavië vormen, dit in tegenstelling tot de provincie Moldavië dat nog steeds in het huidige Roemenië ligt. De officiële taal in de republiek Moldavië is overigens nog steeds Roemeens, op een klein strookje land na dat zich onafhankelijk heeft verklaard als Transdresnië en tegenwoordig een niet erkende staat met Sovjet trekken vormt.
Pagina 4
Analyse van een zendingsland Januari 2008
Roemenië Een land van uitersten
Frank Stout
De grootste klappen voor Roemenië zouden echter nog komen. Allereerst bespraken de geallieerden met de Sovjet-Unie welke landen in wiens invloed sfeer kwamen te liggen. In Centraal-Oost-Europa lagen twee geallieerde landen: Griekenland en Roemenië. Het verhaal gaat dat op de achterkant van een klein papiertje een overeenkomstje werd getekend waarin Griekenland onder Westerse invloed en Roemenië onder Sovjet invloed kwam te liggen. De tweede klap voor Roemenië kwam met de komst van Ceauseşcu.
Roemenië onder communisme Onder druk van Rusland werd Roemenië een communistische staat. In 1947 werd de koning afgezet en in 1952 werd Gheorghe GheorghiuDej de officiële communistische leider. Vanwege zijn communistisch en antinazistische standpunten had GherorghiuDej geruime tijd gevangen gezeten. In gevangschap deelde hij d cel met Nicolae. Na de dood van Gherorghiu-Dej in 1965 neemt Ceauseşcu de leiding van het land over. Aanvankelijk begon Ceauseşcu als een goede en Westers georiënteerde leider. Roemenië zat in deze periode onder sterke communistische invloed vanuit de Sovjet-Unie. Ondertussen begon in Tsjecho-Slowakije het eerste verzet tegen het communisme. De Sovjet-Unie en haar bondgenoten vielen toen Praag binnen, tijdens de Praagse Lente van 1968. Ceauseşcu veroordeelde publiekelijk deze Sovjet actie en weigerde mee te werken. Dit zorgde er voor dat Roemenië internationaal respect verkreeg in de Westerse wereld. Onder Ceauseşcu trad Roemenië toe tot ondermeer de Wereldbank en de toenmalige Wereldhandelsorganisatie. Ook was Roemenië het enige Oostblokland dat steun verleende aan Israël. Het enorme succes dat Ceauseşcu verwierf door zijn standpunten tegen de Sovjet-Unie wekte bij hem waarschijnlijk een honger voor de enorme persoonlijkheidscultus die hij later begon. Op de foto is linksboven is een schilderij uit deze periode te zien. Ceauseşcu staat afgebeeld als vader van het land, met de duif van de vrede bij hem en op de achtergrond heersers van het Rijk van Rome en Dacia. De altijd achterdochtige Ceauseşcu werd verder beïnvloed door zijn ambitieuze vrouw Helena en twee bezoeken aan China en Noord-Korea. Bij elkaar leidde dit tot een regeringsperiode met verwoestende gevolgen. In 1982 besloot Ceauseşcu de nationale schuld van Roemenië af te betalen. Hierdoor moest Roemenië een meer zelfvoorzienend land worden, zoals ook China en Noord-Korea dat in die tijd waren. Ceauseşcu besloot de import tot een minimum te beperken en zo goed als alles te exporteren. Hoewel de nationale schuld afnam, verarmde het land in een snel tempo. Er ontstond een tekort aan praktisch alles en brood, meel, suiker en melk kwamen op de bon. De zware industrie die Ceauseşcu opzette legde een grote belasting op de energievoorraad van het land, waardoor ook een benzine en olie tekort ontstond. De temperatuur van kantoorgebouwen werd hierom gesteld op maximaal 14 graden Celsius en warm water was maar één keer per week beschikbaar. Later kwam warm water weer vaker beschikbaar, maar
Pagina 5
Analyse van een zendingsland Januari 2008
Roemenië Een land van uitersten
Frank Stout
dit leidde tot een tekort aan gas, waardoor het koken van maaltijden alleen nog ’s nachts mogelijk was. De grootheidswaanzin van Ceauseşcu leidde verder tot het oprichten van hele steden rondom de fabrieken. Boeren werden gedwongen om in huizenblokken te wonen. Ceauseşcu was van plan om het aantal dorpen van 13.000 tot 5.000 à 6.000 terug te brengen. De waanzin van Ceauseşcu’s binnenlandse politiek wordt het best duidelijk door de bouw van het Paleis van het volk, welke op de foto hiernaast te zien is. Om de grond voor dit gebouw vrij te maken moesten 40.000 (!) mensen in het hartje van Boekarest gedwongen verhuizen. Na het Pentagon is het Paleis van het volk wereldsgrootste gebouw, gebouwd door een land in diepe schuld en met een tekort aan allerlei producten. Pijnlijk is ook de inmenging van Ceauseşcu in het gezinsleven. Een ideaal communistisch land met zware industrie heeft veel arbeiders en daarom verbood Ceauseşcu abortus. In een land met zoveel tekorten als Roemenië was abortus echter het enige voorbehoedsmiddel. Hierdoor besloten vele vrouwen zelf abortus letterlijk op de keukentafel uit te voeren. De maatregel zorgde er voor dat ongeveer 10.000 vrouwen stierven door slecht uitgevoerde abortussen en vele ongewilde kinderen werden geboren. Een gedeelte hiervan verhuisde naar overvolle weeshuizen, omdat de ouders niet voor ze konden zorgen. De situatie onder Ceauseşcu wordt het best weer gegeven in het volgende citaat: ‘[the measures] not only humiliated the Romanians, but robbed them of their dignity in their everyday lives and reduced them in the 1980s to an animal state concerned only with the problems of day-to-day survival.’* Tegen oppositie werd hard opgetreden. Mensen werden geslagen, gevangen genomen of onder huisarrest geplaatst. Zo werd een man dood geslagen, omdat hij in zijn dagboek kritiek had geschreven over Ceauseşcu. Een man die het voor elkaar kreeg met westerse journalisten te praten werd onder huisarrest geplaatst. Slechts eenmaal per week mocht hij het huis verlaten om te winkelen en dan werd hij bewaakt door vier agenten van de geheime politie die iedereen ontmoedigden met hem te praten. Minder bekende mensen werden gevangen gezet. De situatie van gevangenissen was nog slechter dan in de rest van het land. De Sighet gevangenis, die vanwege haar unieke ligging in een stad een nationaal museum werd, kende onder communisme een sterftecijfer van één op vier.
