Θολωτές πέτρινες κατασκευές στην Ελλάδα και ειδικότερα στην περιοχή της Μαγνησίας

ΘΟΛΩΤΕΣ ΠΕΤΡΙΝΕΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΕΙΔΙΚΟΤΕΡΑ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ

“Η καταστροφή των μνημείων θεωρείται εξίσου οδυνηρή με την απώλεια της ανθρώπινης ζωής” Όλγα Γριζοπούλου ,συγγραφέας

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ Ερευνητική εργασία Ακαδημαϊκό έτος 2012-2013

ΘΟΛΩΤΕΣ ΠΕΤΡΙΝΕΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΕΙΔΙΚΟΤΕΡΑ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ

Επιβλέπων καθηγητής: Φιλιππιτζής Δημήτρης Φοιτήτρια: Χατζηκυριάκου Φωτεινή-Ηλιάνα

Βόλος 2013

Αφιερωμένο στη μνήμη της αδερφής μου Ευαγγελίας, στους γονείς μου, στους αδερφούς μου και στους φίλους που με στηρίζουν πάντα. Τέλος, ευχαριστώ τον καθηγητή μου κ. Δημήτρη Φιλιππιτζή, για το χρόνο που διέθεσε και την άριστη συνεργασία μας.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Α’ ΜΕΡΟΣ ΠΕΡΙΛΗΨΗ

8

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

10

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

_Βασικές αρχές σχεδιασμού _Οι ξερολιθικές κατασκευές και η αργολιθοδομή

ΟΙ ΤΕΧΝΙΤΕΣ ΤΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ _Οι μαστόροι της πέτρας-τα μπουλούκια

ΤΑ ΥΛΙΚΑ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ ΤΩΝ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΩΝ ΚΤΙΣΜΑΤΩΝ

12 16 22

_Οι πέτρες _Τα κονιάματα

28 32

ΚΑΛΝΤΕΡΙΜΙΑ-ΠΕΤΡΙΝΑ ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ _Το καλντερίμι Σέσκλου-Καντήραγα

34 34

_Το καμπαναριό του ιερού ναού των Παμμεγίστων Ταξιαρχών Σέσκλου

39

ΘΟΛΩΤΕΣ ΠΕΤΡΙΝΕΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ _Ο θόλος ως πανάρχαια κατασκευή _Οι θολωτοί τάφοι _Οι θόλοι στην Ευρώπη _Οι θόλοι στην Κρήτη _Οι θόλοι στο νομό Μαγνησίας _Θόλοι με τετράγωνη κάτοψη _Θόλοι με κυλινδρική κάτοψη _Το συγκρότημα θόλων στην περιοχή Σουβάλα της Μεγάλης Βελανιδιάς Μαγνησίας _Τα τεχνικά χαρακτηριστικά των θόλων

Β’ ΜΕΡΟΣ

42 46 50 56 62 62 68 78 92

_Αποτυπώσεις θόλων _Τρισδιάστατο μοντέλο ενός θόλου της Μεγάλης Βελανιδιάς _Χάρτες πρόσβασης σε κάποιους από τους θόλους

96 106 108

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

114

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

117

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ _Φωτογραφικό υλικό

126

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα έρευνα έχει ως αντικείμενο μελέτης μια ιδιότυπη κατασκευή, τους θόλους. Επιχειρείται μια προσέγγιση και ερμηνεία της ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής τους, του προσδιορισμού του χρόνου οικοδόμησης και χρήσης τους, καθώς και του ρόλου αυτών των κτιρίων στην κοινωνική και οικονομική ζωή των κατοίκων. Σε πολλά μέρη του κόσμου, αλλά και της Ευρώπης υπάρχουν θολωτές πέτρινες κατασκευές. Στην Ελλάδα, κατασκευές με θόλο χτίζονταν από την αρχαιότητα, όπως ήταν τα ιερά και οι θολωτοί τάφοι. Ωστόσο, ο θόλος ως τρόπος στέγασης χρησιμοποιείται ακόμα και σήμερα. Στη Μαγνησία της Θεσσαλίας, εκτός από τους αρχαίους θολωτούς τάφους, υπάρχουν δεκάδες αγροτικά-ποιμενικά πέτρινα κτίσματα με θόλο, μεμονωμένα ή και συγκροτήματα, όπου στεγάζονται δύο ή περισσότεροι θόλοι. Στο περιβάλλον των θόλων του συγκροτήματος της Μεγάλης Βελανιδιάς, ένα πέτρινο έργο άλλου τύπου, το καλντερίμι Σέσκλου-Καντήραγα διαδραμάτισε πολύ σημαντικό ρόλο ως εμπορικός δρόμος προηγούμενης εποχής. Παράλληλα, το πέτρινο καμπαναριό του Σέσκλου αναδεικνύει την ικανότητα των μαστόρων της πέτρας να χτίζουν ακόμα και μεγαλοπρεπή κτίρια, όπως το συγκεκριμένο. Τα κτίσματα αυτά αναγνωρίζονται όλο και περισσότερο ως μέρος της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Η ανάδειξη και η συντήρησή τους θα συμβάλλουν ώστε να καθιερωθούν ως λίθινα μνημεία και να επαναχρησιμοποιηθούν.

Λέξεις κλειδιά: πολιτιστική κληρονομιά, θόλοι, καλντερίμι, καμπαναριό, ανάδειξη, συντήρηση 8

ABSTRACT This research’s subject of study is a peculiar construction, the domes. There is an attempt for an approach and interpretation of particular architecture, identification of the time and use of building, as well as the role of these buildings to the social and financial life of the inhabitants. There are vaulted stone structures in many parts of the world and Europe is not an exception. Regarding Greece, domes were built since ancient times, like sacred and vaulted tombs. The dome as a way of roof construction is still used today. In Magnesia in Thessaly, except the ancient vaulted tombs, there are dozens of agricultural-pastoral stone vaulted structures, both seperate or in groups, where two or more domes are located. In the wider area of the domes of the complex of The Great Oak, a stone work of a special type, the cobbled path of Sesklo - Kantiraga played a very important role as a trade route of the season. Alongside, the stone steeple of Sesklo highlights the ability of the stone masons to build even majestic buildings like this specific one. These structures are being increasingly recognized as a part of our cultural heritage. Their emergence and maintenance will contribute in their future re-use and in their establishment as stone monuments.

Keywords: cultural heritage, domes, cobbled path, steeple, emergence, maintenance

9

10 Σκίτσο 1: Θόλοι στην περιοχή Σουβάλα της Μεγάλης Βελανιδιάς Μαγνησίας

1

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στόχος της ερευνητικής αυτής μελέτης είναι η ανάλυση και η προσέγγιση κάποιων ιδιαίτερων κτισμάτων της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, που είναι οι θόλοι. Το συγκεκριμένο θέμα επιλέχθηκε για το προσωπικό ιστορικό ενδιαφέρον, αφού αναφέρεται σε κτίσματα μιας άλλης εποχής, που χαρακτηρίζονται από τεχνογνωσία και αισθητική και μάλιστα με δεδομένα τις αντίξοες συνθήκες των ορεινών περιοχών και το δύσβατο του εδάφους. Σημαντικό στοιχείο του ορεινού πολιτισμού είναι η αρχιτεκτονική του. Η αρχιτεκτονική αυτή εκφράζει την πολιτιστική ταυτότητα ενός τόπου, αλλά και την αλληλεπίδραση ανάμεσα στον άνθρωπο, την κατασκευή και το φυσικό περιβάλλον. Τα κτίσματα της ερευνητικής μελέτης αποτελούν δημιουργήματα της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής. Στην αρχιτεκτονική αυτή, το κλίμα, η μορφολογία του εδάφους, οι κοινωνικοοικονομικές συνθήκες, η ασφάλεια και ο προσανατολισμός του κτιρίου καθορίζουν τη μορφή του. Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική δημιουργήθηκε για να καλύψει συγκεκριμένες απαιτήσεις. Βασικό της γνώρισμα είναι το μέτρο με βάση τις πραγματικές ανάγκες. Κάθε τόπος και κάθε εποχή παράγουν τις δικές τους αρχιτεκτονικές μορφές. Στα κτίσματα που μελετήθηκαν, φαίνεται η δεξιοτεχνία και η τεχνική επάρκεια των μαστόρων, οι υπεράνθρωπες προσπάθειες για το αποτέλεσμα, αλλά και η σωστή συγκρότηση και οργάνωση του εργοταξίου. Οι θόλοι αποτελούν πραγματικό πανάρχαιο επίτευγμα του ανθρώπου στον τομέα της στέγασης και της στήριξης ενός κτιρίου. Το εκφορικό σύστημα και η επινόηση του «ανακουφιστικού τριγώνου» έδωσαν λύσεις σε στατικά προβλήματα αυτών των κτισμάτων. Η πέτρα ως βασικό υλικό κατασκευής τους, τους προσάρμοζε στο φυσικό τους περιβάλλον και τους κατέστησε ανθεκτικούς στο πέρασμα του χρόνου. Όταν ο θόλος λειτουργούσε ως νομαδική κατοικία ήταν πολύ καλά οργανωμένη. Εκεί οι άνθρωποι ήταν αυτάρκεις και παρήγαγαν τα απαραίτητα για την επιβίωσή τους και όχι μόνο. Το φυσικό περιβάλλον λειτουργούσε ως πηγή πρώτων υλών, αλλά και ως αφετηρία έμπνευσης. Οι χτίστες-τα μπουλούκια δημιουργούσαν το μικρόκοσμο της οργανωμένης ομάδας μαστόρων και καλλιτεχνών, που ταξίδευαν μακριά από τις οικογένειές τους για να εργαστούν στην κατασκευή των πέτρινων αυτών κτισμάτων. Οι χειροποίητοι επίσης βουνίσιοι δρόμοι αποτελούν ένα απτό δείγμα αλληλεπίδρασης του ανθρώπου με τη φύση. Χαράσσονταν έτσι ώστε να πετυχαίνουν ταυτόχρονα ελαχιστοποίηση του χρόνου μετακίνησης, αλλά και αξιοποίηση της μορφολογίας του εδάφους. Είναι αποτέλεσμα της γνώσης του τόπου, του φυσικού περιβάλλοντος και της προσεκτικής παρατήρησης της φύσης. Με τη διάνοιξη ενός μονοπατιού δημιουργούνταν ένας μικρο-πολιτισμός που σχετίζονταν με τους αγωγιάτες, με τα χάνια, που ήταν μικροί ξενώνες για ανθρώπους και ζώα, αλλά και με το εμπόριο. Ακόμα, τα επιβλητικά πέτρινα καμπαναριά, βασικά σημεία αναφοράς για έναν τόπο, κτισμένα στον ανοιχτό χώρο-αυλόγυρο-των εκκλησιών συνέβαλαν και συμβάλλουν στις θρησκευτικές και κοινωνικές εκδηλώσεις και τελικά στην κοινωνικοποίηση των ανθρώπων.

