Χωρικές αποτυπώσεις των πολιτικών ιδεολογιών στα Τίρανα by Eftychia K

Ευχαριστούμε τον κύριο ΠαπαΊωάννου για τη συνεργασία, καθώς επίσης και την κυρία Μαΐστρου και τον κύριο Παγώνη για τις αρχικές συζητήσεις επί του θέματος της διάλεξης. Ευχαριστούμε ιδιαιτέρως τους φίλους μας, συγκαμαρινιώτες και μη, που συνέβαλλαν , είτε μέσω συζητήσεων, είτε μέσω βοήθειας, στην εκπόνηση αυτής της εργασίας και την υλοποίηση αυτού του τεύχους. ***

Αλισκεντέραι Έργκιους Κάτση Ευτυχία Επιβλέπων καθηγητής Παπαϊωάννου Τ.

ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2018

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΑΝΤΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ...................................................................................................................

ΕΙΣΑΓΩΓΗ................................................................................................................................

ΠΑΡΑΘΕΜΑ 1.......................................................................................................................

1925 - 1943 ΙΤΑΛΟΚΡΑΤΙΑ 1925 - 1939 ΕΠΙ ΜΟΝΑΡΧΙΑΣ ΠΟΛΙΤΙΚΟ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΚΙΝΗΣΕΙΣ ΠΟΥ ΘΑ ΕΠΗΡΕΑΣΟΥΝ ΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ.....................................................................................................................

Η ΙΔΕΑ ΚΑΙ Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΝΕΟΥ “ΠΥΡΗΝΑ” (1925 - 1939).............................................. 1939 - 1943 ΕΠΙ ΦΑΣΙΣΤΙΚΗΣ ΙΤΑΛΙΑΣ

ΠΡΟΣΑΡΤΗΣΗ ΤΗΣ ΑΛΒΑΝΙΑΣ ΣΤΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΤΗΣ ΙΤΑΛΙΑΣ..................................................

ΤΟ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΚΑΙ Η ΤΡΙΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΦΑΣΙΣΜΟΥ............................................................................................................................

ΠΑΡΑΘΕΜΑ 2.......................................................................................................................

1944 - 1991 ΕΠΙ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΗΣ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΜΕΤΑ ΤΗ ΛΗΞΗ ΤΟΥ Β’ ΠΠ.....................................

Ο ΝΕΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΟ ΤΡΙΠΤΥΧΟ...................................................

1944 - 1961 | ΠΡΩΤΗ ΦΑΣΗ ΤΗΣ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΗΣ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ....................................

ΕΡΓΑ ΠΟΥ ΥΛΟΠΟΙΗΘΗΚΑΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΡΩΤΗ ΦΑΣΗ ΤΗΣ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΗΣ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ..........................................................................................

ΜΑΖΙΚΗ ΣΤΕΓΑΣΗ - ΕΡΓΑΤΙΚΕΣ ΚΑΤΟΙΚΙΕΣ..............................................................................

1978 - 1991 ΔΕΥΤΕΡΗ ΦΑΣΗ ΤΗΣ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΗΣ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ....................................

ΠΑΡΑΘΕΜΑ 3.......................................................................................................................

101

1991 - ΣΗΜΕΡΑ ΜΕΤΑΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1991 - 2000 ΜΕΤΑΒΑΣΗ ΣΤΟ ΜΕΤΑΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟ..............................................................

112

ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΩΝ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΩΝ ΤΙΡΑΝΩΝ....................................................................................................

115

2000 - 2003 “ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ”.....................................................................

118

2003 - ΣΗΜΕΡΑ Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΥΝΘΗΚΗ ΓΑΛΛΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ (2003)......................................................................................................

127

ΑΝΑΠΛΑΣΗ ΠΛΑΤΕΙΑΣ ΣΚΕΝΤΕΡΜΠΕΗ (2008 - 2017).........................................................

145

ΤΟ ΝΕΟ ΕΘΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ....................................................................................................

151

ΤΟ ΝΕΟ ΠΑΖΑΡΙ ...................................................................................................................

155

ΠΥΡΑΜΙΔΑ.............................................................................................................................

157

ΤΑ ΝΕΑ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΑ ΚΤΙΡΙΑ ΣΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ......................................................

161

ΠΑΡΑΘΕΜΑ 4.......................................................................................................................

169

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ..................................................................................................................

181

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ...................................................................................

189

ΑΝΤΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ Αντικείμενο της παρούσας διάλεξης είναι η πολεοδομική και αρχιτεκτονική εξέλιξη των Τιράνων, με έμφαση στα έργα που γίνονται την τελευταία δεκαετία. Αφορμή για τη μελέτη αυτή αποτέλεσε το ενδιαφέρον το οποίο προσελκύει η αλβανική πρωτεύουσα για την σύγχρονη αρχιτεκτονική πρακτική, μέσω των έργων και των αρχιτεκτονικών διαγωνισμών που γίνονται για την ανάπλασή της. Βάσει αυτού του δεδομένου, προέκυψε εύλογα το ερώτημα: πώς δικαιολογείται η αστική ανάπτυξη και ο αρχιτεκτονικός εκσυγχρονισμός των Τιράνων στη σύγχρονη εποχή; Κρίθηκε έτσι απαραίτητη μια ιστορική ανασκόπηση στην εξέλιξη της πόλης, τόσο από τη σκοπιά της πολεοδομίας, όσο και από εκείνη της αρχιτεκτονικής. Η εργασία ανατρέχει στην ανακήρυξη των Τιράνων ως πρωτεύουσα της Αλβανίας, αρχικά ως προσωρινή επιλογή το 1920, και στην συνέχεια ως μόνιμη πρωτεύουσα το 1925. Αρχής γενομένης, λοιπόν, από την δεκαετία του 1920, εξετάζονται ιστορικά οι κινήσεις που οδήγησαν στην σημερινή κατάσταση, καθώς επίσης και το πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό πλαίσιο από το οποίο εκπορεύτηκαν. Η αναδρομή στην ιστορία των Τιράνων αναπόφευκτα διαρθρώνεται με βάση την εναλλαγή των πολιτικών καθεστώτων που παρατηρείται στο αλβανικό κράτος τα τελευταία εκατό χρόνια. Το πρώτο κεφάλαιο πραγματεύεται την περίοδο της ιταλοκρατίας, στην οποία υπάρχουν δύο διακριτές φάσεις: την περίοδο της μοναρχίας υπό τον Zogu I, όπου το αλβανικό βασίλειο αποτελούσε ιταλικό προτεκτοράτο (1925 -1939), και την περίοδο της φασιστικής Ιταλίας, η οποία ξεκίνησε με την προσάρτηση του αλβανικού κράτους (1939 - 1944).

Στο δεύτερο κεφάλαιο εξετάζονται εκτενώς οι κινήσεις του σοσιαλιστικού καθεστώτος ως προς την πολεοδομία και την αρχιτεκτονική, καθώς επίσης και το αποτύπωμα που αφήνουν στα Τίρανα. Και αυτή η χρονική περίοδος διαιρείται σε δύο

φάσεις: την α’ φάση της σοσιαλιστικής διακυβέρνησης (1944 1961), όπου παρατηρείται έντονη η επιρροή από την Σοβιετική Ένωση, και την β’ φάση της σοσιαλιστικής διακυβέρνησης (1961 - 1991), όπου οι σχέσεις με το Αναντολικό Μπλοκ διακόπηκαν και σταδιακά η χώρα πέρασε στην ολοκληρωτική απομόνωση, τόσο από τα γειτονικά κράτη, όσο και από τις άλλες χώρες επιρροής της Σοβιετικής Ένωσης. Το τρίτο κεφάλαιο εξετάζει την μετασοσιαλιστική περίοδο των Τιράνων, με χρονολογία - ορόσημο το 1991, όταν και κατέρρευσε το σοσιαλιστικό καθεστώς. Η πρώτη ενότητα του κεφαλαίου εστιάζει στην περίοδο μετάβασης της χώρας στην δημοκρατία και την ελεύθερη αγορά (1991 - 2000), καθώς και τις αδιαμφισβήτες συνέπειες που αυτές οι εξελίξεις είχαν για τη ραγδαία ανάπτυξη της πόλης. Στην δεύτερη ενότητα, το ενδιαφέρον εστιάζεται στους αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς και τα έργα μεγάλης κλίμακας που λαμβάνουν χώρα στα Τίρανα την τελευταία εικοσαετία (2000 - σήμερα). Για τις ανάγκες της μελέτης, επιλέξαμε να αναλύσουμε κάποια έργα, των οποίων οι δυναμικές παρουσιάζουν ξεχωριστή σημασία για την μελλοντική εξέλιξη της πόλης. Κρίνεται σημειωτέο ότι αυτή η ενότητα διαφέρει ουσιαστικά από αυτές που προηγήθηκαν, καθώς εξετάζονται κατά πλειοψηφία μελέτες οι οποίες πρόκειται να πραγματοποιηθούν στο μέλλον. Για τα πρώτα δύο κεφάλαια, η έρευνα βασίζεται κυρίως σε ξενόγλωσση βιβλιογραφία που εξετάζει την αρχιτεκτονική και πολεοδομική εξέλιξη της πόλης, καθώς επίσης και σε μελέτες που πραγματοποιήθηκαν την εκάστοτε εποχή που εξετάζεται. Για το τρίτο κεφάλαιο, επιστρατεύτηκαν πληροφορίες από άρθρα που αφορούν την σύγχρονη συνθήκη, καθώς επίσης και οι δημοσιοποιημένες μελέτες έργων από αρχιτεκτονικά γραφεία, υλοποιημένων και μη. Στο τέλος κάθε κεφαλαίου βρίσκεται ένα παράρτημα φωτογραφιών που λειτουργεί συμπληρωματικά στην ανάλυση της αντίστοιχης περιόδου.

Εικόνα 1. Tirana, from ‘Journals of a Landscape Painter in Albania and Greece’, published 1851 von Edward Lear

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η ανάγκη να οριστεί μία πρωτεύουσα στο νεοϊδρυθέν κράτος της Αλβανίας που μόλις είχε ανεξαρτητοποιηθεί το 1912 από την Οθωμανική Αυτοκρατορία έφερε στο προσκήνιο την πόλη των Τιράνων το 1920 ως προσωρινή πρωτεύουσα. Η απόφαση αυτή ελήφθη από το συνέδριο της Λούσνιας (Kongresi i Lushnjes) εξαιτίας τριών παραγόντων. Έπρεπε να βρεθεί ένα μέρος το οποίο να μην είναι υπό την διοίκηση ξένων δυνάμεων, γεωγραφικά να βρίσκεται όσο το δυνατόν πιο κεντρικά ώστε να μπορεί να απευθύνεται στον Βορρά και τον Νότο της χώρας με σκοπό την ενοποίηση του λαού και να διαθέτει υποδομές για τις ανάγκες της κυβέρνησης και του διοικητικού προσωπικού.1 Βέβαια, μία άλλη υποψήφια πόλη για πρωτεύουσα ήταν το Δυρράχιο. Η πόλη είχε μεγάλη ιστορική σημασία καθώς αποτελούσε για αιώνες το σημείο αφετηρίας και τερματισμού της αρχαίας Εγνατίας οδού. Επιλέχθηκε για ένα μικρό χρονικό διάστημα ως πρωτεύουσα. Όμως, λόγω της γενικότερης πολιτικής κατάστασης που επικρατούσε στην περιοχή των Βαλκανίων και της συνεχούς εναλλαγής στις σφαίρες επιρροής των κρατών, βρέθηκε υπό τον έλεγχο της Ιταλίας, καθιστώντας την ακατάλληλη για πρωτεύουσα.2 Οπότε ο ρόλος των Τιράνων ως πρωτεύουσα ξεκίνησε το 1920 όταν η τότε δημοκρατική κυβέρνηση την όρισε ως προσωρινή, ενώ στην συνέχεια το 1925 η μοναρχία του βασιλιά Ahmet Zogu (Αχμέτ Ζώγου) την εδραίωσε ως μόνιμη.

1. Kristo Frashëri, “Historia e Tiranës Vëll. I”, Toena, Tiranë, σελ. 382 2. O.π. , σελ. 383 3. O.π., σελ. 386

Τι ήταν όμως μέχρι τότε η πόλη αυτή και ποια χαρακτηριστικά κληρονόμησε από την Οθωμανική Αυτοκρατορία; Την εικόνα της λίγο πριν κηρυχθεί πρωτεύουσα, αλλά και της αρχιτεκτονικής που επικρατούσε τότε την αντλούμε από επίσημα στοιχεία και καταγραφές που διατηρούσε μία από τις κεντρικές δυνάμεις εκείνης της εποχής η Αυστρο-ουγγαρία. Το 1917 μετά την απογραφή που πραγματοποίησε στις περιοχές που ήταν υπό την διοίκηση της, χωρίσε τη χώρα σε επτά μεγάλα διοικητικά κέντρα, περιφέρειες (prefektura). Μία από τις περιφέρειες αυτές είχε ως κέντρο την πόλη των Τιράνων και περιλάμβανε τους εξής νομούς (rrethe)3 :

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Εικόνα 2. Χαρτογράφηση της πόλης από τους Αυστροουγγαρούς, Απρίλιος του 1917.

1_Νομός Τιράνων (Rrethin e Tiranës) με επτά κοινότητες (komuna) με 6453 κατοικίες και 34586 κατοίκους,

4. O.π., σελ. 386

2_Νομός Δυρραχίου (Rrethin e Durrësit) με τέσσερις κοινότητες (komuna) με 4331 κατοικίες και 21769 κατοίκους, 3_Νομός Κράμπας (Rrethin e Krrabës) με τέσσερις κοινότητες (komuna) με 4981 κατοικίες και 28716 κατοίκους, 4_Νομός Καβάγιας (Rrethin e Kavajës) με πέντε κοινότητες (komuna) με 2947 κατοικίες και 17778 κατοίκους, 5_Νομός του Βορείου Πεκίν (Rrethin e Peqinit Verior) με τέσσερις κοινότητες (komuna) με 1449 κατοικίες και 8239 κατοίκους.4 Η απογραφή αυτή περιλάμβανε επίσης τις εθνικότητες και τις θρησκείες των κατοίκων. Όμως το σημαντικότερο στοιχείο της απογραφής ήταν πως, ενώ πριν την ανεξαρτησία της χώρας τα Τίρανα ήταν δήμος που άνηκε στην περιφέρεια Δυρραχίου, πλέον το Δυρράχιο είναι δήμος που ανήκει στην περιφέρεια Τιράνων. Ως συνολικό αποτέλεσμα των παραπάνω στατιστικών στοιχείων, η περιφέρεια Τιράνων είχε συνολικά 20.161 κατοικίες και 111.088 κατοίκους. Ως δημοτικό διαμέρισμα μαζί με τις κοινότητες είχε 6.453 κατοικίες και 34.586 κατοίκους και ως δήμος 1.848 κατοικίες και 10.251 κατοίκους. Παράλληλα με την απογραφή την ίδια χρονική περίοδο έγινε και η πρώτη προσπάθεια χαρτογράφησης της πόλης και του οδικού δικτύου από αυστριακούς μηχανικούς (εικ. 2) . Από τα δημογραφικά στοιχεία και το χαρτογραφικό σχέδιο διαπιστώνεται ότι η δομή της πόλης δεν ήταν οργανωμένη σχεδιαστικά και φαίνεται πως είχε αναπτυχθεί σύμφωνα με τις ανάγκες των κατοίκων της και τον τρόπο ζωής τους. Την περίοδο εκείνη δεν υπήρχαν βιομηχανίες, αλλά μικρά καταστήματα/ βιοτεχνίες που δραστηριοποιούνταν στην μεταλλουργία, στην ένδυση και στην παραγωγή τροφίμων και απασχολούσαν 1-3 βοηθούς. Επρόκειτο μάλλον περισσότερο για μία αγροτική

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Εικόνα 3. Αφαιρετική επεξήγηση του χάρτη των Αυστροουγγαρών.

περιοχή με τους κατοίκους της να απασχολούνται κυρίως στον πρωτογενή τομέα και με την αρχιτεκτονική να ακολουθεί και να εκφράζεται χωρικά στις ανάγκες του τρόπου ζωής τους. Βέβαια, το σημείο όπου εδραιώθηκε η πόλη, το οποίο ήταν ένα φυσικό σταυροδρόμι στην ευρύτερη πεδιάδα της περιοχής, ευνόησε κάτα κάποιο τρόπο το εμπόριο και την δημιουργία χανιών για τους ταξιδιώτες.

5. Apollon Bace, Aleksandër Meksi, Emin Riza, Gjerak Karaskaj, Pirro Thomo, “Historia e Arkitekturës Shqiptare”, Maket, Tiranë, 1979, σελ.403

Ο αρχικός πυρήνας και η αρχιτεκτονική όπως διαμορφώθηκε την περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας Η αρχιτεκτονική της διακρινόταν από έναν τοπικό τρόπο δόμησης, τις κατοικίες με χώμα (qerpic) και από κάποια κτίρια με δημόσιες λειτουργίες επηρεασμένα από ανατολικά στοιχεία και λιγότερα από ιταλικές επηρροές. Οι κατοικίες αυτές χωρίζονταν σε δύο βασικές κατηγορίες, σε μονόροφες και διώροφες. Χαρακτηριστικά της δομής των κατοικιών ήταν η εστία (shtëpia me zjar) που γύρω της αρθρώνονταν οι υπόλοιπες λειτουργίες, το χαμάμ και το χαγιάτι. Κατασκευαστικά τους χαρακτηριστικά ήταν η κατασκευή με ωμόπλινθους που ενισχύονταν με ξυλοδεσιές, ενώ ως επίχρισμα χρησιμοποιούταν και πάλι το επεξεργασμένο χώμα με άχυρο. Το ξύλο ως υλικό χρησιμοποιούταν στην κατασκευή δαπέδων, παραθύρων, πορτών, αλλά και στεγών, οι οποίες καλύπτονταν με κεραμίδια βυζαντινού τύπου.5 Τα δημόσια κτίρια εντάσσονταν σε μία αρχιτεκτονική σύμφωνα με τις λειτουργίες τους, αλλά και με τις επιρροές της εποχής. Εάν επρόκειτο για τζαμί τα χαρακτηριστικά του ήταν οθωμανικά, εάν όμως ήταν εκκλησία οι επιρροές του ήταν ιταλικές. Δύο χαρακτηριτικά δείγματα στο κέντρο της πόλης είναι ο πύργος του ρολογιού με βενετσιάνικη στέγη και το τζαμί με οθωμανικά στοιχεία, και τα δύο τοπόσημα της πόλης. Προς το τέλος της οθωμανικής αυτοκρατορίας εντοπίζονται και νεοκλασσικά κτίρια που κατά κανόνα ήταν κατοικίες εύπορων οικογενειών της εποχής. Αυτό που επικρατούσε μέχρι τα πρώτα χρόνια μετά το Β’Π.Π. και ήταν αισθητό όταν έβλεπες την πόλη από ψηλά, ήταν το κόκκινο χρώμα των κεραμιδιών. Στις όψεις των κτιρίων επικρατούσε το χρώμα του λευκού και οι αποχρώσεις του. Λόγω του χρώματος των κεραμιδιών

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Εικόνα 4. Ο πρώτος πυρήνας και οι βασικοί άξονες της πόλης επί της Οθωμανικής αυτοκρατορίας.

λέγονταν και «Τα κόκκινα Τίρανα», μία έκφραση κατάλληλη για να χρησιμοποιηθεί με μία διαφορετική έννοια κατά τα χρόνια του υπαρκτού σοσιαλισμού. Η τομή στην ιστορία της ως πόλη ξεκινάει στα χρόνια της Όθωμανικής αυτοκρατορίας όταν η πολιτική κατάσταση μέσα στην αυτοκρατορία ήταν ομαλή και δεν υπήρχαν εξεγέρσεις. Συγκεκριμένα το 1614 χτίζεται το πρώτο συγκρότημα κτιρίων από τον Sulejman Pasha Bargjini. Το συγκρότημα περιελάμβανε τέσσερα κτίρια ένα τζαμί, ένα χαμάμ, έναν φούρνο και ένα χάνι. Με το πέρασμα των χρόνων δημιουργήθηκε και μία αγορά (παζάρι) σε ελεύθερο χώρο που στην πορεία οι λειτουργίες της άρχισαν να στεγάζονται σε δομές και να γίνεται μόνιμη. Ο κεντρικός πηρύνας της πόλης, λοιπόν, ήταν το παζάρι, το τζαμί και τα λοιπά κτίρια γύρω από αυτά. Η γεωγραφική θέση της πόλης βρίσκεται σε μία πεδιάδα η οποία, οριοθετείται από την ανατολική πλευρά με το ψηλότερο σημείο στα 1612μ την οροσειρά Ντάϊτι (Dajti), η οποία συνεχίζει προς Βορρά και συνταντάει το βουνό της Κρούγιας (Kruja). Προς τον Νοτιά η πεδιάδα διακόπτεται από τους λόφους Σαούκ και Σελίτ (Sauk και Selitë) και προς την Δύση από τους λόφους Μπαρδέζ, Κασσάρ, Πρέζε (Bardhëzë, Kashar και Prezë). Η σύνδεση με την θάλασσα που απέχει περίπου 32χιλ. επιτυγχάνεται από την δυτική πλευρά και γίνεται μέσω δύο φυσικών διαδρόμων που καταλήγουν ο ένας στο Δυρράχιο (Durrës) και ο άλλος στη Καβάγια (Kavajë). Δύο ποτάμια διασχίζουν την πεδιάδα με κατεύθυνση από Ανατολή προς Δύση, από τα οποία το ένα βρίσκεται προς Βορρά και ονομάζεται ποτάμι “Τίρανα” και το άλλο προς Νότο και ονομάζεται ποτάμι “Λάνα”. Δίπλα στο δεύτερο ποτάμι ιδρύθηκε η πόλη και με τα χρόνια αναπτύχθηκε γύρω από αυτό. Το πρώτο στοιχείο ως υπαρκτό υλικό που να υποδηλώνει την αρχή, το πως και το γιατί ιδρύθηκε η πόλη δεν είναι σίγουρο. Εικάζεται πως κάποια χρονική στιγμή υπήρχε μία κατάβαση πληθυσμού από την οροσειρά Ντάϊτι προς την πεδιάδα των Τιράνων. Κάποια αρχαιολογικά ευρήματα που έχουν εντοπιστεί στην οροσειρά επιτρέπουν αυτή την εκδοχή. Αυτό όμως που είναι σίγουρο, είναι ότι η πεδιάδα αυτή ήταν ένα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Εικόνα 5. Μία επιπλέον χαρτογράφηση της πόλης από τον αρχιτέκτονα Skënder Frashëri, Μάρτιος του 1921.

τοπίο με χαρακτηριστικά τέτοια που ευνόησε την ίδρυση και την ανάπτυξή της, αλλά διαμόρφωσε κιόλας τις καθημερινές ασχολίες των κατοίκων που κατά πλειοψηφία ήταν αγροτικές. Ο ρόλος της πόλης των Τιράνων μέχρι να ανακυρηχθεί πρωτεύουσα ήταν ασήμαντος για τα πολιτικά γεγονότα που συνέβαιναν την περίοδο εκείνη. Το ενδιαφέρον για αυτήν άρχισε από τη στιγμή που έγινε πρωτεύουσα της Αλβανίας. Τότε άρχισαν και οι πρώτες προσπάθειες να διαμορφωθεί ως η κυρίαρχη πόλη της χώρας. Κάθε φορά χρησιμοποιώντας ως εργαλείο την τέχνη της αρχιτεκτονικής για την επίτευξη του στόχου που ήταν η πολιτική κυριαρχία στο χώρο. Πόλη που διαμορφώθηκε κάτω από τρία διαφορετικά πολιτικά καθεστώτα, κυνηγώντας πλέον στην σύγχρονη εποχή να αναπληρώσει τα «χαμένα χρόνια», να φτιάξει την «ταυτότητά» της με πρότυπα «ευρωπαϊκά», χρησιμοποιώντας την αρχιτεκτονκή ως εργαλείο.

ΠΑΡΑΘΕΜΑ 1

Εικόνα 6. Κατοικία σε κεντρική οδό της πόλης, της δεκαετίας του 1920. Λήψη 2018

Εικόνα 7. Παραδοσιακή κατοικία με ωμόπλινθους (qerpic). Λήψη 2018

Εικόνα 8. Κατοικία στον παλιό πυρήνα της πόλης, το παζάρι. Λήψη 2018

Εικόνα 9. Εκλεκτικιστικό κτίριο στο κέντρο της πόλης, πιθανότατα της δεκαετίας του 1920. Λήψη 2018

ΠΑΡΑΘΕΜΑ 1

Εικόνα 10. Κατοικία της δεκαετίας 1920. Λήψη 2018

Εικόνα 11. Κατοικία της δεκαετίας 1920. Λήψη, 2018

Εικόνα 12. Αρχοντική κατοικία με ανατολίζουσες επιρροές. Λήψη 2018

ΠΑΡΑΘΕΜΑ 1

Εικόνα 13. (αριστερά) Αεροφωτογραφία δεκαετίας 1920.Το παζάρι/αγορά όπως είχε διαμορφωθεί κατά την Οθωμανικά περίοδο.

Εικόνα 14. Το τέμενος Et’hem Bey και το ρολόι, κτίρια όπου υπήρχαν στο κέντρο της πρωτεύουσας από την Οθωμανική περίοδο. Λήψη 2018

1925 - 1943 ΙΤΑΛΟΚΡΑΤΙΑ

1925 - 1939

ΕΠΊ ΜΟΝΑΡΧΙΑΣ

Η περίοδος αυτή είναι μία από τις σημαντικότερες για την ιστορική εξέλιξη της αρχιτεκτονικής των Τιράνων. Είναι η εποχή που η πόλη απλώνεται στα σχεδιαστήρια των αρχιτεκτόνων και γίνεται η πρώτη προσπάθεια οργάνωσής της. Μελετάται η πολεοδομική της συγκρότηση και η αρχιτεκτονική εφαρμογή. Οι αρχιτέκτονες οραματίζονται την εικόνα της, τη νέα της ταυτότητα. Είναι μία νέα πρωτεύουσα στην επιβαλλόμενη μοναρχία του Αχμέτ Ζώγου και πρέπει να ακολουθήσει τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, για να αποβάλλει τα οθωμανικά στοιχεία και να ενταχθεί στη Δύση. Όμως πριν ξεκινήσει η πορεία αυτή, του σχεδιασμού και της υλοποίησης των έργων, προηγείται όπως θα δούμε παρακάτω η οικονομική συγκρότηση και ενίσχυση της χώρας. Κινήσεις που στην περίπτωση της πόλης των Τιράνων θα επηρεάσουν αναλόγως και την αρχιτεκτονική που θα της επιβληθεί. Μία από τις κύριες ενέργειες της νέας κυβέρνησης ήταν η ίδρυση της Εθνικής Τράπεζας της Αλβανίας. Οι προσπάθειες για τη συγκρότησή της και οι επαφές με τις ευρωπαϊκές χώρες είχαν αρχίσει ήδη. Η προηγούμενη κυβέρνηση είχε στραφεί προς την *Κοινωνία των Εθνών το 1922 με αίτημα να στείλει μία ομάδα από συμβούλους και τεχνικούς που θα φρόντιζαν ώστε να ληφθούν μέτρα τα οποία αφενός θα επέτρεπαν και αφετέρου θα ενθάρρυναν την επένδυση ξένων κεφαλαίων εκμεταλλευόμενοι τους φυσικούς πόρους της χώρας.1 Το 1925 ιδρύθηκε η Εθνική Τράπεζα, χρονιά κατά την οποία ο Αχμέτ Ζώγου αυτοανακηρύσσεται βασιλιάς της Αλβανίας έχοντας καταργήσει την δημοκρατία από την θέση του πρωθυπουργού που κατείχε. Η ενέργεια αυτή είχε ως αποτέλεσμα νέες εξελίξεις όσον αφορούσε τον ανταγωνισμό μεταξύ αγγλικών, γαλλικών, ιταλικών, ελληνικών, και γιουγκοσλαβικών κεφαλαίων για την απόκτηση και επίτευξη οικονομικών συμβάσεων με την τράπεζα της Αλβανίας, λόγω της αλλαγής του πολιτικού καθεστώτος. Τον Φεβρουάριο της ίδιας χρονιάς την Αλβανία επισκέφθηκε μία ομάδα Άγγλων, απεσταλμένων της Mid-

1. Orhan Zarshati, “Historiku i Bankës Kombatre Tregtare BKT Lindja dhe puna e një banke konkurruese”, MediaPrint, Tiranë, 2011, σελ.28

1925 - 1939 ΕΠΊ ΜΟΝΑΡΧΙΑΣ

2. Ο.π. σελ. 30

land Bank, για την έναρξη συζητήσεων και συμφωνίας με Αλβανούς κυβερνητικούς σχετικά με οικονομικές και τραπεζικές συμφωνίες. Η κίνηση αυτή των Άγγλων δυσαρέστησε την ιταλική διπλωματία που είχε εγκατασταθεί στο Δυρράχιο με αποτέλεσμα το διπλωματικό σώμα των Ιταλών να κινητοποιηθεί άμεσα και να ενημερώσει την Ρώμη για την κίνηση των Άγγλων, στέλνοντας ένα ενημερωτικό τηλεγράφημα και προσθέτοντας πως η αποστολή μιας αντιπροσωπευτικής ομάδας ιταλικών τραπεζικών συμφερόντων θα μπορούσε να σταματήσει την δραστηριότητα του αγγλικού ομίλου.2 Μέσα σε αυτά τα πολιτικό-οικονομικά πλαίσια ξεκίνησε μία διπλωματική αλληλογραφία ανάμεσα στη Ρώμη και το Λονδίνο για ζητήματα προτεραιότητας που αφορούσαν την διείσδυση στην αλβανική οικονομία. Το αποτέλεσμα της διαπραγμάτευσης αυτής ήταν να αποσυρθούν οι Άγγλοι, επιτρέποντας στους Ιταλούς να ξεκινήσουν άμεσα τις διαδικασίες για την σύμβαση ίδρυσης της εθνικής τράπεζας με τους Αλβανούς ομολόγους τους. Μετά το τέλος της σύμβασης, η Σέρβοαλβανική τράπεζα (Serbo-Shqiptare) με έδρα το Μαυροβούνιο έκανε αίτηση στην αλβανική κυβέρνηση για τη δημιουργία θυγατρικής στην πόλη της Σκόνδρας (Shkodra), κάτι που έκανε και η Τράπεζα της Αθήνας. Το σημαντικότερο όμως μετά την υπογραφή της σύμβασης ανάμεσα σε Ιταλία και Αλβανία είναι η ίδρυση στην Ρώμη της εταιρίας SVEA - Società per lo Sviluppo Economico dell’Albania (Εταιρία για την Οικονομική Ανάπτυξη της Αλβανίας) που το 1936 μετονομάζεται σε Società per i Finanziamenti Esteri (Εταιρία Εξωτερικών Χρηματοδοτήσεων). Μέχρι την χρονιά αυτή η SVEA χρηματοδοτούσε μέσω δανείων την αλβανική οικονομία και πάνω από το 50% των κεφαλαίων αυτών χρησιμοποιήθηκαν για κατασκευή γεφύρων, λιμανιών και δρόμων. Πλέον είχε αρχίσει μία νέα περίοδος για τις πολεοδομικές ιδέες και γενικότερα την πολεοδομική ανάπτυξη των Τιράνων.

Στο επίκεντρο των εξελίξεων που προαναφέρθηκαν βρίσκεται και η ‘’περιπέτεια’’ για την ανόρθωση της χώρας, ξεκινά η διαδρομή προς την αλλαγή. Αλλαγή που έχει πολλές εκφάνσεις, ορίζει νέες αντιλήψεις στο σύνολο της κοινωνίας, αλλά και εκσυγχρονισμό, νέο τρόπο ζωής. Εκσυγχρονισμό που έχει ως πρότυπο πρωτεύουσες χωρών της Ευρώπης και ιδιαίτερα την Ρώμη. Την περίοδο αυτή το ένα σχέδιο διαδέχεται το άλλο, αλλά όλα χρησιμοποιούν την αρχιτεκτονική και την πολεοδομία ως εργαλεία άσκησης πολιτικής και επιβολής της εξουσίας. Ενέργειες που έχουν ως αποτέλεσμα μετά την απομάκρυνση των πολιτικών καθεστώτων να παραμένουν τα υλοποιημένα έργα που η εκάστοτε πολιτική δύναμη αντιπροσώπευε.