De Revolutie Ondanks het heftig optreden tegen oppositie, nam het verzet steeds meer toe in Roemenië. De eerste grote staking was al in 1977. De mijnwerkers van de Jiu Valei kwamen in opstand, maar werden hard neergeslagen. Eind jaren tachtig van de vorige eeuw werden de stakingen *
Deletant, D., p. 166
Pagina 6
Analyse van een zendingsland Januari 2008
Roemenië Een land van uitersten
Frank Stout
steeds meer. De revolutie begon uiteindelijk in Timişoara. Een Hongaarse dominee, László Tökés, probeerde al enkele jaren de positie van de Hongaarse minderheid te verbeteren. Maar nu begon hij zich ook uit te spreken tegen de Roemeense plannen om dorpen leeg te halen en probeerde Hongaren en Roemenen te verenigen in hun strijd tegen het communisme. Als gevolg hiervan werd hij door de geheime politie verhoord en daarna verbannen naar een dorpje in het noorden. Echter, de dominee weigerde te vertrekken. Zijn kerkleden werden vervolgens ook verhoord, geslagen of zelfs vermoord, maar andere zagen kans om hun dominee te helpen door eten bij hem thuis te brengen. Er kwamen zelfs timmermannen om zijn kapotgemaakte ramen en deuren weer te repareren. Dit trok veel bekijks en er ontstond een menigte van vooral studenten. Vervolgens verspreidde het gerucht dat de politie niet in staat was om de menigte uiteen te drijven, waardoor meer en meer mensen de straten vulden. Wat begon als een Hongaarse opstand werd een nationale revolutie toen de menigte een oud Roemeens volkslied begon te zingen. De menigte nam vervolgens het gebouw van de communistisch partij in. Het leger was nodig om de revolutie in Timişoara te eindigen. Dit koste 122 mensen het leven. Ceauseşcu’s vrouw toonde haar harteloosheid door de soldaten de opdracht te geven 40 van de lijken te verbranden, zodat ze niet door nabestaande konden worden geïdentificeerd en begraven. De volgende dag hielden tienduizenden fabrieksarbeiders een staking. Na twee dagen verklaarden ze Timişoara een vrije stad. Ceauseşcu schatte de situatie compleet verkeerd in. Het volk at rond die tijd alleen mamaliga, een soort maïspudding. Hierop voorbordurend zei Ceauseşcu: ‘Mamaliga explodeert niet.’ Zelfverzekerd hield Ceauseşcu in Boekarest een publieke bijeenkomst. De menigte die bijeenkwam weigerde ’s avonds naar huis te gaan. Plotseling werden ze beschoten en ontstonden vuurgevechten die uitmondden in de revolutie in Boekarest. De precieze toedracht van de beschietingen is nog steeds onduidelijkheid, omdat het voor Roemenen onmogelijk was om te terug te kunnen schieten, wat wel gebeurde. Na de revolutie zijn er echter verschillende ‘Russische toeristen’ aangehouden, die allen jong, atletisch en gewapend waren. Echte opheldering over wat er gebeurde tijdens de revolutie is er nooit geweest. Wel is duidelijk dat Ceauseşcu probeerde te vluchtte maar werd gepakt. In een korte rechtszitting van twee uur werden hij en zijn vrouw veroordeeld en daarna neergeschoten.† Huidige communisten In de laatste dagen van de revolutie werd het Nationale Bevrijdings Front (Frontul Salvarii Nationale of FSN) opgericht, om de regering van Ceauseşcu te kunnen overnemen. Dit front kwam vanuit de Communistische Partij Roemenië (CFR), die steeds verder vervreemd was van Ceauseşcu. Het was deze FSN die de eerste verkiezingen organiseerde. Aanvankelijk was het niet de bedoeling dat de FSN zelf meedeed, maar op het laatste moment schreven ze zich in als de 27ste partij. Omdat de FSN bijna een monopolie op de televisie en radio had wonnen ze de verkiezing van 1990 met een verpletterende tweederde meerderheid. De bevolking was kwaad over deze ‘herverdeling’ van de communistische elite. Opnieuw ontstonden demonstraties tegen deze communisten. De regering trad hard op, door middel van de politie en het leger. Zelfs de mijnwerkers van de Jui Valei werden geroepen om de ‘onder vuur zijnde’ democratie te reden. Deze gewelddadigheden staan bekend als de mijnrazzia’s. De oppositie klaagde dat hun revolutie gekaapt is en uitliep op een communistisch coup. De FSN bleef één van de machtige spelers in de komende verkiezingen. En nog steeds spelen oudcommunisten een belangrijke politieke rol. Bij de laatste presidentsverkiezing verklaarde één van de kandidaten: ‘Weet je wat de grootste vloek van Roemenië is? De Roemenen kunnen kiezen tussen twee voormalige leden van de Communistische Partij.’ ‡ †
Deletant, D., p. 229 http://www.9am.ro/stiri-revista-presei/P/1367/Dezbatere-cu-invingator-Traian-Basescu, original quote: ‘Ce blestem o fi pe poporul asta de a ajuns pina la urma sa alega intre doi fosti comunisti?’