11

12 Εικ.1: Το πετρόχτιστο χωριό-μαστοροχώρι, Ζουπάνι, Πεντάλοφος Κοζάνης

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ Βασικές αρχές σχεδιασμού

Ως παραδοσιακή αρχιτεκτονική εννοούμε αρχικά τους τύπους κατοικίας, τους απλούς, τους προερχόμενους από την αυτοσχέδια εμπειρική αντιμετώπιση στοιχειωδών αναγκών και δημιουργήθηκαν πριν από τη βιομηχανική περίοδο. Σταδιακά, από τα τέλη του 18ου αιώνα, η κατοικία άρχισε να αποτελεί στοιχείο κοινωνικής προβολής και τεκμήριο επιτυχίας. Αυτά που έχει να μας διδάξει η παραδοσιακή αρχιτεκτονική είναι πως για την αρχιτεκτονική σημασία έχει: 1. ο χώρος, είτε ως θετικός-εσωτερικός, είτε ως αρνητικός-εξωτερικός, να είναι οικείος, τόσο για τον τόπο όσο και για τον άνθρωπο. Αυτός είναι ο λόγος που στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική τα κτίσματα συνταίριαζαν στο χώρο τους με τη γραφικότητα, την κλίμακα και την σεμνότητά τους 2. να υπάρχει στην αρχιτεκτονική σύνθεση το στοιχείο της μετάβασης από το δημόσιο χώρο στον καθαρά προσωπικό χώρο, που να δημιουργεί το αίσθημα της άνεσης 3. η κλίμακα του έργου δεν πρέπει να είναι πέρα από το ανθρώπινο μέτρο, ακόμα κι όταν οι άλλοι κρίνουν ότι θα έπρεπε να είναι υπερβατική. Απόδειξη αποτελούν όλα τα δημιουργήματα της παραδοσιακής μας αρχιτεκτονικής, ακόμα και οι εκκλησίες.

4. η λειτουργία να είναι απλή, ουσιαστική και πρακτική χωρίς εμπόδια. Στα παλιά αρχοντικά όλοι οι χώροι ήταν ενοποιημένοι και ξεχώριζε ανάμεσα από τις άλλες η θέση του πατριάρχη-αφέντη, αφού έτσι έπρεπε (πατριαρχική οικογένεια).

5. η λεπτομέρεια να είναι χαρακτηριστική, γιατί αυτή δίνει στο μάτι χαρά και περικλείει προσωπικούς συμβολισμούς, μέσα από τις οποίους ο καθένας αποζητάει διάφορες αναμνήσεις, όπως η ζωγραφιά, το σκάλισμα στο φουρούσι, η αναμνηστική πλάκα με τα κυπαρίσσια κ.α..

6. η κατασκευή να είναι πρακτική και οικονομική χωρίς να παρασύρεται από τους αποπροσανατολισμούς της μόδας και από την επίδειξη γιατί όπως λένε οι παλιοί μαστόροι αυτό είναι περηφάνια, δηλαδή αμαρτία. Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική αποτελεί μια αναντικατάστατη έκφραση πλούτου της πολιτιστικής μας κληρονομιάς και ανεκτίμητη μαρτυρία του παρελθόντος. Στην έννοια της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς περιλαμβάνονται: παραδοσιακά κτίρια, οικιστικά σύνολα, παραδοσιακοί οικισμοί, ιστορικά κέντρα πόλεων και γενικότερα στοιχεία του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος με ιδιαίτερη ιστορική, πολεοδομική, αρχιτεκτονική, λαογραφική, κοινωνική, αρχαιολογική και αισθητική φυσιογνωμία και αξία. Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική αποτελεί έκφραση της δημιουργικής προσπάθειας τόσων γενεών, που μαστορικά δούλεψαν την πέτρα για να φτιάξουν σπίτια, εκκλησιές, νερόμυλους, βρύσες, ξερολιθιές, γεφύρια, κτίσματα με ανθρώπινη πνοή, ενταγμένα στο περιβάλλον με τον πιο ιδανικό τρόπο και που σήμερα αποτελούν τα σημαντικότερα μνημεία της πολιτιστικής κληρονομιάς του τόπου μας. Πολλά από αυτά τα μνημεία καταστρέφονται είτε από τη φθορά του χρόνου, είτε από άγνοια και αδυναμία για τη διάσωσή τους, είτε από άστοχες ανθρώπινες παρεμβάσεις. Πιστεύοντας στην αξία τους, είναι όπως όταν πιστεύουμε στην ιστορία του 13

14

Εικ.2: Μπουλούκια-μαστόροι της πέτρας

τόπου μας και στην ιστορική εξέλιξη και πρόοδο της κοινωνίας γενικότερα. Σκοπός της μελέτης είναι να δοθεί μια πληρέστερη εικόνα της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής της περιοχής, συμβάλλοντας έτσι στη γνώση, στην εκτίμηση, αλλά και στη διάσωση του μνημειακού μας πλούτου. Έργο της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής αποτελούν οι παραδοσιακοί οικισμοί. Ομόφωνα, οι επιστήμονες σήμερα διαπιστώνουν και απαντούν ότι το αποτέλεσμαπαραδοσιακοί οικισμοί δεν είναι τυχαίο, αλλά αποτελεί την άδολη έκφραση μιας συγκεκριμένης λύσης, που απαιτούσε το κοινωνικό σύνολο κάθε οικισμού. Η λύση αυτή βασιζόταν στην απόλυτη κατανόηση των αναγκών, των συνθηκών του τόπου και της εποχής, στην πείρα και τη γνώση, που διεργασίες αιώνων είχαν συγκεντρώσει με άλλα λόγια στην υποδομή της πανάρχαιας παράδοσης του τόπου και στις συγκεκριμένες επιταγές του τόπου και της ζωής. Έτσι, με αυτά τα δεδομένα μπορούμε ανεπιφύλακτα να ισχυριστούμε πως οι παραδοσιακοί οικισμοί σαν πολεοδομικό αποτέλεσμα, όχι μόνο δεν είναι κάτι τυχαίο, αλλά είναι μια συγκεκριμένη επιθυμητή λύση. Το συμπέρασμα-απάντηση, λοιπόν, που προκύπτει στο αρχικό ερώτημα είναι ότι οι παραδοσιακοί μας οικισμοί δεν είναι ένα τυχαίο πολεοδομικό αποτέλεσμα, αλλά αποτελούν επίτευγμα της συναρτήσεως χωροταξικού και πολεοδομικού στοχασμού. Με άλλα λόγια, είναι το αποτέλεσμα ενός άγραφου πολεοδομικού σχεδιασμού, που δεν υστερεί σε τίποτα από τον σημερινό, επιστημονικό, πολεοδομικό σχεδιασμό. Η διαφορά έγκειται στο ότι ο παραδοσιακός πολεοδομικός σχεδιασμός βασίστηκε στη ζωντανή προγονική σοφία και την μεθοδολογία της ανθρώπινης λογικής. Οι παραδοσιακές αρχιτεκτονικές λύσεις έχουν πολλά να μας διδάξουν όχι μόνο για τον τόπο μας, αλλά και για την οικουμενική αρχιτεκτονική, που αναπτύσσεται σε ολόκληρο τον κόσμο. Η επιθυμία μας για το καινούριο δεν πρέπει να μας αποκόβει από το παρελθόν.

15

3

16 Σκίτσο 2: Αργολιθοδομή, Εικ.3: Ξερολιθιά

2

Οι ξερολιθικές κατασκευές και η αργολιθοδομή Αναμφισβήτητα, οι ξερολιθικές κατασκευές υπήρξαν κατά την προϊστορία μέχρι και σήμερα ένα εργαλείο για τον έλεγχο και την αξιοποίηση του φυσικού περιβάλλοντος των ανθρώπων. Ο διαμορφωμένος από τις ξερολιθικές κατασκευές χώρος γίνεται τόπος, όπου καλλιεργούνται οι ανθρώπινες σχέσεις μέσα στις κοινωνίες και στο φυσικό τους περιβάλλον. Οι άνθρωποι παρεμβαίνουν και δημιουργούν μικροπεριβάλλοντα και μικροκλίματα. Οι κατασκευές αυτές μετατρέπουν τους χώρους σε τοπία με τα δικά τους σύμβολα και την ξεχωριστή σημασία τους. Σήμερα στην Ευρώπη, αλλά και σε όλο τον κόσμο, τα τοπία αυτά θεωρούνται πολιτισμική κληρονομιά. Είναι εξακριβωμένο ότι οι «ξερές λιθιές» χρησιμοποιήθηκαν, εγκαταλείφθηκαν και πολλές φορές επαναχρησιμοποιήθηκαν στο διάβα των αιώνων. Με τα τοιχία, τα θεμέλια, τα χωρίσματα, τα φράγματα και τα κλείσματα δημιουργήθηκαν σε αρκετές περιπτώσεις ανθρωπογενείς οικολογικοί σταθμοί για ειδική χλωρίδα και πανίδα. Το ξερολιθικό τοπίο είναι ένας σύνθετος ανθρωπογενής χώρος, που λειτουργεί ως ενδιάμεση ζώνη ανάμεσα στον οικισμό και την άγρια φύση. Είναι μια αρχαία τέχνη, η τεχνική δόμησης με πέτρες, χωρίς τη χρήση παρεμβατικού υλικού. Μπορούμε να διακρίνουμε κατηγορίες ξερολιθιάς, όπως τα όρια-σύνορα, τα ξερολιθικά τοπία, ξερολιθικά μονοπάτια, αγροτικές και κτηνοτροφικές κατασκευές, υδραυλικά έργα (σουβάλες, στέρνες), κατοικίες, κτίσματα προβιομηχανικών δραστηριοτήτων, ιστορικά μνημεία, αμυντικά έργα, γέφυρες κ.α.. Στην Ελλάδα οι πιο διαδεδομένες αρχιτεκτονικές μορφές ξερολιθιάς είναι: • Τα όρια-σύνορα για να διαχωρίσουν οικισμούς, αλλά και γεωργικά κτήματα.

• Τα ξερολιθικά καλντερίμια, που κάλυπταν την ανάγκη της μετακίνησης με χαρακτήρα οικονομικό (προμήθεια τροφών, πώληση εμπορευμάτων σε παζάρια που οργανώνονταν στο κέντρο της πόλης, συμμετοχή σε τοπικά πανηγύρια).

• Οι σουβάλες-στέρνες, κατασκευαστική πρακτική ζωτικής σημασίας, όπου συγκεντρώνονταν τα νερά της βροχής και αποτελούσαν τους σημαντικότερους προμηθευτές νερού τόσο για οικιακή χρήση όσο και για το πότισμα ζώων και περιβολιών.