3. Armand Vokshi, “ Tracce dell’Architettura italiana in Albania” , Universita degli Studi di Firenze ,Firenze, 2012, σελ. 27

Μέσα σε αυτό το χρονικό διάστημα 1925-1939 τρεις είναι οι βασικές φάσεις της αρχιτεκτονικής και της πολεοδομίας των Τιράνων. Η πρώτη είναι η σύλληψη της ιδέας, η δεύτερη είναι οι αμφιβολίες για την αρχική ιδέα και η τρίτη είναι η εφαρμογή. Η πρώτη φάση της ιδέας άνηκε στον ιταλό αρχιτέκτονα Armando Brasini, ο οποίος είχε προσκληθεί απο τον μονάρχη το 1925 και ήταν αυτός που μελέτησε για πρώτη φορά το κέντρο της πόλης. Το βιογραφικό του Α. Brasini ήταν πλούσιο σε μελέτες και σε υλοποιημένα έργα. Την εποχή εκείνη είχε εργαστεί στην Τρίπολη της Λιβύης, επίσης είχε οριστεί από τον Mussolini για την μελέτη του οδικού δικτύου της Ρώμης, αλλά και για το ιστορικό της κέντρο.3 Η ιδέα του ήταν επαναστατική, μεγαλειώδης και επιβλητική για την δεδομένη κατάσταση της πόλης. Μία πόλη όπου η ανατολική επιρροή στον τρόπο ζωής και στην αντίληψη της αρχιτεκτονικής ήταν αρκετά έντονη. Ο Α. Brasini, ένας αρχιτέκτονας επηρεασμένος από το κλασικισμό και το ρωμαϊκό μπαρόκ και γενικότερα από τη μνημειώδη μνημειακή αρχιτεκτονική, εισάγει την ιδέα του “άξονα”, μία αρτηρία με προσανατολισμό Βορρά-Νότο. Η μελέτη αυτή, που πέρα από

1925 - 1939 ΕΠΊ ΜΟΝΑΡΧΙΑΣ

Εικόνα 15. Σχέδιο του Armando Brasini και η ιδέα του άξονα για τα Τίρανα, 1925.

Εικόνα 16. Σχέδιο του Armando Brasini, γενική άποψη της πλατείας και των Υπουργείων, Τίρανα, 1927.

την κεντρική αρτηρία προέβλεπε και ένα σύνολο εμβληματικών δημοσίων κτιρίων, εισήγαγε για πρώτη φορά έναν νέο τρόπο ζωής και θα δημιουργούσε μία νέα “ευρωπαϊκη ταυτότητα”, κάνοντας μία τομή στο παρελθόν και στο μέλλον που θα ακολουθούσε. Η μελέτη απαλλοτρίωνε ένα μέρος της υπάρχουσας πόλης προς το Βορρά, όπως και ένα τμήμα της παλιάς αγοράς. Τα σχέδια αυτά δεν πραγματοποιήθηκαν και ο λόγος ήταν προφανής, καθυστέρηση της χρηματοδότησης και της υλοποίησης των σχεδίων. Παρ’όλα αυτά ως πρόταση κατάφερε να αφήσει την κεντρική ιδέα του άξονα. Υπήρχε όμως πολιτική βούληση για τις απαραίτητες αλλαγές που έπρεπε να γίνουν στην πόλη. Τα δημόσια κυβέρνητικά κτίρια επιβαλλόταν να υλοποιηθούν. Το 1926 ξεκίνησε μία άλλη αναζήτηση. Τρείς νέοι αρχιτέκτονες, ο Frashëri (Αλβανός), ο Castellani (Ιταλός) και ο Weiss (Αυστριακός), ανέλαβαν την εκπόνηση μελέτης κατευθείαν με ανάθεση από τον βασιλιά. Οι προτάσεις τους δεν ξέφευγαν πολύ από την προηγούμενη μελέτη του Armando Brasini, διατηρούσαν τον “άξονα” και το καινούργιο στοιχείο που εισήγαγαν ήταν η ευθυγράμμιση του ποταμού “Λάνα” και η επέκταση της πόλης προς τον Νότο. Δύο χρόνια αργότερα το 1928 η αναζήτηση για την πολεοδομική οργάνωση της πόλης συνεχίστηκε. Ένας νέος αρχιτέκτονας ήρθε στο προσκήνιο, ο Αυστριακός Hans Kohler σε συνεργασία με τον προηγούμενο Frashëri (Αλβανός). Η ιστορία επαναλήφθηκε, αλλά σε μεγαλύτερη κλίμακα. Το σχέδιό τους ενσωμάτωνε ευρύτερες αγροτικές περιοχές ανέγγιχτες μέχρι τότε από το ανθρώπινο δομημένο περιβάλλον. Πρότεινε την ανάπτυξη της πόλης Νοτιο-Δυτικά με ένα ορθοκανονικό σύστημα οδών (εικ. 20 ), το οποίο αναπτύσσονταν περιμετρικά ενός κεντρικού πυρήνα με κυκλική χάραξη. Η δόμηση προβλεπόταν χαμηλή και το σχέδιο είχε ως πρότυπο την ιδέα της κηπούπολης. Η περιοχή αυτή ονομάστηκε τα “Νέα Τίρανα”, όνομα που προέκυψε από την μελέτη και είναι το μόνο που διατηρήθηκε έως σήμερα αφού το σχέδιο αυτό δεν

1925 - 1939 ΕΠΊ ΜΟΝΑΡΧΙΑΣ

Εικόνα 17. Florestano di Fausto, αξονομετρικό της πλατείας και των υπουργικών κτιρίων, Τίρανα, 1931.

Εικόνα 18. F. di Fausto, Σύνθεση του κέντρου των Τιράνων. Βασίλειο της Αλβανίας, 1929. (ο νέος πυρήνας της πόλης)

πραγματοποιήθηκε ποτέ. Το 1929, είχε έρθει πλέον η στιγμή υλοποίησης των προτάσεων, εφόσον στην ομάδα μελέτης που προαναφέρθηκε είχε εισχωρήσει ένας νέος αρχιτέκτονας και επικεφαλής της ομάδας, ονόματι Florestano Di Fausto (Ιταλός), γνωστός και στην Ελλάδα για το έργο του.4 Ο F. Di Fausto ανέλαβε το σχεδιασμό του κέντρου των Τιράνων. Πραγματοποίησε κάποιες αλλαγές στο προηγούμενο σχέδιο του Α. Brasini, προεκτείνοντας τον “άξονα” και δίνοντας του ένα μήκος της τάξεως των 2 χιλιομέτρων. Στο μέσο του άξονα αυτού προέβλεπε ένα συγκρότημα κυβερνητικών κτιρίων, το οποίο σε σχέση με την υπάρχουσα κατάσταση της πόλης τοποθετούνταν νοτιοδυτικά της παλιάς αγοράς. Στο νότιο άκρο προέβλεπε το βασιλικό παλάτι και στο βόρειο ένα στάδιο. Ως αποτέλεσμα των αναζητήσεων αυτών προέκυψε ένα σχέδιο σε κλίμακα 1:5000 που συγχώνευε τις τρεις μελέτες των Frashëri, Kohler και Florestano Di Fausto (εικ. 19 ). Το σχέδιο αυτό προετοιμάστηκε από εκπροσώπους του δήμου, παρουσιάστηκε στην τεχνική επιτροπή του υπουργείου εργασίας, που με την σειρά της διατύπωσε κάποιες αντιρρήσεις, (με ημερομηνία 21-11-1929).5 Υπήρξαν τρία ζητήματα: οι χρήσεις γης, η διαπλάτυνση και επέκταση κάποιων οδών και η δημιουργία αστικών ελεύθερων χώρων. Κάποια δευτερεύοντα ζητήματα ήταν η παραχώρηση γης σε ιδιώτες για ανέγερση κατοικιών, καταστημάτων και γενικότερα για κτίρια εμπορικού χαρακτήρα. Από τη στιγμή που οι διαφωνίες ξεπεράστηκαν και μέχρι το τέλος της περιόδου αυτής, το 1939, όταν άλλαξε και το πολιτικό καθεστώς στην χώρα, ξεκίνησε η υλοποίηση των σχεδίων. Τα πρώτα έργα ήταν οι διαπλατύνσεις των κεντρικών οδών και η κατασκευή του “άξονα”. Παράλληλα ανέγερθηκαν ένα σύνολο κτιρίων όπως: κυβερνητικά κτίρια στο σύνολο έξι, η Εθνική Τράπεζα, το Δημαρχείο της πόλης και το Θεάτρο (Circolo italo-albanese “Scanderbeg”). Όλες αυτές οι δομές δημιούργησαν το νέο πυρήνα της πόλης καταστρέφοντας ένα μέρος του παζαριού.

4. Βασίλης Κολωνάς, “ΙΤΑΛΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΑ ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ”, ΟΛΚΟΣ, Αθήνα ,2002, Η ιταλική κατοχή στα δωδεκάνησα χωρίζεται σε δύο σημαντικούς περιόδους και συνδέεται με τους διοικητές Mario Lago (1924-1936) και τον Cesare Maria de Vecchi (1936-1941). O Mario Lago ανάθεσε στον Florestano Di Fausto να συντάξει ρυθμιστικό σχέδιο για την πόλη της Ρόδου. Το σχέδιο στόχευε στην οργάνωση της επέκτασης της πόλης εντάσσοντας και τις ήδη διαμορφωμένες εκτός των τοιχών ελληνικές γειτονιές. Η μελέτη αυτή επίσης στόχευε στην χωροθέτηση των δημόσιων κτιρίων και όριζε νέες περιοχές για τους Ιταλούς εποίκους (σελ.2728). Μία σημαντική σχεδιαστική κίνηση από τον F. di Fausto ήταν η υπόδειξη του Foro Italico, το οποίο τοποθετούνταν κατά μήκος της δυτικής ακτής της πόλης και εκτός του παραδοσιακού της πυρήνα. Την κεντρική θέση στο σύνολο των κτιρίων είχε το Casa del Fascio. Κάποια κτίρια του αρχιτέκτονα που σχεδιάζονται την ίδια εποχή και έχουν αρκετή ομοιότητα μεταξύ τους είναι Το γυμνάσιο Αρρένων της Ρόδου 1924-25, Το κτίριο της ιαταλικής Πρεσβείας στο Κάιρο 1928-30, Το υπουργείο Εξωτερικών στα Τίρανα 1928-32 και το κτίριο του Ταχυδρομείου Ρόδο 1927-28, σελ. 42,43,44,45. 5. Sotir Dhamo, Gjergj Thomai, Besnik Aliaj, “Tirana Qyteti i Munguar”, POLIS_PRESS, Tiranë, 2016, Σελ.30

1925 - 1939 ΕΠΊ ΜΟΝΑΡΧΙΑΣ

Εικόνα 19. F. di Fausto, S. Frashëri, Hans Köhler, πολεοδομικό σχέδιο Τιράνων, 1930.

Αυτές οι ενέργειες που γίνονταν για την ανάπλαση της πόλης και την νέα εποχή, αποσκοπούσαν σε μια γενικότερη έννοια αντίληψης του χώρου και της κρατικής εξουσίας. Ως αποτέλεσμα είχαν να επηρεάσουν και την αρχιτεκτονική έκφραση κτιρίων ιδιωτικής λειτουργίας. Ήδη είχαν αρχίσει να εμφανίζονται κατοικίες ή και μικτής χρήσης κτίρια που την σχεδίασή τους αναλάμβaναν αρχιτέκτονες γνωστοί και μη στην σφαίρα της ελίτ κοινωνίας της εποχής.

Εικόνα 20. Hans Köhler, 1930. Η μέλετη για την περιοχή “Νέα Τίρανα”. Το σχέδιο δεν υλοποιήθηκε ποτέ, παρ’όλα αυτά η ονομασία για την περιοχή αυτή έχει παραμείνει έως σήμερα.

1939 - 1943

ΕΠΊ ΦΑΣΙΣΤΙΚΗΣ ΙΤΑΛΙΑΣ

Τον Απρίλιο του 1939 η φασιστική Ιταλία εισχώρησε στην χώρα και την διοίκησή της ανέλαβε πλέον η δωσίλογη αλβανική κυβέρνηση δημιουργημένη από τους Ιταλούς. Στα πλαίσια αυτά συμφωνήθηκε και υπογράφτηκε μία οικονομική, τελωνειακή και νομισματική συνεργασία μεταξύ των δύο χωρών. Στην ουσία η συμφωνία αυτή ήταν μία μεταρρύθμιση του νομισματικού και πιστωτικού συστήματος της Αλβανία μετατρέποντας την σε ιταλικά κεφάλαια.6 Μετά την συμφωνία, μία επονομαζόμενη “Συνταγματική Συνέλευση” κήρυξε το τέλος της βασιλείας του Αhmet Zogu και προσέφερε το στέμμα στον Ιταλό βασιλιά Vittorio Emanuele III. Υπό αυτές τις συνθήκες η χώρα έχασε ουσιαστικά την ανεξαρτησία της και πλέον βρισκόταν υπό ιταλική κυριαρχία. Ως εξέλιξη των γεγονότων αυτών, το δικαστικό σύστημα, τα τελωνεία, οι διπλωματικές και προξενειακές υπηρεσίες, όπως και οι φυσικοί πόροι συμπεριλαμβανομένου και του πετρελαίου πλέον ελέγχονταν από τους Ιταλούς. Παρόλο που τον Σεπτέμβριο της ίδιας χρονιάς ξέσπασε ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος η πολιτική εξέλιξη, η κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη των Τιράνων δεν σταμάτησε. Τα δεδομένα όμως στην πολιτική σκηνή είχαν αλλάξει δραματικά. Όχι μόνο οι πολίτες της Ιταλίας αλλά και η κοινωνία της Αλβανίας όπως επίσης και της Αιθιοπίας έπρεπε να συμμορφωθούν υπό την βασιλεία του Vittorio Emanuele III με πρωθυπουργό τον Benito Mussolini. Οι πολεοδομικές και αρχιτεκτονκές μελέτες έπρεπε πλέον να ταιριάζουν σε κλίμακα μίας μεγαλύτερης αυτοκρατορίας από αυτή που υπήρχε πριν. Ενώ την προηγούμενη περίοδο δημιουργήθηκαν οι βάσεις για τον σχεδιασμό της πόλης μέσα σε πλαίσια πιο “φιλελεύθερων” διαδικασιών και εν μέρη υλοποιήθηκαν, τώρα όλες οι μελέτες για την πολεοδομία και την αρχιτεκτονική πέρασαν εξ ολοκλήρου στα χέρια των Iταλών.

6. Orhan Zarshati, “Historiku i Bankës Kombatre Tregtare BKT Lindja dhe puna e një banke konkurruese”, MediaPrint, Tiranë, 2011, σελ.43

1939 - 1943 ΕΠΊ ΦΑΣΙΣΤΙΚΗΣ ΙΤΑΛΙΑΣ

Εικόνα 21. Χάρτης που δείχνει τη γεωπολιτική θέση των Τιράνων σε σχέση με την Αλβανία και τις γειτονικές χώρες.

Όπως ήδη αναφέρθηκε στο εισαγωγικό μέρος, η επιλογή της πόλης των Τιράνων ως πρωτεύουσα της Αλβανίας έγινε το 1920. Το γεγονός αυτό είχε ως αποτέλεσμα την αστικοποίησή της με γρήγορους ρυθμούς. Η απογραφή των Αυστριακών το 1917 αριθμούσε 6.453 κατοίκους ενώ το 1920 ο πληθυσμός διπλασιάστηκε στους 12.000 κατοίκους. Κατά την διάρκεια της μοναρχίας ο αριθμός αυξανόταν και λίγο πριν το τέλος της βασιλείας του Ahmet Zogu, το 1938, οι κάτοικοί της έφταναν σε αριθμό τους 35.000.7 Την προηγούμενη περίοδο τα σχέδια που είχαν γίνει ήταν κάπως διάσπαρτα και επικεντρώνονταν περισσότερο στο νέο κέντρο δίπλα στον ιστορικό πυρήνα και κατά μήκος του “άξονα”. Φαίνεται πως από την μεγάλη συγκέντρωση του πληθυσμού η πρωτεύουσα είχε ανάγκη για σχέδιο πόλης πιο ολοκληρωμένο.

7. Armand Vokshi, “ Tracce dell’Architettura italiana in Albania” , Universita degli Studi di Firenze ,Firenze, 2012, σελ. 107

Οι σκέψεις και οι ιδέες για το νέο σχέδιο ήταν μεγαλεπήβολες, ξεκινώντας από το ρυθμιστικό σχέδιο που περιλάμβανε όλη την περιφέρεια και δουλεύτηκε σε κλίμακα 1:10.000 και καταλήγοντας στα ρυμοτομικά και πολεοδομικά της πόλης σε κλίμακα 1:2.500. Στην ουσία αυτό που πρότεινε το νέο σχέδιο ήταν μία κοινωνική διαστρωμάτωση η οποία εν μέρη είχε ξεκινήσει από την περίοδο της Μοναρχίας. Βασισμένοι, λοιπόν, στο μοντέλο της καπιταλιστικής πόλης πρότεινε μία ιεράρχηση των στοιχείων αυτών που συγκροτούσαν την δομή της πόλης και στην συγκεκριμένη περίπτωση των Τιράνων, η οποία φαίνεται να κατείχε μία σημαντική θέση στα γεωπολιτικά σχέδια των Ιταλών. Κατά μήκος των αρτηριών που συνέδεαν τα Τίρανα με την θάλασσα τοποθέτουσε την βιομηχανική ζώνη με τις εργατικές κατοικίες, όπως και στον Βορρά. Οι ζώνες αυτές προβλεπόταν να έχουν έναν εκτενή χαρακτήρα δόμησης και έναν ειδικό κανονισμό που θα ευνοούσε τα κτίρια δημόσιας λειτουργίας. Στην νότια πλευρά της πόλης προέβλεπε ζώνες κατοικίας για την αστική τάξη με αραιοκατοικημένη δόμηση και προς την

1939 - 1943 ΕΠΊ ΦΑΣΙΣΤΙΚΗΣ ΙΤΑΛΙΑΣ

Εικόνα 22. Πολεοδομικό σχέδιο που πραγματοποιήθηκε από ομάδα πολεοδόμων με επικεφαλής τον Gherardo Bosio, 1940 - 1944

Ανατολή ήταν οι ζώνες με παραθεριστικές κατοικίες. Κοντά στην νότια απόληξη του “άξονα” και δυτικά του, προέβλεπε την ζώνη κατοικίας των κρατικών υπαλλήλων, η οποία περιοχή ήταν άμεσα συνδεδεμένη με τον νέο πόλο, την τριλογία. Η ιδέα του πολεοδομικού σχεδίου που προτάθηκε από τους αρχιτέκτονες βασιζόταν στην ιδέα της κηπούπολης με κέντρο τον πυρήνα έτσι όπως διαμορφώθηκε στα χρόνια της Μοναρχίας. Τα κτίρια τα τοποθετούσαν στα όρια των οικοδομικών τετραγώνων, δημιουργώντας έτσι ελεύθερους χώρους στους πυρήνες τους. ‘Ολα τα οικοδομικά τετράγωνα εντάσσονταν σε ένα τέτοιο σύστημα σχεδιασμού, ακόμα και οι γειτονιές έξω από την πόλη που υποτίθεται είχαν μία πιο ελεύθερη διάταξη δεν μπόρεσαν να ξεφύγουν κατά πολύ από την αποφασιστική και πειθαρχημένη γραφή της ομάδας των σχεδιαστών. Στο ρόλο του επικεφαλής αρχιτεκτόνα ήταν ο Gherardo Bosio, ο οποίος είχε αναλάβει επίσης την μελέτη των κεντρικών λεωφόρων8 και του κέντρου της πόλης και συμπλήρωναν την ομάδα ο Ivo Lambertini και ο Ferdindo Poggi. Ο “άξονας” που είχε συλληφθεί ως ιδέα από τον αρχιτέκτονα Armando Brasini και στην πορεία ένα τμήμα του πήρε μορφή στο χώρο από τα σχέδια των F.D.Fausto και Hans Kόhler, είχε αρχίσει να συγκεντρώνει όλο το ενδιαφέρον του νέου πολιτικού καθεστώτος, του φασισμού. Ήδη η λεωφόρος αυτή από την πλατεία και προς Βορρά είχε μετονομαστεί σε “Via Vittorio Emanuele III” και προς Νότο “Via Del Impero”. Την μελέτη του βουλεβάρτου είχε ανάλαβει ο αρχιτέκτων Gheradio Bosio. Επικεντρώθηκε στο τμήμα που είχε ονομαστεί σε “Λεωφόρος της Αυτοκρατορίας” και δίνοντας της το μήκος που είχε προβλεφθεί από την μελέτη των Fausto και Kόhler, πρότεινε στην απόληξή της την “τριλογία” του Φασισμού. Το συγκρότημα αυτό πλαισίωνε την “Piazza del Littorio”9 και τα κτίρια ήταν το “Casa Del Fascio” κεντρικά, αριστερά του το “Casa del Dopolavoro Albanese” και το “Gioventu Littoria Albanese” μαζί με το γήπεδο.

8. Όλες οι κεντρικοί λεωφόροι είχαν μετονομαστεί. Ο άξονας στο βόρειο τμήμά του σε Viale Vitt. Emanuele, στο νότιο τμήμα σε Via del Impero. Η οδός προς Δυρράχιο σε Viale di Piemonte. Η οδός προς Καβάγια σε Via Mussolini. 9. Από το fascio littorio. Πρόκειται για σύμβολο που υιοθετήθηκε από τον Μπενίτο Μουσολίνι στις απαρχές του φασιστικού κινήματος το 1919, τέθηκε στο επίκεντρο της ‘λατρείας των littori’ και χρησιμοποιήθηκε ως έμβλημα σε προσόψεις κτιρίων και διαδηλώσεις. Έλκει την καταγωγή του από τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, όπου littorio ονομαζόταν ο υφιστάμενος που έφερε το fascio, σύμβολο εξουσίας των δικαστικών. Ο όρος littorio χρησιμοποιήθηκε από το φασιστικό καθεστώς για την ονοματοδοσία στρατιωτικών ταγμάτων, έργων υποδομής – όπως το αεροδρόμιο Roma-Urbe που σχεδιάστηκε το 1928- , καθώς επίσης και πόλεων, όπως στην περίπτωση μιας πόληςδορυφόρου της Ρώμης, που ιδρύθηκε από τον Μουσολίνι και έφερε την ονομασία Littoria (σημερινή Latina).

1939 - 1943 ΕΠΊ ΦΑΣΙΣΤΙΚΗΣ ΙΤΑΛΙΑΣ

Εικόνα 23. Gheradio Bosio, 1940-44. Το πρώην Gioventu Littoria Albanese. Λήψη 2018.

Εικόνα 24. Gheradio Bosio, 1940-44. Το πρώην Opera del Dopolavoro Albanese, νυν Σχολή Καλών Τεχνών, Λήψη 2018.

Εικόνα 25. Gheradio Bosio, 1940-44. Το πρώην Casa del Fascio, νυν Πολυτεχνείο Τιράνων (1991 - σήμερα). Λήψη 2018.

1939 - 1943 ΕΠΊ ΦΑΣΙΣΤΙΚΗΣ ΙΤΑΛΙΑΣ Ο Armando Brasini με την ιδέα του θα μπορούσαμε να πούμε ότι διάβασε-κατανόησε στην πόλη των Τιράνων αυτό που ο Norberg Schulz θα το ανέφερε ως πνεύμα του τόπου. Ο άξονας με προσανατολισμό Βορρά-Νότο, που έρχεται και τοποθετείται παράλληλα στην οροσειρά Ντάϊτι, αλλά και κάθετα στους δρόμους που υπήρχαν και το ποτάμι δεν ήταν παρά ένα είδος Cardo-Maximus. Επίσης εάν παρατηρήσει κανείς τα σχέδια του Α. Brasini για τα κτίρια που πρότεινε εύκολα διακρίνει την επιβλητικότητα των κτιρίων και του ρεύματος που εκπροσωπούσε: ένα στυλ με έντονα χαρακτηριστικά μπαρόκ και νεοκλασικισμού. Παρ’όλα αυτά τα κτίρια και ο άξονας που υλοποιήθηκαν την περίοδο της μοναρχίας σχεδιάστηκαν από τον F.Di Fausto και εκφράστηκαν με ένα στυλ εκλεκτικισμού και δημιούργησαν έναν νέο πολιτικό πυρήνα στο κέντρο της πόλης με σημαντικότερο κτίριο και συμβολικό ως προς το θεσμικό πλαίσιο, το Δημαρχείο. Ο άξονας με την έκτασή του έδινε μία αίσθηση βουλεβάρτου χωρίς πόλη. Στην Ιταλία η αρχιτεκτονική του Α. Brasini και του F. Di Fausto αναφέρεται ως ‘novecento δηλαδή αρχιτεκτονική του 1900 και ένα στυλ που εκφράζει την κρατική εξουσία. Η περίοδος που σχεδιάστηκαν και κτίστηκαν τα πρώτα κτίρια στα Τίρανα ήταν η δεκαετία του ’30. Εκείνη την περίοδο στις περιοχές που ήταν υπό την ιταλική κατοχή (π.χ.Δωδεκάνησα, Αλβανία, Αιθοποία) η αρχιτεκτονική που εφαρμοζόνταν είχε ένα στυλ με ιστορικές αναφορές για την αναβίωση της δυτικής αρχιτεκτονικής (βλ. Βασίλη Κολώνα, ΙΤΑΛΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΑ ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ). Στην υπόλοιπη Ευρώπη όμως η αρχιτεκτονική αυτή του εκλεκτικισμού και νεοκλασικισμού είχε αρχίσει να αποχωρεί και να γεννιέται το ρεύμα του μοντέρνου.

Το στύλ του ‘novecento’, παρ’όλο που βρισκόμαστε ακόμα σε ένα καθεστώς μοναρχίας στην Αλβανία άρχισε να υποχωρεί και εκφράστηκε χωρικά με το Θέατρο του αρχιτέκτona Gulio Berte. Το κτίριο αυτό ήταν από τα πρώτα δείγματα ρασιοναλισμού στα Τίρανα. Με το στυλ του ρασιοναλισμού θα εκφραζόταν χωρικά το νέο πολιτικό καθεστώς του φασισμού με αρχιτέκτονα τον Geradio Bossio. Ένα ρεύμα που αντετίθετο στον πλουραλισμό της προηγούμενης περιόδου. Ο νέος πόλος που δημιουργήθηκε στην απόληξη του άξονα, που εμείς

στην έρευνα μας την ονομάσαμε “Τριλογία του Φασισμού” κτίστηκε εξ’ολοκλήρου ως ένας ιδεολογικός πόλος και εξέφραζε ξεκάθαρα την πολιτική εξουσία στον χώρο. Όλα τα κτίρια του νέου πόλου περιήχαν τα ίδια μορφολογικά χαρακτηριστικά με κτίρια κυβερνητικά στην Ιταλία της ίδιας περιόδου. Η αρχιτεκτονική που εφαρμόστηκε από το 1925 έως 1944 στα Τίρανα ναι μεν εκφράστηκε με δύο διαφορετικά ρεύματα και κάτω από δύο διαφορετικά πολιτικά καθεστώτα, από την άλλη όμως τα ρεύματα αυτά πήγαζαν από την ίδια “πηγή”, την Ιταλία. Την περίοδο αυτή στην Ιταλία ενυπήρχαν ταυτόχρονα δύο τάσεις στην αρχιτεκτονική : η μία τάση ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με την ιστορική παράδοση και την επιβίωση της Αρχαίας Ρώμης την οποία την αντιπροσώπευαν αρχιτέκτονες όπως ο Αrmando Brasini κ.ά. , ενώ η άλλη ήταν η (MIAR) “Κίνηση Ιταλών Ρασιοναλιστών Αρχιτεκτόνων” και αντιπροσωπεύοταν από τον Giuseppe Terragni κ.ά. (βλ. Sotir Dhamo, Gjergj Thomai, Besnik Aliaj, “Tirana Qyteti i Munguar”, σελ.115), οι οποίοι ήταν συνδεδεμένη με το Μοντέρνο Κίνημα (CIAM). Υπήρχε μία προσπάθεια εκείνη την εποχή στην Ιταλία από τους αρχιτέκτονες για την ενσωμάτωση πολιτικών ιδεολογιών με την αρχιτεκτονική. Για την ακρίβεια πολλοί από αυτούς υπέθεταν πως το μοντέρνο στην τέχνη και ο φασισμός στην πολιτική θα εκσυγχρόνιζαν τoν ιταλικό πολιτισμό. Στα πλαίσια τέτοιων αντιπαραθέσεων στην αρχιτεκτονική άλλα και στην πολιτική πήραν χωρική μόρφη τα πρώτα κτίρια στα Τίρανα.

ΠΑΡΑΘΕΜΑ 2

Εικόνα 26. (αριστερά) Αεροφωτογραφία του 1939. Το βουλεβάρτο χωρίς πόλη.

Εικόνα 27. Florestano di Fausto, Το Δημαρχείο 1937.

Εικόνα 28. Florestano di Fausto, Η κατασκευή της πλατείας Σκεντέρμπεη και τα υπουργικά κτίρια 1937.

ΠΑΡΑΘΕΜΑ 2

Εικόνα 29. Florestano di Fausto,1937 Υπουργικό κτίριο επί της πλατείας Σκεντέρμπεη. Λήψη 2018.

Εικόνα 30. Το Εθνικό Θέατρο που σχεδιάστηκε από τον αρχιτέκτονα Giulio Berte το 1938. Λήψη 2018.

Εικόνα 31. Γυμνάσιο Αρρένων στη Ρόδο, από τον Florestano di Fausto, 1928 - 30.

Εικόνα 32. Η Κεντρική Τράπεζα της Αλβανίας 1934, Vittorio Β.Morpurgo. Λήψη 2018.

ΠΑΡΑΘΕΜΑ 2

Εικόνα 33. Το Ρυθμιστικό Σχέδιο 1940-1943

Εικόνα 34. Αριστερά το οδικό δίκτυο όπως είχε διαμορφωθεί και τα κτίρια που είχαν υλοποιηθεί μέχρι τ0 1941. Δεξιά, Ρυμοτομικό Σχέδιο της μελέτης που έγινε κατά την περίοδο της Φασιστικής Ιταλίας.

ΠΑΡΑΘΕΜΑ 2

Σχέδιο Εικόνα 35. Μέλετη της Λεωφόρο “Via dell’Impero”, Υπογεγραμμένο από τον Ivo Lambertini και τον Ferdinando Poggi, 1943. Με μαύρο χρώμα δεξιά τα κτίρια της “τριλογίας” περιμετρικά της “Piazza del Litorio”, όπως και κατά μήκος της λεωφόρου. Με κόκκινο χρώμα αριστερά τα κτίρια που κατασκευάστηκαν κατά την περίοδο της Μοναρχίας περιμετρικά της πλατείας του “Skanderbeg”.

ΠΑΡΑΘΕΜΑ 2

Εικόνα 36. Άποψη της “Piazza del Litorio” και της “τριλογίας” του Φασισμού. Σκίτσο του Αρχιτέκτονα Gerardio Bosio, 1939-1943

1944 - 1991 | ΕΠΙ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΗΣ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ

Με τη λήξη του Β’ ΠΠ την εξουσία της χώρας ανέλαβε το εργατικό κόμμα της Αλβανίας (Partia e Punës e Shqipërisë, PPSH). Στις αρχές, κύρια μέριμνα του αποτέλεσε η ανοικοδόμηση της χώρας.

