De opkomst van de Nederlandse grammatica
Martin Konvička
Deopkomstvande
Nederlandsegrammatica
Overgrammaticalisatieenandereverwante ontwikkelingenindegeschiedenis
vanhet Nederlands
Martin Konvička
Recensenten: prof. dr. Matthias Hüning
dr. Agata Kowalska-Szubert
KATALOGIZACE V KNIZE – NÁRODNÍ KNIHOVNA ČR
Konvička, Martin
De opkomst van de Nederlandse grammatica : over grammaticalisatie en andere verwante ontwikkelingen in de geschiedenis van het Nederlands Martin Konvička.
– 1e druk. – Olomouc : Univerzita Palackého v Olomouci, 2017. – xii, 218 stran. –online zdroj (online; PDF)
811.112.5 * 81‘36 * 81-112 – nizozemština – gramatikalizace – mluvnice – historická lingvistika – monografie – případové studie – Dutch language – grammaticalization – grammar – historical linguistics – monographs – case studies
811.112 - Západogermánské jazyky [11]
439.1-439.4 - Other Germanic (Teutonic) languages [11]
1e druk
© Martin Konvička, 2017
© Univerzita Palackého v Olomouci, 2017
Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, elektronische weergave of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever.
DOI 10.5507/ff.17.24450759
ISBN 978-80-244-5075-9 (print)
ISBN 978-80-244-5076-6 (online : PDF)
Entertaininganotion,likeentertainingababycousinorentertainingapackofhyenas,isadangerousthingtorefusetodo.If yourefusetoentertainababycousin,thebabycousinmayget boredandentertainitselfbywanderingo andfallingdowna well.Ifyourefusetoentertainapackofhyenas,theymaybecomerestlessandentertainthemselvesbydevouringyou.But ifyourefusetoentertainanotion-whichisjustafancyway ofsayingthatyourefusetothinkaboutacertainidea-you havetobemuchbraverthansomeonewhoismerelyfacing someblood-thirstyanimals,orsomeparentswhoareupsetto ndtheirlittledarlingatthebottomofawell,becausenobody knowswhatanideawilldowhenitgoeso toentertainitself.
LemonySnicket, TheVileVillage
Dankwoord
Inditboekishetresultaatvanmeerdandriejaarintensiefonderzoeknaar hetthemagrammaticalisatievastgelegd.Hetwaseenperiodewaarinik zoweloppersoonlijkalsopwetenschappelijkvlakveelgeleerdheb.Dat alleswasechternietmogelijkzonderdesteunvaneenaantalmensen.
Allereerstwilikprof.dr.WilkenEngelbrecht,Palacký-Universiteit OlomoucenKatholiekeUniversiteitvanLublinJohannesPaulusII,bedankenvoorzijnwaardevolleadviezenenzijnondersteuningtijdensmijn studieNeerlandistiekinOlomouc.Eenbijzonderwoordvandankben ikookverschuldigdaanprof.dr.IngeborgFiala-Fürst,prof.dr.Libuše Spáčilováendr.RudolfUvíra,Palacký-UniversiteitOlomouc.Mijndank geldtvanzelfsprekendookvoordr.AgataKowalska-Szubert,Universiteit vanWrocłavvoorhaarcommentarenopeenvorigeversievanditboek.
Inditverbandwiliktevensprof.dr.FerdinandvonMengden,VrijeUniversiteitBerlijn,hartelijkbedanken.Hijweesmijopdestudievangrammaticalisatieenhielpmijtijdensonzetalrijketaalwetenschappelijkediscussies mijneigenpositietevinden.Daarnaastbedankikprof.dr.MatthiasHüning,VrijeUniversiteitBerlijn,voorzijnverhelderenderaadgevingen.Onder anderedankzijzijntaalwetenschappelijkelesseninhetwintersemestervan 2009/2010 aandeVrijeUniversiteitBerlijnhebikbeslotenomlinguïstiek tegaanstuderen.