• Οι γέφυρες, ένα ιδιαίτερο είδος παραδοσιακού κτίσματος, κατασκευάζονται εξ’ ολοκλήρου από πέτρα. Για να κατασκευαστούν επιλέγεται το σημείο, όπου το ποτάμι στενεύει και το έδαφος είναι κατάλληλο για θεμελίωση.

• Οι πύργοι-αμυντικά έργα, αποτελούν ένα ξεχωριστό είδος λαΪκής αρχιτεκτονικής, όπου φαίνεται η ανάγκη του ανθρώπου για άμυνα.Χτίστηκαν σε ιδιαίτερα ταραγμένες εποχές. Υπάρχουν στο ‘Αγιο Όρος, στην Πελοππόνησο, στην Εύβοια και στη Θεσσαλία (Παλιούρι, Λεχώνια).

• Οι αναβαθμίδες, πέτρινα πεζούλια-λωρίδες για να συγκρατούν το χώμα της καλλιεργήσιμης γης από την ορμή της βροχής, θεωρούνται το πρώτο σύστημα κατασκευής ξερολιθιάς.

• Τάφοι, υπόγειοι ή υπέργειοι, που η δόμηση σε κάποιους από αυτούς με τεράστιους ογκόλιθους προκαλεί και σήμερα μεγάλο θαυμασμό.

• Οι αγροτικές-γεωργοκτηνοτροφικές κατασκευές-κατοικίες για προσωρινή διαμονή. Πρόκειται για πέτρινα κτίσματα με θόλο. Μια αρχιτεκτονική μορφή παγκόσμια διαδεδομένη για εποχιακή διαμονή γεωργών ή κτηνοτρόφων. Τα λιθόκτιστα αυτά θολωτά καλύβια είναι δείγματα μιας αρχαϊκής αρχιτεκτονικής, που το χτίσιμό τους απαιτούσε μεγάλη μαεστρία. Για παράδειγμα, στη Λευκάδα στο οροπέδιο της Εγκλουβής στον Άη Δονάτο και στα Καλάβρυτα υπάρχουν πολλά μικρά λιθόκτιστα θολωτά καλύβια σε σχήμα 17

4

5

6

18

5

Εικ.4: “Βόλτοι” στο χωριό Εγκλουβή, Λευκάδα, Εικ.5: “Δρακόσπιτα” στην Εύβοια, Εικ.6: Μύλοι έξω από τη Φυσίνη, Λήμνος

4

φούρνου, που ονομάζονται “βόλτοι”. Μέσα σε κάθε βόλτο υπήρχε ένα μικρό νοικοκυριό, που εξυπηρετούσε τους καλλιεργητές της γης, κατά την περίοδο του καλοκαιριού. (ιταλική λέξη volta=γύρος). Από το 1999 οι “βόλτοι” έχουν χαρακτηριστεί από το υπουργείο πολιτισμού ιστορικά μνημεία. Επίσης, στην Μακεδονία, στην περιοχή Σερρών (Μενοίκιο όρος-Βροντού κ.α.) υπάρχουν πετροκαλύβες. Από τους ντόπιους λέγονται “κολίμπα”. Είναι με τετράγωνη ή κυλινδρική βάση και με θολωτή στέγαση.

• Δρακόσπιτα στην Εύβοια: είναι από τα αρχαιότερα λατρευτικά μνημεία στην Ελλάδα. Χτισμένα από τετραγωνικούς μακρόστενους, λεπτούς σχιστόλιθους, τοποθετημένους ο ένας πάνω στον άλλο χωρίς κανένα συνδετικό υλικό. Συγκρατούνται μόνο με το βάρος τους. Τα κενά συμπληρώνονται με άλλους μικρότερους λίθους. Η σκεπή είναι κατασκευασμένη από τεράστιους λίθους, που πλησιάζουν όλο και περισσότερο προς το κέντρο, αφήνοντας στη μέση μια μακρόστενη οπή, για να μπαίνει το φως. Ανάγονται στην περίοδο 5000-3000 π.Χ. της νεολιθικής εποχής. Βρίσκονται κοντά στους Στύρους, στην Κάρυστο και στην κορυφή της Όχης. Είναι δείγματα μεγαλιθικής αρχιτεκτονικής, φτιαγμένα σε δυσπρόσιτες περιοχές με τεράστιες πέτρες.Υπάρχει η θεωρία ότι τα δρακόσπιτα ήταν ναοί αφιερωμένοι στον προστάτη των λατόμων, τον ήρωα Ηρακλή, που ήταν η προσωποποίηση της δύναμης. Η κατασκευή τους μπορεί να χαρακτηριστεί κυκλώπεια. Γι’ αυτό αλλιώς τα έλεγαν γιγαντόσπιτα. Τα περισσότερα είναι ακόμα και σήμερα σε άριστη κατάσταση.

• Μύλοι στη Λήμνο, νερόμυλοι ή ανεμόμυλοι ήταν μεγάλα πέτρινα κτίσματα, έργα πρωτόγονα, που εξυπηρετούσαν τις ανάγκες του ντόπιου πληθυσμού. Ήταν λιθόχτιστα και χτίζονταν στις όχθες των ποταμών. Ακόμη στην Ελλάδα οι ξερολιθικές κατασκευές ως ιερά μνημεία υπήρξαν τα τρούλια της Καρπάθου, οι ερμαϊκές στήλες των αρχαίων, οι ορθόλιθοι των Κυκλάδων και οι παλιοί λιθοσωροί. Άλλες τέτοιου είδους κατασκευές, χωρίς θρησκευτικό χαρακτήρα, ήταν και οι «αναθεματίστρες» στην Άνδρο. Τα παλαιότερα κυκλικά κτίρια κτισμένα από πέτρα με εκφορικό θόλο χρονολογούνται από την 4η χιλιετηρίδα σε χώρες της ανατολικής και βόρειας Μεσογείου, αλλά και της δυτικής Ευρώπης. Οι παλαιότερες αυτές κατασκευές ήταν ταφικά μνημεία, ενώ από την 1η χιλιετηρίδα π.Χ. και μετά φαίνεται ότι τα κυκλικά κτίρια με εκφορικό θόλο χρησιμοποιούνται για κατοίκηση. Η παράδοση αυτού του τύπου κατασκευής υπάρχει σήμερα σε τρεις κυρίως περιοχές της Ευρώπης: στο νομό Vaucluse της νότιας Γαλλίας, στη Νιγηρία και Απουλία της Ιταλίας, στην Κρήτη, στο νομό Μαγνησίας και στο νομό Κυθήρων. Η ξερολιθική κατοικία είναι γνωστή σε όλο τον κόσμο. Οι κατασκευές αυτές υπάρχουν σήμερα στα μέρη του Ιράκ, της Συρίας, του Καυκάσου και της Ανατολίας. Το χωριό Harran της Συρίας αποτελείται από σπίτια με θόλους, που μοιάζουν με φωλιές τερμιτών και είναι κίτρινου χρώματος. Στη νότια Ιταλία χτίζουν ολόκληρες πόλεις με τρούλους. Στη Γαλλία υπάρχουν ολόκληρα χωριά και όλα τα κτίσματα είναι ξερολιθικά. Σύμφωνα με ειδικούς μελετητές τα θολωτά κυκλικά κτίσματα, που παρουσιάζουν το εκφορικό σύστημα, έχουν την αρχή της τεχνικής τους στο θόλο. Οι πρώτες κατασκευές στέγασης των ανθρώπων της νεολιθικής εποχής αποτελούνται από θολωτές καλύβες αρχικά και αργότερα θολωτά κτίσματα. Σύμφωνα με τον Κωνσταντίνο Δοξιάδη, το στρογγυλό σπίτι προέκυψε από κατασκευαστικές ανάγκες. Ήταν αποτέλεσμα συνδυασμού των παραγόντων της ψυχολογίας, της βιολογίας, αλλά και των κατασκευαστικών δυνατοτήτων της εποχής. Στην Κρήτη, από την πρωτομινωική έως τη γεωμετρική εποχή, χτίζονται θολωτά 19

7

20 Εικ.7: Αναβαθμίδες στο Σφεντούρι Αίγινας, Σκίτσο Κ.Χατζημιχάλη,1998

ταφικά κτίσματα. Τα κτίσματα των μινωικών ή μυκηναϊκών τάφων θεωρούνται ως «πρόδρομες κατασκευές των μητάτων», παρόλο που τα κτίσματα αυτά αποτελούνται από πελεκητές πέτρες. Τα μητάτα έχουν κατασκευαστεί με το τελειότερο θεωρητικό μοντέλο της εκφοράς, ενός παραδοσιακού τρόπου οικοδομικής, όπου το κτίσμα κατασκευάζεται με βαθμιδωτές σειρές από πέτρες, που προεξέχουν προς τα μέσα σε σχέση με αυτές, που τις στηρίζουν, ώστε να επιτυγχάνεται η στέγασή του. Στην Ελλάδα, ξερολιθικά κτίσματα είναι και οι προϊστορικές κυκλικές καλύβες του Ορχομενού. Η ξερολιθική παράδοση, που παρουσιάζεται με άλλους κτιριολογικούς τύπους υπάρχει στα «δρακόσπιτα» της Εύβοιας, στις «μάντρες» της Λήμνου, στα «κολοσσόσπιτα» της Μάνης, στις «τούρλες» της Λακωνίας και σε νησιά του Αιγαίου. Η θεμελίωση ενός κτιρίου σκοπό έχει να κρατήσει το βάρος των φορτίων του κτιρίου, δηλαδή τη στέγη, τους τοίχους, αλλά και ό,τι ενσωματώνεται στην κατασκευή. Βοηθάει στο να μοιραστεί όλο το βάρος σε μια μεγάλη και στερεή επιφάνεια, προκειμένου το κτίριο να μην υποστεί καθίζηση, η οποία μπορεί να δημιουργήσει ρωγμές ή στη χειρότερη περίπτωση, ακόμα και καταστροφή του κτίσματος. Καμιά ξερολιθιά δεν θεμελιώνονταν στο χώμα. Έπρεπε το έδαφος να καθαριστεί και να βρεθεί βράχος σταθερός στους είκοσι με πενήντα πόντους. Τότε μόνο ο αρχιμάστορας ξεκινούσε το χτίσιμο, δηλαδή όταν το θεμέλιο άγγιζε σταθερό έδαφος. Αφού η καλύβα κατασκευαζόταν σε ορεινό μέρος, η θεμελίωση δεν είχε βάθος. Το πάχος του τοίχου στο μέρος της βάσης έφτανε στο ένα μέτρο, ενώ καθώς ανέβαινε, το πάχος περιοριζόταν στα πενήντα εκατοστά. Με τον τρόπο αυτό η όλη κατασκευή αποκτούσε σταθερότητα. Όταν το υπέδαφος ήταν πετρώδες, μπορούσε να δεχτεί μεγάλα φορτία της κατασκευής. Στην αργολιθοδομή χρησιμοποιούνται ακατέργαστες ή ελαφρώς κατεργασμένες πέτρες που είναι ακανόνιστες και μπορούν να διαμορφώσουν τοίχο. Οι δύο παράπλευρες έδρες των λίθων πρέπει να είναι όσο το δυνατόν επίπεδες, ομαλές και να σχηματίζουν μεταξύ τους ορθή γωνία. Για τη διαμόρφωση της λιθοδομής, οι λίθοι πρέπει να έχουν διαστάσεις: ύψος: 0,10-0.25 εκ., πλάτος: 0,15-0,30 εκ., μήκος: 0,30-0,40 εκ.. Για την κατά μήκος δόμηση του τοίχου οι πέτρες τοποθετούνται η μία παράπλευρα στην άλλη κατά το πάχος του τοίχου. Η μία τοποθετείται απέναντι στην άλλη, έτσι ώστε στον πυρήνα να διαμορφωθούν οδοντωτοί κατά μήκος αρμοί σύνδεσής τους. Δηλαδή τοποθετείται στην ίδια στρώση από τη μία όψη του τοίχου ο ένας λίθος που διεισδύει με το μήκος του στο πάχος του τοίχου (μπατικός λίθος) και ο επόμενος τοποθετείται με το μήκος του, παράλληλα προς τον τοίχο (δρομικός λίθος). Για την έδραση του λίθου χρησιμοποιείται η πιο μεγάλη του έδρα. Οι ακρογωνιαίοι των αργολιθοδομών είναι τριών ειδών: 1.κεφαλάρια ή κολώνες 2.ακρογωνιαίοι-αγκωνάρια που τοποθετούνται στις γωνίες των τοίχων 3.παραγωνιαίοι που τοποθετούνται κοντά στα αγκωνάρια Τα μεγέθη των λίθων πρέπει να είναι όλων των ειδών και να μπαίνει στο κενό η κατάλληλη σε μέγεθος πέτρα, για να μειώνονται έτσι τα κενά. Όταν χρησιμοποιείται κονίαμα είναι επιτακτή ανάγκη, τα κενά αυτά να είναι όσο το δυνατόν μικρότερα για να μειώνεται έτσι η απαιτούμενη ποσότητα κονιάματος ανάμεσα στους λίθους, ώστε να αυξάνεται η συνολική αντοχή του τοίχου. Η χρήση λίθων χωρίς ενδιάμεσα υλικά δημιουργεί μειονεκτήματα στην αντοχή του τοίχου.