1. Sotir Dhamo, Gjergj Thomai, Besnik Aliaj, “Tirana Qyteti i Munguar”, POLIS_PRESS, Tiranë, 2016, σελ.159,160,161,162

To 1952 το 2ο Συνέδριο του Kόμματος αποφάσισε τη μετατροπή της Αλβανίας από αποκλειστικά γεωργική χώρα σε γεωργικο-βιομηχανική χώρα. Για την υλοποίηση του στόχου αυτού το 1956 το 3ο Συνέδριο πήρε την απόφαση να επιταχύνει την διαδικασία κολεκτιβοποίησης της γεωργίας στα χωριά όπως και την εγκαθίδρυση σοσιαλιστικών σχέσεων που με την σειρά τους θα οδηγούσαν στην ολοκλήρωση της οικονομικής βάσης του σοσιαλισμού1 και στην σχεδιασμένη οικονομία. Η πόλη των Τιράνων ήδη από το 1947 είχε αρχίσει να μεταμορφώνεται και το ενδιαφέρον να επικεντρώνεται στην ανέγερση βιομηχανιών και εργοστασίων στην περιφέρειά της. Από το ’47 έως και το 1960 κατασκευάστηκαν σταδιακά μια σειρά από εργοστάσια με αποκορύφωμα τη βιομηχανία υφαντουργίας “Stalin” μαζί με την “ζώνη” εργατικών κατοικιών. Με τις ενέργειες αυτές η πόλη είχε αρχίσει να χάνει τον χαρακτήρα που είχε μέχρι τότε και να διαμορφώνει σταδιακά τη βιομηχανική της ζώνη, κάτι που για πρώτη φορά συναντάμε στην ιστορική της εξέλιξη. Τον Φεβρουάριο του 1956 πραγματοποιήθηκε στη Μόσχα το 20ο Συνέδριο του Κομουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης και ο τότε επικεφαλής του κόμματος Nikita Hrushçov εκφώνησε το λόγο «Περί της προσωπολατρείας και των συνεπειών της» που γενικότερα στόχευε στην αποσταλινοποίηση. Αυτή η νέα πολιτική που ασκούνταν από τον Hrushcov θεωρήθηκε απαράδεκτη από το εργατικό κόμμα της Αλβανίας, η οποία δεν δίστασε να αποκαλέσει την πολιτική στάση του Hrushov ως ρεβιζιονισμό. Το συνέδριο αυτό ήταν

1944-1978 ΠΡΏΤΗ ΦΆΣΗ ΤΗΣ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΉΣ ΔΙΑΚΥΒΈΡΝΗΣΗΣ

2. Ο.π.

η γραμμή τομής για το εργατικό κόμμα της Αλβανίας και των σχέσεών της με όλα τα κράτη του ανατολικού μπλοκ που επικροτούσαν τη στάση του Hrushov. Επίσης εξυπηρέτησε την προπαγάνδα στο εσωτερικό της χώρας κατά του ρεβιζιονισμού. Με την τροπή που πήραν οι πολιτικές εξελίξεις και αρχίζοντας ήδη από τα πρώτα χρόνια μετά το Β’ ΠΠ, στην Αλβανία εφαρμόστηκε η λεγόμενη προλεταριακή δικτατορία. Η χώρα σταδιακά άρχισε να απομονώνεται από τα υπόλοιπα κράτη και να αυτοαποκαλείται ως η μόνη εναπομείνουσα σταλινιστική χώρα στον κόσμο. Η διακοπή των σχέσεών της με τις κομμουνιστικές χώρες ξεκίνησε το ’48 με την Γιουγκοσλαβία, το ‘61 υπήρξε αποκοπή από την Σοβιετική Ένωση, ενώ η τελευταία αποκοπή, που θα οδηγούσε σε μία ολοκληρωτική πλέον απομόνωση μέχρι και το ‘91, έγινε το ’78 με την Κίνα2 Μέσα σε αυτά τα 45 χρόνια μπορούμε να εντοπίσουμε δύο φάσεις που αφορούν την πολεοδομία και την αρχιτεκτονική που εφαρμόστηκε και σίγουρα επηρεάστηκε από τις πολιτικές σχέσεις που δημιουργήθηκαν με τα κράτη του ανατολικού μπλοκ και την Κίνα. Διακρίνονται στην πρώτη περίοδο που οι σχέσεις της χώρας ήταν απόλυτα συνδεδεμένες με την Σοβιετική Ένωση και την Γιουγκοσλαβία και τη δεύτερη περίοδο, που η χώρα στράφηκε προς την Κίνα και την ολοκληρωτική απομόνωση. Σημαντικό γεγονός είναι πως σε αυτό το διάστημα των 45 χρόνων και προς το τέλος της εποχής αυτής, η Αλβανία είχε αποκτήσει ένα κοινωνικό υπόβαθρο και ένα σύνολο επιστημόνων που είχαν σπουδάσει σε χώρες του ανατολικού μπλοκ. Όπως και την προηγούμενη περίοδο που κυριάρχησε η επιρροή του κλασικισμού και του ρασιοναλισμού στην αρχιτεκτονική σε μία προσπάθεια επιβολής της πολιτικής κυριαρχίας το ίδιο συνέβη και σε αυτή την περίοδο που ακολουθεί. Οι πολεοδομικές επεμβάσεις και οι αρχιτεκτονικές επιλογές ήταν αυτές που θα διαμόρφωσαν τον χαρακτήρα της πόλης στη συνέχεια, κάποιες φορές καταστρέφοντας το παρελθόν και κάποιες φορές στεκόμενες απέναντι του.

Ένα από τα δόγματα του κόμματος στην πρώτη φάση της διακυβέρνησής του ήταν ο “Νέος Άνθρωπος”, η δημιουργία δηλαδή της σοσιαλιστικής και κομμουνιστικής συνείδησης της κοινωνίας, εφαρμόζοντας μεταφορικά και κυριολεκτικά το επαναστατικό τρίπτυχο Εργασία-ΕκπαίδευσηΦυσική Κατάσταση. Για αυτόν τον “Νέο Άνθρωπο” μιλάει το περιοδικό «Rruga e Partisë»3 του 1954 με απόσπασμα κειμένου του Igor Kon4 : “…ο άνθρωπος ο οποίος είναι κάτοχος των υψηλών πολιτικών και ηθικών αξιών, ο οικοδόμος του κομμουνισμού και είναι ασύγκριτα πιο άξιος από οποιονδήποτε εκπρόσωπο του παλιού κόσμου. Αυτός είναι ένας άνθρωπος , του οποίου τα προσωπικά συμφέροντα είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με τα συμφέροντα του λαού, αυτός είναι έτοιμος να αγωνιστεί μέχρι και να θυσιαστεί για τα συμφέροντα της κομμουνιστικής κοινωνίας.Αυτός είναι ένας άνθρωπος, του οποίου η στάση απέναντι στη ζωή είναι πάντα δημιουργική, αυτός δεν μπορεί να φανταστεί την ζωή χωρίς εργασία, είναι ένας άνθρωπιστής, ο οποίος έχει σηκώσει ψηλά το λάβαρο της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και είναι έτοιμος να θυσιάσει τον εαυτό του σε πόλεμο για την ευτυχία της ανθρωπότητας. Η αστική τάξη που πεθαίνει, τον φοβάται και τον μισεί, η ίδια η ύπαρξή του είναι η άρνηση του καπιταλιστικού καθεστώτος. Οι αστοί ιδεολόγοι έχουν έτοιμη την συκοφαντία με κάθε τρόπο εναντίον του.”5 Πάνω στις αρχές αυτού του επαναστατικού τριπτύχου και του “Νέου Άνθρώπου” θα μπορούσαμε να πούμε ότι μελετήθηκε και σχεδιάστηκε το πολεοδομικό σχέδιο των Τιράνων και γενικότερα όλη η ανασυγκρότηση της χώρας. Ξεκινώντας από την “Εργασία” που συνδέεται με τη βιομηχανία και την κατοικία, τοποθετώντας τους χώρους κατοίκησης κοντά στους χώρους εργασίας, συνεχίζοντας με την “Εκπαίδευση” όπου εντοπίζονται αλλαγές χρήσεων σε κτίρια, για την ίδρυση και λειτουργία πανεπιστημίων και γενικότερα έργα με εκπαιδευτικό χαρακτήρα. Τέλος, το τρίπτυχο ολοκληρώνεται με την “Φυσική

3. «Rruga e Partisë» =Ο Δρόμος του Κόμματος 4. Igor Semyonovich Kon/ Игорь Семёнович Кон, (21 May 1928 – 27 April 2011) Σοβιετικός και Ρώσσος φιλόσοφος, ψυχολόγος και σεξολόγος. Οι επιστημονικές του δημοσιεύσεις έχουν μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες, όπως η αγγλική, η γερμανική, η γαλλική κτλ. Στην προκειμένη περίπτωση φαίνεται να έχουν μεταφραστεί και στα αλβανικά. 5. Το παραπάνω απόσπασμα κειμένου είναι σε ελεύθερη μετάφραση στα ελληνικά από τους σπουδαστές. Το πρωτότυπο κείμενο όπως κυκλοφόρησε στην αλβανική γλώσσα στο περιοδικό “Rruga e Partisë” έχει ως εξής: “…njeriu i ri i cili është bartës i vlerave të larta politike e morale, ndërtues i komunizmit dhe është pakrahasimisht më i denjë se çdo përqafues i botës së vjetër. Ai është një njeri, interesant personale të të cilit janë të lidhura pazgjidhshmërisht me interesat e popullit, ai është gati të luftojë deri në vetëmohim për kauzën e Komunizmit. Ai është një njeri, qëndrimi i të cilit për jetën është përherë krijues, ai nuk mund ta mendojë jetën pa punë, është një humanist i cili ka ngritur lart flamurin e dinjitetit njerëzor dhe është gati për të sakrifikuar vetveten në luftë për lumturinë e njerëzimit. Borgjeza që është duke vdekur, ka frikë nga ai dhe e urren, vetë ekzistenca e tij është mohimi i regjimit kapitalist. Ideologët e borgjezisë kanë të gatshëm të shpifin në çdo

1944-1978 ΠΡΏΤΗ ΦΆΣΗ ΤΗΣ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΉΣ ΔΙΑΚΥΒΈΡΝΗΣΗΣ

Εικόνα 37. Σοσιαλιστικός Ρεαλισμός. Έργο του αλβανού ζωγράφου Shaban Hysa, με τίτλο Më Shumë (Πιο Πολύ), 1966.

Κατάσταση”. Ο συγκεκριμένος στόχος ήταν συνδεδεμένος στενά με την στρατιωτική εκπαίδευση, όλης της κοινωνίας. Στο επίπεδο της πολεοδομίας και της αρχιτεκτονικής εκφράστηκε με την δημιουργία υπερτοπικών πάρκων πρασίνου και με μικρούς πυρήνες πρασίνου ανά γειτονιές, όπως και με κτίρια αθλητικού χαρακτήρα, γήπεδα, παλαίστρες κτλ. Το σημαντικότερο από αυτά τα έργα ήταν η δημιουργία του πάρκου και της τεχνητής λίμνης “Liqeni Artificial”, το οποίο έγινε ο πόλος αναψυχής των κατοίκων της πόλης.

mënyrë kundër tij.” “HOMO SOCIALITICUS” OSE NJERIU I RI I REALZIMIT SOCIALIST (NJË QASJE ESTETIKE E PIKTURËS “MË TEJ” TË PIKTORIT SH.HYSA), Anxhela Lepuri, Ardiana Sallaku, Antonio Çikollari ,Adriana Hoxha ,Daniela Gjopalaj, Meridita Kola, Olta Sulaj, “HOMO SOCIALITICUS OSE NJERIU I RI I REALZIMIT SOCIALIST”, Tiranë, 2016

1944 - 1961 ΠΡΩΤΗ ΦΑΣΗ ΤΗΣ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΗΣ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ

Οι βάσεις για την εκπόνηση του πολεοδομικού σχεδίου του 1957 ήταν οι μελέτες που είχαν πραγματοποιηθεί την περίοδο του 1940-1943 από τους Ιταλούς. Οι διαφορές των μελετών σχεδιαστικά ήταν ελάχιστες, ιδεολογικά όμως τεράστιες. Το σχέδιο του 1957 περιοριζόταν σε μικρότερη έκταση από τα προηγούμενα, αλλά οι γενικότερες χωροταξικές χαράξεις και οι ζώνες λειτουργιών παρέμειναν ίδιες. Σε προτεραιότητα πλέον, ήταν η υλοποίηση εκείνων των έργων που θα μετάτρεπαν την χώρα σε αγροτική-βιομηχανική κοινωνία. Ενώ στο παρελθόν βασίζονταν σε μία κοινωνική διαστρωμάτωση του λαού και σχεδίαζαν έχοντας ως αρχή το μοντέλο της καπιταλιστικής πόλης, το νέο καθεστώς είχε ως αρχή τον “νέο άνθρωπο” και το “επαναστατικό τρίπτυχο” για την δημιουργία της σοσιαλιστικής κοινωνίας. Στην πορεία της διακυβέρνησής του κατήργησε όλες τις κοινωνικές τάξεις και επέβαλε την μία και μοναδική, την εργατική τάξη. Την πρώτη περίοδο του υπαρκτού σοσιαλισμού στην Αλβανία που ήταν και η πιο σημαντική για την ανασυγκρότηση της οικονομίας της χώρας αλλά και για την υλοποίηση του στόχου για την εκβιομηχάνισή της, τα πρώτα έργα που κατασκευάστηκαν ήταν τα εργοστάσια. Παράλληλα θα γίνονταν και οι πρώτες προσπάθειες για την δημιουργία πανεπιστημίων, κτιρίων με πολιτιστικό και εκπαιδευτικό χαρακτήρα και εργατικών κατοικιών. Η ανέγερση βιομηχανιών είχε ξεκινήσει και μερικές από αυτές είχαν τεθεί σε λειτουργία ήδη από το 1947. Έως το 1960 κατασκευάστηκαν σταδιακά μια σειρά από εργοστάσια, με αποκορύφωμα τη βιομηχανία υφαντουργίας “Stalin”σε συνδυασμό με την “ζώνη” εργατικών κατοικιών, η οποία και αναγέρθηκε στην πόλη των Τιράνων. Το πέρασμα από την αμιγώς αγροτική παραγωγή σε μία σύγχρονη βιομηχανική πόλη συνέβη σύμφωνα με το πρότυπο της σοσιαλιστικής κοινωνίας και με την βοήθεια της Σοβιετικής Ένωσης. Οι άρρηκτες πολιτικές σχέσεις με τις χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ αποτυπώθηκαν παντού: στις τέχνες, στην φιλοσοφία, στην παιδεία και γενικότερα στον τρόπο ζωής. Η τέχνη της αρχιτεκτονικής ήταν αυτή που επηρέασε

1944-1961 ΠΡΏΤΗ ΦΆΣΗ ΤΗΣ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΉΣ ΔΙΑΚΥΒΈΡΝΗΣΗΣ

Εικόνα 38. Misto Mele και Dimo Angjellov, τελική μορφή του Ρυθμιστικού Σχεδίου 1957 - 1958.

και διαμόρφωσε την εικόνα της πόλης στο χώρο. Ο ρώσικος κλασικισμός “εισχώρησε” στην πόλη των Τιράνων ως μία νέα μορφή έκφρασης του αρχιτεκτονικού λεξιλογίου, ένα στυλ που ήδη είχε εφαρμοστεί στην Σοβιετική Ένωση και υιοθετήθηκε και στην Αλβανία από το πολιτικό καθεστώς της.

1944-1961 ΠΡΏΤΗ ΦΆΣΗ ΤΗΣ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΉΣ ΔΙΑΚΥΒΈΡΝΗΣΗΣ

Εικόνα 39. Η είσοδος της βιομηχανίας “Stalin” και το άγαλμά του,φωτογραφία της δεκαετίας 1950.

Εικόνα 40. Το κινηματογραφικό studio “Shqipëria e Re”, φωτογραφία της δεκαετίας 1960.

Αρκετά από τα έργα είχαν ήδη υλοποιηθεί πριν το Ρυθμιστικό και το Πολεοδομικό σχέδιο οριστικοποιηθούν στην τελική τους μορφή. Τα έργα που κατασκεύαστηκαν κατά την πρώτη φάση της περιόδου αυτής ακολουθούσαν δύο περιπτώσεις αρχιτεκτονικής μελέτης1. Ο πρώτος αφορούσε μελέτες που έρχονταν έτοιμες από την Σοβιετική Ένωση και ο δεύτερος σε μελέτες που εκπονούσαν εγχώριοι αρχιτέκτονες2. Στην πραγματικότητα το αποτέλεσμα στην τελική μορφή των κτιρίων ήταν ίδιο. Το κυρίαρχο αρχιτεκτονικό ρεύμα ήταν ένα και επρόκειτο για τον λεγόμενο “ρώσικο κλασικισμό”3. Κάποια από τα έργα που τα σχέδιά τους ήρθαν έτοιμα από την Σοβιετική Ένωση ήταν η βιομηχανία υφαντουργίας “Stalin” 1951 και το κινηματογραφικό στούντιο “Shqipëria e Re”4 1950-1952. Αυτά τα δύο έργα θεωρούνταν από τα πιο σημαντικά για το καθεστώς καθώς η βιομηχανία “Stalin”5 ήταν το μεγαλύτερο εργοστάσιο στη χώρα και αντιπροσώπευε την εκβιομηχάνισή της, ενώ το κινηματογραφικό στούντιο εξυπηρετούσε ως προπαγανδιστικό εργαλείο για την εδραίωση του σοσιαλισμού στην συνείδηση του λαού. Κτίστηκαν στην περιφέρεια της πόλης, με την βιομηχανία να απέχει 5 χιλιόμετρα από το κέντρο και να τοποθετείται δυτικά, ενώ το συγκρότημα των κινηματογραφικών στούντιο ανατολικά. Οι βιομηχανίες θα ήταν κατά κάποιο τρόπο ο πυρήνας των εργατικών κατοικιών δημιουργώντας έτσι νέες γειτονιές στη πόλη. Σταδιακά είχαν αρχίσει να ανεγείρονται τέτοια συγκροτήματα σε διάφορα σημεία της πόλης σύμφωνα με το πολεοδομικό σχέδιο. Ένα άλλο σημαντικό έργο τέτοιου τύπου ήταν και το εργοστάσιο “Enver” το οποίο παρήγαγε αγροτικά εργαλεία και ανταλλακτικά αυτοκινήτων. Ακολούθησαν στην πορεία και άλλα εργοστάσια όπως: υποδημάτων, παραγωγής τούβλων, ξυλογλυπτικής, γάλακτος και κρέατος με αποκορύφωμα για την αρχιτεκτονική του, το τυπογραφείο “Mihal Duri”, το οποίο κατ’ εξαίρεση κτίστηκε μέσα στον αστικό ιστό (εικ. 41). Μέχρι και το 1960 είχε τεθεί σε λειτουργία ένα μεγάλο

1. Maks Velo, “Betonizimi I Demokracisë”, EUTPRESS, Tiranë, 2013, σελ.128 2. Πρέπει να σημειωθεί πως παρόλο που επρόκειται για αλβανούς αρχιτεκτόνες όλοι στο σύνολό τους είχαν σπουδάσει σε χώρες της Σοβιετικής Ένωσης. Αυτό οφείλεται μεν στην πολιτική που ακολουθούσε το κόμμα, αλλά και ότι ακόμα αυτή την περίοδο δεν είχαν ιδρυθεί πανεπηστημιακά ιδρύματα για την εξειδίκευση μηχανικών, αρχιτεκτόνων κτλ. Στο βιβλίο “Betonizmi i Demokracisë” του Maks Velo και στα κεφάλαια που μιλάει για την αρχιτεκτονική του υπαρκτού σοσιαλισμού στα Τίρανα, αναφέρει ονομαστικά νέους αρχιτέκτονες που είχαν αποφοιτήσει από χώρες του πρώην Ανοτολικού Μπλοκ και επιστρέφοντας στην Αλβανία θα ήταν αυτοί που θα συνέχιζαν το πνεύμα του σοσιαλισμού στις τέχνες και ούτω καθεξής. Από μία άλλη πηγή βέβαια, “The Impact of Socialist Realism in the Albanian Architecture in 19451990”, Ndrecka O. , Nepravishta F. , 2014, από το Polytechnic University of Tirana γίνεται λόγος ακόμα και για τιμωρία σε οποιαδήποτε παρέκκλιση γινόταν από τα σχέδια και το ρεύμα αυτό, όπως και χαρακτηρίζονταν «αντι-σοβιετική». Απόσπασμα κειμένου στην πρωτότυπη μορφή:“The first Albanian architects of the post-war period who had studied in the Soviet Union arrived in the years 1951–52. After completing the studies, they began working in

1944-1961 ΠΡΏΤΗ ΦΆΣΗ ΤΗΣ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΉΣ ΔΙΑΚΥΒΈΡΝΗΣΗΣ

Εικόνα 41. Το τυπογραφείο “Mihal Duri”, ένα βιομηχανικό κτίριο, το οποίο κατ’ εξαίρεση, τοποθετήθηκε στον αστικό ιστό των Τιράνων το 1952-3.

σύνολο εργοστασίων διαμορφώνοντας στα Τίρανα αυτό που θα λέγαμε βιομηχανική ζώνη. Καλύπτοντας από την μία πλευρά τον δευτερογενή τομέα με τα εργοστάσια και τις βιομηχανίες , έπρεπε παράλληλα να καλυφθεί και ο τομέας της εκπαίδευσης. Το 1957 ήρθε η στιγμή η πόλη των Τιράνων να αποκτήσει καινούργιες δομές τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και αυτές θα ήταν το Πανεπιστήμιο Φυσικών Επιστημόνων (εικ. 56 στο παράθεμα 3) και το Πανεπιστήμιο Ιστορίας και Φιλολογίας (εικ.57 στο παράθεμα 3). Στα πλαίσια της ανέγερσης εκπαιδευτικών δομών κατασκευάστηκε και το μουσείο “Stalin” (εικ. 54 στο παράθεμα 3). Τα δύο κτίρια των πανεπιστημίων πaρ’όλο που αρχιτεκτονικά εντάσσονται στο ίδιο ρεύμα εκείνου του ρώσικου κλασικισμού ταυτόχρονα είναι και αντικρουόμενα για τον λόγο πως το ένα επιχρίστηκε στο σύνολό του, ενώ το άλλο μόνο το τμήμα της κεντρικής εισόδου, αφήνοντας εμφανή όλη την υπόλοιπη δομή του κτιρίου. Αυτό πιθανώς να οφείλεται σε δύο λόγους. Ο ένας ίσως να ήταν η ανεπάρκεια οικονομικών πόρων προκειμένου να επιχριστεί το κτίριο στο σύνολό του και ο άλλος απλά αισθητική επιλογή, πιθανώς και πολιτική απόφαση. Την περίοδο εντοπίζονται αρκετά κτίρια που μένουν ανεπίχρηστα, κυρίως όμως επρόκειτο για κατοικίες και όχι για δημόσια κτίρια εμβληματικού χαρακτήρα. Θα μπορούσε βέβαια το κτίριο του πανεπιστημίου που έμεινε ανεπίχρηστο να αντιπροσώπευε την μετάβαση από το κλασικό στο μοντέρνο εφόσον βρισκόμαστε στην δεκαετία του ’50. Εξίσου σημαντικό είναι πως λίγα χρόνια πριν είχε τεθεί σε λειτουργία η βιομηχανία τούβλων, άρα η επιλογή να παραμένουν εμφανή τα στοιχεία πλήρωσης να συνδέεται γενικότερα και με το ιδεολογικό πνεύμα της εποχής: παράγουμε και χτίζουμε με τις δικές μας δυνάμεις. Κάποια έργα που υλοποιήθηκαν και αυτά κατά την πρώτη περίοδο του υπαρκτού σοσιαλισμού περίπου το 1953 ήταν το υπερτοπικό πάρκο με την τεχνητή λίμνη στη νότια πλευρά της πόλης και ο βοτανικός κήπος στη συνέχεια του πάρκου. Η ιδέα για την κατασκευή τους υπήρχε ήδη στα σχέδια

the home country, followed later by many engineers and architects, who came from the socialist countries of Eastern Europe, part of the socialist camp, Soviet satellites as our country was. The latter ones practiced closer to the contemporary architecture style, thanks to a tradition rooted in these countries before the Second World War. The prevailing education and the spirit of the time consequently brought the projects that strictly followed the Soviet social realism patterns. Any deviation was called “Anti-Sovietism” and was punished. Punitive measures were conditioned by the status or class of the individuals and also their political credibility [2, 54–55]…” 3. Έτσι αναφέρεται από το ακαδημαϊκό περιβάλλον και σε γραπτά κείμενα, άρθρα, βιβλία κτλ. 4. ”Shqipëria e Re” = “Νέα Αλβανία” 5. Ο αριθμός των εργαζομένων της βιομηχανίας “Stalin” το 1953 ανερχόταν σε αριθμό 2200 άτομα και προβλεπόταν πως μέχρι τις αρχές του 1955 θα έφτανε τα 4500 άτομα.

1944-1978 ΠΡΏΤΗ ΦΆΣΗ ΤΗΣ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΉΣ ΔΙΑΚΥΒΈΡΝΗΣΗΣ

Εικόνα 42. Αποτύπωση όλων των έργων που έγιναν μέχρι το 1965, συμπεριλαμβανομένων και των έργων που έγιναν κατά την ιταλοκρατία.

των Ιταλών και είχαν άμεση σχέση με την χωρική συσχέτιση της “τριλογία του φασισμού“. Το πάρκο δημιουργήθηκε πίσω από το συγκρότημα των κτιρίων της τριλογίας, των οποίων οι λειτουργίες είχαν πλέον αλλάξει. Κατά τα πρώτα χρόνια χρησιμοποιήθηκαν για την εγκατάσταση των υπηρεσιών της κυβέρνησης και αργότερα, το 1951, λειτούργησαν ως πανεπιστήμια, χρήση που διατηρούν ακόμα και σήμερα ως Πολυτεχνείο Τιράνων και Σχολή Καλών Τεχνών. Την περίοδο αυτή ολοκληρώθηκε και η απόληξη του κεντρικού άξονα στον βορρά με την κατασκευή του Σιδηροδρομικού Σταθμού, ο οποίος συνέδεε τα Τίρανα με την βιομηχανία “Stalin” και το Δυρράχιο, όπου βρισκόταν το μεγαλύτερο λιμάνι της χώρας. Η κατασκευή του δικτύου σταθερής τροχιάς ήταν έργο το οποίο υλοποιήθηκε εξ’ ολοκλήρου χωρίς εξωτερική βοήθεια, γεγονός που έκανε το κομμουνιστικό κόμμα να υπερηφανεύεται για την επίτευξή του. Η πρώτη φάση είχε αρχίσει να ολοκληρώνεται με την κατασκευή βασικών κτιρίων και έργων για τη συγκρότηση και εφαρμογή του επαναστατικού τρίπτυχου. Το σημαντικό με τις κατασκευές αυτές ήταν η τοποθέτησή τους έτσι ώστε να οριοθετηθεί η πόλη σε μικρό και μεγάλο δακτύλιο κάτι που εντοπίζεται και στο ρυθμιστικό σχέδιο, του οποίου οι πρώτες χαράξεις προϋπήρχαν στο σχέδιο των Ιταλών. Στο χάρτη (εικ. 42) που είναι μία αποτύπωση του 1965 γίνεται κατανοητό το σύνολο των έργων που έγιναν μέχρι αυτή την χρονιά, τα οποία συβμολίζονται με μαύρο χρώμα. Στον ίδιο χάρτη με κόκκινο χρώμα διακρίνεται ο μικρός δακτύλιος. Επίσης διακρίνεται και ένα μικρό τμήμα του μεγάλου δακτύλιου που εφάπτεται σε μεγάλο μέρος του στον μικρό. Ένα πρόβλημα που δεν έχει λυθεί ακόμα και σήμερα είναι η ολοκλήρωσή του. Αυτό όμως που δεν υλοποιήθηκε την περίοδο της Ιταλοκρατίας και ολοκληρώθηκε από τους μετέπειτα κυβερνώντες της χώρας όπως ειπώθηκε προηγουμένως ήταν η συμπλήρωση του “άξονα” στο βόρειο τμήμα της πόλης με το σταθμό του τρένου. Το έργο αυτό ίσως να ήταν ένα από τα

1944-1978 ΠΡΏΤΗ ΦΆΣΗ ΤΗΣ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΉΣ ΔΙΑΚΥΒΈΡΝΗΣΗΣ

Εικόνα 43. Απόσπασμα πολεοδομικού σχεδίου, στο οποίο διακρίνεται η πυκνότητα δόμησης μέχρι το 1965, καθώς και η μελέτη για την μεγάλη δακτύλιο που μέχρι και σήμερα δεν έχει ολοκληρωθεί.

πιο επιτυχημένα που έγινε στις αρχές της διακυβέρνησης του υπαρκτού σοσιαλισμού. Η τοποθέτηση του σιδηροδρομικού σταθμού και η αλλαγή χρήσης των κτιρίων της “Τριλογίας του Φασισμού” στο νότιο τμήμα με εκπαιδευτικές λειτουργίες ολοκλήρωσε πολεοδομικά και αρχιτεκτονικά την ιδέα του Α. Brasini για τον “άξονα”, παράλληλα όμως κατάφερε την χωρική εφαρμογή της θεωρίας του δόγματος του ”επαναστατικού τρίπτυχου”, με έναν συμβολικό παραλληλισμό: από την μία πλευρά η βιομηχανία και η ευμάρεια και από την άλλη η εκπαίδευση και αναψυχή, αλλά πάντα στο κέντρο τα κτίρια υπηρεσιών της κυβέρνησης.

Εικόνα 44. Πολυκατοικία με μοντέρνα χαρακτηριστικά και επιχρισμένη όψη στο κέντρο της πόλης,

Την περίοδο των 45 χρόνων από το 1945 μέχρι το 1990 που εξετάζουμε στο κεφάλαιο αυτό θα αποτελούσε παράλειψη να μην ερευνήσουμε τα προγράμματα για τη μαζική στέγαση του πληθυσμού, αλλά και γενικότερα τους τρόπους και τις πολιτικές βάσει των οποίων υλοποιήθηκαν. Οι εργατικές κατοικίες που ανεγέρθηκαν κατά την διάρκεια των τεσσάρων αυτών δεκαετιών ήταν ένας σημαντικός παράγοντας στην διαμόρφωση της πόλης τόσο πολεοδομικά όσο και “αισθητικά”. Αρχιτεκτονικά και βιωματικά στέγασαν και διαμόρφωσαν τουλάχιστον τρεις γεννιές όσο δηλαδή, διήρκησε ο υπαρκτός σοσιαλισμός, συνεχίζοντας ακόμα και σήμερα να έχουν την ίδια χρήση. Δεν θα μπορούσαν να μην συμπεριληφθούν στην έρευνα αυτή και για τον προφανή λόγο που είναι η οριζόντια αντιμετώπιση της πολιτικής εξουσίας την περίοδο αυτή για την ανέγερση δομών στην πόλη. Είτε επρόκειτο για βιομηχανίες, πανεπιστήμια, μουσεία, κατοικίες κτλ. όλα γίνονταν με κρατική πρωτοβουλία. Στην πολεοδομική έκθεση για την ανοικοδόμηση της Αλβανίας αναφέρεται πως μέχρι το 1960 σε όλη την χώρα θα κατασκευάζονταν 4000 διαμερίσματα σε αστικά κέντρα. Τα μισά από αυτά επρόκειτο να γίνουν στην πρωτεύουσα. Ήταν ένα πρωτοφανές και μεγαλεπήβολο σχέδιο μαζικής στέγασης στα Τίρανα. Ήδη το 1950 ο πληθυσμός της πόλης είχε φτάσει τους 72.000 κατοίκους. Δεν θα μπορούσε όμως να γίνει διαφορετικά, εφόσον υπήρχε ο στόχος εκβιομηχάνισης της χώρας οπότε η ύπαρξη εργατικής δύναμης ήταν επιβεβλημένη σε συνδυασμό με την οικονομική και επιστημονική στήριξη της Σοβιετικής Ένωσης. Πρωταρχικός προβληματισμός των πολεοδόμων και αρχιτεκτόνων ήταν ο προσδιορισμός των σημείων που θα οικοδομούσαν τις κατοικίες σε συνδυασμό με την αισθητική τους λαμβάνοντας υπόψη και το οικονομικό κόστος των κτιρίων. Η τοποθέτηση κατοικιών στην περιφέρεια της πόλης θεωρούνταν πολυδάπανη κυρίως λόγω του ότι έπρεπε να προηγηθούν έργα υποδομών τέτοιων που να συγκροτούν μία γειτονιά, όπως δρόμων, δίκτυου ύδρευσης ηλεκτρισμού κτλ. Στο ήδη υπάρχον δομημένο περιβάλλον που οι υποδομές υπήρχαν, ετίθετο αντίθετα το ζήτημα των απαλλοτριώσεων, το οποίο είχε και αυτό το κόστος του όπως και το πρόβλημα της μεταστέγασης των κατοίκων.