IkwilookmijndankbetuigenaanLaurentiaSchreibervoorhaar waardevolleconstructievekritiekenvooronzeinspirerendegesprekken. MijnbijzonderedankgeldtverderMartinLišaník,MaxPlanckInstituut voorCognitie-enNeurowetenschapinLeipzig,diemijtijdensonzestimulerendedebattennietalleenovertaalwetenschappelijkethema’svaaktot nadenkenheeftgebracht.Verderbijzonderveeldankaanmijnoudersen mijnhelefamiliediemijondersteundhebben,terwijlikhenwaarschijnlijk nietaltijdprecieskonuitleggenwaarmeeikmedeheletijdbezighoud.En ‘last,butcertainlynotleast’gaatmijndankuitnaarSebastianLohmeier dieeenzeerbelangrijkdeelvanmijnlevenuitmaaktendiedeheletijdeen echtesteunentoeverlaatvoormijis.
Tenslottemoetiknogmijndankbetuigenaantweemensendiemede deredenzijndatdeonderhavigetekstzijnhuidige,ohzomooie,vormkon krijgen.Teneerste-nogeenkeer-aanSebastianLohmeierdiemijmetde wereldvanLATEXbekendmaakteententweedeaanElodieWinckel,Vrije UniversiteitBerlijnenHumboldtUniversiteitteBerlijn,diemijlaterLYX toonde.
Allegenoemdepersonen,alsookeenaantalanderediehiernietmet namezijngenoemd,zorgdenervoordathetonderhavigeboeknuveelbeter isdanhetzonderhunhulpenondersteuningooitzoukunnenzijn.Alle overblijvendefoutenenvergissingenzijnvanzelfsprekenduitsluitendmijn eigenverantwoordelijkheid.
MartinKonvička
Olomouc&Berlijn,zomer 2016
Inhoudsopgave
Bibliogra e
Personenregister
Zaakregister 215
Afkortingenlijst
Det determinator
N zelfstandignaamwoord
GEN genitief
NEG ontkenningspartikel
OBL casusobliquus
REFL wederkerendvoornaamwoord
SUBJ onderwerp
UG universelegrammatica
V werkwoord
Inleiding
Ditboekisgewijdaandebeschrijvingvangrammaticalisatie.1 VanprocessendusdiedehedendaagsegrammaticavandeNederlandsetaalvormden enaltijdnogvormen.Detekstmaaktdaarbijgebruikvantweevroegere afstudeerscripties,dieechterwezenlijkverderontwikkeldwerden.De eerstescriptie(Konvička 2013)isalsdebasisvoordetheoretischebehandelingvangrammaticalisatieprocessenin(§1)en(§2)genomen,deandere (Konvička 2014a)diendealsdegrondslagvoordediscussievanconcrete voorbeeldenindetweedehelft(§3)vandezepublicatie.
Heteerstedeelvandetheoretischebehandelingvangrammaticalisatieprocessen,d.i.hoofdstuk(§1)betrefteenalgemenerehistorischebeschrijvingmetdenadrukopdeontwikkelingvangrammaticalisatie-studiesals eentaalwetenschappelijkesubdiscipline.Indezecontextzijninsecties (§1.1)totenmet(§1.5)dehistorischeachtergrondendeideëleontwikkeling vanhetvakbeschreven.Zulkeklassiekebeschrijvingenzijnechteralin
1 IndeNederlandstaligeliteratuurwordtnaastdeterm grammaticalisatie somsookde alternatieveterm grammaticalisering samenmetdea eidingen degrammaticalisering,regrammaticalisering en lexicalisering gebruikt.EensimplenavraagopGoogleScholar doorgevoerdop 14 juli 2016 enbeperktuitsluitendtotNederlandstaligetekstenleverdein totaal 153 tre ersmet grammaticalisatie op. Aandeanderekantwerdenenkel 55 teksten gevondendiehetbegrip grammaticalisering bevatten.Hoeweldevariantenop -atie enop -ering synoniemzijn,wordtinditboekdevoorkeuraandevormenop -atie gegevenmede omdatzijindeliteratuuraanzienlijkvakervoorkomen.
meerofminderuitgebreidevorminmeerdereinleidingentotgrammaticalisatietevinden.Daaromconcentreertzichditwerkdaarnaastopde nieuweretrendsopditgebied.