‡
Pagina 7
Analyse van een zendingsland Januari 2008
Roemenië Een land van uitersten
Frank Stout
3. Roemeense cultuur De cultuur van een land is veelal omvangrijk en moeilijk in een paar woorden te bevatten. De geschiedkundige uiteenzetting heeft al iets gezegd over de identiteit van de Roemenen en over enkele van hun nationale helden. Naast deze geschiedkundige helden zijn er nog enkele andere belangrijke Roemenen, welke onder besproken worden. Verder zal dit hoofdstuk een korte blik werpen op de taal en traditionele uitingen. Enkele niet geschiedkundige helden De helden van Roemenië zijn te herkennen aan een grote hoeveelheid vernoeming, vooral bij straten en instellingen, en vele standbeelden. Hoe meer vernoemingen hoe groter deze held is geweest (de foto rechts toont Eminescu). Hieronder is een korte selectie gemaakt. Mihai Eminescu (1850-1889) wordt ongetwijfeld als één van de grootste Roemenen beschouwt. Zijn portret staat dan ook op het grootste geldbiljet, die van 500 lei. Als dichter heeft Eminescu veel bijgedragen aan de vorming van de Roemeense taal. Hij is de eerste schrijver geweest die overal in Roemenië publiceerde. Hij reisde ook veel rond en trok zich de situatie van alle Roemenen aan. Eminescu stierf op jonge leeftijd aan een nooit officieel vastgestelde ziekte. Gedichten van Eminescu zijn vertaald in meer dan 60 talen en vormen een onderdeel van het verplichte onderwijs in Roemenië. George Enescu (1881-1955) was één van de grootste componisten en violisten van zijn tijd. Hoewel hij slecht bekend is in buitenland, wordt hij toch vaak gezien als de grootste musicus sinds Mozart. Enescu studeerde in Wenen, trad op in New York en leefde vanaf de Tweede Wereldoorlog in Parijs. Zijn muziek bevat duidelijke Roemeense folkloristische elementen. Constantin Brancusi (1876-1957) is als beeldhouwer internationaal bekend. Hij was leerling van de grootmeester August Rodin. Brancusi versimpelde zijn beelden steeds meer totdat hij uiteindelijk abstracte en niet figuratieve kunstwerken maakte. Hij effende hiermee de weg voor de moderne beeldhouwkunst. Tristan Tzara (1896-1963) is een grondlegger van de Dada beweging. De Dada beweging in de kunst gaat tegen de reden en logica van de gevestigde orde in. Volgens de dadaïsten had de gevestigde orde van de tijd duidelijk gefaald door het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. Dadaïstisch kunstwerken wordt gekenmerkt door chaos en irrationaliteit en vormen de opstap naar surrealisme en moderne kunst. Taal De Roemeense taal is verwant aan de Latijnse of Romaanse taalfamilie. Opmerkelijk is dat de buurlanden vooral Slavische talen spreken, die verwant zijn aan het Russisch. Door de ligging heeft Roemenië dan ook lang het Cyrillische (Russische) schrift gebruikt. Pas in 1860 werd het Latijnse schrift voor het Roemeens gebruikt. Door de late invoering worden de meeste woorden geschreven zoals ze uitgesproken worden en kent de taal weinig uitzonderingen. De
Pagina 8
Analyse van een zendingsland Januari 2008
Roemenië Een land van uitersten
Frank Stout
Slavische invloeden maken dat de taal vele leenwoorden uit het Slavisch heeft. Maar ook woorden uit het Frans, Duits, Hongaars of Engels worden veelvuldig gebruikt. De taal is daarom makkelijk te verstaan. Grammaticaal kent de taal een paar moeilijkheden. Door de uitgang achter het werkwoord is het niet nodig in het Roemeens persoonsvormen te gebruiken. Ik ben wordt simpel sûnt, omdat uit het werkwoord al blijkt dat de ik-persoon wordt bedoeld. Verder plakken de Roemenen het lidwoord ‘de’ of ‘het’ achter het woord. Maramures In het noorden van Roemenië, tegen de grens van Oekraïne ligt het gebied Maramures. Het is vrij afgelegen en moeilijk begaanbaar door de vele bossen en bergen. Het communisme heeft weinig grip gehad op deze regio, waardoor veel van de originele cultuur daar bewaard gebleven is. Maramures staat vooral bekend om haar houtbewerking. Deze houtwerking is goed zichtbaar in de grote houten poorten die vele families als een statussymbool voor hun huis hebben staan (zie foto linksonder). Ook bevinden zich in Maramures de hoogste houten kerktorens van Europa (foto rechts). Onderstaande foto’s geven ook een stuk van de rijke Roemeense cultuur weer. Linksboven is een traditioneel ingerichte woonkamer zichtbaar. Rechtsboven is een traditionele soep in aardewerken borden te zien. De soep bevat varkensmaag. Rechtsonder danst een traditioneel gekleed koppel begeleidt door een traditionele band.
Pagina 9
Analyse van een zendingsland Januari 2008
Roemenië Een land van uitersten
Frank Stout
4. Minderheidsgroepen Volgens het CIA World Factbook zijn de grootste bevolkingsgroepen in Roemenië de Roemenen, Hongaren, Roma, Oekraïners, Duitsers, Russen en Turken. De percentages zijn als volgt: Etnische bevolkingsgroepen in Roemenië: Roemenen 89,5% Hongaren 6,6% Roma 2,5% Oekraïners 0,3% Duitsers 0,3% Russen 0,2% Turken 0,2% Overigen 0,4% CIA – The World Factbook, 2002 census De gegevens zijn echter enigszins misleidend, omdat de bevolkingsgroepen niet gelijkmatig verdeelt leven over Roemenië. Zo leven de Duitsers vooral in de gebieden van de oorspronkelijke zeven burchten en komen Hongaren praktisch ook alleen in Transsylvanië voor. In de stad Cluj-Napoca bijvoorbeeld is tot 10% Hongaars, maar in drie van de Roemeense provincies leeft een Hongaarse meerderheid van rond de 80%. Door de sterke concentratie zijn de Hongaarse en Duitse invloeden het meest merkbaar. Deze twee minderheden zullen dan ook in dit hoofdstuk besproken worden. Volgens het World Factbook bestaat de Roma minderheid uit 2,5%. Onofficiële tellingen echter doen vermoeden dat het werkelijke aantal vier keer zo hoog ligt. Elke in Roemenië geboren Roma is in principe ook Roemeen en Roma kunnen bij tellingen dus kiezen welke nationaliteit ze opgeven. Zendelingen proberen Roma bewust te maken van hun Roemeense identiteit en moedigen ze aan om zich Roemeen te noemen. Een Roemeen heeft vanwege de vele discriminatie meer kans op een baan, woning en betere behandeling. Sommige Roma verbergen daarom ook hun afkomst. Een derde probleem is dat vele Roma analfabeet of ongeregistreerd zijn en daarom al buiten officiële tellingen vallen. Het werkelijke aantal Roma is dus vele malen hoger dan het officiële aantal en wordt geschat op ongeveer 2 miljoen. Vanwege de achtergestelde positie van de Roma richt veel zendingswerk zich op hen. Daarom zal de Roma minderheid uitgebreider behandeld worden.
Saksen Zoals duidelijk werd in het tweede hoofdstuk zijn de Saksen in de Middeleeuwen naar Transsylvanië gehaald om de grensgebieden te versterken. De Saksische minderheden bevinden zich daarom nog steeds in deze gebieden. Na de Tweede Wereldoorlog echter, werden vele Saksen aangemoedigd om naar Duitsland te gaan. Vele hebben daarom ook Roemenië verlaten. Andere Saksen hebben besloten zich stil te houden en hun Saksische afkomst te verzwijgen. Als gevolg Pagina 10
Analyse van een zendingsland Januari 2008
Roemenië Een land van uitersten
Frank Stout
hiervan gaven ze de Duitse taal niet meer over aan de volgende generatie. In enkele gevallen bleven de Saksen vasthouden aan hun taal en contacten met Duitsland. Deze groepen bevinden zich vooral rond Medias (Mediasch), Sighişoara (Schässburg), Brasov (Kronstadt), Sibiu (Hermanstadt), Timişoara (Temeschar) en Resiţa (Reschitz). In deze gebieden spreken vele mensen Duits en is een sterke binding met Duitsland. Deze binding is er op het gebied van economie, zo rijden er in Roemenië veel Duitse automerken, maar ook op het gebied van zending. Door dit samenspel zijn Duitse gebieden gemiddeld iets rijker dan andere gebieden in Roemenië.