ΜΑΖΙΚΉ ΣΤΈΓΑΣΗ – ΕΡΓΑΤΙΚΈΣ ΚΑΤΟΙΚΊΕΣ

Εικόνα 45. Το ποτάμι Λάνα και εκατέρωθεν του τα συγροτήματα κατοικιών “Agimi” και “Shallvaret”

Για την πρώτη κατηγορία κατοικιών που αναπτύσσοταν κατά μήκος των κεντρικών αξόνων της πόλης προβλεπόταν μία κατά ύψος ανάπτυξη, αφού υπήρχε περιορισμός στο μέγεθος των οικοπέδων. Υπήρχε η πρόβλεψη για ένα διαμέρισμα που επρόκειτο να απαλλοτριωθεί θα οικοδομούνταν τέσσερα. Μία άλλη παράμετρος που αναφέρεται στη μελέτη αυτή ήταν ότι τα νέα συγκροτήματα συλλογικών κατοικιών θα έπρεπε να εκσυγχρονίσουν την εικόνα της πόλης και έτσι το αρχιτεκτονικό στυλ τους εντάχθηκε στο “ρώσικο κλασικισμό”. Χαρακτηριστικό παράδειγμα των κατοικιών αυτών είναι τα συγκροτήματα “AGIMI” και “SHALLVERET” (εικ. 45), τα οποία κατασκευάστηκαν κοντά στο κέντρο της πόλης και κατά μήκος του ποταμού Λάνα. Ανήκουν χρονολογικά στη πρώτη περίοδο της σοσιαλιστικής διακυβέρνησης και ομαδοποιούνται στην ίδια κατηγορία με τα υπόλοιπα κτίρια που αναφέραμε προηγουμένως λόγω του κοινού αρχιτεκτονικού λεξιλογίου βάσει του οποίου κτίστηκαν. Για την δεύτερη κατηγορία οι προϋποθέσεις ήταν λίγο διαφορετικές, αφού οι κατοικίες επρόκειτο να κατασκευαστούν σε ελύθερους χώρους όπου δεν υφίσταντο θέματα περιορισμών στην εξεύρεση των οικοπέδων. Οι περιορισμοί ετίθεντο κυρίως στην οικονομία των υλικών, ειδικά του χάλυβα. Για τον λόγο αυτό πρότειναν οικοδομήματα των δύο ορόφων. Ένα άλλο χαρακτηριστικό που συνδέεται με τα πρότυπα της εποχής, ήταν η τυποποιημένη κατασκευή για την στέγαση πληθυσμού και οι ελεύθερες περιοχές όπως είναι φυσικό προσφέρονταν για τέτοιου είδους μαζική παραγωγή. Αυτή η μορφή κατασκευής θα απογειωνόταν κατά την δεκαετία του ’70- ’80 με την τυποποίηση και προκατασκευή επιφανειών από οπλισμένο σκυροδέμα, διαδικασία που θα διαμόρφωνε ολόκληρα συγκροτήματα κατοικιών από 5 έως 6 ορόφους. Μια τυποποίηση που βασίστηκε στις ελάχιστες διαστάσεις των απαραιτήτων χώρων των διαμερισμάτων και σε μια αισθητική και αρχιτεκτονική έκφραση του απόλυτου μπρουταλισμού. Eνδιαφέρον παρουσιάζουν και μια σειρά από συγκροτήματα κατοικιών που οικοδομήθηκαν στον αρχικό πυρήνα της πόλης και συγκεκριμένα στο παζάρι, στις οποίες το ισόγειο θα καταλαμβανόταν αποκλειστικά από χώρους “εμπορικού” χαρακτήρα.

ΜΑΖΙΚΉ ΣΤΈΓΑΣΗ – ΕΡΓΑΤΙΚΈΣ ΚΑΤΟΙΚΊΕΣ

Εικόνα 46. Το συγκρότημα κατοικιών “Shallvaret” επί του ποταμού Λάνα.

Η πολιτική που ακολουθήθηκε κατά την πρώτη περίοδο αλλά και την δεύτερη για την ανέγερση κατοικιών ήταν δύο ταχυτήτων . Από την μία πλευρά έχουμε τις κατοικίες που έγιναν κοντά στο κέντρο και στις όψεις κεντρικών οδών και από την άλλη αυτές που οικοδομήθηκαν στην περιφέρεια. Κατά την πρώτη περίοδο και ξεκινώντας από το κέντρο της πόλης και πηγαίνοντας προς τα έξω υπάρχει μία κλιμάκωση στην διακόσμηση των όψεων στα κτίρια. Ένα χαρακτηριστικό δείγμα αυτής της πολιτικής που εφαρμόστηκε είναι κατά μήκος του ποταμού Λάνα και εκατέρωθεν του. Η περιοχή που βρίσκεται νότια του Λάνα και δυτικά του άξονα είναι η περιοχή που ονομάστηκε “Νέα Τίρανα” η οποία εν μέρει είχε αρχίσει να κτίζεται με βίλες από την περίοδο της μοναρχίας και της ιταλοκρατίας. Την περίοδο όμως του υπαρκτού σοσιαλισμού η περιοχή αυτή χρησιμοποιήθηκε για κατοικίες της πολιτικής ηγεσίας και των οικογενειών τους. Έγινε και έμεινε γνωστό ως “Blloku”. Άρα ξεκινώντας από το σημείο που τέμνονται ο ποταμός και ο άξονας και πηγαίνοντας δυτικά κατά μήκος του Λάνα γίνεται έντονα αισθητή η κλιμάκωση των όγκων των κτιρίων και των διακοσμητικών αρχιτεκτονικών στοιχείων στις όψεις τους. Κατά μήκος της πορείας αυτής συναντούμε όλα εκείνα τα στοιχεία για τα οποία έγινε λόγος στην πολεοδομική έκθεση περί “ωραιοποίησης” των Τιράνων. Ξεκινώντας από κτίρια 5 και 6 ορόφων των οποίων οι όψεις διακοσμούνται με στοιχεία κλασικισμού καταλήγουμε σταδιακά σε κτίρια 2 και 3 ορόφων αφαιρώντας κάθε τι διακοσμητικό και έχοντας ακόμα και ανεπίχριστες όψεις με εμφανή τα στοιχεία πλήρωσης.. Στην προκειμένη περίπτωση τα τούβλα πρόηλθαν κατευθείαν από το εργοστάσιο παραγωγής τους που βρισκόταν σε απόσταση λίγων χιλιομέτρων μακρύα από αυτά.

Η ίδια πολιτική εφαρμόστηκε και κατά την δεύτερη περίοδο. Είναι κάτι που γίνεται αντιληπτό στη πόλη. Αυτή η αλλαγή σελίδας στην αρχιτεκτονική των εργατικών κατοικιών ξεκίνησε όταν οι πολιτικές σχέσεις με την Σοβιετική Ένωση διακόπηκαν και ξεκίνησαν αυτές με την κομμουνιστική Κίνα. Η νέα εποχή στις

6. Βλέπε κεφάλαιο “Agjensia Ajrore Kineze në Tiranë”, Petraq Kolevica, “Arkitektura Dhe Diktatura”, Marin Barleti, 1997 7.

Ο.π.

ΜΑΖΙΚΉ ΣΤΈΓΑΣΗ – ΕΡΓΑΤΙΚΈΣ ΚΑΤΟΙΚΊΕΣ

Εικόνα 47. Το συγκρότημα κατοικιών “Agimi” επί του ποταμού Λάνα.

εργατικές κατοικίες εκφράστηκε με την προκατασκευασμένη κατασκευή του οπλισμένου σκυροδέματος και με την εγκατάλειψη της σοβιετικής επιρροής. Παρόλα αυτά η πολιτική στρατηγική περί “ωραιοποίησης” εξακολούθησε σχεδόν με τον ίδιο τρόπο. Τα κτίσματα που θα κατασκευάζονταν κατά μήκος των κεντρικών οδών και στο κέντρο της πόλης είχαν μία ιδαίτερη αντιμετώπιση στην διαχείριση των όψεων. Στοιχεία μοντέρνας αρχιτεκτονικής είχαν αρχίσει να εμφανίζονται δειλά δειλά στα κτίσματα αυτά, αλλά με μία επιφύλαξη ως προς την ελευθερία έκφρασης των αρχιτεκτόνων. Αντιθέτως τα συγκροτήματα που υλοποιήθηκαν σε ζώνες μη κεντρικών οδών, δηλαδή πίσω από τις “προσεγμένες” όψεις της πόλης, κατασκευάστηκαν με τον πιο απλό τρόπο και με όσο δυνατόν χαμηλότερα έξοδα. Η λιτότητα των κατασκευών αυτών έφτασε το απόγειό της την δεκαετία του ’80 δημιουργώντας τότε γειτονιές με συγκροτήματα κατοικιών εξ΄ολοκλήρου από προκατασκευασμένες πλάκες μπετόν αρμέ. Ακόμα και ο χρωματισμός των όψεων των κατοικιών αυτών αρκετές φορές ήταν περιττό στοιχείο διακόσμησης. Για παράδειγμα σε ένα κτίριο που η μία όψη του ήταν μέτωπο της πόλης σε κεντρική οδό, ήταν επιχρισμένη και ελαιοχρωματισμένη, ενώ η όψη πίσω από την κεντρική αρτηρία απόλυτα “γυμνή”. Τέτοιες επιλογές γινόταν με παρέμβασεις της “Κομματικής Επιτροπής Οικοδομικών Κατασκευών”6, είτε αυτές γινόταν για λόγους οικονομίας υλικών, είτε για λόγους προπαγάνδας. Γενικότερα υπήρχε έλεγχος για όλες τις εργατικές κατοικίες που κατασκευάζοταν. Έλεγχος για το αν τα σχέδια των μελετητών για τα διαμερίσματα τηρούσαν τις απαραίτητες ελάχιστες διαστάσεις των διαμερισμάτων σύμφωνα με τα κριτήρια της επιτροπής7, για την εξοικονόμηση υλικών στην κατασκευή, για την επιλογή χρωμάτων κτλ. Το σημαντικότερο όμως ήταν ο έλεγχος για ξένες επιρροές στην αρχιτεκτονική τους σύνθεση που θεωρούνταν προπαγανδιστικές και απειλητικές για το σύστημα. Ως παραδείγματα για παρεμβάσεις στις αρχιτεκτονικές μελέτες από την Κομματική Επιτροπή θα αναφέρουμε τις περιπτώσεις του αρχιτέκτονα Maks Velo και του Petraq Kolevica. Στην πρώτη περίπτωση ο αρχιτέκτονας τιμωρήθηκε για προβοκάτσια με 10 χρόνια εξορίας8 για τις μοντερνιστικές ιδέες

ΜΑΖΙΚΉ ΣΤΈΓΑΣΗ – ΕΡΓΑΤΙΚΈΣ ΚΑΤΟΙΚΊΕΣ

Εικόνα 48. Η πολυκατοικία “με κύβους” του αρχιτέκτονα Maks Velo.

που εφάρμοσε στην περίφημη πολυκατοικία με “ κύβους” στο κέντρο της πόλης (εικ. 48). Σε αυτή την περίπτωση μάλλον το έργο είχε προχωρήσει αρκετά οπότε πιθανώς θεωρήθηκε αντιοικονομικό η κατεδάφισή του ή οι αλλαγές στην διαρρύθμιση των κατόψεων. Στην άλλη περίπτωση η τιμωρία ήταν πιο μικρή. Ο αρχιτέκτονας υποχρεώθηκε να πληρώσει πρόστιμο για την επιλογή χρωμάτων που έκανε για ένα συγκρότημα κατοικιών με την κατηγορία πως το χρώμα απόχρωσης μπλε που χρησιμοποίησε θεωρήθηκε προπαγανδιστικό γιατί θύμιζε την σημαία της Ελλάδας9. Όπως και να έχει η πολιτική που ακολουθήθηκε για τον τρόπο σχεδιασμού αλλά και κατασκευής των παραπάνω συγκροτημάτων έλυσε το πρόβλημα της μαζικής στέγασης του πληθυσμού. Εξετάζοντας την περίοδο πολιτικής και οικονομικής κρίσης εκείνης της εποχής ίσως να είναι δύσκολο να κατανοήσουμε την βαρύτητα που είχε η κάλυψη βιοτικών αναγκών και η ελευθερία έκφρασης των αρχιτεκτόνων στα σχέδια και στην κατασκευή.

8. “Një copëz histori Tirane e jo vetëm: Pallati i Kadaresë dhe i Agollit, që i kushtoi 10 vjet burg Maks Velos”, Bardha Nergjoni, Πηγή : http://www.arkivalajmeve.com/, 2016-06-27 07:15:08 9. Petraq Kolevica, “Arkitektura Dhe Diktatura”, Marin Barleti, 1997, σελ. 84-85, Στο κείμενο των σελιδών 84 και 85 πέρα από την κριτική που του γίνεται από την επιτροπή για την επιλογή του χρώματος του υποδεικνύουν να ξαναγίνει ο ελαιοχρωματισμός της πολυκατοικίας με χρώμα κίτρινο όπως είναι τα άλλα συγκροτήματα.

1961 - 1991 ΔΕΥΤΕΡΗ ΦΑΣΗ ΤΗΣ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΗΣ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ

Όλο το ενδιαφέρον του δευτέρου μέρους επικεντρώνεται στα αρχιτεκτονικά έργα εκείνα που υλοποιήθηκαν κατά μήκος του άξονα και στην κεντρική πλατεία Σκεντέρμπεη στα Τίρανα. Χρονολογικά θα παραμείνουμε για λίγο ακόμα στην πρώτη χρονική περίοδο του υπαρκτού σοσιαλισμού γιατί κάποια έργα συμβολικού χαρακτήρα είχαν κατασκευαστεί σε αυτή την χρονική περίοδο. Όταν με το τέλος του Β’ΠΠ πολέμου την διακυβέρνηση της χώρας ανέλαβε το PPSH (Εργατικό Κόμμα Αλβανίας) για την στέγαση των στελεχών της κυβέρνησης χρησιμοποίησε τα κτίρια που έγιναν την προηγούμενη περίοδο από τους ιδεολογικά αντίθετούς τους, το συγκρότημα των κτιρίων του F. Di Fausto και το συγκρότημα κτιρίων του G. Bosio που βρισκόνταν επί του “άξονα”. Η επιλογή να χρησιμοποιηθούν τα κτίρια αυτά για την στέγαση της κυβέρνησης συνδέεται με την αναγκαιότητα που είχε τεθεί για την εκβιομηχανιση της χώρας, δηλαδή το ζήτημα ήταν οικονομικό. Στα πρώτα χρόνια υπήρχαν αμφιβολίες εάν τα κτίρια που άνηκαν χρονικά στην περίοδο της μοναρχίας και ιταλοκρατίας αλλά και ιδεολογικά στους αντίθετούς τους θα έπρεπε να κατεδαφιστούν ή όχι. Τα κτίρια αυτά όχι μόνο δεν κατεδαφίστηκαν άλλα φιλοξένησαν την ηγεσία του κόμματος στα πρώτα χρόνια μέχρι που κατασκευάστηκαν επί του άξονα και στο νότιο τμήμα το οποίο είχε μετονομαστεί σε “Λεωφόρο των Εθνομαρτύρων” δύο νέα κτίρια με μνημειακό συμβολικό χαρακτήρα. Το ένα ήταν το κτίριο της “Προεδρίας Της Συνέλευσης της Αλβανίας” και το άλλο ήταν το κτίριο της “Λαϊκής Συνέλευσης” (εικ. 59 στο παράθεμα 3).

10. Maks Velo, “Betonizimi I Demokracisë”, EUTPRESS, Tiranë, 2013, σελ.128

Το σημείο τομής για το πρώτο και το δεύτερο μέρος είναι η χρονιά 1961 όταν και διακόπηκαν οι διπλωματικές σχέσεις της Αλβανίας με την Σοβιετική Ένωση και άρχισαν με την Κίνα. Αυτή η περίοδος συμπίπτει και με την ρητορική του Εργατικού Κόμματος για την “Νέα Εποχή”10. Τι σήμαινε αυτή η νέα εποχή στην αρχιτεκτονική και πως εκφράστηκε χωρικά; Σε αυτό το σημείο πρέπει να γυρίσουμε λίγο πίσω και να θυμηθούμε τον αρχικό πυρήνα της πόλης πριν αυτή

1961 -1991 ΔΕΥΤΕΡΗ ΦΆΣΗ ΤΗΣ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΉΣ ΔΙΑΚΥΒΈΡΝΗΣΗΣ

Εικόνα 49. Το Μέγαρο Πολιτισμού (Pallati i Kulturës), 2010.

Εικόνα 50. Το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο (Muzeu Historik Kombëtar) με τον νέο σχεδιασμό της πλατείας Σκεντερμπέη, 2018.

ανακηρυχθεί πρωτεύουσα της χώρας, που ήταν η αγορά. Στη συνέχεια και όταν τα Τίρανα πήραν πρωταρχικό ρόλο για τη χώρα από το 1925 έως το 1944 ένα μέρος της αγοράς νοτιοδυτικά είχε απαλλοτριωθεί. Τη θέση των απαλλοτριωμένων κτιρίων είχε πάρει ο άξονας και τα κυβερνητικά κτίρια που πλαισίωναν την πλατεία “Σκεντέρμπεη”, έργα του αρχιτέκτονα F. Di Fausto. Επανερχόμενοι στην περίοδο που εξετάζουμε και συγκεκριμένα το 1959 τοποθετείται ο πρώτος λίθος από τον Nikita Khrushchev για την ανέγερση του Μεγάρου Πολιτισμού. Μία συμβολική κίνηση για τις διπλωματικές σχέσεις Σοβιετικής Ένωσης και Αλβανίας αλλά και μία “προφητική” για την νέα εποχή της Αλβανίας.Το Μέγαρο του Πολιτισμού ολοκληρώθηκε το 1963 στεγάζοντας δύο βασικές λειτουργίες το “Εθνικό Θέατρο Όπερας και Μπαλέτου” και την “Εθνική Βιβλιοθήκη” και ως κτίριο πήρε την θέση της αγοράς. Όλο το σύμπλεγμα των κτιρίων που αποτελούσαν την αγορά της πόλης απαλλoτριώθηκαν για την “Νέα Εποχή” που είχε αρχίσει να εκφράζεται στο χώρο με το κτίριο του Μεγάρου. Η μελέτη του είχε αρχίσει σε συνεργασία με αρχιτέκτονες από την Σοβιετική Ένωση, κάτι που στην πορεία έφερε σε αμήχανη και δύσκολη θέση την ηγεσία της χώρας για την ολοκλήρωσή του, λόγο διακοπής των διπλωματικών σχέσεων με το ανατολικό μπλοκ. Έπρεπε το έργο να υλοποιηθεί για να δείξει την ανεξαρτησία και την αυτονομία της χώρας από τη Σοβιετική Ένωση. Άρα από την μία πλευρά το κτίριο συμβόλιζε την αυτονομία της χώρας και παράλληλα τις νέες διπλωματικές σχέσεις με την Κίνα και από την άλλη πλευρά την εδραίωση πολιτιστικών λειτουργιών στο κέντρο της πόλης. Το Μέγαρο Πολιτισμού (εικ. 49) ήταν η αρχή μιας τριλογίας κτιρίων με πολιτιστικό χαρακτήρα που θα υλοποιόντουσαν στην συνέχεια στο κέντρο της πόλης αλλά και του άξονα και θα διαμόρφωναν αυτό που εμείς μέσα στην έρευνά μας ονομάσαμε “Τριλογία Πολιτισμού”. Το επόμενο κτίριο κατά σειρά προτεραιότητας λόγω της σημασίας του ήταν το “Εθνικό Μουσείο Αλβανίας” (εικ. 50). Η σημασία του δεν βρισκόταν μόνο στις εσωτερικές λειτουργίες

1961 -1991 ΔΕΥΤΕΡΗ ΦΆΣΗ ΤΗΣ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΉΣ ΔΙΑΚΥΒΈΡΝΗΣΗΣ

Εικόνα 51. Το Διεθνές Ξενοδοχείο “Τίρανα”

του και στις όψεις έτσι όπως διαμορφώθηκαν, αλλά της θέσης όπου ανεγέρθηκε. Για την ανέγερσή του κατεδαφίστηκε το κτίριο του Δημαρχείου της πόλης. Πάντως για τις χωρικές λειτουργίες του μουσείου υπήρχε μία υπόδειξη από τον “Μεγάλο”11 και σύμφωνα με αυτόν έπρεπε να διαρθρωθεί σε τρεις χωρικές ενότητες: Περίοδος πριν τον πόλεμο, Εθνικός Απελευθερωτικός Πόλεμος και Οικοδόμηση του Σοσιαλισμού. Στην ουσία ένα ιστορικό σύμπλεγμα με προπαγανδιστικά στοιχεία κάτι που διακρίνεται και στο ψηφιδωτό της όψης του κτιρίου που στρέφεται προς την πλατεία “Σκεντέρμπεη”. Το τρίτο κτίριο που ολοκλήρωσε την τριλογία ήταν το “Hotel Tirana”12 (εικ. 51) , μορφολογικό χαρακτηριστικό του οποίου ήταν το ύψος του, καθώς ήταν το υψηλότερο κτίριο στην χώρα. Ένα έργο που δήλωνε τις επιστημονικές και μηχανικές γνώσεις που “κτίστηκαν” στον σοσιαλισμό. Στην θέση την οποία ανεγέρθηκε προϋπήρχε η “Καθολική Εκκλησία του Ευαγγελισμού”, η κατεδάφιση της οποίας δεν συσχετίζεται άμεσα με την απαγόρευση των θρησκειών στην χώρα, αφού υπήρχε παραχώρηση οικοπέδου για την κατασκευή νέας εκκλησίας13.

11. Petraq Kolevica, “Arkitektura Dhe Diktatura”, Marin Barleti, 1997, σελ, 97. Με τη λέξη “Μεγάλος” αναφέρεται στον ηγέτη του Εργατικού Κόμματος της Αλβανίας Ενβέρ Χότζα. 12. Επικράτησε να λέγεται το δεκαπενταώροφο. 13. Στοιχείο που προκύπτει από αρχείο του Δήμου των Τιράνων, http://www.tirana.al/directory/ listing/kisha-ortodokse-e-ungjillezimit

Η νέα εποχή είχε αρχίσει να αποτυπώνεται χωρικά στο πιο κομβικό σημείο της πόλης με μία τριλογία μοντερνιστικών κτιρίων που τοποθετήθηκε απέναντι από το συγκρότημα των εκλεκτικιστικών κτιρίων του Di Fausto. Η μαζική απαλλοτρίωση καταστημάτων της αγοράς από την μία δήλωνε την αποκοπή παραδόσεων που πήγαζαν από την περίοδο των Οθωμανών και από την άλλη έσβηνε καθετί γινόταν στα πλαίσια μίας μικρής ελεύθερης αγοράς. Με την ανέγερση του Μεγάρου μετατόπισε τις λειτουργίες αυτές και ταυτόχρονα τις στέγασε στα ισόγεια των πολυκατοικιών εντάσσοντάς τες σε ελεγχόμενους χώρους. Στην συνέχεια με την κατεδάφιση του Δημαρχείου της πόλης “διέλυσε” στην ουσία την έννοια θεσμικού πλαισίου της λειτουργίας του δήμου. Κτίρια που υποδηλώνουν την χρήση της αρχιτεκτονικής ως εργαλείο για την αποτύπωση ιδεολογιών στο χώρο

1961 -1991 ΔΕΥΤΕΡΗ ΦΆΣΗ ΤΗΣ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΉΣ ΔΙΑΚΥΒΈΡΝΗΣΗΣ

Εικόνα 52. Το Μέγαρο του Κονγκρέσου (Pallati i Kongreseve). Λήψη 2018.

Εικόνα 53. Το πρώην Μουσείο Enver Hoxha, η αποκαλούμενη “Πυραμίδα”. Λήψη 2018.

συνέχισαν να κτίζονται και κατά μήκος της “Λεωφόρου των Εθνομαρτύρων” (άξονας) και αυτό έγινε την περίοδο που η Αλβανία μπήκε σε καθεστώς ολοκληρωτισμού και απομόνωσης από τον υπόλοιπο κόσμο. Ήταν η εποχή που η γενιά των αρχιτεκτόνων είχε διαμορφωθεί αποκλειστικά μέσα στην χώρα και σε ένα προπαγανδιστικό πνεύμα καταπολέμησης κάθε τι ξένης επιρροής που θεωρούνταν απειλητική για το σύστημα. Στα πλαίσια αυτά κτίστηκαν και κάποια κτίρια όπως το “Μέγαρο του Κονγκρέσου” και το κτίριο “Γκαλερί των Τεχνών” με στοιχεία μπρουταλισμού στην μορφολογία τους. Η περίοδος αυτή τελειώνει με το κτίριο “Μαυσωλείο του Ενβέρ Χότζα”, το γνωστό ως “Πυραμίδα” λόγω του σχήματός του. Ο σχεδιασμός του έγινε από μία ομάδα αρχιτεκτόνων με επικεφαλής την κόρη του όσο ο ίδιος ήταν εν ζωή και υλοποιήθηκε μετά το θάνατό του το 1988. Δύο χρόνια αργότερα το σύστημα κατέρρευσε.

100

ΠΑΡΑΘΕΜΑ 3

101

102

Εικόνα 54. Μουσείο Lenin- Stalin. Έργο κατά την πρώτη φάση της σοσιαλιστικής διακυβέρνησης. Το σχέδιό για το κτίριο ήρθε έτοιμο από την Σοβιετική Ένωση.

Εικόνα 55. Εσωτερικό του Μουσείου “Ενβέρ Χότζα”.

103

ΠΑΡΑΘΕΜΑ 3

Εικόνα 56. Το Παν.Φιλολογίας και Ιστορίας, το οποίο ανεγέρθηκε το 1957.

104

Εικόνα 57. Το Πανεπιστήμι ο Φυσικών Επιστημών, που βρίσκεται επί του άξονα, κοντά στον Σιδηροδρομικό Σταθμό, και χτίστηκε το 1957. (φωτογραφία της δεκαετίας του ‘90).

Εικόνα 58. Είσοδος του πρώην εργοστασίου “Stalin”. Λήψη 2018.

Εικόνα 59. Το πρώην κτίριο της Λαϊκής Συνέλευσης κατά τα χρόνια του σοσιαλισμού, νυν Αλβανικό Κοινοβούλιο. Λήψη 2018.

105

ΠΑΡΑΘΕΜΑ 3

106

Εικόνα 60. Το αίθριο του Μουσείου Εθνικής Ιστορίας της Αλβανίας. Λήψη 2018

Εικόνα 61. Χαρακτηριστικό δείγμα πολυκατοικιών με στοά και χρήσεις εμπορίου στο ισόγειο που ανεγέρθηκαν στο χώρο του κατεστραμμένου παζαριού. Λήψη 2018.

107

ΠΑΡΑΘΕΜΑ 3

108

Εικόνα 62. Αριστερά, διώροφες πολυκατοικίες της πρώτης περιόδου και

δεξιά πολυκατοικίες με προκατασκευασμένο οπισμένο σκυρόδεμα κατά την δεύτερη περίοδο της σοσιαλιστικής διακυβέρνησης.

109

110

1991 - ΣΗΜΕΡΑ ΜΕΤΑΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

111

1991 - 2000 ΜΕΤΑΒΑΣΗ ΣΤΟ ΜΕΤΑΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟ

112

Η μετάβαση της χώρας από το κομμουνιστικό καθεστώς στην δημοκρατία και την ελευθέρη οικονομία ξεκίνησε από τον θάνατο του Enver Hoxha το 1985. Καθότι ο θάνατος του πολιτικού ηγέτη δεν οδήγησε αυτόματα στην κατάλυση του καθεστώτος, ο διάδοχός του, Ramiz Alia, προχώρησε σε κάποιες σταδιακές μεταρρυθμίσεις με σκοπό την «αναζωογόνηση» της οικονομίας, μετά από την διεθνή απομόνωση της χώρας από τους συμμάχους της μετά το 1978, όπως αναφέρθηκε προηγουμένως. Η οριστική ρήξη με το παρελθόν θα έρθει με την προκήρυξη εκλογών τον Μάρτιο του 1991, για πρώτη φορά από την εγκαθίδρυση του κομμουνιστικού καθεστώτος το 1944, ενώ μόλις λίγους μήνες νωρίτερα είχε νομιμοποιηθεί η δημιουργία ανεξαρτήτων πολιτικών κομμάτων, γεγονός που καταργούσε τη μονοκρατορία του Εργατικού Κόμματος στην εξουσία. Στις εκλογές αυτές επικράτησε το Αλβανικό Εργατικό Κόμμα, ωστόσο μετά από θητεία μόλις 9 μηνών, η κυβέρνηση έπεσε, κι έπειτα από νέες εκλογές, το Δημοκρατικό Κόμμα, ήρθε στην εξουσία, με βασική αρχική ιδεολογία τον αντικομμουνισμό. Οι βασικές οικονομικές μεταρρυθμίσεις αφορούσαν κυρίως την μεταφορά της ιδιοκτησίας από τον κρατικό έλεγχο σε ιδιώτες. Αυτό επετεύχθη τον Αύγουστο του 1991, μέσω Εθνοσυνέλευσης, ακόμα υπό την ηγεσία του Αλβανικού Εργατικού Κόμματος, και περιλάμβανε την νομιμοποίηση της ιδιωτικής ιδιοκτησίας και του ιδιωτικού τομέα εργασίας, την ιδιωτικοποίηση της κρατικής ιδιοκτησίας, καθώς επίσης και τις επενδύσεις φορέων από το εξωτερικό. Ως συνέπεια, οι βιομηχανίες και οι γεωργικοί συνεταιρισμοί που μέχρι πρότινος ανήκαν στο κράτος και ελέγχονταν από αυτό καταργήθηκαν, οδηγώντας μεγάλο μέρος του πληθυσμού στην αναζήτηση εργασίας στα αστικά κέντρα. Κατά την περίοδο διακυβέρνησης του Δημοκρατικού Κόμματος, δηλαδή σε χρονικό διάστημα περίπου τριων ετών, το 70 % της οικονομίας είχε μεταβιβαστεί στον ιδιωτικό τομέα με εκ πρώτης όψεως θετικά αποτελέσματα, καθώς η

113

1991 - 2000 ΜΕΤΑΒΑΣΗ ΣΤΟ ΜΕΤΑΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟ

1. Panagiotou, Ritsa, Albania and the EU: from isolation to integration, Journal of Balkan and Near Eastern Studies, Volume 13, Νο. 3, Σεπτέμβριος 2011 2. Ο.π. 3. Σε ένα τυπικό σχήμα πυραμίδας, μια εταιρεία προσελκύει επενδυτές, προσφέροντάς τους πολύ υψηλές αποδόσεις· αυτές οι αποδόσεις καταβάλλονται από τα κεφάλαια που εισπράττονται από μελλοντικούς επενδυτές.

οικονομία βρισκόταν σε σταθερή πορεία ανόδου και η ιδιωτική αγορά πλέον ευδοκιμούσε στις αλβανικές πόλεις1. Περαιτέρω προώθηση στην οικονομία της χώρας έδωσε το 1995 μία κοινοπραξία μεταξύ 41 δυτικών τραπεζών προς επίλυση του χρέους 5000 εκατομμυρίων USD, το οποίο είχε συσσωρευθεί κατά την περίοδο του κομμουνισμού2. Ωστόσο, στις αρχές του 1996, εμφανίστηκαν οι πρώτοι κλυδωνισμοί που αποδείκνυαν ότι αυτή η ανάπτυξη είχε στηριχθεί σε σαθρά θεμέλια, αφενός λόγω έλλειψης θεσμών και σωστής διακυβέρνησης, αφετέρου λόγω της έλλειψης εμπειρίας της αλβανικής κοινωνίας στο καθεστώς της ελεύθερης αγοράς. Η κατάσταση κορυφώθηκε το 1997, με την κατάρρευση των επιχειρηματικών σχημάτων πυραμίδας3, και η χώρα οδηγήθηκε στα πρόθυρα εμφύλιας σύρραξης.