21

8

22 Εικ.8: Μπουλούκι μαστόρων

Οι μαστόροι της πέτρας-τα μπουλούκια-τα συνάφια Οι αυτοδίδακτοι αρχιτέκτονες εμπνέονταν από τη φράση ότι «ο πρώτος μάστορας είναι η ίδια η φύση» και έτσι ακολουθούσαν τους κανόνες που η ίδια η φύση υπαγόρευε. Φρόντιζαν να μην προσβάλλουν αισθητικά το φυσικό τοπίο με τις κατασκευές τους. Γι’ αυτό χρησιμοποιούσαν μόνο ντόπιες πέτρες και άλλα φυσικά δομικά υλικά, όπως ξύλο, χώμα και νερό. Είχαν εμπειρικές γνώσεις σχετικά με την ποιότητα, την αντοχή, την οικονομία, την ανακύκλωση, την επαναχρησιμοποίηση, αλλά και την αισθητική των δομικών υλικών. Έτσι, οι κατασκευές τους είχαν ένα ιδιαίτερα οικολογικό χαρακτήρα. Οι αρχιτέκτονες του παρελθόντος ξεκίνησαν ως μαστόροι και εξελίχθηκαν ως αρχιμάστορες. Στο διάβα των αιώνων, πάρα πολύ σπουδαία έργα έχουν χτίσει μαστόροι της πέτρας, από φημισμένα μαστοροχώρια της ηπειρωτικής και νησιωτικής Ελλάδας. Αρχοντόσπιτα και απλά ταπεινά σπίτια, εκκλησιές μικρές και μεγάλες με επιβλητικά καμπαναριά, μοναστήρια, σχολεία, μύλους, λιοτρίβια, νεροτριβές, χάνια, βρύσες, μητάτα κ.α.. Αλλά και γεφύρια μονότοξα ή πολύτοξα, μικρότερα ή μεγαλύτερα, χτισμένα κυρίως το 18ο και 19ο αιώνα, έργα φημισμένα Ηπειρωτών μαστόρων, που αποτελούν καταπληκτικά αρχιτεκτονικά μνημεία, δείγματα μιας πλούσιας λαϊκής κληρονομιάς στον τομέα της τέχνης της πέτρας. Η Ήπειρος είναι η κοιτίδα των μαστόρων, οι οποίοι προέρχονταν από τρεις περιοχές: τα χωριά της Κόνιτσας, τα Τζουμέρκα και τους Χουλιαράδες. Τα παλιότερα μαστοροχώρια ήταν η Πυρσόγιαννη και η Βούρμπιανη (Κόνιτσα). Δεν είναι τυχαίο ότι πατρίδα των μαστόρων αποτελούν τα πιο ορεινά και βραχώδη χωριά, που δεν είχαν εδάφη κατάλληλα για καλλιέργειες, με αποτέλεσμα οι κάτοικοί τους να στρέφονται στην οικοδομική κυρίως τέχνη, αλλά και στη ζωγραφική και την ξυλογλυπτική, προκειμένου να εξασφαλίσουν τα απαραίτητα και να επιβιώσουν. Αντίθετα, χωριά όπως τα Βλαχοχώρια, η Κλεισούρα, η Σαμαρίνα, το Νυμφαίο, το Μέτσοβο κι άλλα, χτισμένα κοντά σε βοσκοτόπια (για τις ανάγκες της κτηνοτροφίας) δεν έδωσαν μαστόρους, αφού η ανάπτυξη της κτηνοτροφίας εξασφάλιζε την επιβίωσή τους και επομένως δεν δημιουργούσε την ανάγκη για την ανάπτυξη της οικοδομικής τέχνης. Στο Πήλιο, μαστόροι κυρίως από το χωριό Ζουπάνι-Πεντάλοφος Κοζάνης (ζουπανιώτες) έρχονταν σε «μπουλούκια» ή «κομπανίες» ή «σινάφια» ή «ισνάφια», την άνοιξη του Αη Γιώργη (23 Απριλίου) και δούλευαν ως το φθινόπωρο του Αη Δημήτρη (26 Οκτωβρίου), οπότε και επέστρεφαν στα χωριά τους. Τις δουλειές τις έκλεινε ο πρωτομάστορας, ενώ την ομάδα συμπλήρωναν οι μαστόροι (καλφάδες), τα μαστορόπουλα (καλφόπουλα), οι εργάτες, οι αγωγιάτες και οι πελεκάνοι της πέτρας και των ξύλων. Πολλές φορές ακολουθούσαν και λαϊκοί ζωγράφοι, που αγιογραφούσαν εκκλησιές ή διακοσμούσαν αρχοντικά και κατάγονταν κυρίως από το χωριό Χιονάδες. Ονομαστός πρωτομάστορας ήταν ο Δήμος Ζουπανιώτης (έχτισε στο Πήλιο την Παναγία Λαμπηδόνα-Λαμπηνού στην Τσαγκαράδα και τον Άγιο Αθανάσιο στο Λαύκο Πηλίου και πολλά αρχοντικά), ενώ ονομαστοί ζωγράφοι ήταν οι παγώνηδες(2) (αγιογράφησαν την Αγία Μαρίνα Κισσού, Άγιο Δημήτριο Νεοχωρίου, κ.α.). Στην περίοδο της τουρκοκρατίας, το Ζουπάνι ήταν το σημαντικότερο κεφαλοχώρι της βορειοανατολικής Πίνδου, διατηρώντας αμιγείς ελληνικούς πληθυσμούς που κατέφευγαν στα άφταστα και απομονωμένα μέρη του Βόιου για να ζητήσουν καταφύγιο. Το 1829 το χωριό το έκαψαν Αλβανοί. Έτσι, 23

104

10

24

Εικ.9: Ηπειρώτες μάστοροι, Εικ.10: Αγωγιάτες και κυρατζήδες οδηγούν τα καραβάνια από την Ήπειρο στο Βουκουρέστι,Βελιγράδι,Βουδαπέστη