Omdattebereikenisinhettweededeelvandetheoretischebehandelinginhoofdstuk(§2)ingegaanopverschillenderichtingenindeliteratuur overgrammaticalisatieenovertaalveranderinginhetalgemeen.Eris onderandereaandachtbesteedaandebeschrijvingvangrammaticalisatieprocesseninhetkadervandeconstructiegrammaticadieindelaatste jarenbinnendehistorischetaalwetenschapsteedsbelangrijkerisgeworden.Verderishetthemaevolutionairdenkenindetaalwetenschapop kritischewijzeuitgelicht.Taalveranderingwordtindezestromingalseen ongerichtprocesbeschrevendatopeenaantalaspectenovereenkomstig metdebiologischeevolutieis.Aandeanderekantwordthiernaarhetfeit verwezendattaalnietzomaaralseenlevendorganismetekarakteriseren is.
Inhetderdeenlaatstedeelvanditboekzijnvoorbeeldenvanverschillendegrammaticalisatieprocessenuitgewerktinhetkadervandrie belangrijkeonderdelenvandeNederlandsegrammatica.Inhoofdstuk(§3) zijndeprocessenbinnendenaamwoordelijke(§3.1),werkwoordelijke(§3.2) alsookdepragmatische(§3.3)sfeerbediscussieerd.InditverbandzijnontwikkelingenbeschrevendiedeelseeuwengeledenindeOergermaansetijd zijnbegonnen,maarookdeelsprocessendiepasinderecentejarendankzij denieuwemogelijkhedenvandedigitalecommunicatiezijnontstaan.
Hoofdstuk 1
Kortegeschiedenisvan grammaticalisatie-studies
Indithoofdstukwordtdeontwikkelingvanhetdenkenovergrammaticalisatiebeknoptgepresenteerd,zodatdelezereenoverzichtoverde wetenschappelijkeevolutievandehetbegripheeft.
Degeschiedenisvandegrammaticalisatie-studieswordtgedetailleerd beschrevenookininleidendewerkenzoalsHopper&Traugott(1993 [2003, 19-38]),Lehmann(1982 [2015, 1-9]),Heine,Claudi&Hünnemeyer(1991, 1-26),Fischer(2007),Szczepaniak(2011)ofFerraresi(2014).
Dithoofdstukisinvijfhistorischopeenvolgendesectiesopgedeeld: teneerste(§1 1)wordendebeginselenvóórhetpublicerenvanhetartikel L’évolutiondesformesgrammaticales vandeFransetaalkundigeAntoine Meillet(1912)voorgesteld,tentweede(§1.2)wordthetwerkvanAntoine Meilletbehandeld,tenderde(§1.3)wordtdeuitbreidingvandeoorspronkelijkede nitieinhetwerkvandePoolselinguïstJerzyKuryłowicz(1965) behandeld,tenvierde(§1.4)komtdeherontdekkingvanhetbegripinde
jarenzeventigaanbodentenslotte(§1.5)wordtgedetailleerddeparametrischeopvattingvangrammaticalisatiebijChristianLehmann(1982) gepresenteerd.Hierbijwordtderolvanenkeleparameters,hunwisselwerkingendekritischere ectievandeheleaanpak(§1 5 7)bediscussieerd.
1.1 Devoorgeschiedenis
Hoewelhetbegripgrammaticalisatieindeliteratuurpassinds 1912 gebruikt wordttoendeFransetaalkundigeAntoineMeilletzijnartikel L’évolution desformesgrammaticales publiceerde(§1.2),ishetideezelfaleeuwenin dewetenschappelijketraditieaanwezig.
ZogebruiktHopper(1998, 147)voorhetmottovanzijnartikeleen citaatvandemiddeleeuwsegeleerdeSmaragdusvanSaintMihiel(*±760 †±826).Zijnsinzienszijnbijwoordenmetdealmachtigezeetevergelijken diedeoverigewoordsoortennaarzichtoetrektendiehendwingteigen regelstevolgen.