114

Οι οικονομικές και πολιτικές εξελίξεις της περιόδου της μετάβασης έφεραν ως συνέπειες πρωτόγνωρα κύματα μετανάστευσης και αστικοποίησης. Συγκεκριμένα, η άρση των περιορισμών στις μετακινήσεις στο εσωτερικό της χώρας, η κατάρρευση των κρατικών παροχών στις αγροτικές περιοχές και η ελκυστικότητα των πόλεων οδήγησαν σε αύξηση του αστικού πληθυσμού από 35% το 1989 σε 57% το 20154. Αυτό φέρνει στο προσκήνιο το ζήτημα της κατοικίας, καθώς προκύπτουν νέες ανάγκες στέγασης στα αστικά κέντρα, ενώ επίσης προκύπτει και το ζήτημα της ιδιοκτησίας, λόγω της μεταφοράς των ακινήτων από τον κρατικό έλεγχο στην ιδιωτική ιδιοκτησία και την ελεύθερη αγορά. Σε αυτό το πλαίσιο, ο τομέας των κατασκευών αναδείχθηκε σε έναν από τους πιο δυναμικούς τομείς της αλβανικής οικονομίας, κυρίως σε ό,τι αφορά την παραγωγή κατοικίας, αφενός διότι θεωρήθηκε το πιο ασφαλές πεδίο επένδυσης, ιδιαίτερα μετά την κατάρρευση των παρατραπεζών (επιχειρηματικά σχήματα πυραμίδας), αφετέρου διότι εμπλέκονταν σε αυτόν χιλιάδες μικρές και μεγάλες κατασκευαστικές και εμπορικές επιχειρήσεις, με ανάλογη συμμετοχή στην απασχόληση5. Ωστόσο, η απουσία των κρατικών στεγαστικών πολιτικών και του ελέγχου των διαδικασιών αστικής ανάπτυξης, όπως και η δυσκολία νόμιμης πρόσβασης σε οικοδομήσιμη γη και η ασάφεια των αδειοδοτικών διαδικασιών, οδήγησαν στην εμφάνιση της άτυπης και άναρχης δόμησης ως βασικού μηχανισμού κάλυψης των στεγαστικών αναγκών. Συγκεκριμένα, εκτιμάται ότι περισσότερο από το 60% των κτιρίων που κατασκευάστηκαν μεταξύ 1992 και 1996 ήταν αυθαίρετα6. Στο κύμα της αυθαίρετης δόμησης προστίθενται και τα κιόσκια τα οποία κατασκευάστηκαν σε ελεύθερους δημόσιους χώρους της πόλης, με σκοπό την εγκατάσταση ενός άτυπου τύπου εμπορίου. Η στάση των πολιτικών δυνάμεων απέναντι στο φαινόμενο της άναρχης δόμησης υπήρξε αρχικά θετική.

4. Βαταβάλη, Φερενίκη, Παραγωγή κατοικίας και ιδιοκτησία γης στην Αλβανία της μετάβασης. Κοινωνικές πτυχές των μεταλλαγών στην πόλη του Αργυροκάστρου, προσβάσιμο στο: https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/ekke/article/view/11958/0/ProCiteCitationPlugin 5. Ο.π. 6. Βαταβάλη, Φερενίκη, Τριάντης Λουκάς, Αυθαίρετα στην Αλβανία: παγκόσμιοι παίκτες και η ιδιοκτησία της γης, προσβάσιμο στο https://oikotrives.wordpress. com/2014/01/26/albania-vatavali-triantis/

115

1991 - 2000

116

ΜΕΤΑΒΑΣΗ ΣΤΟ ΜΕΤΑΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟ

Μάλιστα, το Δημοκρατικό Κόμμα έπαιξε σημαντικό ρόλο σε αυτές τις εξελίξεις, καθώς ήταν εκείνο που υποκίνησε ή τουλάχιστον υποστήριξε στις αρχές της δεκαετίας την εσωτερική μετανάστευση πληθυσμών από τις περιφέρειες στα Τίρανα, ενώ παράλληλα εξαγόραζε την πολιτική στήριξη από τα λαϊκά στρώματα, αρχικά διανέμοντας αγροτική γη στους αγρότες, και στη συνέχεια προωθώντας την νομιμοποίηση και ένταξη των αυθαιρέτων κτιρίων7. Στα τέλη της δεκαετίας του ‘ 90 όμως, και με την εμπλοκή διεθνών οργανισμών σε συνεργασία με τοπικές ΜΚΟ, ξεκίνησε μία προσπάθεια καταστολής της άναρχης δόμησης και αυστηροποίησης του σχετικού νομικού πλαισίου, με βασικό εργαλείο την «Αστυνομία Κατεδαφίσεων», ενώ στα μέσα της δεκαετίας του 2000 δημιουργήθηκε ένα θεσμικό πλαίσιο για την τακτοποίηση των αυθαιρέτων. Ωστόσο, το νομικό αυτό πλαίσιο δεν φάνηκε να έχει απόλυτη εφαρμογή, καθώς αρκετά κτίσματα παραμένουν μέχρι και σήμερα αδήλωτα, ενώ πρόσφατα έχει προκύψει ένα νέο κύμα «αυθαίρετης» δόμησης, κυρίως για εμπορική και τουριστική εκμετάλλευση.

7. Τριάντης, Λουκάς, Χωρικές, πολιτικές, θεσμικές αλλαγές και διεθνής ανάπτυξη: η περιοχή της Χιμάρας/Αλβανία κατά τη μετασοσιαλιστική μετάβαση, διδακτορική διατριβή, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα, 2016

117

2000 - 2003 “ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ”

118

Η περίοδος που διαδέχθηκε εκείνη της χαοτικής μετάβασης στον μετα-σοσιαλισμό συνδέθηκε στενά με την θητεία του Edi Rama, ενός νέου πολιτικού με ευρωπαϊκή καλλιέργεια και καλλιτεχνικές καταβολές, στην θέση του δημάρχου των Τιράνων, η οποία διήρκεσε σχεδόν μία δεκαετία (2000 – 2008). Ο νέος δήμαρχος έφερε στο προσκήνιο την επιτακτική ανάγκη για τον επαναπροσδιορισμό της ταυτότητας της πόλης, μία ταυτότητα που είχε πλήρως απαλειφθεί κατά την προηγούμενη δεκαετία εξαιτίας της έκρηξης της άναρχης δόμησης. Ταυτόχρονα, εισήγαγε στο δημόσιο λόγο μία ρητορική περί εκσυγχρονισμού της πρωτεύουσας, στα πρότυπα των σύγχρονων δυτικών μητροπόλεων1, η οποία αφενός στόχευε στην αποκατάσταση του βιοτικού επιπέδου των κατοίκων, αφετέρου απέβλεπε στην πρόσκληση επενδύσεων από εξωτερικούς οικονομικούς παράγοντες.

1. «Θέλαμε να συγκρίνουμε την πρακτική μας με τις καλύτερες των ανεπτυγμένων χωρών». Eduard Shalsi, αντιδήμαρχος Τιράνων 2000

Η στρατηγική που υιοθετήθηκε για την ανάπλαση της πόλης εστίαζε πρωτίστως σε ζητήματα που αφορούσαν στην διαχείριση του υπάρχοντος χτισμένου περιβάλλοντος. Σε αυτή διακρίνονται τρεις βασικές κατευθύνσεις: η ανάδειξη του ιστορικού κέντρου και η αποκατάσταση της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς από την περίοδο της ιταλικής ηγεμονίας κατά τον Μεσοπόλεμο, η επαναδιεκδίκηση του ελεύθερου δημοσίου χώρου μέσω της απαλλοτρίωσης και της κατεδάφισης των αυθαίρετων κτισμάτων και η αποκατάσταση του πράσινου στο κέντρο της πόλης, συγκεκριμένα κατά μήκος του ποταμού Λάνα, και τέλος, ο εξωραϊσμός των κρατικών πολυκατοικιών της σοσιαλιστικής περιόδου που βρίσκονταν ως επί το πλείστον στους κεντρικούς άξονες της πόλης, με αποκατάσταση και χρωματισμό των εξωτερικών τους όψεων. Ως ιστορικό κέντρο, υπό το πρίσμα αυτής της στρατηγικής, νοούνταν το κεντρικό βουλεβάρτο και τα διοικητικά κτίρια που περιέβαλλαν την κεντρική πλατεία της πόλης, με κυριότερα τα διοικητικά κτίρια που σχεδιάστηκαν από τον di Fausto. Δεν είναι τυχαίο ότι αυτά τα στοιχεία αποτελούσαν τεκμήρια της Ιταλικής επιρροής κατά τις περιόδους της μοναρχίας και του φασισμού που προηγήθηκαν του καθεστώτος Hoxha, καθώς

119

2000 - 2003 “ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ”

120

επικράτησε, όχι μόνο στην Αλβανία αλλά ευρύτερα στις χώρες του πρώην υπαρκτού σοσιαλισμού, η επιστροφή σε περιόδους που προηγήθηκαν για την επίλυση ζητημάτων ταυτότητας και μνήμης4. Η επίκληση στο παρελθόν, στην προκειμένη περίπτωση στην περίοδο της ιταλοκρατίας, μπορεί να ερμηνευθεί ως μία κίνηση με δύο συνιστώσες.Αρχικά, η εύρεση κοινών εκφράσεων με τα σύγχρονα ευρωπαϊκά κέντρα, που αποτελούσε έναν από τους αντικειμενικούς σκοπούς του προγράμματος, ανέδειξε την ιταλική κληρονομιά ως τον ακρογωνιαίο λίθο για την αποκατάσταση της αστικής εικόνας των Τιράνων. Επιπλέον, η σύγκριση του προγράμματος της “Επιστροφής στην Ταυτότητα” με τον εκσυγχρονισμό της πόλης μέσω της αρχιτεκτονικής κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου προσέδιδε κύρος στο αφήγημα του Rama για την αναγέννηση της πρωτεύουσας. Σε επόμενη φάση, επιτακτική ανάγκη ήταν η επαναδιεκδίκηση του δημόσιου χώρου της πόλης που είχε καταληφθεί από τις αυθαίρετες δομές και εντοπιζόταν κυρίως σε ελεύθερους χώρους πρασίνου δίπλα στο κέντρο της πόλης, όπως οι όχθες του ποταμού Λάνα και το Πάρκο Νεότητας (Parku Rinia). Με την υποστήριξη του Προγράμματος Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών, η υλοποίηση αυτού του εγχειρήματος ξεκίνησε από το Πάρκο Νεότητας τον Μάρτιο του 20012. Ακολούθησε στα τέλη του 2002 η κατεδάφιση των αυθαίρετων κτισμάτων επί του ποταμού Λάνα, που οδήγησε στην αποκατάσταση των οδών εκατέρωθεν του ποταμού και την φύτευση δέντρων στις όχθες. Κατά την ολοκλήρωση του εγχειρήματος υπολογίζεται ότι κατεδαφίστηκαν περίπου 2.000 κτίσματα3, τα οποία ως επί το πλείστον εξυπηρετούσαν εμπορικές λειτουργίες. Παρά την ασάφεια που διέκρινε αυτή την κίνηση ως προς τη μελλοντική διαχείριση των αποκατεστημένων χώρων σε όρους πολιτικής και οικονομικής ανάπτυξης, το εγχείρημα αυτό αποδείχθηκε δημοφιλέστατο στην κοινή γνώμη των

2. Μετάφραση από τα αγγλικά από τους συντάκτες. Makgetla, Tumi, A new face for a tired city: Edi Rama and Tirana, Albania, 2000 – 2010, Innovations for successful societies, Princeton University, June 2010, σελ. 6 3. Ο.π. 4. “Σε όλη την κεντρική και ανατολική Ευρώπη, θα μπορούσε να παρατηρήσει κάποιος κατά τη διάρκεια των τελευταίων δύο δεκαετιών μια τάση επιστροφής στην ιστορία της πόλης, και πολύ συχνά, την απόρριψη της σοσιαλιστικής περιόδου, για την επανεύρεση μιας σχέσης με τα προ-σοσιαλιστικά ιστορικά και πολιτισμικά στοιχεία, που να έχουν άμεση σχέση με τον χώρο της πόλης.” Μετάφραση από τα αγγλικά από τους συντάκτες. Triantis, Loukas, “Colour politics and urban identities, A critical evaluation of the facade-colouring project, in Edi Rama’s Tirana.” Προσβάσιμο στο: https:// www.academia.edu/8994980/ Colour_politics_and_urban_ identities._A_critical_evaluation_of_the_facade-colouring_ project_in_Edi_Ramas_Tirana 5. Υποστηρίχθηκε από το 93% του πληθυσμού της πρωτεύουσας, σύμφωνα με τον δήμαρχο. 6. “The demolition work was welcome by the population. Encouraged by this, the central and local government authorities in the main towns of country instigated a mass campaign for the demolition of these illegal construction.” Human development Report, Challenges of Local Gover-

121

2000 - 2003 “ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ”

Εικόνα 63. Οι όχθες του ποταμού Lan με τα αυθαίρετα κτίσματ πριν το 2003.

122

Εικόνα 64. Ο ποταμός Lana μετά την κατεδάφιση των αυθαιρέτων και την φύτευση στις όχθες του. Λήψη 2018

na τα

κατοίκων της πρωτεύουσας5, λόγω της πρωτοφανούς αποφασιστικότητας και συνέπειας που επιδείχθηκε. Το γεγονός αυτό συνετέλεσε στη δημιουργία ενός μαζικού κύματος κατεδαφίσεων και σε άλλες αλβανικές πόλεις6. Η κατεδάφιση των αυθαιρέτων έγινε αντιληπτή ως αντεπίθεση στη χωρική αναρχία της προηγούμενης δεκαετίας, και επανεγκαθίδρυσε το ρόλο της τοπικής εξουσίας στη διαμόρφωση του χώρου της πόλης. Ταυτόχρονα, αποτέλεσε μία επιστροφή στην ταυτότητα με την έννοια της αποκατάστασης του «πράσινου και καθαρού» κέντρου, όπως αυτό είχε διαμορφωθεί κατά την περίοδο της σοσιαλιστικής διακυβέρνησης. Το τελευταίο σκέλος του προγράμματος είναι ίσως το πιο προβεβλημένο και άμεσα συνδεδεμένο στην κοινή γνώμη παγκοσμίως με το έργο του Έντι Ράμα, και συνεκδοχικά με την σύγχρονη αστική εικόνα των Τιράνων. Ο επιχρωματισμός των σοσιαλιστικών πολυκατοικιών ήρθε στο προσκήνιο ως μία απάντηση στο ζήτημα της διαχείρισης ενός κτισμένου περιβάλλοντος, που για να διατηρηθεί, οφείλει να ανανεωθεί και να εκσυγχρονιστεί7. Παράλληλα όμως με την αναβάθμιση του δομημένου χώρου, ένας ακόμη σκοπός αυτού του εγχειρήματος ήταν να προσδώσει στο πρόγραμμα ανάπλασης της πρωτεύουσας μία ριζοσπαστική διάσταση, όπου η αισθητικοποίηση λειτουργεί ως εργαλείο κοινωνικής αλλαγής8.

nance and Regional Development, σελ. 86 7. «Στα Τίρανα έχουμε πολλά φριχτά κτίρια της νεότερης εποχής. Αυτά τα κτίρια μπορούν να σωθούν μόνο αν χρωματιστούν». Aγγελίδης, Δ. (2003), «Έντι Ράμα», Έψιλον, αρ.658, σελ. 126-134. 8. Για αυτόν (ενν. τον Edi Rama) ο χρωματισμός δεν ήταν μια αισθητική παρέμβαση αλλά μια «καινοτομία, ένα εργαλείο κοινωνικής αλλαγής, μια καθαρά πολιτική πράξη, μια θεραπεία για την απώλεια συλλογικής ευθύνης και μια πολιτική επένδυση για την ανάπτυξη». Τριάντης, Λουκάς, Η κατασκευή της εικόνας της πόλης στα μετα-σοσιαλιστικά Τϊρανα: Μια ανάλυση των προγραμμάτων αστικής ανάπλασης του δήμου των Τιράνων (2000 – 2008), ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο. 17, Αθήνα, 2010, σελ. 10-32

Το πρόγραμμα επικεντρώθηκε σε συγκροτήματα πολυκατοικιών που βρίσκονταν επί των κεντρικών αξόνων του κέντρου της πόλης, σε άμεση σχέση με την κεντρική πλατεία Σκεντέρμπεη, καθώς επίσης και σε κτίρια εκατέρωθεν του ποταμού Λάνα, τα οποία κατά κανόνα ανεγέρθηκαν για να ικανοποιήσουν τις ανάγκες μαζικής στέγασης της εργατικής τάξης κατά την περίοδο του υπαρκτού σοσιαλισμού. Σε πρώτη φάση, η θέση τους στον αστικό ιστό υπήρξε κομβική, καθώς ήταν τοποθετημένες στις οδούς που ένωναν το κέντρο με την βιομηχανική περιφέρεια της πρωτεύουσας. Μετά τον επιχρωματισμό, οι εξωτερικές τους όψεις δημιουργούσαν μία πιο σύγχρονη εικόνα, κατά την είσοδο στην πόλη.

123

2000 - 2003 “ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ”

124

Εικόνες 65 και 66. Οι επιχρωματισμένες όψεις των κρατικών πολυκατοικιών στο κέντρο της πόλης, 2003.

Όμως, το σημαντικότερο στοιχείο αυτής της έκφανσης του προγράμματος, είναι πώς ακριβώς μία φαινομενικά απλή κίνηση όπως αυτή, μεταφράζεται σε πολιτικό κεφάλαιο. Συγκεκριμένα για αυτή την χειρονομία, ο δήμαρχος Rama τιμήθηκε με το βραβείο του καλύτερου δημάρχου παγκοσμίως από τον οργανισμό The City Mayors Foundation το 2004, κατορθώνοντας να συνδέσει άρρηκτα την θητεία του με τον εκσυγχρονισμό της πόλης. Συνεπακόλουθα, το πρότζεκτ της ανανέωσης των εξωτερικών όψεων των πολυκατοικιών έτυχε μεγάλης αναγνωρισιμότητας στον διεθνή Τύπο, όπου τα Τϊρανα πλέον παρουσιάζονται ως μία εκσυγχρονισμένη πρωτεύουσα της Δύσης, και κατ’ επέκταση ένας ελκυστικός προορισμός. Εν κατακλείδι, το πρόγραμμα της “Επιστροφής στην Ταυτότητα” έχει εξέχουσα σημασία για την ιστορική εξέλιξη των Τιράνων για δύο βασικούς λόγους. Από τη μία, αποτέλεσε ένα προοίμιο στην εποχή των αρχιτεκτονικών διαγωνισμών για τον εκσυγχρονισμό της πόλης που ακολούθησε, όπως θα εξεταστεί στην επόμενη ενότητα. Από την άλλη, εισήγαγε για πρώτη φορά τα Τϊρανα στη λογική του city branding, με βασικό εργαλείο την αισθητικοποίηση του υπάρχοντος δομημένου περιβάλλοντος.

125

2003 - ΣΗΜΕΡΑ Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΥΝΘΗΚΗ

126

Τα μέτρα που εφαρμόστηκαν για την ανανέωση του κέντρου της πόλης έφεραν στο προσκήνιο την ανάγκη για δραστικότερες κινήσεις, καθώς έγινε εμφανής η έλλειψη συντονισμένου σχεδιασμού, κυρίως σε ό,τι αφορά τον άξονα και την κεντρική πλατεία της πόλης, ενώ επικρατούσε η άποψη ότι η ανάδειξη των «ευρωπαϊκών» χαρακτηριστικών της πόλης θα καθιστούσε τα Τίρανα έναν πόλο έλξης για επενδύσεις στον επιχειρηματικό τομέα1.

Μία διάσταση του προγράμματος του δήμου ήταν η συμμετοχή αρχιτεκτόνων διεθνούς φήμης από το εξωτερικό, μέσω διαγωνισμών, ενθαρρύνοντας μια σειρά αρχετυπικών παρεμβάσεων στο αστικό τοπίο. Σε αυτό το πλαίσιο, ο Δήμος κήρυξε ανοιχτό πανευρωπαϊκό διαγωνισμό με αντικείμενο ένα νέο masterplan για τον κεντρικό τομέα,και συγκεκριμένα για μια ζώνη εμβέλειας 400 μέτρων σε πλάτος και 2 χιλιομέτρων σε μήκος2. Εντός της εν λόγω ζώνης, εντοπίζονταν ως σημεία εστίασης οι λεωφόροι Zogu I/Deshmoret i Kombit, που αποτελούσαν το βόρειο και το νότιο τμήμα του βουλεβάρτου αντίστοιχα, καθώς επίσης και οι τέσσερις βασικοί δημόσιοι χώροι της πόλης, ήτοι η πλατεία Σκεντέρμπεη, η πλατεία Μητέρας Τερέζας, η πλατεία του Σιδηροδρομικού Σταθμού και η πλατεία της Αγοράς. Τα όρια αυτά ήταν κυρίως ενδεικτικά, και δεν αντιστοιχούσαν σε κάποιου είδους προϋποθέσεις, ούτε και σε κάποια σαφή διοικητική ή λειτουργική διαίρεση3. Επιπλέον, αξίζει να αναφερθούμε σε δύο βασικές λεπτομέρειες που σχετίζονται με την πραγματοποίηση του διαγωνισμού. Η πρώτη αφορά την απαραίτητη χρηματοδότησή του, που προήλθε από τις κυβερνήσεις της Γερμανίας και της Ολλανδίας, μέσω ενός γερμανικού οργανισμού ανάπτυξης. Η δεύτερη σχετίζεται με την σύσταση της κριτικής επιτροπής, της οποίας μέλη αποτελούσαν οι επικεφαλής της αλβανικής κυβέρνησης και της τοπικής αυτοδιοίκησης, Fatos Nano και Edi Rama αντίστοιχα, και ένα επιτελείο 7 αρχιτεκτόνων από Γερμανία, Γαλλία, Ιταλία, Ολλανδία, Δανία και Μεγάλη Βρετανίa4.

1. Μετάφραση από τα αγγλικά από τους συντάκτες. Pojani, Dorina, Tirana: City Profile, Cities, Volume 27, No. 6, Δεκέμβριος 2010, σελ. 483 – 49 2.Η διάσταση των 2 χιλιομέτρων αναφέρεται στο πραγματικό μήκος του βουλεβάρτου πριν από την διακήρυξη του διαγωνισμού. 3. Τριάντης, Λουκάς, Η κατασκευή της εικόνας της πόλης στα μετα-σοσιαλιστικά Τϊρανα: Μια ανάλυση των προγραμμάτων αστικής ανάπλασης του δήμου των Τιράνων (2000 – 2008), ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο. 17, Αθήνα, 2010, σελ. 22 4. Ο.π.

127

2003 - ΣΗΜΕΡΑ Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΥΝΘΗΚΗ

128

Εικόνα 67. Γενική άποψη του “Γαλλικού Σχεδίου” από το γραφείο Architecture Studio, 2003.

Στην τελική φάση του διαγωνισμού, προκρίθηκαν οι προτάσεις των γραφείων Mecanoo (Ολλανδία), Bolles & Wilson (Γερμανία) και Architecture Studio (Γαλλία) με ιδιαίτερα δραστικές –σε σχέση με το υπάρχον περιβάλλον – προτάσεις. Οι προτάσεις δεν παρουσιάζουν ιδιαίτερα κοινά σημεία μεταξύ τους, με εξαίρεση ίσως σε όλες τις περιπτώσεις μια προσπάθεια μετριασμού του μνημειακού μεγέθους της πλατείας Σκεντέρμπεη. Τελικά, την πρώτη διάκριση κέρδισε η μελέτη του γραφείου Architecture Studio από τη Γαλλία. Το επονομαζόμενο «Γαλλικό Σχέδιο» (Plani Francez), όπως και επικράτησε να αναφέρεται στο δημόσιο λόγο, επικεντρώθηκε στα βασικά δομικά στοιχεία της εξέλιξης του αστικού τοπίου των Τιράνων, δηλαδή τον άξονα του βουλεβάρτου και τις πλατείες επί αυτού, με κύριο σημείο αναφοράς την κεντρική πλατεία. Επιπλέον, εισήγαγε νέες προοπτικές ανάπτυξης και εξέλιξης με δύο βασικές κατευθύνσεις, την περαιτέρω πύκνωση του αστικού ιστού, και την ανάπτυξη καθ’ ύψος5.

5. «Στο Γαλλικό Σχέδιο η πύκνωση και η καθ’ ύψος ανάπτυξη του κέντρου προωθήθηκαν ως καινοτόμα και ευφάνταστα αστικά οράματα, στερούμενα από τα κοινωνικά, οικονομικά και πολιτικά τους νοήματα.» Ο.π., σελ. 25

Εξετάζοντας τη μελέτη του Γαλλικού Σχεδίου, παρατηρούμε ότι δίνεται ιδιαίτερη βαρύτητα στην οργάνωση του χώρου με βάση τη γεωμετρία, όπου τα νέα στοιχεία εντάσσονται και οργανώνονται με άξονα αναφοράς και συμμετρίας το κεντρικό βουλεβάρτο. Συγκεκριμένα, προτείνεται η επέκτασή του προς το Βορρά, με σημείο κατάληξης το ποτάμι Tirana, το έτερο ποτάμι που διατρέχει την πεδιάδα των Τιράνων στην κατεύθυνση Ανατολής-Δύσης. Η χειρονομία αυτή έχει ως αποτέλεσμα αφενός την ολοκλήρωση του άξονα σε ένα υδάτινο φυσικό στοιχείο, όπως ακριβώς συμβαίνει και στη νότια απόληξή του, όπου βρίσκεται η πλατεία της Μητέρας Τερέζας, πίσω από την οποία εκτείνεται το Μεγάλο Πάρκο των Τιράνων και η τεχνητή λίμνη. Κατά αυτόν τον τρόπο, επιτυγχάνεται η σύνδεση των κυριότερων φυσικών στοιχείων που συναντώνται εντός του αστικού ιστού, μέσω του άξονα. Αφετέρου, με την ενσωμάτωσή τους στο αστικό τοπίο, επιτυγχάνεται μια διαδοχή αστικών επεισοδίων κατά μήκος του άξονα, που προσδίδει περαιτέρω μνημειακότητα, χάρη στις προοπτικές φυγές που προκύπτουν από την επέκταση του βουλεβάρτου.

129

2003 - ΣΗΜΕΡΑ Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΥΝΘΗΚΗ

130

Εικόνα 68. Το “Γαλλικό Σχέδιο”, όπου διακρίνεται και η τοποθέτηση των “πύργων” περιμετρικά των πλατειών Σκεντερμπέη και Σιδηροδρομικού Σταθμού.

Πέραν της μνημειακότητας, η επέκταση του άξονα προς το Βορρά εξυπηρετεί τις προδιαγραφές του Σχεδίου ως προς την οργάνωση και την πύκνωση του αστικού ιστού στην άμεση περιφέρεια του κέντρου της πόλης. Το γεγονός ότι η προηγούμενη απόληξη του άξονα ήταν ο Σιδηροδρομικός Σταθμός των Τιράνων, ο οποίος χτίστηκε κατά τα χρόνια του υπαρκτού σοσιαλισμού με βάση την άμεση αναγκαιότητα σύνδεσης της πόλης με τις περιφερειακές ζώνες βιομηχανίας, συντελούσε στην αντίληψη του σταθμού ως το τοπόσημο που σηματοδοτεί το τέλος της εμβέλειας του κέντρου, και πέραν του οποίου εκτείνεται η περιφέρεια των Τιράνων. Με την προέκταση του άξονα, και συνεκδοχικά την μεταφορά του Σταθμού δίπλα στο ποτάμι Tirana, προσφέρεται η δυνατότητα για επέκταση του κέντρου, η οποία είναι σημαντική αν λάβουμε υπόψη μας τις βλέψεις του ιδιωτικού τομέα για αστική ανάπτυξη δίπλα στο κέντρο της πόλης. Αυτή η δυναμική φαίνεται να είναι σύμφωνη και με τις σκοπιμότητες του δήμαρχου Rama, στόχος του οποίου φέρεται να ήταν να διατηρήσει την μνημειακότητα του κέντρου και να κατευθύνει την ανοικοδόμηση βόρεια της πλατείας Σκεντέρμπεη6.

6. Από συνέντευξη του Fatos Lubonja το 2007. Ο.π., σελ. 18

Εν αντιθέσει με το βόρειο τμήμα του βουλεβάρτου, κατά μήκος του νότιου τμήματος, της λεωφόρου Deshmoret i Kombit, διατηρείται η εικόνα του μνημειακού κέντρου. Η λεωφόρος πεζοδρομείται και προτείνεται η ένταξη υπέργειων σιδηροδρόμων (τραμ) για την σύνδεση των δύο βασικών πλατείων που ορίζουν τα άκρα της, δηλαδή τις πλατείες Σκεντέρμπεη και Μητέρας Τερέζας. Σε όλη την έκταση του νότιου τμήματος, προτείνεται η τοποθέτηση θυλάκων πρασίνου, μία λεπτομέρεια του σχεδίου που ανάγεται σε προηγούμενα σχέδια για την ίδια περιοχή της πόλης, όταν ο Gherardo Bosio σχεδίαζε την Citta Giardino (κηπούπολη) στο σημείο τομής του άξονα με τον ποταμό Lana. Θεωρώντας τις δύο διαφορετικές προσεγγίσεις του σχεδίου για το βόρειο και το νότιο τμήμα του βουλεβάρτου, γίνεται αντιληπτή μια απόπειρα διαμόρφωσης δύο διακριτών εικόνων για το κέντρο της πόλης, με σύστημα αναφοράς το

131

2003 - ΣΗΜΕΡΑ Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΥΝΘΗΚΗ

132

Εικόνα 69. Φωτογρεαλιστική απεικόνιση της πλατείας Σκεντερμπέη, σύμφωνα με το “Γαλλικό Σχέδιο”, από το γραφείο Architecture Studio, 2003,

δίπτυχο άξονα – πλατείας Σκεντέρμπεη. Η ανάπτυξη του κέντρου βόρεια της πλατείας και προσκείμενα στη λεωφόρο Zogu I παίρνει τα χαρακτηριστικά ενός επιχειρησιακού κέντρου, που συνιστά μια νέα συνθήκη για την πόλη των Τιράνων. Αντίθετα, ο νότιος τομέας παρουσιάζει έντονα τα χαρακτηριστικά μιας σύγχρονης ευρωπαϊκής πόλης σε όρους μνημειακότητας, όπου οι χώροι πρασίνου εναλλάσσονται με κτίρια ιστορικής σημασίας και τοπόσημα της πόλης, κυρίως από την περίοδο της Ιταλοκρατίας. Μία ακόμα διάσταση που εισήγαγε το νέο σχέδιο πόλης ήταν αυτή της αναδιαμόρφωσης της πλατείας Σκεντέρμπεη. Συγκεκριμένα, πρότεινε την δημιουργία δύο νέων κτιρίων στο βόρειο τμήμα της πλατείας απέναντι από το Εθνικό Μυοσείο, την ανέγερση ενός εμπορικού κέντρου δίπλα στο «Ανάκτορο του Πολιτισμού» (Palace of Culture), στο σημείο όπου τα προηγούμενα χρόνια βρισκόταν το ιστορικό παζάρι, κι ενός πολυώροφου κτιριου δίπλα στο τζαμί Et’hem Bey και τον πύργο του ρολογιού, που θα εξυπηρετούσε στην ανάδειξη της εικόνας των ιστορικών κτιρίων, η οποία είχε αλλοιωθεί τα προηγούμενα χρόνια. Η ανάπτυξη καθ’ ύψος εντάσσεται στο Γαλλικό Σχέδιο με τη μορφή πολυώροφων κτιρίων, με ανώτατο όριο ανέγερσης τα 85 μέτρα, περιμετρικά της πλατείας Σκεντέρμπεη και της πλατείας του Σιδηροδρομικού Σταθμού στη βόρεια απόληξη του άξονα. Και στις δύο περιπτώσεις, οι πύργοι τοποθετούνται εκατέρωθεν των πλατειών, δημιουργώντας ένα εικονικό «δακτύλιο» γύρω από αυτές. Συγκεκριμένα δε στην περίπτωση της πλατείας Σκεντέρμπεη, ο «δακτύλιος» των πύργων λειτουργεί σύμφωνα με την πρόβλεψη του Γαλλικού Σχεδίου για μια διάκριση μεταξύ του κεντρικού τομέα της πόλης, και του περιβάλλοντος αστικού ιστού. Σχετικά με την πραγματοποίηση των πύργων, το σχέδιο προέβλεπε την ανάθεση του σχεδιασμού τους σε μελέτες που θα ανδεικνύονταν μέσω νέων αρχιτεκτονικών διαγωνισμών. Από τους δεκατέσσερεις πύργους που πρότεινε αρχικά το Γαλλικό Σχέδιο, πραγματοποιήθηκαν τα σχέδια μόνο για τρεις, εκ των οποίων μέχρι πρότινος έχει ολοκληρωθεί η κατασκευή

133

2003 - ΣΗΜΕΡΑ Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΥΝΘΗΚΗ

134

Εικόνα 70. Ο πύργος 4evergeen, από το γραφείο Archea, δίπλα στα εκλεκτικιστικά κτίρια της πλατείας Σκεντερμπέη.