9

οι κάτοικοι αναγκάστηκαν να μετακινηθούν προς την ηπειρωτική Ελλάδα για να εργαστούν. Οι μαστόροι της Ηπείρου και ιδίως των μαστοροχωρίων της Κόνιτσας ήταν πρακτικοί μηχανικοί και αρχιτέκτονες πραγματικοί. Δημιουργούν χωρίς γνώσεις. Έτσι, οι αγράμματοι αυτοί μαστόροι διαφύλαξαν τη βυζαντινή αρχιτεκτονική. Τους χαρακτήριζε πρακτικό πνεύμα, παρατηρητικότητα, φιλεργία, υπομονή, επιλογή για κατάλληλη χρήση ντόπιων υλικών σύμφωνα με τις τοπικές συνθήκες και ανάγκες και με αυθόρμητα αρχιτεκτονικά σχέδια. Μαστόρους όμως της πέτρας ανέδειξαν και άλλα γνωστά χωριά, όπως στην περιοχή της Καστοριάς ήταν το Βογατσικό, το Επταχώρι, η Κυψέλη, η Χρυσή, το Πευκόφυτο, το Άργος Ορεστικό, ο Κωσταράς, κ.α.. Στην περιοχή της Φλώρινας η Κρυσταλλοπηγή, το Λέχοβο, το Φλάμπουρο και η Δροσοπηγή. Στα Γρεβενά το Τρίκορφο, ο Άγιος Κοσμάς, το Κυπαρίσσι, η Καλονή κ.α.. Στη Θράκη το Σουφλί, η Αδριανούπολη, το Ορτάκιο, κ.α.. Στην Πελοπόννησο η Κόρινθος, το Ναύπλιο, το Άργος, τα Λαγκάδια, κ.α.. Από τη νησιωτική Ελλάδα χωριά της Κρήτης, της Καρπάθου, της Τήνου και των Σπετσών. Ο θεσμός των συντεχνιών-μπουλουκιών των μαστόρων έχει πολύ παλιές ρίζες και συνεχίστηκε και κάτω από τον τουρκικό ζυγό. Ο θεσμός εξυπηρετούσε τους Τούρκους, οι οποίοι είχαν να κάνουν με έναν υπεύθυνο για την είσπραξη των φόρων ή την γρήγορη δημιουργία τεχνικών έργων (σπίτια, δρόμοι, γέφυρες κ.α.). Στις διάφορες πόλεις και χωριά υπήρχαν τα βιοτεχνικά συνάφια, τα οποία συνενώνονταν σε μεγαλύτερα (σε ευρύτερες περιοχές) έτσι ώστε να εκμεταλλεύονται πιο αποδοτικά και να μονοπωλούν τα έργα. Το συνάφι των μαστόρων- χτιστάδων στα Γιάννενα ήταν το πιο πολυάριθμο της Ηπείρου. Αποτελούνταν από 450 περίπου μαστόρους. Τα ηπειρώτικα μπουλούκια έχτισαν αριστουργήματα και η φήμη τους εξαπλώθηκε σε όλα τα Βαλκάνια και έφτασε ως την Αμερική. Σε ορισμένες περιπτώσεις, τα έργα αυτών των μαστόρων δεν αναγράφουν καν συγκεκριμένα ονόματα. Αρκούν 2 λέξεις: «Μάστοροι Ζουπανιώτες». Η περήφανη δήλωση ότι οι κατασκευαστές προέρχονται από το Ζουπάνι θεωρήθηκε αρκετή, ώστε να κρίνεται περιττή η αναφορά ονομάτων. Είναι τόσο καταλυτική η παρουσία τους, που γρήγορα οι Πηλιορείτες αρχίζουν να αποκαλούν «ζουπανιώτες» όλους τους τεχνίτες από την Ήπειρο. Δεν ήταν εύκολο να πάρει κάποιος τον τίτλο του ζουπανιώτη μάστορα. Το «σχολείο» (εκπαίδευση) κρατούσε χρόνια ολόκληρα. Όπως εξηγεί ο Α. Τακαλιός, η μαθητεία ξεκινούσε από πολύ νεαρή ηλικία, αφού τα «μαστορούλια» ή «λαγούδια» ήταν 9-14 ετών. Επικεφαλής της ομάδας των κτιστών, που συχνά αποτελούνταν από συγγενείς, αλλά απαραίτητα άξιους τεχνίτες στο δούλεμα της πέτρας, ήταν ο «κάλφας», με γνώσεις μηχανικής, πελεκητής και ο ίδιος. Τα μαστορούλια έμπαιναν στο χώρο κάνοντας όλα τα θελήματα, από το να φτιάξουν λάσπη και να κουβαλήσουν πέτρες στα μουλάρια, μέχρι και να πλύνουν τα ρούχα του μάστορα. Δίπλα στα πιτσιρίκια, ο «νταμαρτζής», με μπαρούτι, αποκολλούσε τις πέτρες από το βουνό (πολλοί από αυτούς ακρωτηριάζονταν). Αν ο μαθητής τα πήγαινε καλά προάγονταν σε κτίστη της εσωτερικής πλευράς του τοίχου. Αν τα πήγαινε ακόμα καλύτερα, «είχε πρόσωπο να διεκδικήσει θέση κτίστη εξωτερικής πλευράς, που ήθελε μεγάλη μαεστρία». Κοντά στην κορυφή της πυραμίδας των μαστόρων, βρισκόταν ο μάστορας της πλακοσκεπής, που είχε δώσει πολλές εξετάσεις, ενώ ο κυρίαρχος ήταν ο μάστορας πελεκητής. Όποιος 25

12

26

13

Εικ.11: Η αναμονή της επιστροφής, Λέχοβο, Εικ.12: Η προσμονή, Λέχοβο, Εικ.13: Ηπειρώτης μάστορας πέτρας

11

έφτανε στα δύο τελευταία στάδια, αυτό αποτελούσε μεγάλο επίτευγμα. Συνήθως, ο ένας στους δέκα το κατόρθωνε και σε ηλικία των 35-40 χρόνων. Ο επικεφαλής μάστορας, ο «κάλφας», διάλεγε τα μέλη της ομάδας του στη διάρκεια του χειμώνα. Μετά τη γιορτή των Αγίων Θεοδώρων, κοντά στις Απόκριες, το «μπουλούκι» έφευγε και είτε περιπλανιόταν ολόκληρες εβδομάδες ψάχνοντας για δουλειά, είτε πήγαινε εκεί που το είχαν καλέσει ήδη από το προηγούμενο καλοκαίρι. Κάποιοι δεν επέστρεφαν ποτέ. Άλλοι «κολλούσαν» στο δρόμο της επιστροφής. Παντρεύονταν εκεί, αποκτούσαν παιδιά, έχτιζαν τα νέα σπίτια τους. Οι ομάδες μαστόρων ήταν εποχιακές. Δεν υπήρχαν γραπτές συμβάσεις εργασίας, γιατί ήταν αγράμματοι. Ο λόγος του πρωτομάστορα ήταν συμβόλαιο. Ζούσαν κοινοβιακά. Την αμοιβή την κανόνιζε ο πρωτομάστορας ανάλογα με την προσφορά εργασίας. Συνήθως τα μέλη του «μπουλουκιού» κατάγονταν από το ίδιο χωριό και σπάνια συμμετείχε κάποιος από άλλο χωριό. Η εργασία τους ήταν ομαδική, έφερναν μαζί τους και αρκετά ζώα (κυρίως μουλάρια) για να κουβαλούν την πέτρα από τα νταμάρια, νερό από τα πηγάδια ή τις πηγές και γενικά για όλες τις απαραίτητες εργασίες. Η ανάγκη των μαστόρων να επικοινωνούν μυστικά μεταξύ τους, δίχως να επιτρέπουν σε κάποιον έξω από το συνάφι να διεισδύσει στα μυστικά της δουλειάς τους, αλλά και η λήψη αποφάσεων από κοινού για θέματα, που τους αφορούσαν, όπως και οι δέουσες συμβουλές και υποδείξεις του πρωτομάστορα προς αυτούς, τους οδήγησε στη δημιουργία συντεχνιακών συνθηματικών διαλέκτων, τα «κουδαρίτικα»1. Οι γιορτές των δύο καβαλάρηδων, Αγίου Γεωργίου και Αγίου Δημητρίου, λειτουργούσαν ως χρονικά όρια αναχώρησης και επιστροφής αντίστοιχα των μπουλουκιών στην πατρίδα.

1. «Κούδα»: στην επαγγελματική γλώσσα των πλανόδιων χτιστών είναι η πέτρα και «κούδαρης» είναι ο άνθρωπος της πέτρας, ο μάστορας, ο χτίστης. «Κουδαρίτικα»: η συνθηματική γλώσσα που χρησιμοποιούσαν οι κουδαρίτες.

27

14

28 Εικ.14: Μάστορας πέτρας

Οι πέτρες ως υλικά κατασκευής των παραδοσιακών κτισμάτων Από την αρχαιότητα η πέτρα χρησιμοποιήθηκε ως ιερό σύμβολο και πλαισίωσε ιερούς χώρους, όπους πυραμίδες, ιερούς μονόλιθους (menir), λίθινα αγάλματα, μαντεία, stone edge και Κυκλώπια τείχη. Σε όλα τα μέρη του κόσμου, τα υλικά για την κατασκευή των παλιών παραδοσιακών σπιτιών βρίσκονται συνήθως στον άμεσο περίγυρο. Έτσι, στο Πήλιο αλλά και στο άμεσο περιβάλλον του κάθε χωριού του Πηλίου υπήρχαν άφθονα όλα τα απαραίτητα υλικά για τις κατασκευές του 18ου και 19ου αιώνα, γιατί υπήρχε αυτάρκεια στον τόπο ποικιλίας πετρωμάτων, κατάλληλων αργιλοχωμάτων και δασών οικοδομήσιμης ξυλείας. Η οικονομία της κατασκευής στηριγμένη στην ελαχιστοποίηση των δαπανών για μεταφορές και εισαγωγές υπήρξε το βασικότερο κριτήριο για τις κατασκευές αυτές. Τα εδάφη του Πηλίου είναι γεμάτα από ασβεστόλιθους, μάρμαρα, αργιλικούς σχιστόλιθους, χαλαζίες κ.α.. Ο σχιστόλιθος βοηθάει το μάστορα σε όλες τις κατασκευές, το χτίσιμο, το σκέπασμα της στέγης, τα δάπεδα και τα καλντερίμια. Η αντοχή του σε φόρτιση αλλά και σε φθορά είναι μικρή γι’ αυτό και χρησιμοποιήθηκε περισσότερο ως σκεπόπλακες και λιγότερο για χτίσιμο. Οι ποιότητες του σχιστόλιθου διαβαθμίζονται από την υγιή, σκληρή πέτρα μέχρι τη μαλακή που τρίβεται και φθείρεται γρήγορα και που την ονομάζουν «σαπόπετρα». Τα πλουσιότερα και καλύτερα σχιστολιθικά κοιτάσματα βρίσκονται στο ανατολικό Πήλιο κοντά στα χωριά Πρόπαν και Νεοχώρι. Εκεί βγαίνουν οι «σκεπόπλακες» για τις στέγες και τα «καπάκια» που είναι για τα δάπεδα, τις αυλές και τις πλατείες. Πλάκες βγαίνουν και σε άλλα χωριά, που δεν είναι ίσιες και μαλακές, γιατί προέρχονται από ασβεστολιθικά σκληρότερα πετρώματα. Στο νοτιοδυτικό Πήλιο, στην περιοχή της Τζιάστενης υπάρχει μεγάλο κοίτασμα καλού μαρμάρου, από το οποίο κατασκευάστηκαν πολλές πλάκες επιγραφών και σκαλιστά υπέρθυρα. Ο ασβεστόλιθος βρίσκεται σχεδόν παντού στο Πήλιο και χρησιμοποιήθηκε κατ΄εξοχήν στις αργολιθοδομές, γιατί είναι σκληρός και αντέχει στη φθορά του χρόνου. Ο πωρόλιθος που χρησιμοποιήθηκε σε ελάχιστες περιπτώσεις σε θόλους εκκλησιών, αλλά και σε υπέρθυρα τόξα παλιών κτιρίων, πρέπει να ήρθε από άλλη περιοχή εκτός Πηλίου. Η λατόμευση της πέτρας ήταν εργασία κοπιαστική και δύσκολη για τα μέσα της εποχής, αλλά περιλαμβάνονταν στη συμφωνία των μαστόρων και του νοικοκύρη για το χτίσιμο του κτιρίου. Ο νταμαρτζής ή ο λιθαράς είχε ως αποστολή την εξόρυξη της πέτρας. Την καλύτερη πέτρα την έβγαζαν μέσα από τη γη. Η επιφανειακή επειδή ήταν ηλιοκαμένη δεν ήταν ανθεκτική. Η διαδικασία ήταν καθαρά χειρωνακτική, με τη χρήση σειράς από σφήνες σιδερένιες ή και ξύλινες, μετά από διαδοχικά χτυπήματα άνοιγαν και τεμάχιζαν το πέτρωμα. Πρώτα χάραζαν με μια γραμμή την πέτρα και μετά άνοιγαν τρύπες, λίγο μεγαλύτερες από τη σφήνα, ώστε η σφήνα να μη βρίσκει στον πάτο της τρύπας. Έπρεπε η σφήνα να ακουμπάει στα πλάγια, ώστε το χτύπημα της βαριάς να πιέζει την πέτρα στα πλάγια. Οι σφήνες απείχαν μεταξύ τους 10 πόντους και πάνω. Έπρεπε επίσης η σφήνα να είναι ολόισια και κατακόρυφα. Η πέτρα με το χτύπημα της βαριάς, που γίνονταν όλο και δυνατότερο, άνοιγε όπως ανοίγει ένα βιβλίο. Η δουλειά στο νταμάρι ήθελε την τέχνη της. Τα εκρηκτικά (φουρνέλα) άρχισαν να χρησιμοποιούνται μετά τα μέσα του 19ου αιώνα. Ξεχωριστή ειδικότητα είχε ο λιθοξόος(πελεκάνος), που με το χτένι του(είδος 29