Hongaren Waar de Saksische minderheid zich goed heeft weten aan te passen in Roemenië, geldt dit minder voor de Hongaren. Vele Hongaren (ook wel Szekler) vinden dat Transsylvanië eigenlijk bij Hongarije hoort en weigeren zich aan te passen aan het Roemeense leven. Hongaren hebben hun eigen bars, clubs, scholen en theaters. Hierdoor is hun eerste taal Hongaars. Sommige ouderen spreken zelfs alleen Hongaars, maar ook enkele jongeren zijn zo binnen de Hongaarse invloedssfeer opgevoed dat Roemeens hun derde of vierde taal is. In de provincies Mures, Harghita en Covasna is de Hongaarse bevolking zo groot dat er praktisch ook geen Roemeens wordt gesproken. Deze drie provincies hadden vroeger autonomie, maar deze is onder communisme weer opgeheven. Nog recent zorgde de provincies voor een rel door bij hun grens alleen de Hongaarse naam van de provincie neer te zetten. Naar veel protest staat nu de Roemeense en Hongaarse naam weer langs de weg. Voor vele steden in Transsylvanië geldt echter dat de plaatsnaam aanduiding tweetalig. Officieel is Roemeens echter de enige erkende taal. Alle overheidsinstanties spreken zodoende dus alleen Roemeens. Roemeens-Hongaarse spanningen De Roemenen vinden de houding van de Hongaren erg storend. Vooral het feit dat vele Hongaren slecht Roemeens beheersen is een grote ergernis. Op straat kan het dan ook voorkomen dat Roemenen naar buitenlanders roepen dat ze in Roemenië zijn en dus Roemeens moeten spreken: ‘Sûnt in Romania, vorbesc Romaneşte!’ In Cluj-Napoca was tot enkele jaren geleden een nationalistische burgermeester, Gheorghe Funar, aan de macht, die deze strijd jaren aanwakkerde. Zo liet hij alle banken in het park en de tram (!) in de Roemeense nationale kleuren schilderen en hingen er Roemeense vlaggen aan de Hongaarse opera. Het hoogte punt van zijn anti-Hongaarse houding was dat hij het levensgrote standbeeld van de Hongaarse koning Mattias Rex (zie foto) wilde verwijderen uit het centrum. Hiervoor begon hij opgraving naar Romeinse fundamenten,
Pagina 11
Analyse van een zendingsland Januari 2008
Roemenië Een land van uitersten
Frank Stout
welke vlakbij het standbeeld werden gevonden. Vervolgens claimde hij dat om deze archeologische opgravingen voor te zetten het standbeeld verwijderd moest worden. Een Hongaarse demonstratie van 10.000 betogers was het resultaat en Funar werd van bovenaf teruggefloten. Hierop richtte hij zes enorme vlaggenmasten naast het standbeeld op en liet het woord ‘Hongaars’ van het standbeeld verwijderen. Ergens anders in de stad kwam een gedenkplaat op een huis waar volgens de overlevering Mattias was geboren. Hiermee wordt benadrukt dat de grootste Hongaarse koning eigenlijk toch in het huidige Roemenië is geboren. Tenslotte plaatste Funar naast de orthodoxe kerk een enorm hoog standbeeld van Avram Iancu. De Hongaarse Hongaren moeten ook weinig van de Roemeense Hongaren hebben. Een initiatief in Hongarije om de Roemeense Hongaren de Hongaarse nationaliteit te geven werd met heel weinig enthousiasme ontvangen. Over het algemeen zijn de Roemeense Hongaren op zichzelf aangewezen, wat ook weer de onderlinge band versterkt. Buitenstaanders vallen veelal buiten deze discussie. Hoewel ook zij het slachtoffer kunnen worden van de zinsnede dat er Roemeens gesproken moet worden. Verder vraagt de situatie een bepaald voorzichtigheid. De meeste Roemenen zijn niet zo extreem als Funar, maar om Transsylvanië het Hongaarse deel van Roemenië te noemen valt echt bij elke Roemeen verkeerd. Ook het door elkaar gooien van beide talen kan op weinig sympathie rekenen.
Roma en zigeuners De term zigeuners in Roemenië is erg verwarrend. Meestal worden met zigeuners de traditionele Roma aangeduid, maar de term zigeuner wordt ook gebruikt om alle armen aan te duiden die aan de rand van de samenleving in sloppenwijken wonen. Een zigeuner sloppenwijk kan naast Roma dus etnische Roemenen bevatten. Hoewel in West-Europa en in de intellectuele kringen het woord zigeuner als beledigend gezien wordt, geldt dit minder voor de armere Roma. Wat elke Roma wel als beledigend beschouwt is als de term zigeuner klakkeloos door Roma wordt vervangen en daarmee ook arme Roemenen aanduidt.§ Voor Roemeense Roma is een Roma te herkennen aan het feit dat hij de taal van de Roma, Romani, spreekt. Deze definitie gaat trouwens niet op in Hongarije, waar vele Roma, door vervolging, hun taal zijn kwijtgeraakt. Naast herkenning aan de taal hebben sommige Roma clans hun eigen kledendracht, zoals de rood-gele kleding van de Roma op de foto hier. De oorsprong van de Roma §
Noot van schrijver: op deze zinswijze ben ik inmiddels teruggekomen. De term zigeuners slaat in Roemenië zijn veelal op Roma die hun taal en cultuur zijn verloren. Roma daarentegen hebben dit nog wel bewaard, ze zijn er daarom op tegen dat alle zigeuners Roma worden genoemd.