Parsomnispropriumtandemsiperderitactum,
Istiusinvastogurgitemersaiacet.
Adgregatutpelaguspartessorbendomarinum, Etviolentereasadsuaiuratrahit.2
Dezeverzenuitde 9de eeuwbevattentoenalhetgrosvandemoderne gedachtenovergrammaticalisatiediebijvoorbeeldbijDiewald(2010, 18) beknoptzijnsamengevat.Hetgaatnamelijkoverhetfeitdatdetaalals systeemineenlexicaaleneengrammaticaaldeelopgedeeldkanworden.
2 Nederlandsevertaling(MK):Inhetgevaldatdewoordsoortentenslottehuneigenoorspronkelijkefunctiesverliezen,zullenzijverdronkengerakenindedraaikolkvanbijwoorden. Debijwoordentrekkenanderewoordsoortennaarzichtoealseenalles-absorberendezee enzijdwingenzemetgeweldhuneigenregelstevolgen.
Somswordendezetweepolenookdoordedivisietussenopenengeslotencategorieëngekarakteriseerd.Opencategorieënzoalszelfstandigeof bijvoeglijkenaamwoordenenwerkwoorden,staaninoppositiemetde geslotencategorieënzoalsbijwoorden,voorzetsels,partikelsoflidwoorden.
Debegrippen open en gesloten zijnhierechternietabsoluutbedoeld,zoalsNorde(2010, 134)onderstreept,wantdatzoubetekenendathettweede principevangrammaticalisatienietzoukunnenbestaan.Namelijk,dat deledenvanopencategorieëndoorhetprocesvangrammaticalisatietot ledenvangeslotencategorieënworden.Metanderewoordenbetekenthet datdedivisietussengrammaticaenlexiconnietstabielisendatnieuwe grammaticauithetlexiconkangroeien.
Heine,Claudi&Hünnemeyer(1991, 5)wijzenmetbetrekkingtotde voorgeschiedenisvangrammaticalisatieooknaardemiddeleeuwsetraditie inChina,waardegeleerdentoenalonderscheidmaaktentussenlegeen volletekens.ZoalsHarbsmeier(1979, 159)schrijft,eenvanhen,Zhou Bo-qi(Yuan-dynastie),3 gingzoverdathijdeoorsprongvanallenulege, grammaticale,tekensinvolle,lexicale,tekenszag.
Metditdebathangtookdemodernediscussieoverhet uniformitarianisme gebaseerdopdeideeënvanCharlesLyell(*1797 †1875)(1830-1833) samen.Inzijnopiniemogenwijvoordevoorhistorischetijdnietzonder bewijzenanderebeginselenenanderelogicapostulerendandievanvandaag.Hijheeftdoorzijnaxiomavandeuniformiteitvanallenatuurlijke wettendegrondslagvoorhetmodernewetenschappelijkedenkengelegd. Indecontextvangrammaticalisatiegaathetomdevraagofallegrammaticaletekensoorspronkelijklexicaalmoestenzijn,watsomsgesuggereerd wordt(Hoenigswald 1991, 25;Lass 2000, 216).Maar,zoalsookHaspelmath
3 DezeChinesegeleerdewerdinHarbsmeier(1979),Heine,Claudi&Hünnemeyer(1991)en ookinSmith(2011)alseenvandevoorlopersvanAntoineMeilletgeciteerd.ZhouBo-qi zouvolgensdeliteratuurindetijdvankeizersvandeYuan-dynastiehebbengeleefd,diein Chinatussen 1279 en 1368 regeerden.
(2004, 25)schrijft,kanvandeprincipesvanhetuniformitarianismeniet afgeleidwordendatdeoertaalenkeloverlexicaletekensbeschikte,omdat grammaticalisatienietdeenigetaalveranderendekrachtis.Omdatvanuit dezeperiodeindetaalgeschiedenisgeenbronnenovergeleverdzijn,blijven dergelijkekwestiesechterpurespeculatie.