του Tirana International Development (2007 - 2016), από το βέλγικο γραφείο 51N4E. Η εισαγωγή πολυώροφων κτιρίων στο αστικό τοπίο των Τιράνων μπορεί να ερμηνευθεί ως μια χειρονομία με διττό σκοπό. Αρχικά, με την ένταξη των πύργων στο κέντρο της πόλης, επιχειρείται η αντιδιαστολή της κατακορυφότητας των νέων κτιρίων με την οριζοντιότητα του άξονα. Μπορούμε έτσι να αποφανθούμε ότι πρόκειται για δύο στοιχεία που μέσω της ισχυρής τους παρουσίας στο χώρο αποτελούν τα δύο κυριότερα στοιχεία συγκρότησης της νέας αστικής εικόνας της πόλης. Επιπλέον, έχει σημασία να αναφερθούμε στην συμβολική διάσταση των πύργων.Έως το 2008, το Διεθνές Ξενοδοχείο Τίρανα κατείχε την θέση του υψηλότερου κτιρίου στην πόλη, σε ύψος 56 μέτρων. Τοποθετημένο στη βόρεια πλευρά της κεντρικής πλατείας, το κτίριο αυτό, πέραν του ότι κατείχε κεντροβαρική θέση με πανοραμική θέα, λειτουργούσε και ως ένα ισχυρό τοπόσημο, άμεσα συνδεδεμένο συμβολικά με την έννοια του κέντρου, αλλά επίσης και το σοσιαλιστικό καθεστώς, καθώς κατασκευάστηκε στη δεύτερη φάση της σοσιαλιστικής διακυβέρνησης, όπως έχει προαναφερθεί. Μέχρι και το 2005, παρά το γεγονός ότι κατασκευάστηκαν τουλάχιστον τρία νέα πολυώροφα κτίρια στο κέντρο της πόλης, δεν ξεπέρασαν σε ύψος, και κατ’ επέκταση σε εκτόπισμα στο αστικό τοπίο το Διεθνές Ξενοδοχείο7. Η ένταξη των πύργων στην πρόταση του Γαλλικού Σχεδίου θέτει τα νέα όρια της καθ΄ ύψους ανάπτυξης της πόλης, ξεπερνώντας έτσι την υπεροχή του Διεθνούς Ξενοδοχείου. Είναι σημαντικό να παρατηρήσουμε ότι αυτή η εξέλιξη συμβαίνει με εργαλείο τη μίμηση διεθνών προτύπων σύγχρονης αρχιτεκτονικής, καθώς ο σχεδιασμός και η υλοποίηση των νέων πολυώροφων κτιρίων πραγματοποιείται μέσω αρχιτεκτονικών διαγωνισμών όπου συμμετέχουν αρχιτεκτονικά γραφεία παγκόσμιας εμβέλειας. Αυτές οι δύο παρατηρήσεις συναινούν στη διαπίστωση ότι η κατασκευή των πύργων ανταποκρίνεται

7. «Από το 1996 έως το 2005, κατά χρονολογική σειρά, η ανέγερση των κτιρίων Drin Tower, Sky Tower και Twin Towers, επιβάλλει στην πόλη την παρουσία του πρώτου επιχειρησιακού κέντρου, τοποθετημένου σε περιοχές πλησίον της πλατείας Σκεντέρμπεη. Έτσι, ο ορίζοντας της πόλης μεταβάλλεται με αξιοσημείωτο τρόπο, χωρίς ωστόσο να ξεπερνά το όριο που έθεσε το Διεθνές Ξενοδοχείο Τϊρανα.» Μετάφραση από τα αγγλικά από τους συντάκτες. Bulleri, Andrea, Tirana Suspended Contemporaneity, Quodlibet, Macerata, 2012, σελ. 98

135

2003 - ΣΗΜΕΡΑ Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΥΝΘΗΚΗ

136

Εικόνα 71. Το κτίριο Tirana International Development (T.I.D.), από το αρχιτεκτονικό γραφείο 51Ν4Ε.

συμβολικά στη νέα έκφανση που προσπαθεί να αποδώσει ο δήμαρχος Rama στη γενικότερη εικόνα των Τιράνων, αυτή του επιχειρησιακού κέντρου. Βέβαια, αυτή η εικόνα μπορούμε να συμπεράνουμε ότι κατά κάποιο τρόπο έρχεται σε αντίφαση με την ήδη υπάρχουσα εικόνα του κέντρου, όπου κυριαρχεί η μνημειακότητα των κτιρίων που χτίστηκαν στο παρελθόν. Για να κατανοήσουμε βαθύτερα την συνύπαρξη του αρχιτεκτονικού παρελθόντος με τη νέα αρχιτεκτονική που επιχείρειται να επιβληθεί στο κέντρο της πόλης, θα εξετάσουμε ως ξεχωριστή περίπτωση το κτίριο Tirana International Development. Στο χώρο όπου έγινε η ανέγερση του κτιρίου, υπάρχει το μνημείο του Kapllan Pasha, όπου πρόκειται για ένα ταφικό κτίσμα που χρονολογείται στην πόλη από την Οθωμανική περίοδο (περίπου το 1600). Η πρόταση του αρχιτεκτονικού γραφείου 51N4E δείχνει να αναγνωρίζει την αξία του μνημείου, δημιουργώντας έναν μικρό θόλο γύρω από εκείνο. Ωστόσο, θα ήταν αδύνατο να μην παρατηρήσουμε στο τελικό αποτέλεσμα την συμβολική υπεροχή του νέου κτιρίου, σε σχέση με το οθωμανικό μνημείο, καθώς το οπτικό εκτόπισμα του πύργου παρουσιάζεται να είναι απόλυτα κυρίαρχο. Οι πύργοι που πρότεινε το Γαλλικό Σχέδιο αποτελούσαν μία νέα συνθήκη σε ό,τι αφορά την λειτουργία των κτιρίων που σχεδιάζονταν για το κέντρο της πόλης. Πέρα από το γεγονός ότι συμβολίζουν το νέο επιχειρηματικό κέντρο, μια ιδέα που εισάγεται μέσω του Σχεδίου, αποτελούν τα πρώτα πολυλειτουργικά κτίσματα στα Τίρανα, το κτιριολογικό πρόγραμμα των οποίων συμπεριλαμβάνει γραφεία, επιχειρήσεις και αναψυχή, όλα συγκεντρωμένα στο ίδιο κέλυφος. Ως συνέπεια, οι πύργοι αποτέλεσαν το πρότυπο και για άλλα κτίρια που σχεδιάστηκαν στο κέντρο των Τιράνων , με σκοπό την εξυπηρέτηση της αγοράς και του καπιταλιστικού προτύπου. Ως παραδείγματα, αναφέρονται τα κτίρια Millennium Building και Toptani Centre, σχεδιασμένα από τα αρχιτεκτονικά γραφεία Architecture Studio και MVRDV, αντίστοιχα. Η ανάγνωση του Γαλλικού Σχεδίου παραπέμπει κατά

137

2003 - ΣΗΜΕΡΑ Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΥΝΘΗΚΗ

138

Εικόνα 72. Άποψη του πύργου T.I.D., με το μνημείο του Kapllan Pasha.

κάποιο τρόπο στις πολεοδομικές παρεμβάσεις του Haussmann στο Παρίσι, τηρουμένων βέβαια των αναλογιών. Μπορούμε να εντοπίσουμε κάποιες ομοιότητες ως προς τις συνθήκες οι οποίες οδήγησαν στην επιλογή του, όπως την αναδιοργάνωση του αστικού τοπίου μέσω των κατεδαφίσεων κτιρίων που δεν άρμοζαν στην εικόνα του κέντρου8 και της τοποθέτησης νέων, όπου χάρη στην υποβλητική τους αρχιτεκτονική καλούνταν να παίξουν κυρίαρχο ρόλο στην αναδιαμόρφωση της εικόνας της πόλης, όπως συνέβη στην περίπτωση των πύργων. Σύμφωνα με τα δεδομένα της εποχής του Γαλλικού σχεδίου, η ασάφεια της νομοθεσίας περί οικοδόμησης νέων κτιρίων και η αναγκαιότητα ταχύτητας λήψης αποφάσεων και εκτέλεσης έργων, προσέδωσαν στην αρχιτεκτονική πρόταση ένα χαρακτήρα μεσσιανικό, ο οποίος γίνεται περαιτέρω εμφανής βάσει των δηλώσεων του δημάρχου Rama, όπου αναφέρει «Πιστεύω ότι αυτό που μπορεί να κάνει η αρχιτεκτονική στα Τϊρανα είναι θεμελιώδες για τη δημοκρατία, για τον πολιτισμό και το μέλλον της Αλβανίας»9. Η επιλογή του Σχεδίου παρουσιάζει ενδιαφέρον και όταν εξεταστεί υπό το πρίσμα των αρχών σχεδιασμού. Όπως προαναφέραμε, οι βασικές συντεταγμένες του Γαλλικού Σχεδίου περιλαμβάνουν τον άξονα του βουλεβάρτου ως κυρίαρχο στοιχείο στην δομική ανασυγκρότηση της πόλης, και σε συνδυασμό με την κεντρική πλατεία, αποτελούν ένα δίπτυχο αναφοράς και συμμετρίας για τις προσθήκες των νέων στοιχείων της πόλης, αντιμετώπιση που πρόσκειται στην καρτεσιανή αντίληψη οργάνωσης του χώρου που παρατηρείται και στο σχέδιο του Haussmann. Η προσπάθεια διατήρησης και επιπλέον ανάδειξης της μνημειακότητας του «Ιταλικού άξονα» επεξηγεί, σε έναν βαθμό, το γεγονός ότι επελέγη παρά το ότι συγκριτικά με τις άλλες προτάσεις, αυτή των Architecture Studio παρουσιάζεται λιγότερο καινοτόμα και ίσως συντηρητική10. Παρολ’ αυτά, δεν μπορούμε να αγνοήσουμε το χάσμα που για μια ακόμα φορά συναντούμε μεταξύ σχεδίου και της τελικής υλοποίησής του. Το Γαλλικό Σχέδιο, παρά την καινοτομία που ευαγγελιζόταν ότι θα φέρει στην πόλη των Τιράνων, δεν

8. «Ο λόγος του Δήμου παρουσίασε τα αυθαίρετα κτίσματα ως βρώμικα και επικίνδυνα, ως μία «εστία αυθαιρεσίας, παράνομων επιχειρήσεων και εμπόρων ναρκωτικών». Τριάντης, Λουκάς, Η κατασκευή της εικόνας της πόλης στα μετα-σοσιαλιστικά Τϊρανα: Μια ανάλυση των προγραμμάτων αστικής ανάπλασης του δήμου των Τιράνων (2000 – 2008), ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο. 17, Αθήνα, 2010, σελ. 19 9. Ο.π., σελ. 23 10. Όπως αναφέρει και ο Λ. Τριάντης, «η πρόταση των Mecanoo αντιστεκόταν τόσο στη μνημειακότητα του κεντρικού άξονα ώστε να αντιπροτείνει ένα νέο δημόσιο κτίριο που θα έκοβε το Βουλεβάρτο στα δύο, καθώς και το κυριολεκτικό γέμισμα της κεντρικής πλατείας με νέα οικοδομικά τετράγωνα.» 10. Ο.π., σελ. 22

139

2003 - ΣΗΜΕΡΑ Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΥΝΘΗΚΗ

Εικόνα 73. Το κτίριο Millennium Building, από το γραφείο Architecture Studio.

140

Εικόνα 74. Το κτίριο Toptani Centre, από το γραφείο MVRDV.

βρισκόταν σε συμφωνία με κάποιο ρυθμιστικό σχέδιο (το τελευταίο –έως το 2003- ρυθμιστικό σχέδιο ήταν εκείνο του 1989, το οποίο και είχε ξεπεραστεί). Το νέο πολεοδομικό σχέδιο που προανήγγειλε ο δήμαρχος Rama, πριν ακόμα εκλεχθεί, εκκρεμούσε εκείνη την χρονική στιγμή, και τελικά εκδόθηκε σχεδόν πέντε χρόνια μετά το Γαλλικό Σχέδιο11. Μία ακόμα παρατήρηση που συνηγορεί στην απομυθοποίηση του Γαλλικού Σχεδίου είναι το γεγονός πως οι Architecture Studio παραγνωρίζουν τις ιδιαιτερότητες και τις ανάγκες της πόλης για την οποία σχεδιάζουν, το οποίο γίνεται εμφανές βάσει του κενού μεταξύ των αναπαραστάσεων του Σχεδίου και της πραγματικής εικόνας των Τιράνων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η παρουσίαση της περιφέρειας ως μία ασαφής επιφάνεια πρασίνου, ενώ στην πραγματικότητα στο ίδιο σημείο εκτείνεται η αυθαίρετη δόμηση της πόλης12. Επίσης, η εισαγωγή των πύργων-υπερδομών, σε μια πόλη όπου στοιχειώδεις δομές, όπως ένα αξιοπρεπές οδικό δίκτυο, είναι ελλειπείς13, εντείνει περαιτέρω την αίσθηση ότι μέσω του Γαλλικού Σχεδίου προβάλλεται μια εικονική πόλη.

11. Ο.π. 12. Ο.π. 13. «Κι έτσι, ενώ μια ολόκληρη εικονική πόλη, φτιαγμένη από την εικονογράφηση ξένων αρχιτεκτόνων, αιωρείται πάνω από την πραγματική αναμένοντας την υλοποίησή της, το πρώτο πράγμα που συναντά κανείς φτάνοντας στην πρωτεύουσα είναι ένα πεδίο διάσπαρτο με λακκούβες.» Μετάφραση από τα αγγλικά από τους συντάκτες. Tamburelli, Pier Paolo, New Tirana, Domus, No. 894, Ιούλιος – Αύγουστος 2006, σελ. 92

Τέλος, θα πρέπει να σημειωθεί πώς χρησιμοποιείται η αρχιτεκτονική ως εργαλείο, για την νομιμοποίηση των βλέψεων του αλβανικού κατασκευαστικού τομέα. Συγκεκριμένα, η ένταξη πύργων στο κέντρο της πόλης προσφέρει μια ευκαιρία για μεγιστοποίηση της εκμετάλλευσης γης, σε παράγοντες όπως επιχειρηματικές ή κατασκευαστικές εταιρίες, που είτε αδυνατούσαν να εκμεταλλευτούν τα οικόπεδα του κέντρου λόγω απουσίας ρυθμιστικού πλαισίου, είτε αποζημιώθηκαν με γη στο κέντρο μετά την κατεδάφιση των αυθαιρέτων κατά τα προηγούμενα χρόνια. Σε κάθε περίπτωση, παρατηρούμε ότι η ανάπτυξη καθ’ύψος, σε συνδυασμό με την πύκνωση που πρότειναν οι Architecture Studio, συνέβαλε στην διαμόρφωση νέων γεωγραφιών στο κέντρο της πόλης, με κύριο αντικείμενο εξυπηρέτησης τα πολιτικά και οικονομικά συμφέροντα.

141

2003 - ΣΗΜΕΡΑ Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΥΝΘΗΚΗ

142

Εικόνα 75. Η πλατεία Σκεντέρμπεη το 1943, με τα έξι διοικητικά κτίρια και το δημαρχείο του di Fausto, καθώς και το κτίριο της Εθνικής Τράπεζας Αλβανίας. Διακρίνεται πάνω δεξιά ο σχεδιασμός του παζαριού από τον Bosio επί φασιστικής Ιταλίας.

ΕΙκόνα 76. Η πλατεία Σκεντέρμπεη πριν την πτώση του σοσιαλιστικού καθεστώτος, το 1991. Διακρίνεται στο βόρειο τμήμα η τριλογία των κτιρίων που ανεγέρθηκαν κατά τη δεύτερη φάση της σοσιαλιστική διακυβέρνησης, τα οποία επέφεραν δραματική αλλαγή της κλίμακας της πλατείας

ΠΛΑΤΕΊΑ ΣΚΕΝΤΕΡΜΠΈΗ Η πλατεία Σκεντέρμπεη αποτελούσε τον πυρήνα της πόλης από την γένεσή της. Κατά την Οθωμανική περίοδο, στο σημείο αυτό βρισκόταν το παζάρι, που ήταν το οικονομικό κέντρο όχι μόνο της πόλης, αλλά και ολόκληρης της περιοχής. Έπειτα από την ανεξαρτησία της Αλβανίας, και την ανακήρυξη των Τιράνων ως πρωτεύουσα της χώρας, το κέντρο της πόλης απέκτησε μεγαλύτερη ποικιλομορφία. Το παζάρι παρέμεινε ως στοιχείο της περιοχής, ωστόσο κυριάρχησε ο σχεδιασμός της πλατείας και η αρχιτεκτονική των νέων κτιρίων που προσέθεσε ο di Fausto, τα οποία εκπροσωπούσαν το κύρος της νέας πρωτεύουσας και τη σημασία της πλατείας για την χώρα. Οι καταλυτικές αλλαγές επί της πλατείας ήρθαν κατά την περίοδο της σοσιαλιστικής διακυβέρνησης. Το καθεστώς Hoxha αναδιαμόρφωσε πλήρως την εικόνα της πλατείας, απαλλοτριώνοντας τον χώρο του παζαριού, στην θέση του οποίου ανεγέρθηκε η “ τριλογία του πολιτισμού”, ήτοι τα κτίρια του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου, το Διεθνές Ξενοδοχείο Τίρανα και το Μέγαρο Πολιτισμού. Οι προσθήκες αυτών των κτιρίων επέφεραν δραματική αλλαγή κλίμακας για την πλατεία Σκεντέρμπεη.

143

2003 - ΣΗΜΕΡΑ Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΥΝΘΗΚΗ

Εικόνα 77. Η πλατεία Σκεντερμπέη το 2011, επί δημαρχίας Lulzim Basha.

144

Εικόνα 78. Η πλατεία μετά την ολοκλήρωση της ανάπλασης από το γραφείο 51N4E, το 2017.

Η ταραχώδης πορεία για την εκ νέου ανάπλαση της πλατείας Σκεντέρμπεη, μετά το Γαλλικό Σχέδιο, ξεκίνησε το 2008, όταν ο δήμαρχος Rama, βρισκόμενος προς το τέλος της δεύτερης θητείας του ως επικεφαλής της τοπικής αυτοδιοίκησης, ανέλαβε την πρωτοβουλία αυτού του εγχειρήματος μέσω της διακήρυξης ενός νέου αρχιτεκτονικού διαγωνισμού, στηριζόμενος στην χρηματοδότηση του Σεΐχη του Κουβέιτ. Οι συμμετοχές που ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα του δημάρχου ανήκαν σε αρχιτεκτονικά γραφεία παγκόσμιας εμβέλειας, ωστόσο το πρώτο βραβείο απονεμήθηκε στη μελέτη των Βέλγων 51Ν4Ε, οι οποίοι ήταν γνωστοί στην αρχιτεκτονική σκηνή των Τιράνων για την μελέτη και την κατασκευή ενός από τους πύργους του Γαλλικού Σχεδίου, του Tirana International Development14. Σημειωτέο γεγονός αποτελεί το ότι τον αρχικό διαγωνισμό από την τελική υλοποίηση του έργου χωρίζει μία περίοδος εννέα ετών, κατά την οποία μάλιστα, το 2011, επί δημαρχίας Lulzim Basha (εκπρόσωπος του Δημοκρατικού Κόμματος και πολιτικός αντίπαλος του Rama) απορρίφθηκε το σχέδιο του βελγικού γραφείου, και η πλατεία πήρε την μορφή ενός κυκλοφοριακού κόμβου. Εντούτοις, με την επιστροφή του Σοσιαλιστικού Κόμματος στην τοπική αυτοδιοίκηση, ξεκίνησαν εκ νέου τα έργα για την ανάπλαση, η οποία και ολοκληρώθηκε το 2017. Το επόμενο έτος, η αναδιαμορφωμένη πλατεία διακρίθηκε με το Ευρωπαϊκό Βραβείο για Αστικό Δημόσιο Χώρο (European Prize for Urban Public Space). Η ανάπλαση της πλατείας Σκεντέρμπεη ενείχε ένα μεγάλο βαθμό δυσκολίας για δύο βασικούς λόγους. Ο πρώτος σχετίζεται με την θέση της πλατείας πάνω στο κεντρικό βουλεβάρτο της πόλης. Η σχέση μεταξύ της πλατείας και του άξονα υπήρξε μέχρι τότε υποτακτική, με την έννοια ότι οι διαμορφώσεις που διαδοχικά συνέβησαν στο σημείο της πλατείας ανά τις ιστορικές περιόδους, έδιναν μεγάλη βαρύτητα στην συνέχεια της βασικής αρτηρίας του βουλεβέρτου, είτε για λόγους μνημειακότητας, είτε λόγω της κυκλοφορίας των αυτοκινήτων, κυρίως κατά τα πρόσφατα χρόνια. Το

14. Κρίνεται σημειωτέο ότι το κτίριο T.I.D. αποτελούσε το πρώτο μεγάλο project των 51N4E, και την χρονιά του διαγωνισμού για την ανάπλαση της πλατείας Σκεντέρμπεη, η ανέγερσή του βρισκόταν ακόμα σε εξέλιξη. Η ολοκλήρωσή του ήρθε το 2011.

145

2003 - ΣΗΜΕΡΑ Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΥΝΘΗΚΗ

146

Εικόνα 79. Το σχέδιο ανάπλασης της πλατείας από το γραφείο 51Ν4Ε.

γεγονός αυτό συντελούσε στην εγκαθίδρυση ενός χαρακτήρα αποκομμένου από την ανθρώπινη δραστηριότητα, και στερούσε από την πλατεία κάποια άλλη ιδιότητα, πέραν του πεδίου επίδειξης –μέσω της αρχιτεκτονικής, και όχι μόνο- των πολιτικών εξουσιών της χώρας. Με αυτόν τον χαρακτήρα συνδέεται και η δεύτερη συνιστώσα δυσκολίας. του σχεδιασμού της πλατείας, δηλαδή την ιδιαιτερότητα του υπάρχοντος κτισμένου περιβάλλοντος που συναντάται γύρω από την πλατεία. Όπως προκύπτει και από την ιστορική ανασκόπηση που προηγήθηκε, η πλατεία Σκεντέρμπεη αποτελούσε διαχρονικά το πεδίο εγκαθίδρυσης των πολιτικών ιδεολογιών, μέσω της ανέγερσης κτιρίων που εξυπηρετούσαν τις σκοπιμότητες της εκάστοτε κυρίαρχης εξουσίας. Ως αποτέλεσμα, πλαισιώνεται από ένα σύνολο ετερόκλητων, με βάση τις ιστορικές περιόδους, αλλά και τα αρχιτεκτονικά ρεύματα, κτιρίων. Στη βόρεια πλευρά βρίσκονται το Μουσείο Εθνικής Ιστορίας (1981), το μεγαλύτερο μουσείο της χώρας, και το Διεθνές Ξενοδοχείο Τίρανα (1979), και τα δύο κληρονομιά της περιόδου απομόνωσης της χώρας, κατά τη δεύτερη φάση της σοσιαλιστικής διακυβέρνησης. Στα ανατολικά βρίσκονται το Παλάτι του Πολιτισμού (Pallati I Kultures, 1963), στο οποίο στεγάζεται η Εθνική Όπερα, η Εθνική Βιβλιοθήκη, και το τέμενος Et’hem Bey μαζί το πύργο του ρολογιού, που χρονολογούνται από την οθωμανική περίοδο και μαζί με το παλιό παζάρι αποτελούσαν τον αρχικό πυρήνα της πόλης, όταν τα Τίρανα ανακηρύχθηκαν πρωτεύουσα της Αλβανίας. Το σχέδιο της νέας πλατείας από το αρχιτεκτονικό γραφείο 51Ν4Ε διαρθρώνεται σε τρεις βασικές κινήσεις. Η πρώτη ορίζει ένα πλάτωμα έκτασης περίπου 40.000 τμ με πλακόστρωση, το οποίο προορίζεται αποκλειστικά για τους πεζούς. Το πλάτωμα εκτείνεται στην βόρεια έκταση της μέχρι πρότεινος πλατείας, εκτρέποντας την κυκλοφορία των αυτοκινήτων περιμετρικά από αυτήν. Σύμφωνα με τους ίδιους τους αρχιτέκτονες, σκοπός είναι η εγκατάσταση ενός κενού χώρου στο συμβολικό κέντρο της πόλης, σε αντίθεση με το περίπλοκο και πυκνοδομημένο

147

2003 - ΣΗΜΕΡΑ Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΥΝΘΗΚΗ

148

Εικόνα 80. Άποψη της πλατείας μετά την ολοκλήρωση των έργων, 2017.

ευρύτερο περιβάλλον των Τιράνων15. Το πλακοστρωμένο τμήμα διαμορφώνεται σε κάτοψη ως μια πυραμίδα, οι πλευρές της οποίας παρουσιάζουν μία ελαφρά κλίση (περίπου 3%), κάνοντας το κέντρο να υπερυψώνεται περίπου στα 2 μέτρα από την επιφάνεια της υπόλοιπης πλατείας. Η δεύτερη συνιστώσα του σχεδίου προβλέπει την δημιουργία 12 κήπων περιμετρικά των κτιρίων που εδράζονται πάνω στην πλατεία Σκεντέρμπεη. Τέλος, η τρίτη χειρονομία που ενέτασσε στο σχέδιο του το αρχιτεκτονικό γραφείο είναι η ενίσχυση του διαλόγου μεταξύ των περιβαλλόντων κτιρίων με την ενοποίηση των υπαίθριων χώρων που βρίσκονταν πέριξ αυτών σε ένα ενιαίο σύνολο. Η βασική χειρονομία που εισήγαγε το σχέδιο των 51Ν4Ε είναι η de facto διχοτόμηση του βουλεβάρτου σε δύο λεωφόρους, μέσω της πλακοστρωμένης νέας πλατείας. Καθιστώντας την πλατεία απροσπέλαστη για την κυκλοφορία, αποδυναμώνεται η δύναμη του άξονα πάνω σε αυτήν, και διατηρείται μονάχα το στοιχείο της οπτικής φυγής. Το κέντρο της πυραμίδας, που αποτελεί πλέον το κέντρο βάρους και της πλατείας, μετατοπίζεται από την αισθητή ευθεία του βουλεβάρτου, αναδεικνύοντας έτσι, κατά τρόπο τινά, έναν ανεξάρτητο και αυτόνομο χαρακτήρα για τον νέο δημόσιο χώρο.

15. «Σε ένα περίπλοκο και πυκνοδομημένο αστικό πλαίσιο, σε αυτό το σημείο που αποτελεί ταυτόχρονα τον πυρήνα της αλβανικής πρωτεύουσας και το σύμβολο όλης της χώρας, η μελέτη εγκαθιστά μία μεγάλη πεζοδρομημένη έκταση. Έτσι, η πλατεία παρουσιάζεται ως ένα κενό στο χάος της πόλης.» Μετάφραση από τα αγγλικά από τους συντάκτες. Από την περιγραφή του έργου στην ιστοσελίδα του αρχιτεκτονικού γραφείου, προσβάσιμη στο: https://www.51n4e.com/project/skanderbeg-square-0#

Παράλληλα, η πρόταση για μία ενιαία πλακοστρωμένη έκταση για την νέα πλατεία δημιουργεί ένα νέο υπόβαθρο για τα κτίρια που την περιβάλλουν. Η κίνηση αυτή φαίνεται να αντιμετωπίζει τα κτίρια αυτά ως ισότιμα, και ως κελύφη μνημειακότητας στο κέντρο της πόλης, τα οποία παρόλ’ αυτά απαλλάσσει από το πολιτικο-οικονομικό πλαίσιο στο οποίο αυτά δημιουργήθηκαν. Σε αυτό το πλαίσιο κτίρια με βαρύνουσα συμβολική αξία, όπως η τριλογία του πολιτισμού κατά τη σοσιαλιστική περίοδο, ανάγονται σε αξιοθέατα της σύγχρονης πρωτεύουσας. Παρατηρούμε κι εδώ, όπως συμβαίνει και με άλλες αρχιτεκτονικές προτάσεις που συναντούμε σε αυτή την περίοδο, την υπεροχή μιας ελκυστικής εικόνας για την πόλη.

149

2003 - ΣΗΜΕΡΑ Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΥΝΘΗΚΗ

Για την διερεύνηση του αντίκτυπου που έχει η σύγχρονη αρχιτεκτονική στα Τίρανα, θα εξετάσουμε παρακάτω τρεις χαρακτηριστικές περιπτώσεις δημοσίων χώρων και κτιρίων, το Νέο Παζάρι (Pazari I Ri), το σχεδιασμό του νέου Εθνικού Θεάτρου (Teatri Kombëtar), καθώς επίσης και την ανάπλαση της «Πυραμίδας» (πρώην μουσείο Enver Hoxha). Παρά το ότι πρόκειται για ξεχωριστά έργα, αντιλαμβανόμαστε ως κοινή συνισταμένη μεταξύ των τριων αυτών περιπτώσεων ότι συναποτελούν παραδείγματα όπου είναι εμφανής μία νέα στάση απέναντι στο αρχιτεκτονικό παρελθόν.

150

Τον Μάρτιο του 2008, ο πρωθυπουργός Edi Rama ανακοίνωσε την παρουσίαση μιας νέας μελέτης για το Εθνικό Θέατρο της Αλβανίας. Η μελέτη, που έγινε κατόπιν ανάθεσης από τον ίδιο, ανήκει στο ολλανδικό γραφείο Bjarke Ingels Group, το οποίο αρκετά χρόνια νωρίτερα είχε προκριθεί στον αρχιτεκτονικό διαγωνισμό με αντικείμενο το νέο τέμενος της πόλης16. Η καινούρια πρόταση προβλέπει την κατεδάφιση του προηγούμενου κτιρίου του θεάτρου, και την ανέγερση ενός νέου κτιρίου για το Εθνικό Θέατρο της Αλβανίας, σύμφωνα με τις σύγχρονες προδιαγραφές. Στη ρητορική τόσο της κυβέρνησης, όσο και της τοπικής αυτοδιοίκησης, το υπάρχον κτίριο του θεάτρου κρίνεται ως κατεδαφιστέο για δύο λόγους. Αφενός, διότι το κτίριο, το οποίο σχεδιάστηκε από τον αρχιτέκτονα Giulio Bertè το 1938, αποτυγχάνει να ικανοποιήσει τις προδιαγραφές για τα σύγχρονα μεγάλα θέατρα. Αφετέρου, η αναστύλωση και η συντήρησή του κρίνεται αδύνατη, τόσο λόγω της έλλειψης δημόσιας χρηματοδότησης για την διεκπεραίωσή τους, αλλά και λόγω της ιδιατερότητας των υλικών που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή του17. «Τα Τίρανα κατευθύνονται προς μια εποχή πρωτοφανούς μεταμόρφωσης και καινοτομίας18», είναι η δήλωση που έκανε ο δήμαρχος Erion Veliaj για την παρουσίαση του έργου για το νέο Εθνικό Θέατρο της Αλβανίας. Από την άλλη, ο ιδρύτης του γραφείου Bjarke Ingels διατείνεται ότι «το σχέδιο για το νέο Εθνικό Θέατρο της Αλβανίας θα συμβάλλει στις προσπάθειες της πόλης να ενισχύσει την ελκυστικότητα των δημοσίων χώρων της και τη διαφάνεια των δημόσιων θεσμών της»19. Κρίνοντας από τις φωτορεαλιστικές απεικονίσεις της μελέτης, καθώς είναι τα μόνα στοιχεία που έχουν δημοσιευτεί σχετικά με το νέο θέατρο, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι το νέο σχέδιο επιδιώκει να δημιουργήσει ένα νέο δημόσιο χώρο γύρω από το κτίριο. Το ιδιόμορφο σχήμα του, σε μορφή

16. Όπως προαναφέρθηκε, το σχέδιο για το νέο τέμενος του γραφείου BIG δεν υλοποιήθηκε ποτέ, λόγω διακοπής της θητείας του Edi Rama στην ηγεσία της τοπικής αυτοδιοίκησης, έπειτα από τις εκλογές του ίδιου έτους. Έκτοτε, και μετά την εκλογή του Edi Rama αυτή τη φορά στη θέση του πρωθυπουργού της χώρας, επικράτησε η πολιτική της «απευθείας ανάθεσης» σχεδιασμού αρχιτεκτονικών έργων, όπως και συνέβη με τον επανασχεδιασμό του Εθνικού Θεάτρου στις αρχές του 2018. 17. Το κέλυφος του κτιρίου έχει κατασκευαστεί με το προκατασκευασμένο υλικό “populit”, ένα πειραματικό είδος τσιμέντου, που προκύπτει από την ανάμειξή του με ίνες λεύκας και άλγες. Το υλικό ήταν εισαγόμενο από το Μιλάνο. Με πληροφορίες από την επιστολή για την προστασία του θεάτρου, που συντάχθηκε και στάλθηκε στην Τοπική Αυτοδιοίκηση των Τιράνων από τον οργανισμό Do.co.mo.mo, προσβάσιμη στο: http://docomomo.orchestrork. com/2018/04/06/national-theatre-of-albania/ 18. Από το άρθρο “Rama’s Theatre Plan Meets Critical Storm in Albania”, προσβάσιμο στο: http://www.balkaninsight.com/ en/article/albania-prime-minister-push-forward-controversial-plan-for-a-new-national-theatre-03-12-2018

151

2003 - ΣΗΜΕΡΑ Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΥΝΘΗΚΗ

Εικόνα 81. Το εθνικό θέατρο που σχεδιάστηκε από τον Giulio Bertè το 1938, δείγμα ρασιοναλιστικής αρχιτεκτονικής.