Pagina 12
Analyse van een zendingsland Januari 2008
Roemenië Een land van uitersten
Frank Stout
De vraag waar Roma vandaan komen is moeilijk te beantwoorden. De Roma hebben geen schrift en alle overlevering zijn mond op mond doorverteld. Alle informatie over Roma is vooral afkomstig van niet-Roma, gajo, en bestaat voornamelijk uit wetgeving en negentiendeeeuwse literatuur en folklore verhalen. Beide zijn niet objectief. Zelfs de informatie van Roma is gekleurd, omdat Roma meesters zijn in zich aanpassen en vertellen graag wat de gajo wil horen. Dit verklaart gelijk waarom de eerste Roma Egyptenaren werden genoemd (vanwaar het Engelse woord Gypsy komt). De Roma vertelden dat ze uit Klein Egypte, ofwel het Midden-Oosten, waren gevlucht vanwege de heidense onderdrukking. Dankzij dit verhaal werden de Roma in het begin goed opgevangen in Europa. Maar op een gegeven moment veranderde het gajo standpunt ten opzichte van de Roma. De leefstijl en de normen en waarden van de Roma waren anders dan die van de plaatselijke bevolking, wat zorgde voor steeds meer spanning. Daarnaast concurreerde de Roma, met hun goedkope werkzaamheden, met de machtige gilden uit de stad. Deze gilden kregen het voor elkaar dat verschillende discriminerende wetgeving, om de Roma weg te sturen, werd doorgevoerd. Hiernaast werd het probleem versterkt door rondreizende bedelaars, die zich bij de Roma aansloten of deel van hun vormden, wat er uiteindelijk samen voor zorgde dat de Roma niet meer gewild waren. De vooroordelen tegen Roma vonden gemakkelijk grond in de Westerse samenleving. Een duidelijk voorbeeld hiervan is Victor Hugo’s Hunchback of the Notre Dame, waarin Hugo het verhaal rond de Notre Dame vertelt. Hierin schaamt hij zich niet om enkele vooroordelen over Roma te schrijven. Hij beschuldigde Roma van het stelen van kinderen, zodat aan het einde van het boek zijn heldin Esmeralda een Française blijkt te zijn, in plaats van Roma. Hetzelfde gebeurde in de Nederlandse literatuur, waar in Het Spaans Heidinnetje, de hoofdpersoon verliefd wordt op een Roma meisje. Helaas is niet toegestaan om een heidin te trouwen, maar op het einde wordt ontdekt dat het meisje een gestolen prinses is en ze zo nog lang en gelukkig samen kunnen leven. Ook in de wetgeving vond grootschalig discriminatie plaats. Zo stelde een Engelse plaatselijke wet een definitie van zigeuner vast als: ‘elk zo’n dwars en onechte vagebond van dat soort levenstijl, het uitschot van het simpele volk.’ Hierdoor is het woord zigeuner, en daardoor vaak Roma, losgekoppeld van elke etnische achtergrond en beschrijft een zekere levensstijl. De Engelse nationale wetgeving noemde later ‘een persoon die nomadisch leeft en geen vast werk heeft’ een zigeuner. Het zijn van Roma heeft echter direct te maken met een bepaalde etnische achtergrond. De taal van de Roma, het Romani, is teruggetraceerd tot het oude Sanskrit van rond het jaar 1000 in India. Hierdoor hebben Roma een gemeenschappelijke achtergrond gekregen. Het is nu algemeen aangenomen dat de Roma een kaste buiten het Indiaanse kastensysteem vormden, totdat een ‘mysterieuze gebeurtenis’ hen naar het westen dreef. Dit werd voor het eerst beweerd aan het eind van de achttiende eeuw, door Heinrich Grellman. Hij vond gemeenschappelijke elementen in de beide talen en bemerkte dat Roma dezelfde karakteristieken hadden als sommige Indiaanse paria’s.** Studie over Roma wordt tot vandaag de dag beïnvloed door Grellman, omdat in een kettingreactie vele van zijn vaak slecht **
Lucassen, Leo, Wim Willens, Annemarie Cottaar, The Church of Knowledge: Representations of Gypsies in Encyclopedias, in Gypsies and Other Itinerant Groups, A Socio-historical Approach, St. Martin’s Press, New York, 1998
Pagina 13
Analyse van een zendingsland Januari 2008
Roemenië Een land van uitersten
Frank Stout
onderbouwde beweringen, worden geciteerd. Meer recente studie van de Roma zelf benoemt de Roma als een overwinnend leger in India, die nadat ze de Moslims hadden verslagen, ontbonden werd. Een van deze groepen, ‘die zichzelf Romane Chave (de zonen van Rama) noemden, verliet Afghanistan richting Europa. Deze Rajput immigranten werden vergezeld door mannen en vrouwen van vele andere volkeren dat aangetrokken was tot het leger, zoals smeden, astrologen en muziekanten, maar ook beerdansers en pottenbakkers.’†† Roma zelf hebben nooit deze gemeenschappelijke achtergrond aangenomen, totdat zij door gajo werd gegeven en geadviseerd, omdat een gemeenschappelijke achtergrond het makkelijker zou maken voor de Roma om zich wereldwijd te identificeren. Roma in Roemenië In Roemenië maakten de landheren en kloosters misbruik van de onbepaalde status die Roma hadden en maakte ze tot slaven. Dit gebeurde al in 1300, waarschijnlijk geïnspireerd vanuit de Islamitische gedachte, gebracht door de Ottomanen, dat alle niet-Moslisms alleen goed waren voor slavernij. In de 15de eeuw waren de Roemeense woorden voor slaaf, rob, en zigeuner, tsigan, synoniemen voor slaaf. In het Wallachische strafboek werd in 1818 juridisch vastgesteld dat Roma als slaaf geboren werden. In 1837 werd door de eerste gouverneur, Alexandru Ghica, slavernij afgeschaft. Een paar jaar later, in 1842 en 1847 volgde de Moldavische en Wallachische kerk. Een kleine eeuw waren de Roma vrij en konden ze terugkeren tot hun nomadische manier van leven. Maar met de Tweede Wereldoorlog begon een nieuwe periode van vervolging. Over deze tijd zijn veel studies gemaakt, maar het is nog steeds onduidelijk hoeveel Roma zijn omgebracht. Opmerkelijk is dat in het begin de zuiver etnische Roma niet vervolgd werden. Volgens de racistische opvatting van Dr. Robert Ritter gaf alleen de vermenging van de Duitse intelligentie met de slinksheid van de Roma ‘asoziale’ die moesten worden geëlimineerd. Oorspronkelijk werden vele Roma voor onderzoek in het kamp Auswitsch ondergebracht. Tegen het einde van de oorlog ontstond er echter een tekort aan concentratiekampplaatsen. Om plaatst te maken werden de Roma omgebracht. Slechts een kleine groep Roma werden gered door Himmler, die ze vrijheid aanbood als ze aan het oostfront vochten. Na de verschrikking van de Tweede Wereldoorlog werd Roemenië een communistisch land, wat opnieuw vervolging voor de Roma minderheid bracht. De overheid wilde dat alle Roma werden opgenomen in een land vol met fabrieken, zoals in de communistische Sovjet-Unie. In 1946 begon de regering paarden en wagens van de Roma in te nemen, om ze zo te dwingen zich ergens te vestigen. In 1951 werden enkele hechte Roma gemeenschappen overvallen, zodat de Roma zich gingen verspreidden. Belangrijk voor de opname van de Roma in de rest van de bevolking waren huisvesting en werkgelegenheid. In 1972 verklaarde de Roemeense regering dat er geen Roma meer in hun land woonde. Dit was echter niet waar, omdat de Roma gemeenschap alleen maar groeide, wat vooral werd veroorzaakt door ouders die liever van de kinderbijslag leefden dan ging werken. De verplichte aanpassing voor Roma aan de Roemeense leefgewoonte verhoogde het aantal Roma dat huisvesting, scholing en werk had. Echter de Roma bevolking bleef de meest benadeelde bevolkingsgroep, wat het vandaag de dag nog steeds is. Verderop in het werkstuk staan hiervan enkele voorbeelden en gegevens, met betrekking tot huisvesting en scholing.