15

30 Εικ.15: Μπουλούκι μαστόρων

σφυριού) λάξευε τις πέτρες. Τα μαστορόπουλα μετέφεραν τις πέτρες με τα ζώα και ανέβαζαν τα υλικά από τις ελικοειδής σκαλωσιές, στους μαστόρους. Ο πρωτομάστορης, primus inter pares=πρώτος μεταξύ ίσων, ήταν κατά κανόνα ο ικανότερος. «Σήκωνε αγκωνάρι», όπως έλεγαν για να δηλώσουν ότι ήταν ο ικανότερος τεχνίτης. Έχτιζε το πιο απαιτητικό και καλαίσθητο μέρος του κτίσματος, το «πελεκητό αγκωνάρι», όπως και τις καμάρες και τα ανακουφιστικά τρίγωνα ή τόξα. Ο καλός χτίστης πρέπει να ξεχωρίζει τη σωστή πέτρα μέσα από το σωρό. Να μην χάνει χρόνο, να τη «σχίσει», μας λέει ένας μάστορας της πέτρας. «Αν την πέτρα δεν την βάλεις σωστά θα κόψει και θα αλλάξει την ισορροπία των από πάνω. Αλλά και αν χάσεις έναν πόντο στο κάτω μέρος, θα φτάσεις να χάνεις δέκα πόντους στο επάνω».

31

32

Εικ.16: Μάστορες,μαστορόπουλα και οι μικροί γαβριάδες, Λέχοβο

16

Τα κονιάματα ως υλικά κατασκευής Στο Πήλιο το κονίαμα για την στερέωση των λίθων στους τοίχους των κτισμάτων ήταν η κοινή χωματόλασπη. Η οικοδόμηση με αργιλώδες χώμα ήταν η πιο διαδεδομένη σε όλο τον κόσμο, αφού χώμα κατάλληλο για οικοδομή υπάρχει πάντα. Το κοινό λασποκονίαμα δεν υπήρξε κανόνας μόνο για την εποχή της οθωμανικής αυτοκρατορίας των νεότερων χρόνων. Έχει μια πανάρχαια παράδοση και στην αρχαία Αίγυπτο, στη δύση όμως κατά την εποχή του μεσαίωνα αναφέρονται πολλές τεχνικές βελτίωσης της παρασκευής του, που είχαν πολύ διαδεδομένη εφαρμογή. Για την παρασκευή του λασποκονιάματος, δύο εργάτες έφερναν από τα χωράφια ποσότητες από βώλους αργιλοχώματος, τους απέθεταν στον τόπο οικοδομής κοντά σε λάκκο με νερό. Εκεί τρεις άνδρες με ειδικούς κόπανους έσπαζαν τους βώλους, τους θρυμμάτιζαν και τους έριχναν στο νερό για να βραχούν καλά όλη την νύχτα. Το υλικό έπρεπε να γίνει πολύ μαλακό, ώστε να ρέει. Μετά το άφηναν να στεγνώσει τόσο που να μπορούν να το δουλέψουν με τέτοιο τρόπο που να μη λερώνει η πέτρα. Το κονίαμα αυτό, ανακατεμένο και χτυπημένο με νερό, δίνει μια απλή έδραση στις πέτρες, ένα κάποιο βαθμό ακαμψίας στον τοίχο, ζεστασιά και θερμομόνωση στο κτίσμα. Έτσι υπάρχει μόνον η ιδέα της απλής έδρασης και όχι της συγκόλλησης και ο τοίχος εξασφαλιζόταν μόνο από την ποιότητα του πλεξίματος των λίθων. Λίγο αργότερα όμως οι παλιοί χτίστες ανακάλυψαν τα πλεονεκτήματα του κολλώδους κονιάματος. Αυτό αποτελούνταν από μίγματα πηλού, λάσπης, ασβέστη και κοπριάς. Η μικρή προσθήκη ασβέστη πλαστικοποιεί και ενισχύει έστω και λίγο το λασποκονίαμα. Με ιδιαίτερη σχολαστικότητα και προσοχή παρασκευάζονταν το κονίαμα που επρόκειτο να χρησιμοποιηθεί για πρώτο χέρι-σοβάτισμα, ή για πλήρωση κενών σκελετού (τσατμάς). Η διαδικασία ήταν παρόμοια με αυτή της κατασκευής ωμοπλίνθων: το χώμα καλοδιαλεγμένο και κοσκινισμένο τοποθετούνταν σε στρώσεις πάχους 10-12 εκατοστών με ενδιάμεσες στρώσεις κομμένου άχυρου, πάχους 3-5 εκατοστών. Το τελικό ύψος των στρώσεων έφτανε τα 50-60 εκατοστά και το άφηναν μια μέρα να «καθήσει». Την άλλη μέρα πρόσθεταν το κατάλληλο νερό και το αναμείγνυαν με τα πόδια. Το ασβεστοκονίαμα για το χτίσιμο άρχισε να χρησιμοποιείται στο Πήλιο στο τέλος του 19ου αιώνα, ενώ ταυτόχρονα χρησιμοποιούνταν η χωματόλασπη. Στους δύο προηγούμενους αιώνες ο ασβέστης σπάνια χρησιμοποιούνταν. Ο ασβέστης ήταν απαραίτητος για την παρασκευή των τελικών επιχρισμάτων. Οι εσωτερικοί τοίχοι ήταν επιχρισμένοι με μια λεία, τέλεια πατημένη, λεπτή επιδερμίδα από ασβεστοκονίαμα. Η διαδικασία παρασκευής του ασβέστη δεν είναι τόσο απλή, όπως φαίνεται. Ο ασβέστης θέλει σχολαστική προσοχή στο σβήσιμό του. Ο καλός ασβέστης πρέπει να «αργαστεί» για χρόνια ολόκληρα στον ασβεστόλακκο και να προστατεύεται από τις καιρικές συνθήκες σκεπασμένος από άχυρα ή φτέρη. Το κονίαμα για το ψηλό σοβάτισμα ή αρμολόγημα προϋποθέτει κοσκίνισμα του ασβέστη και την ανάμειξή του με ψιλοκομμένο λινάρι ή τραγόμαλλο. Σε ναούς και σε ελάχιστα αρχοντικά χρησιμοποιήθηκαν ενισχυμένα ασβεστοκονιάματα, όπως το «κουρασάνι», που ήταν ασβεστοαμμοκονίαμα με τριμμένο κεραμίδι ή πορσελάνη. Όπως τονίζουν οι ντόπιοι αυτά τα δύο ασβεστοκονιάματα ήταν υλικά εκπληκτικής αντοχής και καλής τέχνης.

33

18

34 Εικ.17,18: Η αρχή και το τέλος του καλτεριμιού Σέσκλου-Καντήραγα

17

Καλντερίμια1 -πέτρινα μονοπάτια Στα χρόνια της τουρκοκρατίας οι ντόπιοι κάτοικοι και ιδιαίτερα οι Μακρυνιτσιώτες, που ήταν άνθρωποι με οικονομική ισχύ, αλλά και ικανοί στη διοίκηση, αγωνίζονταν να δημιουργήσουν έργα κοινής ωφελείας. Έτσι, κατασκεύαζαν γεφύρια στέρνες, εκκλησίες, κωδωνοστάσια, καλντερίμια, που έχουν ως κοινό βασικό υλικό κατασκευής την πέτρα, με ή χωρίς συνδετικό υλικό. Για τη χάραξη, αλλά και τον τρόπο κατασκευής των ορεινών μονοπατιών διαδραμάτιζε καθοριστικό ρόλο η μορφολογία του εδάφους. Αυτή μαζί με την ύπαρξη πηγών για το πότισμα των ζώων ήταν ουσιαστικά που καθόριζαν τα κομβικά σημεία, τα σημεία διέλευσης των ρεματιών, την κλίση του μονοπατιού, αλλά και το υλικό κατασκευής του οδοστρώματος. Οι κάτοικοι ακολουθούσαν την πλαγιά του βουνού, απέφευγαν τις απότομες κλίσεις, αναζητούσαν τις πιο εύλογες λύσεις και επιδίωκαν την ταχύτερη και ασφαλέστερη μετακίνηση. Το οδόστρωμα των μονοπατιών δεν ήταν πάντοτε στρωμένο με καλντερίμι. Όμως, συναντάμε πολύ καλές κατασκευές με λαξευμένες πέτρες, που έχουν τοποθετηθεί με τέτοιο τρόπο, ώστε η όλη κατασκευή να αντέχει στη σκληρή χρήση και σε κακές καιρικές συνθήκες, ενισχύοντας τα σημεία που κινδύνευαν από διάβρωση του εδάφους. Τα περισσότερα μονοπάτια ήταν κατασκευασμένα για τη διέλευση ανθρώπων, αλλά και φορτωμένων ζώων για την μεταφορά αγαθών. Αν λάβουμε υπόψη μας το γεγονός ότι μια ορεινή περιοχή το χειμώνα σκεπάζεται με χιόνια και δέχεται καταρρακτώδεις βροχές και χαλάζι, καταλαβαίνουμε ότι μόνο με τη σωστή τεχνική μπορεί ένα μονοπάτι να παραμείνει προσπελάσιμο. Έτσι, παρατηρούμε πρόβλεψη των κατασκευαστών για αποστράγγιση των βρόχινων υδάτων, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις βλέπουμε να δημιουργούνται κράσπεδα εκατέρωθεν του οδοστρώματος για την προστασία του. Σε κάποιες κατασκευές συναντάμε και υπόστρωμα με χώμα και χαλίκια κάτω απ’ το καλντερίμι, όπως και μια κεντρική σειρά από πέτρες, κάτι που ίσχυε στους αρχαίους δρόμους. Άπειρες είναι οι τεχνικές κατασκευής τους. Η βασική πλακόστρωση διακόπτεται με σειρές από κάθετες πλάκες που προεξέχουν, «αρκάδες», για να ανακόπτουν την ορμή των νερών της βροχής και να βοηθάνε στο περπάτημα. Ειδικές κατασκευές με λιθόστρωτα αυλάκια και μικρά γεφύρια κατασκευάζονται όπου θεωρείται αναγκαίο. Η κατασκευή των καλντεριμιών ανάγεται στην εποχή της τουρκοκρατίας. Σήμερα πολλά από αυτά είναι σε αχρηστία, έχουν εξαφανιστεί κάτω από την πυκνή βλάστηση ή έχουν καταστραφεί από την κακή χρήση και αδιαφορία των ανθρώπων. Η επικοινωνία των ανθρώπων, που διέμεναν στους θόλους, με τους γύρω οικισμούς γίνονταν μέσω του πετρόχτιστου καλντεριμιού Σέσκλου-Καντήραγα, που αποδεικνύει με τη σημερινή του μορφή την παλιά καταγωγή του. Το μονοπάτι αυτό αποτελεί την αρχαία στράτα, ένα εργαλείο των ανθρώπων παλιότερης εποχής, που επικοινωνούσαν με την ακτή του Καντήρ-αγά (Χρυσή Ακτή), περιοχή της Νέας Αγχιάλου. Η θάλασσα αυτή που δεν είναι και τόσο κοντινή στο Σέσκλο, υπήρξε αναμφίβολα για πολλά χρόνια, ίσως και για αιώνες, η μοναδική διέξοδος των ανθρώπων του Σέσκλου στον ενάλιο τόπο. Το μονοπάτι έχει μήκος 10,7 χιλιόμετρα, από αυτά σώζονται κάποιες εκατοντάδες 1. καλντερίμι ή καλντιρίμι: στενός λιθόστρωτος δύσβατος δρόμος, κατασκευασμένος με ακανόνιστες στο σχήμα πέτρες ή πλάκες με ανώμαλη επιφάνεια. Η λέξη προέρχεται από το τούρκικο kaldirim. (Λεξικό της Νεοελληνικής, Παν. Χ. Δορμπαράκης)