152

Εικόνα 82. Φωτορεαλιστική απεικόνιση του νέου Εθνικού Θεάτρου, από το γραφείο BIG, 2018.

2003 - ΣΗΜΕΡΑ| Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΥΝΘΗΚΗ «πεταλούδας» (bow-tie), επιτρέπει την διέλευση κάτω από το κτίριο, και κατ’ επέκταση την επικοινωνία των ελεύθερων χώρων που βρίσκονται γύρω από αυτόν. Αυτό το στοιχείο μοιάζει να συνδέεται και με την προνομιακή θέση του οικοπέδου, καθώς βρίσκεται σε ένα πεζοδρομημένο δίκτυο που πρόσκειται στην πλατεία Σκεντέρμπεη. Μαζί με την Εθνική Όπερα και την Εθνική Πινακοθήκη, προσφέρουν μια δυναμική ανάπτυξης ενός ισχυρού πολιτισμικού πόλου στο κέντρο των Τιράνων. Έτσι, χάρη στην πρωτότυπη αρχιτεκτονική του έκφραση, μπορούμε να αποφανθούμε ότι το κτίριο αυτό επιχειρεί να αποτελέσει ένα ισχυρό τοπόσημο για την πολιτισμική εικόνα της πόλης.

19. Bjarke Ingels, από την περιγραφή της μελέτης στην ιστοσελίδα του αρχιτεκτονικού γραφείου. Προσβάσιμο στο: http://m.big. dk/getslideshow/325

Παρόλ’ αυτά, το εγχείρημα αυτό κρίνεται αμφισβητήσιμο για δύο λόγους. Είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι για τη χρηματοδότηση της κατασκευής του, επιστρατεύεται μια σύμπραξη δημόσιου-ιδιωτικού τομέα (public – private partnership). Με την επικύρωση αυτής της σύμπραξης, νομιμοποιούνται οι σκοπιμότητες του ιδιωτικού τομέα να εκμεταλλευτεί τα γειτονικά στο θέατρο οικόπεδα, υπονομεύοντας έτσι τον δημόσιο χαρακτήρα της τοποθεσίας. Από την άλλη, η πρόταση για την κατεδάφιση του υπάρχοντος θεάτρου έχει συναντήσει σθεναρές αντιστάσεις, καθώς αποτελεί δείγμα ρασιοναλιστικής αρχιτεκτονικής στο κέντρο της πόλης, και με την κατεδάφιση του απειλείται η ποικιλομορφία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς των Τιράνων.

153

2003 - ΣΗΜΕΡΑ Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΥΝΘΗΚΗ

154

Εικόνα 83. Το νέο παζάρι μετά την ανάπλαση. Λήψη 2018.

Όπως έχει αναφερθεί εκτενώς σε προηγούμενο κεφάλαιο, το Παζάρι, μαζί με το Ρολόι και το τέμενος Et’hem Bey, συναποτελούσαν τον αρχικό πυρήνα της πόλης, καθώς επίσης και μία “τριλογία” αστικών συντελεστών που μαρτυρούσαν τις οθωμανικές καταβολές της πόλης. Ωστόσο, κατά την διάρκεια των ιστορικών περιόδων, κι ενώ η πόλη των Τιράνων δεχόταν διαρκείς μετασχηματισμούς σε πολεοδομικό και αρχιτεκτονικό επίπεδο, το παζάρι αποδυναμώθηκε και μετατοπίστηκε από την αρχική του τοποθεσία στο κέντρο της πόλης, μέχρις ότου να εξαφανιστεί εντελώς από το σοσιαλιστικό καθεστώς, σε μια προσπάθεια εξάλειψης των οθωμανικών στοιχείων από την πόλη. Το 2017 έλαβε χώρα μια απόπειρα επαναφοράς του παζαριού, στον ίδιο χώρο όπου βρισκόταν, με την ονομασία “Το Νέο Παζάρι” (Pazari i Ri). Το Νέο Παζάρι αποτελεί στην ουσία μια υπαίθρια αγορά, σκοπός της οποίας είναι να δημιουργήσει έναν τουριστικό και εμπορικό πόλο δίπλα στο κέντρο της πρωτεύουσας, φιλοξενώντας ποικίλες λειτουργίες, όπως καταστήματα εστίασης, επιχειρήσεις και δημόσιους χώρους. Το αφηγήμα της αναβίωσης του Παζαριού στην σύγχρονη εποχή χειρίζεται το θέμα της μνήμης ενός από τα παλαιότερα και ισχυρότερα χαρακτηριστικά των Τιράνων, υπό το πρίσμα όμως της ελεύθερης αγοράς. Το Νέο Παζάρι, που στην πραγματικότητα αποτελεί ένα συστηματοποιημένο χωρικό σύνολο επιχειρήσεων, διαφέρει ριζικά σε σχέση με τον παλιό, “οργανικό” πυρήνα της πόλης. Ωστόσο, αντλεί το συμβολισμό του από το παρελθόν, ώστε να επικυρώσει την ιστορικότητα του, και να εξαργυρώσει την εικόνα του πρωτίστως σε οικονομικό κεφάλαιο. Ενδεικτικά να αναφερθεί ότι στο Νέο Παζάρι απονεμήθηκε το 2018 “Βραβείο Ανακαίνισης” (Renovation Award), από τον οργανισμό Emerging Europe Awards, μια πρωτοβουλία που αξιολογεί τις νέες πολεοδομικές πρακτικές σε χώρες της Ανατολικής Ευρώπης.

155

2003 - ΣΗΜΕΡΑ Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΥΝΘΗΚΗ

156

Εικόνα 84. Η “Πυραμίδα” την περίοδο του Θερινού Φεστιβάλ της Αλβανίας (Dita e Verës), τον Μάρτιο του 2014.

Το πρώην Μουσείο Enver Hoxha, η «Πυραμίδα», όπως επικράτησε να ονομάζεται στο δημόσιο λόγο, αποτελεί για τα Τίρανα ένα από τα πιο πρόσφατα δείγματα αρχιτεκτονικής που προέρχονται από την περίοδο του υπαρκτού σοσιαλισμού. Μετά την πτώση του καθεστώτος Hoxha, όταν η Πυραμίδα έπαψε να λειτουργεί ως μουσείο, φιλοξένησε μια σειρά διαφορετικών λειτουργιών, όπως εκθεσιακό κέντρο, έδρα των γραφείων του NATO την περίοδο του πολέμου στο Κόσοβο, την έδρα ενός τοπικού τηλεοπτικού σταθμού, ενώ κατά τα πρόσφατα χρόνια έχει σταματήσει να χρησιμοποιείται. Κατά τα πρώτα χρόνια της μετάβασης στο μετασοσιαλισμό, το κτίριο αυτό είχε καταγραφεί έντονα στη συλλογική μνήμη των κατοίκων της πόλης ως το σύμβολο του καθεστώτος Hoxha, σε σημείο μάλιστα να θεωρείται «ανεπιθύμητη κληρονομιά» της σοσιαλιστικής περιόδου. Παρόλ΄αυτά, με την πάροδο των ετών, ο πληθυσμός της πόλης οικεοποιήθηκε το κέλυφος της «Πυραμίδας» ως ένα ιδιόμορφο δημόσιο χώρο, όπου έχει κανείς την δυνατότητα να ανέβει στην κορυφή της, γεγονός που επέφερε έναν μετασχηματισμό στην αντίληψη του κτιρίου, και επίσης το καθιστούσε σε ένα νέο, ξεχωριστό τοπόσημο στο κέντρο της πόλης. Τον Απρίλιο του 2011, ένας νέος διεθνής διαγωνισμός πρότεινε την κατεδάφιση του κτιρίου, και την ανέγερση στην θέση του ενός νέου κτιρίου για το Αλβανικό Κοινοβούλιο. Η πρόθεση του διαγωνισμού ήταν το νέο κτίριο να καταστεί ένα σύμβολο όχι μόνο για τα Τίρανα, αλλά και για όλη τη χώρα, τόσο δυνατό, ώστε να εξαλείψει την μνήμη του μουσείου Enver Hoxha. Στον διαγωνισμό αυτό διακρίθηκε το αυστριακό γραφείο Coop Himmelb(l)au, με την πρόταση “Open Parliament”. Σύμφωνα με την περιγραφή του αρχιτεκτονικού γραφείου, ο σκοπός του νέου σχεδίου για το κτίριο ήταν να αντικατοπτρίζει τις δημοκρατικές αξίες, όπως η διαφάνεια που συμβολίζεται με τον γυάλινο θόλο (κατ’ αντιστοιχία του Reichstag). Η μελέτη για το Νέο Αλβανικό Κοινοβούλιο αποκτά περαιτέρω ενδιαφέρον

157

2003 - ΣΗΜΕΡΑ Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΥΝΘΗΚΗ

Εικόνα 85. Φωτορεαλιστική απεικόνιση του νέου Αλβανικού Κοινοβουλίου (Open Parliament) από το γραφείο Coop Himmelb(l)au, 2011.

158

Εικόνα 86. Φωτορεαλιστική απεικόνιση της ανάπλασης της ¨Πυραμίδας” από το γραφείο MVRDV, 2018.

αν λάβουμε υπόψη μας ότι το ίδιο γραφείο είναι υπεύθυνο για τον σχεδιασμό του κτιρίου της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας στην Φρανκφούρτη (2014). Η μελέτη για το Νέο Αλβανικό Κοινοβούλιο δεν περιορίζεται μόνο στην κατασκευή της συγχρονης ταυτότητας της πόλης, καθώς πραγματεύεται συμβολισμούς που αφορούν συνολικά την προβολή της χώρας μέσω του κτιρίου. Παρατηρούμε, για μία ακόμη φορά, πώς η αρχιτεκτονική επιστρατεύεται ως το εργαλείο μέσω του οποίου εδραιώνεται η νέα πολιτική ταυτότητα της πόλης, και, ενίοτε ολόκληρης της χώρας. Παρόλ’ αυτά, η ολοκλήρωση αυτού του έργου παρέμεινε μετέωρη, λόγω μεταφοράς της κυβερνητικής εξουσίας στο Δημοκρατικό Κόμμα, και στην συνέχεια το έργο εγκατελείφθηκε οριστικά. Το μέλλον της Πυραμίδας έγινε αντικείμενο μιας νέας σχεδιαστικής πρότασης, αυτή τη φορά από το ολλανδικό γραφείο MVRDV, με απευθείας ανάθεση. Η νέα μελέτη περιλάμβανε ανάπλαση του κτιρίου, διατηρώντας την δυνατότητα πρόσβασης στο εξωτερικό του κέλυφος, και επανασχεδιασμό του εσωτερικού, με σκοπό την μετατροπή του κτιρίου σε κέντρο εκμάθησης τεχνολογίας και τεχνών, το οποίο θα διαχειρίζεται η εταιρεία Tumo. Για την εκπόνηση του νέου σχεδίου, οι MVRDV συνεργάστηκαν με τον Δήμο των Τιράνων20.

20.Με πληροφορίες από το άρθρο “MVRDV to turn Albanian Pyramid into technology and arts centre”, προσβάσιμο στο: http://www.globalconstructionreview.com/news/mvrdv-turn-albanian-pyramid-technology-and-arts-ce/ 21. Με πληροφορίες από το άρθρο “MVRDV to Transform Communist-Era Pyramid into Center for Art and Technology in Albania”, προσβάσιμο στο: https://www.archdaily. com/894779/mvrdv-to-transform-communist-era-pyramid-into-center-for-art-and-technology-in-albania

Αντίστοιχα και με τη μελέτη του νέου Εθνικού Θεάτρου από το γραφείο BIG, δεν έχουν δοθεί στη δημοσιότητα άλλα στοιχεία πέρα από κάποιες φωτορεαλιστικές απεικονίσεις που προσφέρουν μια ασαφή εικόνα σχετικά με τον τρόπο λειτουργίας του νέου κτιρίου. Στην προκειμένη περίπτωση, η ολοκλήρωση του έργου αναμένεται τον Ιούνιο του 201921.

159

2003 - ΣΗΜΕΡΑ Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΥΝΘΗΚΗ

160

ΕΙκόνα 87. Άποψη του Ορθόδοξου Καθεδρικού Ναού της Αναστάσεως στο κέντρο της πόλης, ανάμεσα στα κτίρια του Florestano di Fausto.

Η επαναφορά των θρησκευτικών θεσμών στην αλβανική κοινωνία, που ακολούθησε την ταραχώδη δεκαετία του ’90, ανέδειξε την ανάγκη εύρεσης των χώρων όπου θα στεγάζονταν αυτές οι λειτουργίες, έπειτα από την απαγόρευση της θρησκείας σε δημόσιο και ιδιωτικό επίπεδο το 1967. Αρχής γενομένης με τον Καθεδρικό Ναό της Αναστάσεως του Χριστού, που ο σχεδιασμός του ήταν εντεταγμένος στο περίφημο Γαλλικό Σχέδιο, το ζήτημα της στέγασης των βασικότερων θρησκευτικών δογμάτων που συνυπάρχουν στην πρωτεύουσα –Ισλάμ και Χριστιανισμός- κατέστη μείζον πολιτικό θέμα.

22. Από την περιγραφή του ναού στην επίσημη ιστοσελίδα της Αυτοκέφαλης Εκκλησίας της Αλβανίας “The complex of new Cathedral of Tirana “Resurrection of Christ”, the Synodical and the Cultural Centre”, προσβάσιμο στο: http://theorthodoxchurch.info/ blog/news/the-complex-of-newcathedral-of-tirana-resurrectionof-christ-the-synodical-and-thecultural-centre/

Σύμφωνα με το Γαλλικό Σχέδιο, ως νέα τοποθεσία για την ανέγερση του ορθόδοξου Καθεδρικού Ναού επιλέχθηκε ένα γωνιακό οικόπεδο πλησίον της πλατείας Σκεντέρμπεη, συγκεκριμένα δίπλα στο κτίριο του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης, που ανήκει στην ομάδα των διοικητικών κτιρίων που σχεδιάστηκαν ως πρωταρχικός πυρήνας της πόλης από τον Florestano di Fausto. Η παραχώρηση του οικοπέδου έγινε σε βάθος χρόνου περίπου μιας τετραετίας (2001 – 2005) από τις κρατικές αρχές στην Αυτοκέφαλη Εκκλησία της Αλβανίας, ως αντικατάσταση της θέσης του προηγούμενου Ορθόδοξου Καθεδρικού Ναού, που κατεδαφίστηκε από το καθεστώς Hoxha το 1967 και στο ίδιο σημείο ανεγέρθηκε το Διεθνές Ξενοδοχείο. Οι διαδικασίες για την κατασκευή του ναού ξεκίνησαν τον Ιούλιο του 2004, με το κτίριο να ολοκληρώνεται πλήρως τον Μάιο του 2012. Η συγκέντρωση πόρων για την κατασκευή της εκκλησίας, καθώς και η εποπτεία των έργων έγινε από τον Αρχιεπίσκοπο Τιράνων και Πάσης Αλβανίας Αναστάσιο, στον οποίο ανήκε και η πρωτοβουλία για την ανέγερσή του22. Όπως συνέβη και με τα περισσότερα κτιριακά έργα που προβλέπονταν από το Γαλλικό Σχέδιο, η αρχιτεκτονική μελέτη του έργου προέκυψε μέσω διεθνούς αρχιτεκτονικού διαγωνισμού, στον οποίο διακρίθηκε η πρόταση του γραφείου Papadatos Partnership LLP από την Νέα Υόρκη, γραφείου με πλούσια πείρα στον σχεδιασμό θρησκευτικών κτιρίων για την

161

2003 - ΣΗΜΕΡΑ Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΥΝΘΗΚΗ

162

Εικόνα 88. Φωτορεαλιστική απεικόνιση του νέου τεμένους από το γραφείο Bjarke Ingels Group.

ελληνική ορθόδοξη ομογένεια στις Η.Π.Α. Η αρχική πρόταση έτυχε περαιτέρω επεξεργασίας λόγω της στενής εποπτείας του από τον Αρχιεπίσκοπο Αναστάσιο. Έπειτα από οκτώ χρόνια έργων, ο νέος Καθεδρικός Ναός της Αναστάσεως, η έδρα της Αλβανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, εγκαινιάστηκε στις 24 Ιουνίου του 2012, μια συμβολική ημερομηνία για την αλβανική ορθόδοξη κοινότητα, καθώς συνέπιπτε με την συμπλήρωση είκοσι χρόνων από την «ενθρόνιση» του Αρχιεπίσκοπου Αναστάσιου. Αποτελεί τον τρίτο μεγαλύτερο Ορθόδοξο Ναό στην Ευρώπη. Για την κατασκευή του νέου ισλαμικού τεμένους ανακηρύχθηκε αρχιτεκτονικός διαγωνισμός23 το 2011 με τη συμμετοχή διεθνών αρχιτεκτονικών γραφείων, εκ των οποίων προκρίθηκε η πρόταση του Bjarke Ingels Group (BIG). Οι προδιαγραφές για το νέο τέμενος ήταν πρωτίστως το μέγεθος, ώστε να ανταποκρίνεται στο ποσοστό της ισλαμικής κοινότητας στα Τίρανα, καθώς επίσης και η ένταξη στον περιβάλλοντα χώρο της πλατείας Σκεντέρμπεη, ανάμεσα στα εκλεκτικιστικά διοικητικά κτίρια και τα πολιτιστικά μνημεία μεγάλης κλίμακας από την δεύτερη περίοδο της σοσιαλιστικής διακυβέρνησης. Ο σχεδιασμός του νέου τεμένους εκτός από τις λειτουργίες που απευθύνονταν αμιγώς στη μουσουλμανική κοινότητα, διατεινόταν ότι ενέτασσε στο πρόγραμμά του και διάφορους πολιτιστικούς χώρους προσβάσιμους σε όλες τις κοινωνικές ομάδες, ανεξαρτήτως θρησκεύματος. Επιπλέον, η κεντρική ιδέα του κτιρίου αποτελούσε έναν σχεδιαστικό συγκερασμό του περιβάλλοντος αστικού ιστού και του απαραίτητου προσανατολισμού του τεμένους προς τη Μέκκα, πράγμα το οποίο αποτυπώνεται, σύμφωνα με το αρχιτεκτονικό γραφείο, και στην τελική μορφολογία του κτιρίου, η οποία δεν έφερε –τουλάχιστον ως προς την όψη τηςκανένα στοιχείο που να παραπέμπει σε παραδοσιακές μορφές ισλαμικής αρχιτεκτονικής. Θα μπορούσαμε να εξάγουμε έτσι το συμπέρασμα ότι, παρά το κατεπείγον της ανέγερσης του τεμένους, το αποτέλεσμα θα εξυπηρετούσε τις βλέψεις του δημάρχου για τον εκσυγχρονισμό και τον εξωραϊσμό του

23. Υπεύθυνοι φορείς για την οργάνωση του διαγωνισμού ήταν η δημαρχία των Τιράνων και η Αλβανική Μουσουλμανική κοινότητα. Η κριτική επιτροπή απαρτιζόταν μεταξύ άλλων από τον τότε δήμαρχο Edi Rama, τον πρύτανη του Ινστιτούτου Berlage Vedran Mimica και τον αντιπρόσωπο της μουσουλμανικής κοινότητας Shyqyri Rreli. Πληροφορίες από το άρθρο “Restoring and Reinventing Albanian Identity: A New Mosque and Museum of Tirana & Religious Harmony”, προσβάσιμο στο: https://competitions. org/2017/07/restoring-and-reinventing-albanian-identity-a-new-mosque-and-museum-of-tirana-religious-harmony2/

163

2003 - ΣΗΜΕΡΑ Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΥΝΘΗΚΗ

164

Εικόνα 89. Φωτορεαλιστική απεικόνιση του τεμένους Namazgja, από το γραφείο Hassa Architecture.

κέντρου της πόλης, αυτή τη φορά με εργαλείο την έκφραση της σύγχρονης αρχιτεκτονικής, και μάλιστα σε ένα νευραλγικό σημείο της πρωτεύουσας. Καθώς η υλοποίηση του νέου τεμένους δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ, λόγω ανακατατάξεων στην πολιτική σκηνή της χώρας, το ζήτημα της ανέγερσης του ισλαμικού ναού ανέλαβε ο τουρκικός κρατικός φορέας Diyanet24, που δραστηριοποιούνταν στην ανέγερση ισλαμικών ναών και σε άλλες χώρες των Βαλκανίων με σημαντικό πληθυσμό μουσουλμάνων. Ως νέα τοποθεσία επιλέχθηκε το πάρκο Namazgja25, το οποίο βρίσκεται δίπλα στο κτίριο του Αλβανικού κοινοβουλίου και χρησιμοποιούνταν ως υπαίθριος χώρος προσευχής κατά τις Ισλαμικές εορτές. Σημειωτέο δε ότι στην ίδια τοποθεσία είχε προταθεί η ανέγερση τεμένους πολύ νωρίτερα το 1992, κατά την αρχή μετάβασης στο μετασοσιαλισμό, από τον μουσουλμάνο, τότε πρωθυπουργό της χώρας Sali Berisha, ο οποίος και είχε θέσει συμβολικά τον «θεμέλιο λίθο» επί του οικοπέδου, αλλά η κατασκευή ανεστάλη λόγω πολιτικών διαφορών.

24. Πρόκειται για τη Διεύθυνση Θρησκευτικών Υποθέσεων (Directorate of Religious Affairs) του τουρκικού κράτους. Οι αρμοδιότητες της Diyanet είναι η εκτέλεση έργων που αφορούν τις πεποιθήσεις και τη λατρεία του Ισλάμ, καθώς επίσης η διαχείριση ιερών χώρων λατρείας. 25. Μεταφράζεται στα ελληνικά ως «χώρος προσευχής». 26. Πληροφορίες από την περιγραφή του έργου “Τέμενος Namazgjase” (Xhamia e Namazgjase), από την ιστοσελίδα Albanian Construction Portal, προσβάσιμη στο: http://acp.al/ profil_projekt.php?id=115 27. Ο.π.

Ο σχεδιασμός του νέου τεμένους ανατέθηκε στο αρχιτεκτονικό γραφείο Hassa Architecture, του οποίου η έδρα βρίσκεται στην Κωνσταντινούπολη και δραστηριοποιείται στον σχεδιασμό θρησκευτικών κτιρίων παγκοσμίως. Σε πλήρη αντιδιαστολή με την πρόταση του γραφείου BIG, το νέο τέμενος φέρει έντονα τα χαρακτηριστικά της ισλαμικής θρησκευτικής αρχιτεκτονικής, έχοντας ως πρότυπο αναφοράς το Μπλε Τζαμί στην Κωνσταντινούπολη, όπως αναφέρεται κατά δήλωση του ίδιου του αρχιτεκτονικού γραφείου26, τόσο ως προς την αρχιτεκτονική του έκφραση, όσο και ως προς το μέγεθος του κτιρίου. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι όταν ολοκληρωθεί η κατασκευή του, που εκτιμάται ότι θα συμβεί το 2019, το τέμενος Namazgja θα αποτελεί το μεγαλύτερο ισλαμικό τέμενος στα Βαλκάνια, και θα έχει τη δυνατότητα να φιλοξενήσει 5.000 πιστούς27. Η επιλογή των προτάσεων και των έργων που

165

2003 - ΣΗΜΕΡΑ Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΥΝΘΗΚΗ 27. Αυτή η διαπίστωση προκύπτει και από την δήλωση του Edi Rama: “Οι πάπες έστηναν οβελίσκους. Αυτοί οι πύργοι θα είναι οι οβελίσκοι μας”. Τριάντης, Λουκάς, Η κατασκευή της εικόνας της πόλης στα μετα-σοσιαλιστικά Τϊρανα: Μια ανάλυση των προγραμμάτων αστικής ανάπλασης του δήμου των Τιράνων (2000 – 2008), ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο. 17, Αθήνα, 2010, σελ. 27

εξετάσαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο είναι συνειδητή, ώστε να γίνει μια συνολική περιγραφή των συνθηκών υπό τις οποίες παράγεται η σύγχρονη αρχιτεκτονική στα Τίρανα, και συνεκδοχικά, διαμορφώνεται η εικόνα της πόλης. Η εισαγωγή νέων αρχιτεκτονικών μορφών, όπως γίνεται στην περίπτωση των πύργων του Γαλλικού Σχεδίου, εξυπηρετεί μία ευρύτερη σκοπιμότητα, η οποία δεν περιορίζεται μόνο στην αρχιτεκτονική, κι έχει να κάνει με την επιτακτική ανάγκη για de facto εκσυγχρονισμό της πόλης, στα πρότυπα των δυτικών μητροπόλεων. Αυτή είναι η εισαγωγή ενός νέου προτυπού αστικής ανάπτυξης για το κέντρο της πόλης, υπό τη μορφή του επιχειρησιακού τομέα (business district), σύμφωνα με το πνεύμα της ελεύθερης αγοράς. Δεν θα ήταν υπερβολή, λοιπόν, να αποφανθούμε ότι οι πύργοι αποτελούν σημεία εποχής της μετασοσιαλιστικής περιόδου, και φέρουν αντίστοιχο ιδεολογικό βάρος όπως έφεραν για το καθεστώς της μοναρχίας τα διοικητικά κτίρια του di Fausto, ή για την φασιστική διακυβέρνηση ο “νέος ιδεολογικός πυρήνας” , δηλαδή η τριλογία των κτιρίων Casa del Fascio, Opera Dopolavoro Albanese και Gioventu del Littorio27. Όμως, είναι σαφές ότι ο εκσυγχρονισμός της πόλης βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στην επαναδιαπραγμάτευση της ταυτότητάς της σε σχέση με το παρελθόν της, όπου διακρίνουμε δύο φάσεις. Η πρώτη, που χαρακτηρίζεται από το πρόγραμμα “Επιστροφή στην Ταυτότητα”, έρχεται ως μία αντιμετώπιση στο χάος που επικράτησε στα Τίρανα κατά τη δεκαετία 19912000, ως μία “αντίδραση” στην “δράση” της αυθαίρετης δόμησης, και επαναφέρει στο προσκήνιο το αρχιτεκτονικό παρελθόν της ιταλοκρατίας, ενώ ό,τι λογίζεται ως κατάλοιπο της σοσιαλιστικής διακυβέρνησης, μεταλλάσσεται, ώστε να ενταχθεί στο σύγχρονο αφήγημα, σε αυτή την περίπτωση οι πολυκατοικίες εκείνης της εποχής, που με τον επιχρωματισμό τους ανάγονται σε σύμβολο εκσυγχρονισμού για την πόλη.

166

Η δεύτερη φάση, όπως περιγράφεται από τις αρχιτεκτονικές προτάσεις από το 2003 μέχρι και σήμερα, φανερώνει μια τάση εκσυγχρονισμού, με την άντληση συμβολισμών από το

υπάρχον αρχιτεκτονικό κεφάλαιο, ή τουλάχιστον αυτό που υπήρχε κάποτε στην πόλη. Το γεγονός αυτό γίνεται ιδιαίτερα εμφανές αν αναλογιστούμε την αναβίωση του Παζαριού, ή την ανέγερση σύγχρονων θρησκευτικών κτιρίων δίπλα στο κέντρο της πόλης, όπως συνέβαινε στα Τίρανα πριν την ανακήρυξη της πόλης σε πρωτεύουσα. Από την άλλη, δεν μπορούμε να μην παρατηρήσουμε πως οι νέες μελέτες αναπλάσεων συνεισφέρουν στην αποδυνάμωση των έντονων ιδεολογικών φορτίων που φέρουν τα κτίρια, όπως για παράδειγμα συμβαίνει με την περίπτωση της ανάπλασης της πλατείας Σκεντέρμπεη, ή την μελέτη για την αναδιαμόρφωση της Πυραμίδας από τους MVRDV. Πλέον, τα μνημεία της πόλης δεν διακρίνονται για την έκφραση του πολιτικού συστήματος μέσα στο οποίο ανεγέρθηκαν, αλλά καθίστανται σε κοινά αξιοθέατα, όπου η μόνη σχέση τους με το παρελθόν φαίνεται να είναι η αρχιτεκτονική του έκφραση, Σε κάθε περίπτωση, βασικό συμπέρασμα που προκύπτει από την ανάλυση της σύγχρονης συνθήκης στην πόλη των Τιράνων είναι η εγκαθίδρυση μιας αρχιτεκτονικής πρακτικής, η οποία καθοδηγείται από τις οικονομικές πολιτικές της παγκοσμιοποίησης.

167

168

ΠΑΡΑΘΕΜΑ 4

169

ΠΑΡΑΘΕΜΑ 4

170

Εικόνα 90. Άποψη του κέντρου της πόλης, όπου διακρίνονται το Ρολόι, το κτίριο του di Fausto και το κτίριο T.I.D. Λήψη 2018.

Εικόνα 91. Άποψη του κέντρου της πόλης, όπου στο βάθος διακρίνεται το κτίριο 4evergreen. Λήψη 2018.

171

ΠΑΡΑΘΕΜΑ 4

172

Εικόνα 92. Οι πολυκατοικίες της εποχής του σοσιαλισμού, και το κτίριο 4evergeen. Αριστερά η Εθνική Τράπεζα της Αλβανίας. Λήψη 2018.

Εικόνα 93. Άποψη των Τιράνων από τη πλατεία Σκεντέρμπεη, όπου στο βάθος διακρίνεται το Millennium Building. Λήψη 2018.

173

ΠΑΡΑΘΕΜΑ 4

174

Εικόνα 94. Ο Καθεδρικός Ναός του Αγίου Παύλου πλάι στις όχθες Lana. Διακρίνονται επίσης οι μιναρέδες του τεμένους Namazgja. Λήψη 2018.

ΠΑΡΑΘΕΜΑ 4 | ΜΕΤΑΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

Εικόνα 95. Ο Καθεδρικός Ναός της Αναστάσεως, έδρα Αυτοκέφαλης Εκκλησίας της Αλβανίας. Λήψη 2018.

της

175

ΠΑΡΑΘΕΜΑ 4

176

Εικόνα 96. Το τεμένους Namazgja. Λήψη 2018.

Εικόνα 97. Άποψη της πλατείας Σκεντέρμπεη, όπου διακρίνονται το κτίριο T.I.D. , το τέμενος Et’hem Bey και το ρολόι. Λήψη 2018.

177

ΠΑΡΑΘΕΜΑ 4

178

Εικόνα 98. Ανάπλαση της περιοχής του νέου παζαριού και επιχρωματισμός των όψεων στις πολυκατοικίες που κατασκευάστηκαν κατά την περιόδο του σοσιαλισμού. Λήψη 2018.