††
http://www.domresearchcenter.com/journal/11/kenrick11.html
Pagina 14
Analyse van een zendingsland Januari 2008
Roemenië Een land van uitersten
Frank Stout
5. Economie Als laatste hoofdstuk van het eerste deel wordt de economie van Roemenië besproken. Net als bij elk land heeft de geschiedenis grote invloed op de handel van Roemenië. De handelspartners, maar ook de productie heeft zijn wortels in de geschiedenis. Sinds kort is Roemenië lid van de Europese Unie, iets wat voor vele Roemenen betekent dat Roemenië eindelijk als Europees land geaccepteerd wordt. De EU heeft van als zelfsprekend grote invloed op de economie van Roemenië. Op het moment maakt Roemenië een enorme economische groei door. Echter een groot gedeelte van de bevolking deelt niet in deze groei.
De Lei Roemenen betalen met de Lei, het meervoud van Leu, wat leeuwen betekent. Rond de zeventiende eeuw werden vooral Hollandse daalders als betaalmiddel gebruikt. Deze waren te herkennen aan de leeuw, vanwaar de naam leeuwen voor geld komt. Soms wordt bij de lei nog de toevoeging oude of nieuwe lei gebruikt, omdat in 2005 de nieuwe lei (RON) in plaats van de oude lei kwam (ROL). In Roemenië was men gewoon in enorme bedragen te rekenen, vanwege de lage waarde van de lei. Door van de lei vier nullen af te halen is de lei meer in lijn met de euro gekomen. Eén euro is nu 3,5 nieuwe lei. Dit was vroeger 35.000. De bankbiljetten zijn min of meer hetzelfde gebleven. Het nieuwe briefje van 100 ziet er nog precies hetzelfde uit als het oude briefje van een miljoen, alleen met minder nullen. De omrekening kan nog verwarrend zijn, omdat de Roemenen gewend waren de oude lei af te korten door in duizendtallen te spreken. Tienduizend werd dus voor het gemak tien genoemd. Hierdoor kan de aanduiding honderd lei betekenen dat iemand 100.000 oude lei bedoelt, wat gelijk is aan tien nieuwe lei.
Productie De productie van Roemenie richt zich nog steeds vooral op de landbouw en de zware industrie, beide vinden hun oorsprong de communistische tijd. Vlak na de revolutie hebben beide sectoren een grote klap te voorduren gehad, omdat de staatsbedrijven op grote schaal geplunderd waren. Inmiddels heeft de industrie zich hersteld en gaat de landbouw verder op kleine schaal. De oude grote gezamenlijke boerderijen staan nog vaak leeg. Op gebied van industrie produceert Roemenie textiel, schoenen, lichte machines, constructie materiaal, ijzer en chemicaliën. Vooral constructie materialen doen het goed, nu er steeds meer gebouwd wordt, door zowel particulieren als bedrijven. Verder houdt het land zich bezig met olieraffinaderij, het samenvoegen van auto-onderdelen en voedselproductie. Op de Europese markt behaalt Roemenië momenteel vooral bekendheid door de export van hun eigen automerk: de Dacia. In tegenstelling tot de meeste Oost-Europese automerken wordt de Dacia niet zelfstandig gebouwd, maar in samenwerking met het Franse autobedrijf Renault. Voorwaarde is altijd geweest dat de Dacia niet naar West-Europa werd geëxporteerd. Onder de nieuwe Europese Unie wetgeving zijn dergelijke afspraken verboden, waardoor met de Pagina 15
Analyse van een zendingsland Januari 2008
Roemenië Een land van uitersten
Frank Stout
export van de Dacia is begonnen. Hoewel de Roemenen erg sceptisch zijn over in Roemenië geproduceerde goederen bestaat er een grote trots over hun eigen automerk. De Logan is de laatste uitvoering van de Dacia (zie foto). De auto onderscheidt zich op de markt vanwege de lage aanschafprijs. Aan natuurlijke grondstoffen is Roemenië rijk aan petroleum, hout, gas, kolen, ijzen, zout en landbouwgronden. Deze landbouw produceert tarwe, maïs, gerst, suikerbieten, zonnebloemen, aardappelen en druiven. De producten geven gelijk aan wat de traditionele gerechten zijn. Aardappelen met vlees vormt het hoofdgerecht voor vele Roemenen, vaak aangevuld met brood. De veeteelt richt zich op eieren en schapen. Nieuwe Europese boeren richten zich echter ook steeds meer op andere producten, zoals de Nederlandse boeren, die hun complete eigen melkkoeienkudde meenemen. Met de komst van de EU staat er veel te veranderen op het gebied van landbouw. De angst bestaat dat hele landerijen in de toekomst door grote boeren zullen worden opgekocht, waardoor de kleine dorpjes hun bestaansrecht zullen gaan verliezen.
Handel en buitenland Duitsland en Italië zijn de grootste handelspartners van Roemenië. Samen zijn ze goed voor rond een derde van de in- en export. Dankzij de ligging, maar ook de verwante talen, is ook voor gastarbeiders Italië geliefd, evenals enkele andere Middellandse Zeelanden. Vanuit het communistisch verleden liggen er ook nog connecties naar Rusland en China. Handelspartners van Roemenië Exportlanden: Italië 17,9%, Duitsland 15,7%, Turkije 7,7%, Frankrijk 7,5%, Hongarije 4,9%, Groot-Brittannië 4,7% Importlanden: Duitsland 15,2%, Italië 14,5%, Rusland 7,8%, Frankrijk 6,5%, Turkije 4,9%, China 4,3% CIA – The World Factbook Als gevolg van de drastische exportmaatregelen onder Ceauseşcu moest Roemenië een groot aantal hervormingen doorgaan de afgelopen vijftien jaar. Het Internationaal Monetair Fonds heeft Roemenië geprezen voor het doorvoeren van de vele veranderingen en aanpassingen. Momenteel komt voor het eerst een middenklas op en ook voor buitenlandse investeerders blijft Roemenië aantrekkelijk, ondanks de nog steeds aanwezige corruptie. De groei van het land is enorm, tot wel 7% per jaar, achtereenvolgend. De overgang naar een vrije markt, volgens Westers model, heeft echter veel mensen in armoede achtergelaten.