35

19

36

Διάγραμμα 1: Το καλντερίμι Σέσκλου-Καντήραγα, Εικ.19: Το καλντερίμι που συνέδεε την Νέα Αγχίαλο με τους θόλους στην περιοχή Σουβάλα της Μεγάλης Βελανιδιάς

μέτρα, κοντά στο Σέσκλο και 3 χιλιόμετρα κοντά στη Χρυσή Ακτή Παναγιάς ή Καντήραγα. Το μονοπάτι δεν έχει σκαλοπάτια και η χάραξη και η κατασκευή του είναι σχετικά ομαλή. Το τμήμα που σώζεται δίνει την εντύπωση ότι ήταν αμαξιτός δρόμος. Εικάζεται ότι ο δρόμος αυτός είναι έργο του Βελή Πασά, γιου του Αλή Πασά των Ιωαννίνων. Όταν η πόλη του Αλμυρού, που ήταν στη δικαιοδοσία του Αλή Πασά, αποδόθηκε στο γιο του,Βελή, έγινε μια από τις εμπορικότερες πόλεις της Θεσσαλίας. Ο Βελή Πασάς ίδρυσε στην περιοχή Τσιγκέλι, οικισμό από διάσπαρτους πληθυσμούς της περιοχής Αλμυρού και λειτούργησε τελωνείο ώστε να έχει υπό τον έλεγχό του τους αγρότες της περιοχής. Πριν το 1817 στην περιοχή της σημερινής Αγχιάλου ίδρυσε και τον οικισμό Καινούργιο. Η ίδρυση των δύο οικισμών σχετίζεται με τη μεταφορά σιτηρών που προορίζονταν για τις δυτικοευρωπαϊκές αγορές, μέσα από ένα βατό και ασφαλές οδικό δίκτυο, που κατέληγε σε κάποιο λιμάνι και που ήταν απαλλαγμένο από το φορολογικό έλεγχο της υψηλής πύλης. Είναι φυσικό να ήταν επομένως το καλντερίμι αυτό δρόμος διεξόδου προς τη θάλασσα. Το μονοπάτι είναι πιθανό να υπήρχε από τα νεολιθικά χρόνια. Σε κάποια σημεία διακρίνονται κόκκινα σημάδια επάνω στις πέτρες. Με τρόπο απλό, κάποιοι νοσταλγοί του παρελθόντος το σημείωσαν και το χρωμάτισαν σε καίρια σημεία της παλιάς στράτας με κόκκινη μπογιά πάνω στις πέτρες. Έστω και αυτή η περιστασιακή σήμανση του ιστορικού αυτού μονοπατιού, μπορεί να οδηγήσει στοιχειωδώς τους οδοιπόρους στην ολοκλήρωση της ενδιαφέρουσας αυτής πεζοπορίας. Η ανάγκη που προέκυψε στο παρελθόν να διασταυρωθούν δύο φορτωμένα ζώα υπαγόρευσε σε κάποια σημεία του καλντεριμιού να έχει μεγαλύτερο πλάτος.

O Απόστολος Γκάγκας, που γεννήθηκε στο Σέσκλο και δεν το εγκατέλειψε ποτέ, δηλώνει πως από το συγκεκριμένο καλντερίμι μεταφέρονταν με τους κερατζήδες διάφορα προϊόντα, όπως ξύλα, κοπριά, μαλλί, ελιές, λάδι, κρασί, αμύγδαλα, αχλάδια, μετάξι, κάρβουνα, μέλι και άλλα αγαθά, στο λιμάνι του Καντήραγα. Εκεί φορτώνονταν στα καράβια και μεταφέρονταν στα νησιά. Όλα τα προϊόντα που παράγονταν στην περιοχή, μεταφέρονταν με τα ζώα στις γύρω περιοχές. Δρόμοι δεν υπήρχαν με τη σημερινή μορφή. Το καλντερίμι ΣέσκλουΚαντήραγα εξυπηρετούσε τη μεταφορά των προϊόντων προς τους γύρω οικισμούς Αγχιάλου-Καντήραγα, αλλά και προς τα νησιά. Η λιθόστρωση του μονοπατιού αυτού βοηθούσε την πορεία των ζώων, αλλά και των κερατζήδων, ιδιαίτερα τους χειμερινούς μήνες που η περιοχή είχε χιόνι ή πάγο ή και λάσπη ακόμα. Μέχρι το 1955 δεν υπήρχε συγκοινωνία από το Σέσκλο και προς το Σέσκλο. Όλες οι εμπορικές συναλλαγές γίνονταν ή με τα πόδια ή με τα ζώα. Ζώα είχαν όλοι οι κάτοικοι του χωριού από ένα έως οχτώ, αφού μάλιστα πολλοί ήταν αγωγιάτες. Έτσι αντιλαμβάνεται κανείς τη σπουδαιότητα για την εποχή εκείνη, που είχε η συγκεκριμένη αυτή πέτρινη στράτα.

37

ΤΟ ΚΑΜΠΑΝΑΡΙΟ ΤΟΥ Ι.Ν. ΠΑΜΜΕΓΙΣΤΩΝ ΤΑΞΙΑΡΧΩΝ ΣΕΣΚΛΟΥ

Σκίτσο 3: Το καμπαναριό του ιερού ναού Παμμεγίστων Ταξιαρχών Σέσκλου

21

22

Εικ.20: Επιγραφή που δηλώνει την ημερομηνία επανακατασκευής του, Εικ.21: Λεπτομέρεια καμπαναριού, Εικ.22: Το καμπαναριό του Σέσκλου και η γύρω περιοχή

20

Το καμπαναριό του ιερού ναού των Παμμεγίστων Ταξιαρχών Σέσκλου Την ίδια εποχή που χτίστηκαν οι θόλοι και που χαράχτηκε το καλντερίμι, σύμφωνα με προφορικές μαρτυρίες των σημερινών κατοίκων του Σέσκλου, κατασκευάστηκε ο πρώτος ναός της Αγίας Παρασκευής μαζί με το λιθόχτιστο καμπαναριό. Ο πρώτος αυτός ναός αποτελεί παρεκκλήσι του σημερινού ιερού ναού των Παμμεγίστων Ταξιαρχών. Για το πρώτο καμπαναριό του ναού δεν υπάρχει κάποια γραπτή πηγή ανοικοδόμησής του. Ωστόσο, το 1852 κατέρρευσε μετά από σεισμό. Στην ίδια θέση χτίστηκε το σημερινό πέτρινο οκταγωνικό καμπαναριό, που έχει τη μορφή ναΐσκου. Σε κάθε πλευρά του οκταγώνου υπάρχει τοξωτό άνοιγμα. Το ύψος του ανέργεται περίπου σε 9 μ.. Περίπου 6 μέτρα από το έδαφος, επάνω στο οκταγωνικό κτίσμα, εδράζεται ένα άλλο ορθογώνιο κτίσμα με τέσσερις παραστάδες, που δημιουργούν τέσσερα αψιδωτά ανοίγματα. Το τελευταίο αυτό ορθογώνιο τετραγωνικό κτίσμα στεγάζεται με θόλο. Το καμπαναριό καταλήγει σε έναν τετράκογχο σκαλιστό σταυρό. Σύμφωνα με την ανάγλυφη πέτρινη πλάκα, η οποία υπάρχει σ’ αυτό, χρονολογείται το 1863. Πρόκειται για κτίριο με μικτή κατασκευή, αφού τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν είναι η πέτρα, το ξύλο και ο σοβάς. Η πρώτη καμπάνα του έφερε τη χάραξη 1890 και ζύγιζε περίπου 80 κιλά. Σήμερα υπάρχουν πέντε καμπάνες στη θέση της. Δίπλα στο καμπαναριό, υπάρχει το σημερινό πνευματικό κέντρο του ναού. Πρόκειται για ένα μνημείο σημαντικό για την περιοχή του Σέσκλου και είναι συνδεδεμένο με το πνεύμα της αρχιτεκτονικής και οικοδομικής της εποχής. Το καμπαναριό πρέπει να είναι κτίσμα μαστόρων από το Ζουπάνι, τον σημερινό Πεντάλοφο Κοζάνης.