179

180

181

Συμπερασματα Η ιστορική εξέλιξη των Τιράνων από την ανακήρυξη της πόλης ως πρωτεύουσας του νεοσύστατου αλβανικού κράτους μέχρι και σήμερα, καλύπτει σχεδόν έναν αιώνα. Μέσα σε αυτόν τον αιώνα, οι κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις που ακολούθησαν τις ραγδαίες εναλλαγές των πολιτικών καθεστώτων, συνετέλεσαν στην διαμόρφωση μιας θραυσματικής εικόνας και ταυτότητας για την πόλη, ένα συνονθύλευμα των σημείων της εκάστοτε εποχής, εκφρασμένων τόσο με την πολεοδομική, όσο και με την αρχιτεκτονική τους υπόσταση. Η έρευνα, όπως διαρθρώθηκε στα προηγούμενα τρία κεφάλαια, μας οδήγησε στα εξής σημεία ενδιαφέροντος: α. η αλληλουχία των σχεδίων πόλης, τα οποία εκπορεύονται από διαφορετικά πολιτικά συστήματα, και ο τρπος με τον οποίο αυτά ολοκληρώνονται. Όπως προκύπτει και από την ιστορική αναδρομή, η διεκπεραίωση των σχεδίων μένει στις περισσότερες περιπτώσεις μετέωρη, συνήθως ως αποτέλεσμα των αιφνίδιων πολιτικών αλλαγών. Ωστόσο, οι ιδέες παραμένουν ισχυρές, και σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως συνέβη με τον “Ιταλικό άξονα” επιδρούν καταλυτικά στα σχέδια που θα ακολουθήσουν. Η χάραξη του άξονα-βουλεβάρτου, στοιχείο που εισήγαγε ως ιδέα ο Brasini στα Τίρανα κατά στα τέλη της δεκαετίας του 1920, ξεκίνησε να υλοποιείται κατά την περίοδο της ιταλοκρατίας, η εξέλιξή του όμως αποτέλεσε διαχρονικά ένα ζήτημα σχεδιασμού, είτε αυτή αφορούσε την επέκτασή του, είτε την δημιουργία νέων πόλων επί αυτού. Μπορούμε έτσι να αποφανθούμε, ότι κατά κάποιο τρόπο, ο άξονας του Brasini αποτελεί μια ιδέα, η υλοποίηση της οποίας συνεχίζεται ακόμα και στις μέρες μας.

182

β. οι διαφορετικές αρχιτεκτονικές εκφράσεις που παρατηρούνται στο κέντρο της πρωτεύουσας, και πώς συνδέονται με το εκάστοτε πολιτικό σύστημα το οποίο τις δημιουργεί. Δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι τα Τίρανα είναι μια πόλη, της οποίας τα κτίρια διηγούνται την ιστορία της, και αυτό, καθώς σε όλες τις περιπτώσεις η πολιτική εξουσία χρησιμοποιεί την αρχιτεκτονική έκφραση για να αποτυπώσει στον χώρο την παρουσία της. Είναι σημαντικό να

παρατηρήσουμε εδώ πως οι αρχιτέκτονες όλων των ιστορικών περιόδων χρησιμοποιούσαν συγκεκριμένα αρχιτεκτονικά ρεύματα ή στυλ, προκειμένου να προσδώσουν στα κτίρια, κυρίως διοικητικού ή δημόσιου χαρακτήρα, που πρότειναν και σχεδίαζαν, αφενός το κύρος που απαιτούνταν από τη λειτουργία τους, αφετέρεου τον συμβολικό χαρακτήρα της συγκεκριμένης εποχής. Ξεχωριστό ενδιαφέρον δε, προκαλεί το γεγονός ότι σε ό,τι αφορά την αρχιτεκτονική, ακολουθούνται πρότυπα που δεν προέρχονται από κάποια τοπική αρχιτεκτονική έκφραση, αλλά ως επί το πλείστον σχετίζονται με εισερχόμενες τάσεις, και ανά περιπτώσεις με τις χώρες επιρροής της Αλβανίας. Οι παραπάνω διαπιστώσεις αποτυπώνονται στα διαγράμματα που ακολουθούν. Σε κάθετη διάταξη παρατίθενται οι χρονολογικές περίοδοι οι οποίες εξετάζονται, και σημειώνονται τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν καθεμία από αυτές.

183

184

185

Συμπερασματα Με μία οριζόντια ανάγνωση των διαγραμμάτων μπορούμε να καταλήξουμε σε κάποια συμπεράσματα σχετικά με την εξέλιξη της πόλης. Αυτό που διαφαίνεται έντονα μέσω των διαγραμμάτων είναι η σταθερή παρουσία κάποιων στοιχείων, όπως είναι ο άξονας του βουλεβάρτου και ο πυρήνας της πόλης (όπου αρχικά βρισκόταν το παζάρι, ενώ τώρα εδράζεται η κεντρική πλατεία), που διαπερνούν τις ιστορικές περιόδους. Συγκεκριμένα, στην περίπτωση του άξονα, το γεγονός ότι πάνω ή σε άμεση σχέση με αυτόν συναντώνται οι κυριότεροι δημόσιοι χώροι και τα σημαντικότερα κτίρια της πόλης, ενισχύει περαιτέρω την σημασία της ιδέας του, η οποία είναι διαχρονική. Με αφετηρία τη δημιουργία της πλατείας Σκεντέρμπεη και την ανέγερση των έξι πρώτων κυβερνητικών κτιρίων επί αυτής, όλα σχεδιασμένα από τον Florestano di Fausto, ως τον νέο ιδεολογικό-πολιτικό πυρήνα της πρωτεύουσας, έπειτα στην ίδρυση ενός ιδεολογικού πόλου κατά την περίοδο 1939 -1944 με την “Τριλογία του Φασισμού”, μέχρι και την σύγχρονη εποχή, το βουλεβάρτο ανάγεται στην “σπονδυλική στήλη” των Τιράνων, ένα στοιχείο αστικής συγκρότησης, σε σχέση με το οποίο τοποθετείται κάθε φορά η αρχιτεκτονική της εκάστοτε εποχής. Σε αναλογία με τη χρήση του άξονα ως εργαλείο συγκρότησης της πόλης με βάση τις ιδεολογικές εκφράσεις των πολιτικών καθεστώτων, το ίδιο συμβαίνει και με την αρχιτεκτονική της εκάστοτε εποχής. Πόσω μάλλον, μπορούμε να πούμε ότι στην περίπτωση της αρχιτεκτονικής, η εργαλειοποίηση είναι ακόμα πιο επιδραστική, καθώς επιστρατεύει το κύρος της έκφρασης για να αποτυπώσει στον χώρο την πολιτική εξουσία του καθεστώτος. Συγκεκριμένα, στο διάγραμμα είναι σαφής η αντιστοιχία μεταξύ των αρχιτεκτονικών στυλ και των πολιτικών καθεστώτων. Ωστόσο, το συμπέρασμα που απορρέει από αυτή την μελέτη είναι ότι οι αρχιτεκτονικές εκφράσεις δεν έχουν έναν παγιωμένο ιδεολογικό χαρακτήρα από μόνες τους, αλλά νοηματοδοτούνται ανάλογα με το σύστημα πολιτικών και κοινωνικών αξιών μέσα στο οποίο εδραιώνονται στον χώρο της πόλης.

186

Εν κατακλείδι, οι χωρικές αποτυπώσεις των πολιτικών ιδεολογιών αποτελούν ακριβώς αυτό το σύστημα εργαλείων που αποτελούν για την εκάστοτε πολιτική εξουσία η πολεοδομία και η αρχιτεκτονική. Στην πόλη των Τιράνων, λόγω των αλλεπάλληλων αλλαγών των πολιτικών καθεστώτων, οι χωρικές αυτές αποτυπώσεις εμφανίζονται μετέωρες, κάποτε ολοκληρώνονται ενώ άλλες φορές όχι, γεγονός που αντικατοπτρίζεται πλήρως και στην αποσπασματική εικόνα της πόλης. Με λίγα λόγια, τα Τίρανα συμπυκνώνουν τον χαρακτήρα μιας πόλης που έχει εγκλωβιστεί στο συνεχή επαναπροσδιορισμό του εαυτού της.

187

188

189

.Kristo Frashëri, “Historia e Tiranës Vëll. I”, Toena, Tiranë, 2004. .Apollon Bace, Aleksandër Meksi, Emin Riza, Gjerak Karaskaj, Pirro Thomo, “Historia e Arkitekturës Shqiptare”, Maket, Tiranë, 1979. .Orhan Zarshati, “Historiku i Bankës Kombatre Tregtare BKT Lindja dhe puna e një banke konkurruese”, MediaPrint, Tiranë, 2011. .Armand Vokshi, “Tracce dell’Architettura italiana in Albania”, Universita degli Studi di Firenze ,Firenze, 2012, .Βασίλης Κολωνάς, “Ιταλική Αρχιτεκτονική στα Δωδεκάνησα”, Ολκός, Αθήνα ,2002. .Sotir Dhamo, Gjergj Thomai, Besnik Aliaj, “Tirana Qyteti i Munguar”, POLIS_PRESS, Tiranë, 2016, .Maks Velo, “Betonizimi I Demokracisë”, EUTPRESS, Tiranë, 2013. .Ndrecka O., Nepravishta F., “The Impact of Socialist Realism in the Albanian Architecture in 1945 - 1990”, Polytecnhic University of Tirana, Tirana, 2014. .Petraq Kolevica, “Arkitektura Dhe Diktatura”, Marin Barleti, Tirana, 1997 .Bulleri, Andrea, “Tirana Suspended Contemporaneity, Quodlibet”, Macerata, 2012. Tamburelli, Pier Paolo, New Tirana, Domus, No. 894, Ιούλιος – Αύγουστος 2006, .Enver Faja,”Kush e Drejton Urbanistikën Shqiptare”, UFO Press, Tiranë, 2008 .Vera Bushati, Albana Tollkuci, Ernest Shtepani, “Vilat e Tiranës”, gjysma e parë e shekullit XX, Botime Afrojdit, 2012 .Kaliopi Naska, Andriola Kambo, “Tirana 11 Shkurt 1920-Kryeqytet i Shqipërisë”, Tiranë, 2016 .A cura di Ezio Godoli e Ulisse Tramonti, “Architetti e Ingegneri Italiani in Albania”, Edizioni Firenze, Firenze, 2012

190

.Anna Bruna Menghini, Frida Pashako, Marco Stigliano, “Architettura Moderna Italiana Per La Cita D’Albania, Modelli e interpretazioni”, “Arkitektura Moderne Italiane Për Qytetet e Shqipërisë, Modele dhe interprentime”, Botimet DUDAJ, 2012

.Plan i Përgjthshëm Vendor i Bashkisë Tiranë, Strategjia Territoriale, Miratuar me Vendim të Këshillit Kombëtar të Territorit Nr. 1 , Datë 14.04.2017, Studio Konsulente “UNLAB, SBA, IND”: Andreas Faoro TR030 Raporti Përmbledhës, Plani I ri I përgjithshëm vendor dhe një vision strategjik për Tiranën si një entitet metropolitan policentrik dhe intestiv, Ky dokument u përgatit nga Stefano Boeri Architetti, UNLAB, IND në bashkëpunim me Bashkinë Tiranë, nën drejtimin e kryetarit të bashkisë së Tiranës, Z. Erion Veliaj dhe me mbështetjen financiare të Ministrisë së Zhvillimit Urban dhe Agjencisë Kombëtare të Planifikimit të Territorit, 2016

.Ermir Hoxha, “Arti në Shqipëri 1945-1990”, Universiteti i Tiranës, Fakulteti i Historisë dhe i Filologjisë, Departamenti i Arkeologisë dhe Trashëgimisë Kulturore, Tiranë, 2014 .Τριάντης, Λουκάς, “Χωρικές, πολιτικές, θεσμικές αλλαγές και διεθνής ανάπτυξη: η περιοχή της Χιμάρας/Αλβανία κατά τη μετασοσιαλιστική μετάβαση”, διδακτορική διατριβή, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα, 2016

.Ίνα Παναγιώτη, Αρχιτεκτονική και Ολοκληρωτικά Καθεστώτα: Η « Αόρατη» Πόλη των Τιράνων, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ, Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών ΑρχιτεκτονικήΣχεδιασμός Του Χώρου, Κατεύθυνση Ά: Σχεδιασμός-Χώρος-Πολιτισμός, Αθήνα, 2015 .Karin Myhrberg,”Heritage from the Communist Period in Albania- An Unwanted Haritage Today”, University Of Gothnburg, 2011 .Indrit Bleta, Influences of Political Ragime Shifts on the Urban of a Capital City Case Study: Tirana, A Thesis To The Graduate School Of Social Sciences Of Middle East Technical University, 2010

191

.Σπουδάστρια Χαλίμι Μιλέντι, Επιβλέπων Σταύρος Σταυρίδης, “Εργατική Κατοικία στην Αλβανία”, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ, 2014

.“Monumentet”, Ministria e Kulturës Instituti i Monumenteve të Kulturës “Gani Strazimiri”, Shtëpia Botuese MORAVA, Tiranë , 2017 .Aγγελίδης, Δ. (2003), «Έντι Ράμα», Έψιλον, αρ.658, σελ. 126-134. .Τριάντης, Λουκάς, “Η κατασκευή της εικόνας της πόλης στα μετα-σοσιαλιστικά Τϊρανα: Μια ανάλυση των προγραμμάτων αστικής ανάπλασης του δήμου των Τιράνων (2000 – 2008)”, ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο. 17, Αθήνα, 2010, σελ. 10-32. .Pojani, Dorina, “Tirana: City Profile, Cities, Volume 27”, No. 6, Δεκέμβριος 2010, σελ. 483 – 49 .Panagiotou, Ritsa, Albania and the EU: from isolation to integration, Journal of Balkan and Near Eastern Studies”, Volume 13, Νο. 3, Σεπτέμβριος 2011 .Βαταβάλη, Φερενίκη, “Παραγωγή κατοικίας και ιδιοκτησία της γης στην Αλβανία της μετάβασης. Κοινωνικές πτυχές των μεταλλαγών στην πόλη του Αργυροκάστρου”, Πηγή : https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/ekke/article/view/11958/0/ProCiteCitationPlugin .Βαταβάλη, Φερενίκη, Τριάντης Λουκάς, “Αυθαίρετα στην Αλβανία: παγκόσμιοι παίκτες και η ιδιοκτησία της γης”, Πηγή : https://oikotrives.wordpress.com/2014/01/26/albania-vatavali-triantis/ .Makgetla, Tumi, “A new face for a tired city: Edi Rama and Tirana, Albania, 2000 – 2010, Innovations for successful societies”, Princeton University, June 2010. .Albania National Human Development Report, Πηγή : http://hdr.undp.org/en/content/albania-national-human-development-report

192

.Triantis, Loukas, “Colour politics and urban identities, A critical evaluation of the facade-colouring project, in Edi Rama’s Tirana.” Πηγή : https://www.academia.edu/8994980/Colour_politics_and_urban_identities._A_critical_ evaluation_of_the_facade-colouring_project_in_Edi_Ramas_Tirana .”Περιγραφή της ανάπλασης της πλατείας Σκεντέρμπεη από το γραφείο 51Ν4Ε”, Πηγή : https://www.51n4e.com/project/skanderbeg-square-0# “Shtëpitë e vjetra monument kulture, reliket e Tiranës së dikurshme”, 07-12-2014 Πηγή: http://aa.com.tr/sq/kultur%C3%AB-dhe-art/sht%C3%ABpit%C3%AB-e-vjetra-monument-kulture-reliket-e-tiran%C3%ABs-s%C3%AB-dikurshme/94744 , Τελευταία επίσκεψη: 26-07-2017, 09:39 “Zbulohet plani Rama-Veliaj për kullat e larta në qendër të Tiranës”, 13-06-2017, 10:06 Πηγή : http://www.lapsi.al/lajme/2017/06/13/zbulohet-plani-rama-veliaj-p-r-kullat-e-larta-n-qendr-t-tiran-s#.WdZSV2i0NPY , Τελευταία επίσκεψη: 5-10-2017, 06:42 ” Trashëgimia arkitektonike sa e larme për nga gjinitë, po kaq e hershme nga fillesa dhe e gjerë për nga kohëzgjatja, përben një pasuri të rëndësishme për historinë e popullit tonë.”, 21-03-2017, 11:45 Πηγή : http://gazetainfopress.com/historia_arkeologji/arkitektura-shqiptare-gjate-shekujve , Τελευταία επίσκεψη: 02-11-2017, 03:02 “Tirana, si qendra modeste u shndërrua në kryeqytet”, 17-11-2016, 15:15 Πηγή: http://www.kosovapress.com/sq/lajme/tirana-si-qendra-modeste-u-shnderrua-nekryeqytet-93253/?deviceView=desktop , Τελευταία επίσκεψη: 18-01-2018, 07:53 “Tirana urbane nga themelet” , Jorida Pasku , 2011, Πηγή: https://www.shqiperia.com/Tirana-urbane-nga-themelet-.13788/ , Τελευταία επίσκεψη: 1801-2018, 08:51 “The Plaza Tirana, inaugurohet hoteli me 5 yje ideuar nga 20 arkitektë” ,17-11-2017, Πηγή : http://www.arkivalajmeve.com/The-Plaza-Tirana-inaugurohet-hoteli-me-5-yje-ideuar-nga20-arkitekte.1048043410/ , Τελευταία επίσκεψη: 18-01-2018 , 8:31 ”Të gjithë për një xhami të re më të mirë!” , Agim Marku ,07-11-2017 , Πηγή : https://www.pikark.al/single-post/xhamia-namazgjase , Τελευταία επίσκεψη: 18-01-2018 , 09:13

193

”Stadiumi i ri në Tiranë, vazhdim i një shkatërrimi urbanistik 25-vjeçar” , Arkitekt Ylber Vokshi , 03-052016, Πηγή : http://www.arkivalajmeve.com/Stadiumi-i-ri-ne-Tirane-vazhdim-i-nje-shkaterrimi-urbanistik-25-vjecar.1047975221/ , Τελευταία επίσκεψη : 18-01-2018 , 08:47 “Shtëpitë me qerpiç drejt shembjes” , 31-10-2016 , 15:45 Πηγή: http://www.arkivalajmeve.com/Shtepite-me-qerpic-drejt-shembjes.1048038619/ ,Τελευταία επίσκεψη : 18-01-2018 , 08:14 “FOTOT / Sheshi Skënderbej ftesë nga Bienalja e Arkitekturës në Çikago 2017” , 10-06-2017 Πηγή: http://www.arkivalajmeve.com/FOTOT--Sheshi-Skenderbej-ftese-nga-Bienalja-e-Arkitektures-ne-ikago-2017.1048083264/ , Τελευταία επίσκεψη : 18-01-2018 , 08:22 “Sheshi ‘Skënderbej’ pjesë e Bienales së Arkitekturës në Çikago 2017” , 14-09-2017 , 10:16, Πηγή : http://www.syri.net/sociale/93217/sheshi-skenderbej-pjese-e-bienales-se-arkitektures-ne-cikago-2017/ , Τελευταία επίσκεψη : 05-11-2017 , 06:27 “Sheshet e Tiranës” , 10-04-2018 , Πηγή: https://sheshet.wordpress.com/2008/04/15/sheshet-e-tiranes/ , Τελευταία επίσκεψη : 02-112018 , 03:10 “Rreziku që i kërcënohet Tiranës nga imagjinata e arkitekt Stefano Boerit” , Atan Fuga, 23-04=2016 , 20:26 , Πηγή : https://sot.com.al/opinion-editorial/rreziku-q%C3%AB-i-k%C3%ABrc%C3%ABnohet-tiran%C3%ABs-nga-imagjinata-e-arkitekt-stefano-boerit , Τελευταία επίσκεψη : 31-10-2017 , 02:24 “Plani rregullues i Bashkisë, ose ‘më ka çu nana me la gojën’ “, Besnik Aliaj , 24-12-2016 , 11:40 , Πηγή: http://www.syri.net/politike/24553/plani-rregullues-i-bashkise-ose-me-ka-cu-nana-me-lagojen/ , Τελευταία επίσκεψη : 18-05-2018 , 06:28 “Piramida, debatet e politikës dhe vendimi për ta transformuar atë” , 01-02-2018 , 13:48 , Πηγή:http://www.arkivalajmeve.com/Piramida-debatet-e-politikes-dhe-vendimi-per-ta-transformuar-ate.1048053857/ , Τελευταία επίσκεψη: 18-01-2018 , 08:28 “PANDEMONIUM IDESH” , 24-03-2016 , Πηγή : https://peizazhe.com/2016/03/24/biotirana-030-nje-pandemonium-idesh/ , Τελευταία επίσκεψη : 31-10-2017 , 12:28

194

“Pak kujtesë historike” , Bajram Peci , 06-02-2016 , Πηγή : http://gazeta-shqip.com/lajme/2016/02/06/si-ia-bene-gropen-tiranes/ , Τελευταία επίσκεψη : 05-10-2017 , 06:23 “Një copëz histori Tirane e jo vetëm: Pallati i Kadaresë dhe i Agollit, që i kushtoi 10 vjet burg Maks Velos” Bardha Nergjoni , 27-06-2016 , 15:08 , Πηγή: http://www.arkivalajmeve.com/Nje-copez-histori-Tirane-e-jo-vetem-Pallati-i-Kadarese-dhei-Agollit-qe-i-kushtoi-10-vjet-burg-Maks-Velos.1047998580/ , Τελευταία επίσκεψη : 18-01- 2018 , 08:43 “Ndryshimet e hapësirës urbane të Tiranës (1925-1965)” , Roald Hysa , 22-11-2009 , Πηγή : http://aldohysa.blogspot.gr/2009/11/ndryshimet-e-hapesires-urbane-te.html , Τελευταία επίσκεψη : 18-01-2018 , 07:4 “La Stampa, reportazh për Tiranën” , Luca Morino 24-06-2017 , 11:33 , Πηγή : http://www.arkivalajmeve.com/La-Stampa-reportazh-per-Tiranen.1048085634/ , Τελευταία επίσκεψη : 18-01- 2018 , 08:17 “Kullë 111 metra e lartë prapa ‘15-katëshit’, ja dokumentet e KKT-së” , 14-04-2017 , 21:49 , Πηγή : http://www.mapo.al/2017/04/kulle-111-metra-e-larte-prapa-15-kateshit-ja-dokumentet-e-kktse/1/8 , Τελευταία επίσκεψη : 31-10-2018 , 02:48 “Kullat në Tiranë planifikojnë të shdëërrohen në hotele me 5 yje me qëllim shmangien e taksave?!” , 12-01-2018 , 01:12 , Πηγή : htpp://www.monitor.al/kullat-ne-tirane=planifikojne-te=shndrrohen-ne-hotele-5-yje-qellim-shmangien-e-taksave/ , Τελευταίατ επίσκεψη : 18-01-2018 , 08:56 “Kullat e reja në qendrën e Tiranës” , 13-06-2017 , Πηγή : http://www.rd.al/2017/06/kullat-e-reja-ne-qendren-e-tiranes/ , Τελευταία επίσκεψη : 18-012018 , 08:58 ”Kulla ikonike, Kuvendi miraton me 78 vota projektin e Al Habtoor Group” , 13-04-2017 , 14:11 Πηγή : http://www.arkivalajmeve.com/Kulla-ikonike-Kuvendi-miraton-me-78-vota-projektin-e-AlHabtoor-Group.1048073893/ , Τελευταία επίσκεψη : 18-01-2018 , 08:24 “Kulla e radhës në qendër të kryeqytetit, pagëzohet Eyes of Tirana” , 30-05-2017 09:23 , Πηγή : http://www.arkivalajmeve.com/Kulla-e-radhes-ne-qender-te-kryeqytetit-pagezohet-Eyes-of-Tirana.1048081301/ , Τελευταία επίσκεψη : 18-01-2018 , 08:19

195

“ Ktheji Tiranës Hotel Dajtin! Mënyra se si u shkatërrua ky monument është një etalon i poshtërsisë, i vjedhjes, dhe denatyrizimit të kryeqytetit nga Sali Berisha” , Πηγή : http://www.arkivalajmeve.com/Ktheji-Tiranes-Hotel-Dajtin-Menyra-se-si-u-shkaterrua-ky-monument-eshte-nje-etalon-i-poshtersise-i-vjedhjes-dhe-denatyrizimit-te-kryeqytetit-ngaSali-Berisha.1048052822/ “Qiellgërvishtësit në Tiranë, ndërtuesit paralajmërojnë flluskën” , Ornela Liperi, 06-05-2017, Πηγή: http://24-ore.com/?p=130305 , Τελευταία επίσκεψη : 18-01-2018 , 09:51 .http://docomomo.orchestrork.com/2018/04/06/national-theatre-of-albania/ .http://www.balkaninsight.com/en/article/albania-prime-minister-push-forward-controversial-plan-for-a-new-national-theatre-03-12-2018 .http://m.big.dk/getslideshow/325 .http://www.globalconstructionreview.com/news/mvrdv-turn-albanian-pyramid-technology-and-arts-ce/ .https://www.archdaily.com/894779/mvrdv-to-transform-communist-era-pyramid-into-center-forart-and-technology-in-albania .http://theorthodoxchurch.info/blog/news/the-complex-of-new-cathedral-of-tirana-resurrectionof-christ-the-synodical-and-the-cultural-centre/ .https://competitions.org/2017/07/restoring-and-reinventing-albanian-identity-a-new-mosque-and-museum-of-tirana-religious-harmony2/ .http://acp.al/profil_projekt.php?id=115 .http://www.arkivalajmeve.com/, 2016-06-27 07:15:08

196

Εικόνα 1

Εικόνα 2 Εικόνα 3 Εικόνα 4 Εικόνα 5 Εικόνα 6 Εικόνα 7 Εικόνα 8 Εικόνα 9 Εικόνα 10 Εικόνα 11 Εικόνα 12 Εικόνα 13 Εικόνα 14

: “Journals of a Landscape Painter in Albania and Greece”, published 1851 von Ed ward Lear, Πηγή: https://books.google.gr/books?id=8yopAAAAYAAJ&printsec=frontcov er&hl=el&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false : Kristo Frashëri, “Historia e Tiranës Vëll. I”, Toena, Tiranë, 2004. : Προσωπικό σκίτσο βασιμένο στους χάρτες των εικόνων 2 και 5 : Προσωπικό σκίτσο βασιμένο στους χάρτες των εικόνων 2 και 5 : Kristo Frashëri, “Historia e Tiranës Vëll. I”, Toena, Tiranë, 2004. : Προσωπικό Αρχείο : Προσωπικό Αρχείο : Προσωπικό Αρχείο : Προσωπικό Αρχείο : Προσωπικό Αρχείο : Προσωπικό Αρχείο : Προσωπικό Αρχείο : Andrea Bulleri, “Tirana, Contemporaneita Sospesa”, Quodlibet, Macerata, 2012 : Προσωπικό Αρχείο

Εικόνα 15, 16, 17, 18 : Anna Bruna Menghini, Frida Pashako, Marco Stigliano, “Architettura Mod erna Italiana Per La Cita D’Albania, Modelli e interpretazioni”, “Arkitektura Moderne Italiane Për Qytetet e Shqipërisë, Modele dhe interprentime”, Botimet DUDAJ, 2012 Εικόνα 19 : Politika e Zhvillimit të Territorit të Bashkisë Tiranë, Plani i Përgjithshëm Vendor, Bashkia Tiranë, 2012 Εικόνα 20 : Armand Vokshi, “Tracce dell’Architettura italiana in Albania”, Universita degli Studi di Firenze ,Firenze, 2012 Εικόνα 21 : https://www.albanianews.it/cultura/storia/cartine-ricerca-territorio-albania-1939 Εικόνα 22 : Politika e Zhvillimit të Territorit të Bashkisë Tiranë, Plani i Përgjithshëm Vendor, Bashkia Tiranë, 2012 Εικόνα 23 : Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 24 : Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 25 : Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 26, 27, 28 : Armand Vokshi, “Tracce dell’Architettura italiana in Albania”, Universita degli Studi di Firenze ,Firenze, 2012

197

Εικόνα 29 : Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 30 : Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 31 : Βασίλης Κολωνάς, Ιταλική Αρχιτεκτονική στα Δωδεκάνησα, Ολκός, Αθήνα,2002. Εικόνα 32 : Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 33 : Politika e Zhvillimit të Territorit të Bashkisë Tiranë, Plani i Përgjithshëm Vendor, Bashkia Tiranë, 2012 Εικόνα 34 : Sotir Dhamo, Gjergj Thomai, Besnik Aliaj, “Tirana Qyteti i Munguar”, POLIS_PRESS, Tiranë, 2016 Εικόνα 35 : Anna Bruna Menghini, Frida Pashako, Marco Stigliano, “Architettura Mod erna Italiana Per La Cita D’Albania, Modelli e interpretazioni”, “Arkitektura Moderne Italiane Për Qytetet e Shqipërisë, Modele dhe interprentime”, Botimet DUDAJ, 2012 Εικόνα 36 : Armand Vokshi, “Tracce dell’Architettura italiana in Albania”, Universita degli Studi di Firenze ,Firenze, 2012 Εικόνα 37 : Ermir Hoxha, “Arti në Shqipëri 1945-1990”, Universiteti i Tiranës, Fakulteti i Historisë dhe i Filologjisë, Departamenti i Arkeologisë dhe Trashëgimisë Kulturore, Tiranë, 2014 Εικόνα 38 : Sotir Dhamo, Gjergj Thomai, Besnik Aliaj, “Tirana Qyteti i Munguar”, POLIS_PRESS, Tiranë, 2016 Εικόνα 39, 40 : http://politiko.al/enver-hoxha-marrosur-pas-stalinit-si-u-ngrit-kulti-diktatorit-sovje tik-ne-shqiperi/ Εικόνα 41 : Προσωπικό Αρχείο

198

Εικόνα 42, 43 : Politika e Zhvillimit të Territorit të Bashkisë Tiranë, Plani i Përgjithshëm Vendor, Bashkia Tiranë, 2012 Εικόνα 42 : Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 43 : Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 44 : Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 45 : Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 46 : Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 47 : Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 48 : Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 49 : Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 50 : https://www.intoalbania.com/attraction/national-history-museum-of-albania/ Εικόνα 51 : https://i.pinimg.com/originals/8a/f1/a4/8af1a422732fe04373383f1348aa5617.jpg Εικόνα 52 : Προσωπικό Αρχείο

Εικόνα 53 : Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 54 : http://politiko.al/enver-hoxha-marrosur-pas-stalinit-si-u-ngrit-kulti-diktatorit-sovje tik-ne-shqiperi/ Εικόνα 55 : https://albanianpyramids.wordpress.com/2012/01/24/enver-hoxhas-pyramid-inside/ Εικόνα 56 : https://www.fhf.edu.al/ Εικόνα 57 : http://www.fshn.edu.al/ Εικόνα 58 : Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 59 : Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 60 : Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 61 : Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 62 : Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 63 : https://albanianpyramids.wordpress.com/2012/01/31/lana-river-before-restοration/ Εικόνα 64 : Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 65, 66 : https://blog.ted.com/9-views-of-tirana-albania-with-its-bright-multicolored-build ing/ Εικόνα 67, 68, 69 : http://www.architecture-studio.fr/en/projects/tir2/urban_design_of_tirana_ city_centre.html Εικόνα 70 : Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 71 : Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 72 : Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 73 : Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 74 : Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 75, 76, 77, 78 : Επεξεργασμένα διαγράμματα, βασισμένα σε σχέδια του Andrea Bulleri. http://www.antithesi.info/0newf/leggitxt.asp?ID=5837 Εικόνα 79 : Andrea Bulleri, Tirana, Contemporaneita Sospesa, Quodlibet, Macerata, 2012 Εικόνα 80 : https://www.51n4e.com/project/skanderbeg-square-0# Εικόνα 81 : Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 82 : http://m.big.dk/getslideshow/325/1 Εικόνα 83 : Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 84 : https://www.trekearth.com/gallery/Europe/Albania/North/Tirane/Tirane/ photo1455607.htm Εικόνα 85 : http://www.coop-himmelblau.at/architecture/projects/the-open-parlia ment-of-albania

199

Εικόνα 86 : https://www.mvrdv.nl/projects/tirana-pyramid Εικόνα 87 : http://theorthodoxchurch.info/blog/news/the-complex-of-new-cathedral-of-tiranaresurrection-of-christ-the-synodical-and-the-cultural-centre/ Εικόνα 88 : https://competitions.org/2017/07/restoring-and-reinventing-albanian-identi ty-a-new-mosque-and-museum-of-tirana-religious-harmony2/ Εικόνα 89 : http://www.hurriyetdailynews.com/turkey-to-build-balkans-largest-mosque-in-tira na-73512 Εικόνα 90 : Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 91 : Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 92 : Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 93 : Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 94 : Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 95 : Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 96 : Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 97 : Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 98 : Προσωπικό Αρχείο

Τα σκίτσα/ διαγράμματα στις σελίδες : 30, 40, 70, 92, 126 είναι αποσπάσματα από το οργανόγραμμα που βρίσκεται στις σελίδες 184 και 185 το οποίο οργανώθηκε και σχεδιάστηκε βάσει του υλικού που συλλέχθηκε καθ’όλη την διάρκεια της εργασίας.

200

201

202