Werkeloosheid, armoede en braindrain De werkeloosheid in Roemenië bedraagt rond de 6%. Echter deze werkeloosheid is erg ongelijkmatig verdeeld. Vooral zigeuners zijn werkeloos. Ook zijn in bepaalde gebieden, zoals het platteland of in oude fabrieksteden, meer werkelozen. Van de Roemeense bevolking leeft één kwart onder de armoede grens. Dit wordt mede veroorzaakt door de lage minimum
Pagina 16
Analyse van een zendingsland Januari 2008
Roemenië Een land van uitersten
Frank Stout
lonen. Fabrieksarbeiders verdienen rond de 180 euro per maand, voor onderwijzers is dit 260. Kosten voor levensmiddelen daarentegen verschillen weinig van West-Europa. Het huren van een woning is alleen mogelijk voor gezinnen met twee middelmatige inkomens. Huisvesting op zich vormt al een groot probleem, zoals onder staat beschreven. Een ander probleem waar Roemenië mee kampt is de zogeheten braindrain. De jeugd die een goede opleiding heeft kan vaak weinig verdienen in Roemenië en kiest er dan voor om naar het buitenland te verhuizen om daar te werken. Hierdoor raakt Roemenië haar hoogopgeleiden kwijt en mist het mensen voor de opbouw van de economie. Het wegstromen van hoogopgeleiden wordt in het Engels ‘braindrain’ genoemd. Momenteel wordt geschat dat tot bijna één vierde van de Roemenen in het buitenland zit. Vaak zijn dit ook gastarbeiders, of illegalen, maar het toont aan hoeveel het buitenland trekt voor Roemenen. Populair zijn de bestemmingen met eenzelfde mediterrane cultuur en dezelfde taalfamilie, zoals Italië, Spanje en Portugal. Maar ook Griekenland en de Verenigde Staten zijn populair. Huisvesting Ceauseşcu’s liet huizen vooral in de steden bouwen. Onder communisme ging 8,7% van het nationale geld naar huisvesting. In 2000, na de val van communisme, was dit nog maar 1%. De staat trok zich compleet terug van de huizenmarkt en privatiseerde haar bijna geheel. Als gevolg hiervan werden de vaak toch al slechte gebouwen helemaal niet meer opgeknapt. De huizen die op het platteland werden gebouwd, werden vaak op de ouderwets traditionele manier gebouwd. Hierdoor is een groot verschil tussen de levensstandaard op het platteland en in de stad ontstaan. In de stad heeft bijvoorbeeld 95% stromend water, tegen slechts 12% op het platteland. Een totaal van 15% van de huizen heeft alleen elektriciteit en geen gas, riolering of water. Slechts 39% van de Roemenen heeft deze voorzieningen allemaal. Van de zigeunerbevolking geldt dit slechts voor 14%. Vele kunnen echter niet eens de rekening voor gas of water betalen, omdat deze al bijna net zo hoog kunnen is als het minimum inkomen. Binnen huizenblokken is het ook niet mogelijk te bezuinigen, omdat de prijs berekend wordt op het totale gebruik in een flat. Besparing wordt dus teniet gedaan door buren die wel energie verspillen. Roemenen vinden het normaal om water te laten lopen tijdens de afwas of om een raam open te zetten als de verwarming aan staat. Als gevolg hiervan en het woningtekort wonen vele jonge gezinnen bij hun ouders in. Concreet is het woning tekort in Roemenië een half tot één miljoen huizen. Vele mensen wonen daarom in ondeugdelijke woningen, zoals het woningblok boven op de foto. Dit blok, waarvan enkele ramen ontbreken, staat in Medias en is speciaal voor zigeuners neergezet.
Pagina 17
Analyse van een zendingsland Januari 2008
Roemenië Een land van uitersten
Frank Stout
Scholing Roemeense scholen zijn vaak verouderd en in slechte staat van onderhoudt. Daarbij is het met scholen met een Roma meerderheid vaak slechter gesteld. Een studie van UNICEF‡‡ geeft aan hoe slecht de situatie er voor staat. Er wordt daarbij onderscheidt gemaakt tussen provincies. Hier is er voor gekozen om de meer stadse provincie Cluj met de plattelands provincie Brasov te vergelijken. Ouderdom van de scholen in percentage School gebouwd Brasov Cluj
Voor 1900
1900-1945
1945-1970
1970-1990
Na 1990
26,7 26,2
53,3 31,0
14,3 37,3
4,8 4,0
1,0 1,5
Status van plattelandsscholen Status van de school Goed Totaal aantal plattelandsscholen Plattelandsscholen met een Roma meerderheid
Kleine reparaties nodig
Grote reparaties nodig
15,0
49,7
35,2
13,4
47,7
39,0
Allereerst valt op dat de meeste scholen nog van voor de communistische tijd zijn. In de laatste en zwaarste jaren van communisme is er weinig in nieuwe scholen geïnvesteerd. Omdat Roemenië bijna failliet was na de val van communisme is er in de laatste jaren ook weinig veranderd. Het aantal scholen in goede staat is een relatief klein gedeelte. Faciliteiten in percentages Heeft: Brasov Cluj
Elektriciteit 99,1 100
Water 52,9 79,5
Binnen toilet 82,3 96,1
Zoals ook bij huisvesting het geval is, ontbreken bij sommige scholen stromend water en riolering. In Brasov heeft bijna de helft van de scholen geen eigen watervoorziening. Voor water zijn de docenten en leerlingen dan vaak op een nabijgelegen waterput aangewezen. Opmerkelijk is ook dat er in Brasov een aantal scholen zijn die geen eens elektriciteit hebben. Gekwalificeerde leraren in percentages Gekwalificeerde leraren Brasov Cluj
Crèches
Basisscholen
Middelbare scholen
50,4 36,1
33,5 59,2
47,6 45,4
Een groot probleem voor de Roemenen is de slechte status van het onderwijs zelf. Een grote hoeveelheid leraren is niet eens gekwalificeerd om les te geven. Dit terwijl de eisen voor bijvoorbeeld basisschoolonderwijzer(es) minimaal zijn. Een veel erger probleem is het feit dat sommige Roma helemaal niet worden onderwezen. Eén op de vijf Roma is niet ingeschreven op een school. Van degene die wel onderwijs volgen valt bijna één op de vier (!) uit. Van de gehele Roma bevolking kan slechts 58 procent goed lezen. Voor de uitval worden de volgende redenen gegeven: ‡‡
Jigǎu, Surdu, Balica, The participation to education of the Roma children: problems, solutions, actors, UNICEF, Bucharest, 2002
Pagina 18
Analyse van een zendingsland Januari 2008
RoemeniĂŤ Een land van uitersten
Frank Stout
Reasons for the drop out of Roma students
Repeated grade
Marriage (!)
Health problems
Psychointellectual deficiencies
Neg attitude child
Working at home
No resources
Neg attitude parents
100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0
Het Roemeense lessysteem kent daarbij nog een aantal grote tekortkomingen. Zo wordt de kwaliteit van een school en een docent afgemeten aan het aantal kinderen dat blijft zitten. Leraren voelen zich hierdoor verplicht sommige leerlingen het hele systeem door te lozen, terwijl ze amper kunnen lezen. Ook is er geen mogelijkheid voor een uitgevallen leerling om weer terug in het systeem te komen. Zodra een leerling stopt met het volgen van onderwijs is het over. Gelukkig zijn er initiatieven van Westerse organisaties om de situatie in RoemeniĂŤ te verbeteren, zoals bijvoorbeeld het project van ProRomi in Tinca, waarvan hier een foto te zien.