Echtebeginselenvangrammaticalisatie-studieszijndebovengeciteerdeschaarseopmerkingenechterniet.Wetenschappelijkinteressein ditonderwerpkanpasinde 18de eeuwinFrankrijkenEngelandworden gezien.Lehmann(1982 [2015])enArens(1969)noemenindezesamenhang deFranse losoofÉtienneBonnotdeCondillac(*1715 †1780)alsdeeerste diezichdiepgaandermethetthemabezighield(vgl.Franzen 1996).In hetjaar 1746 formuleerdehijdehypothesedatdeuitgangsmorfemenbij werkwoordenoorspronkelijkvrijemorfemenwaren.Dooruniverbatie, d.w.z.hetsamenvoegenvantweeaanvankelijkvrijemorfementotéén woord,werdenzijtotuitgangsmorfemen.DeEngelsmanJohnHorneTooke (*1736 †1812)hadeensoortgelijkideeenpostuleerdein 1786 zelfsdatalle voorzetselsenvoegwoordenoorspronkelijkzelfstandigenaamwoordenof werkwoordenwaren.HorneTookewordtzelfalseenvandeinspiratiebronnendoorCharlesDarwin(*1809 †1882)(1871 [2013, 43])genoemd. VolgensAlter(1999, 17)wordtinhetbijzonderHorneTookesobservatie uitgelichtdatmodernetalensporenvanhunvroegerestadiabevatten,die totdegemeenschappelijkeoertaalmoetenleiden.
Pasinde 19de eeuwbegonhetsystematischeonderzoekvantalenen daarmeeookdewetenschappelijkediscussiesoverdeveranderingenvan grammatica.Inverbandmethetnegentiende-eeuwsedenkenovergrammaticalisatiewordenhieromredenvanomvangenkeldetweebelangrijkste namenvermeld:WilhelmvonHumboldt(*1767 †1835)enGeorgvonder Gabelentz(*1840 †1893).Ininzijnlezing ÜberdasEntstehendergrammatischenFormen,undihrenEin ußaufdieIdeenentwicklung (1822)refereerde vonHumboldtaandevroegerewerkenvanHorneTookeenCondillac
(Franzen 1996, 194)ensteldeeentypologischmodelvoordatvooreen grootgedeelteophetgrammaticalesysteemvandetalenisgebaseerd.Een diepgaanderediscussievanvonHumboldtsoverwegingenovergrammatica enzijnvisiesvantaalveranderingbiedtbijvoorbeeldLehmann(1998),hier wordtenkeleenbeknoptoverzichtvanzijnmodel(naarLehmann 1982 [2015, 2])gepresenteerd:
i. Grammaticalecategorieënwordendoorgeïsoleerdelexemenuitgedrukt.
ii. Grammaticalecategorieënwordendoorvastewoordvolgordeendoor woordendietussengrammaticaleenlexicalebetekenisbalanceren uitgedrukt.
iii. Grammaticalecategorieënwordendooraggregatenvanvormenuitgedrukt,d.w.z.dooragglutinatieaanwoordstammentoegevoegde vormen.
iv. Grammaticalecategorieënwordendoor„warevormen”uitgedrukt, d.w.z.doorverbuigingenpuurgrammaticalewoorden.
VonHumboldtstypologischekijkoptalen,bekendals Agglutinatietheorie,wordtvolgensLehmann(1982 [2015, 2])enHopper&Traugott(1993 [2003, 20])laterverderontwikkeldbijvoorbeelddoorvonderGabelentz (1901, 255-258).KortgezegdsteltvonHumdoldtvastdatalletaleneen cyclischeontwikkelingmeemaken,zodateentaalalseenagglutinerende taalbegintengaattothet ecterendetypelangzaamover.Decycluswordt doordeisolerendestatusvandetaalbeëindigd.Daaropvolgtdevernieuwingvanhetoorspronkelijke,agglutinerendekaraktervandetaal.Als deveranderendekrachtdiedeovergangtussendeenkelestappenveroorzaakt,wordt-hoewelnognietonderdezenaam-grammaticalisatie gezien.Indecontemporaineliteratuur(Halliday 1961;Heine,Claudi&Hünnemeyer 1991, 220-229;Heine 1992;Andersen 2001;Hopper&Traugott