Pagina 19
Analyse van een zendingsland Januari 2008
Roemenië Een land van uitersten
Frank Stout
6. Uitdagingen voor Roemenië Roemenië kent nog een groot aantal uitdagingen als zendingsland. Sommige hiervan werden al duidelijk in het werkstuk. Allereerst is het evangelische geloof vrij recent in Roemenië. Hierdoor is er nog steeds een grote nood aan Bijbels onderwijs. Er komen steeds meer vertalingen van boeken op de markt, maar het blijft belangrijk dat de Christelijke leiders goed Bijbels onderwijs krijgen. Ten tweede kent Roemenië een enorme verdeeldheid onder de kerken. Roemeense opwekkingsnummers kunnen in drie verschillende vertalingen circuleren, omdat er geen eenheid is. Samenwerking is er dus weinig. Hierdoor kan de kerk slechts een gedeelte van haar mogelijkheden tot uitreiken benutten. Als derde punt heeft het communisme een enorme inpakt op het land achtergelaten. De vrijheid die de Roemenen nu hebben, in het algemeen, maar ook door actief het geloof te mogen belijden, is voor vele nieuw en nog wat vreemd. De kerken zelf zijn nieuw met grote openbare samenkomsten. Dit geldt ook voor de orthodoxe kerk, van waar nog veel vervolging komt. Verder gaat het land door communisme gebukt onder enorme corruptie, wat soms praktische hulp erg moeilijk maakt. Als laatste punt hebben de Westerse kerken en organisaties nog veel recht te zetten vanuit hun eerste hulp en evangelisatie acties. Goed bedoelde hulp heeft soms onderlinge verdeling aangezet of de plaatselijke bevolking passief gemaakt. Vele loze beloften hebben ook het vertrouwen beschadigd. Vooral groepen met cameramensen hebben nogal eens wat beloofd maar niet nagekomen. Het idee van corruptie doet de Roemenen vermoeden dat ze hun zielig verhaal gebruikt hebben om hun eigen zakken te vullen. En natuurlijk geldt dat degene die naar Roemenië wil moet wennen aan de Roemeense cultuur, want sommige dingen kun echt alleen maar in Roemenië gebeuren: zoals een auto die met zes sleeën erachter de bocht om komt zetten (zie foto), een staking van de docenten die zes weken (!) duurt of het oudejaarsvuurwerk dat plotseling om kwart voor twaalf begint omdat niemand meer langer wil wachten. De Roemeen zal slechts zijn schouders ophalen en zeggen: ‘Sûnt in Rômania.’ Wat zoveel betekent als: waarom verwacht je dat hier dingen perfect lopen, dit is nou eenmaal Roemenië.
Pagina 20
Analyse van een zendingsland Januari 2008
Roemenië Een land van uitersten
Frank Stout
7. Bronnenlijst Boeken Acton, Thomas, and Gary Mundy (red.), Romani culture and Gypsy identity, University of Hertfordshire Press, Hertfordshire, 1997 Brown, J.F., Hopes and shadows: Eastern Europe after communism, Duke University Press, Durham 1994 Crouwel, Wim, Grote Spectrum Encyclopedie, Het Spectrum bv, Utrecht/Antwerpen, 1980 Deletant, D., Romania under Communist Rule, Civic Academy Foundation, Bucharest, 1998 Roper, S.D., Romania the unfinished revolution, Harwood Academic, Amsterdam, 2000 Jigǎu, Surdu, Balica, The participation to education of the Roma children: problems, solutions, actors, UNICEF, Bucharest, 2002 Linthorst, Kees, Roemenie, Kosmos Reisgids, Kosmos-Z&K Uitgevers, Utrecht/Antwerpen, 1995 Lucassen, Leo, Wim Willens, Annemarie Cottaar, The Church of Knowledge: Representations of Gypsies in Encyclopedias, in Gypsies and Other Itinerant Groups, A Socio-historical Approach, St. Martin’s Press, New York, 1998 Stolk-Noordhof, T., Ce sa fac? (Wat doe ik eraan?), Uitsluiting bij de Roma van 'Dallas' Cluj-Napoca, Roemenië, Afstudeerscriptie Culturele Antropologie, Universiteit Utrecht, 2002 Tcherenkov, Lev, Stéphane Laederich, The Rroma: Otherwise know as Gypsies, Gitanos, Gyphtoi, Tsiganes, Ţigani, Çingene, Zigeuner, Bohemiens, Travellers, Fahrende, etc. Volume 1: History, Language and, Groups, Schwarbe Verlag Basel, 2004
Artikelen Barany, Zoltan, The East European Gypsies, in: The East European Gypsy, Cambridge University Press., Cambridge, 2001 Barany, Zoltan, The Roma under State-Socialism, in The East European Gypsy, Cambridge University Press., Cambridge, 2001 Burleigh, Michael, Wolfgang Wippermann, The Persecution of Sinti and Roma, and Other Ethnic Minorities, in The Racial State: Germany, 1933-1945, Cambridge University Press., Cambridge, 1991
Pagina 21
Analyse van een zendingsland Januari 2008
Roemenië Een land van uitersten
Frank Stout
Websites http://www.9am.ro/stiri-revista-presei/P/1367/Dezbatere-cu-invingator-Traian-Basescu http://www.caird.ca http://www.domresearchcenter.com/journal/11/kenrick11.html http://www.ecmnl.nl/content/blogcategory/58/120/ http://www.ehm-romania.info http://www.faf.ro http://www.houwies.evonet.ro/ http://www.klaasencorrie.nl http://www.memorialsighet.ro/en/istoric_cladire_sighet.asp http://www.proromi.nl http://www.prorroma.org http://www.wikipedia.org
Musea ‘The Memorila of the Victims of Communism and the Resistance.’ Ookwel de Sighet gevangenis. Bezocht in september 2005. ‘Muzeul Etnografic al Transilvaniei.’ Ethnografisch museum van Cluj-Napoca. Bezocht in oktober 2005. ‘Muzeul National de Istorie al Transilvaniei.’ Transilvanisch historisch museum in ClujNapoca. Eerste keer bezocht in oktober 2005.
Overige bronnen Children of the Decree, 2004, documentary by Florin Iepan “Impressions from ‘Pata Rât’: A Gypsy Camp close to Cluj-Napoca,” een interview met Pastor Bert van de Family Aid Foundation in Cluj-Napoca, Roemenie, door Alexander Di Leonardo
Pagina 22