41

24

42 Εικ.23: Ο θόλος του θησαυρού του Ατρέα, Εικ.24: Αξονομετρικό του θησαυρού του Ατρέα

23

Ο θόλος3 ως πανάρχαια κατασκευή Ο θόλος είναι κοιλότητα, όπως το ανώτερο μισό μιας σφαίρας. Είναι κυρτή επιφάνεια, είναι αψίδα που μπορεί να περιστραφεί γύρω από τον κάθετο άξονα. Ο θόλος συμβολίζει τον θόλο του ουρανού, όπως στις εκκλησίες ο τρούλος είναι μια σφαιρική σκεπή, που δίνει την αίσθηση της πνευματικής ανάτασης, αλλά και της προστασίας του ανθρώπου από το Θεό. Αναμφισβήτητα, οι θόλοι έχουν δομική δύναμη. Οι Έλληνες χρησιμοποιούσαν κυκλικές κατασκευές χωρίς κανένα πρόβλημα, από τη μινωική και μυκηναϊκή εποχή, αλλά αποκλειστικά για χθόνιες-υπόγειες κατασκευές. Τις βρίσκουμε σε τάφους, νεκρομαντεία, όπως οι τάφοι της Βεργίνας και της Πύλου. Οι Έλληνες ό,τι έχτιζαν στην επιφάνεια της γης, για την ίδια τη ζωή, ήταν ευθύγραμμη κατασκευή. Μικτού τύπου κατασκευές χρησιμοποιήθηκαν για θεούς που σχετίζονταν και με τη ζωή και με το θάνατο. Οι Ρωμαίοι διδάχθηκαν την αψίδα από τους Έλληνες και τους Ετρούσκους, τη βελτίωσαν και ήταν οι πρώτοι που αξιοποίησαν πλήρως τις δυνατότητές της στις υπέργειες κατασκευές. Οι Έλληνες ήταν οι πρώτοι κατασκευαστές στην Ευρώπη, ίσως και στον κόσμο, που αναγνώρισαν τα πλεονεκτήματα του θόλου.4 Έτσι, έβγαλαν στην επιφάνεια αυτές τις κατασκευές και τις χρησιμοποίησαν κατά κόρον όταν κατάργησαν τις χθόνιες λατρείες. Οι διαστάσεις του «θησαυρού του Ατρέα» (14,6m διάμετρο και 13,4m ύψος) ξεπεράστηκαν από αντίστοιχη κυκλική κατασκευή στο γνωστό Πάνθεον της Ρώμης, κατασκευασμένο 1350 χρόνια αργότερα από τον Απολλόδωρο τον Δαμασκηνό. Η κορυφή του θόλου στο Πάνθεον είναι άνοιγμα εξαερισμού και φωτισμού αποφεύγοντας έτσι το δυσκολότερο κομμάτι του θόλου. Σαν δομικό συνδετικό υλικό στην κατασκευή αυτή υπήρξε το τσιμέντο. Στην Αιτωλοακαρνανία, στη θέση Παλαιομάνινα, σώζεται τμήμα αρχαίων τοιχών με την αρχαία γνωστή τοξωτή πύλη. Η ηλικία της προσδιορίζεται περίπου σε 5000 έτη. Οι Εσκιμώοι φτιάχνουν από τα παλιά χρόνια τα θολωτά τους σπίτια από κύβους κομμένου χιονιού. Η κατασκευή είναι πολύ δύσκολη, γιατί πρέπει να βάζουν χτίζοντας κάθε σειρά, όλο και πιο μέσα τους κύβους ώστε να μπορεί να κλείσει σε λογικό ύψος χωρίς να καταρρεύσει στο εσωτερικό της. Μάλιστα, ανακάλυψαν και χρησιμοποίησαν μια μονοκόμματη σπείρα που έκανε ευκολότερο το χτίσιμο. Έτσι, ακόμα και ένα άτομο που είχε την κατάλληλη εμπειρία μπορούσε να χτίσει μόνο του το igloo.Δεν απαιτούσε εξειδικευμένες γνώσεις. Στη Σαμοθράκη ο θόλος της «Αρσινόης» αποτελεί το μεγαλύτερο κτίσμα σε σχήμα θόλου της αρχαίας Ελλάδας. Η εξωτερική διάμετρός του φτάνει τα 20m. Από το μέγεθος της θεμελίωσης γίνεται ολοφάνερο πως το κτίριο πρέπει να είχε και αντίστοιχα μεγάλο ύψος. Ο θόλος της «Αρσινόης» αποτελεί μέρος ευρύτερου χώρου με άλλα κτίρια διαφόρων ρόλων. Αναμφισβήτητα, οι θόλοι είναι σημαντικά δείγματα της ελληνικής λαϊκής αρχιτεκτονικής αφού είναι έργα ανώνυμων και ασπούδαστων μαστόρων. Μας 3. Το όνομα «θόλος» ακούγεται άλλοτε ως αρσενικό και άλλοτε ως θηλυκό, κάτι που συνέβαινε στην αρχαία ελληνική γλώσσα. Σύμφωνα μ’ αυτήν το μεν αρσενικό «ο θόλος» δήλωνε το τμήμα του κτίσματος, το δε θηλυκό δήλωνε ολόκληρο το κτίσμα, που στεγάζονταν με θόλο. Πάντως στην πηλιορείτικη διάλεκτο υπήρχε η τάση της μετατροπής των αρσενικών σε θηλυκά, ιδίως στα κύρια ονόματα (π.χ. η Γιανν’ς, η Κώστας).

4. [Robertson D.S.: Greek and Roman Architecture,2dn., Cambridge 1943,σ.231.]

43

25

44 Εικ.25: Η τοξωτή πύλη στη θέση Παλαιομάνινα,Αιτωλοακαρνανία, Εικ.26: Ο θόλος της Αρσινόης, Εικ.27: Ο θόλος της Αρσινόης στις αρχές του 3ου αιώνα π.Χ.

26

27

ταξιδεύουν πίσω στο χρόνο και μας αποκαλύπτουν πτυχές της καθημερινής ζωής τόσο των εμπειροτεχνών μαστόρων, που τους έχτισαν, όσο και των ανθρώπων που τους χρησιμοποίησαν. Είχαν ιδιαίτερη αξία στο παρελθόν και πλαισίωναν τους ορεινούς οικισμούς. Οι πέτρινες αυτές «καλύβες» που κάποιες σώζονται μέχρι και σήμερα είναι αγνώστου χρόνου κατασκευής. Αποτελούν μνημεία μιας άλλης εποχής που η λειτουργικότητά τους κράτησε ακόμα και κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου. Κάποιες από αυτές μπορούν να χαρακτηριστούν ιδιαίτερες, αφού παρουσιάζουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά π.χ. τόξα, σφαιρικά τρίγωνα, σχήμα τετραγώνου εξωτερικά και κυκλικό σχήμα εσωτερικά, στεφάνη όπου εδράζεται ο θόλος. Βρίσκονται διάσπαρτες μέσα στα χωράφια, στις πλαγιές και στις κορφές των βουνών και φέρουν παλαιά τοπωνύμια παλιών οικισμών.

45

29

46 Εικ.28: Τομή του “Θησαυρού του Ατρέα”, Εικ.29: Ο θολωτός τάφος του Μινύα

28

Οι θολωτοί τάφοι Η πλειοψηφία των παλαιότερων αυτών λίθινων κατασκευών (4η-1η χιλιετηρίδα) είναι αποδεδειγμένα ταφικά μνημεία, ενώ δεν έχουν βρεθεί ως σήμερα οικιστικά σύνολα με κυκλικές οικοδομές, όπως στην προηγούμενη περίοδο (7η4η χιλιετηρίδα). Έτσι, φαίνεται να υπάρχει μια σημαντική αλλαγή της χρήσης του κυκλικού κτιρίου, το οποίο πότε οικοδομείται πάνω από το έδαφος (υπέργειο) και πότε σκεπάζεται από ένα Τumulus (τύμβος), ή κατασκευάζεται εξ’ ολοκλήρου μέσα στο έδαφος (υπόγειο). Πρόκειται, λοιπόν, για υπόγεια ή υπέργεια κυκλικά κτίσματα, που αποτελούνταν από τον κεντρικό θόλο και ένα μακρύ δρόμο. Η κατασκευή τους γίνονταν με λαξευμένες πέτρες, που τοποθετούνταν σε σειρές σύμφωνα με το εκφορικό σύστημα. Ο θόλος χτίζονταν με μεγάλες πέτρινες πλάκες, τοποθετημένες κατά στρώσεις με τέτοιο τρόπο, ώστε κάθε στρώση να εξέχει λίγο περισσότερο προς το εσωτερικό του θόλου από την αμέσως κατώτερή της (εκφορικό σύστημα), έτσι ώστε το άνοιγμα να στενεύει προς τα πάνω και να μένει μόνο ένα άνοιγμα. Ο μεγάλος λίθος της κορυφής του θόλου που έκλεινε το άνοιγμα λέγονταν «κλειδί», επειδή εξασφάλιζε τη συνοχή σ’ όλο το θολωτό οικοδόμημα. Συχνά οι θολωτοί τάφοι επειδή είχαν το σχήμα κυψέλης ονομάζονται και κυψελόσχημοι. Πρωτοεμφανίστηκαν στην Κρήτη κατά την πρωτομινωική εποχή (3000-2000 π.Χ.). Οι Μινωικοί θολωτοί τάφοι ήταν υπέργειοι και δεν καλύπτονταν με τύμβο. Μετά από την Κρήτη εμφανίστηκαν και στην ηπειρωτική Ελλάδα κατά την περίοδο 1550-1500 π.Χ.. Οι 14 από τους 120 θολωτούς τάφους, που υπάρχουν στην ηπειρωτική Ελλάδα, θεωρούνται ως τα μεγαλύτερα αρχιτεκτονικά επιτεύγματα. Στην ακμή του μυκηναϊκού πολιτισμού (1600-1200 π.Χ.) τοποθετείται η περίφημη θολωτή κατασκευή στις Μυκήνες, ο «Θησαυρός του Ατρέα». Το θολωτό αυτό κτίσμα χρησιμοποιήθηκε ως τάφος. Είχε διάμετρο 14,6m και ύψος 13,4m. Κατασκευάστηκε από προσεκτικά κομμένες πέτρες, που δε συνδέονται μεταξύ τους με κάποιο συνδετικό υλικό. Εντύπωση προκαλούν οι 33 σειρές από κομμένες πέτρες, που παραμένουν στη θέση τους λόγω της βαρύτητας και λόγω της πίεσης που ασκεί ο λόφος χώματος που βρίσκεται πάνω τους. Είναι πολύ πιθανόν να κατέρρεε η κατασκευή αν αναιρούνταν το χώμα του λόφου. Η είσοδος είναι μνημειακή με χτιστές παραστάδες, μονολιθικά ανώφλια και υπέρθυρα με ανακουφιστικό τρίφωνο. Το λίθινο υπέρθυρο ζύγιζε κάποιες φορές 120 τόνους και έτσι το κτίριο κινδύνευε να καταρρεύσει. Ωστόσο, η επινόηση του ανακουφιστικού τριγώνου, που μετέφερε το υπερβολικό βάρος του υπέρθυρου στις παραστάδες και τις πλευρές του θολωτού κτίσματος είχε ως αποτέλεσμα την αποφυγή της κατάρρευσης. Στο εσωτερικό δάπεδο του κτιρίου υπήρχαν λάκκοι που χρησίμευαν ως τάφοι. Ο δρόμος που οδηγούσε στον τάφο ήταν και αυτός μια επιμελημένη λιθόκτιστη κατασκευή. Μετά από την ταφή ο δρόμος καλύπτονταν με χώμα. Στη συνέχεια, οι τάφοι σκεπάζονταν από ένα τεχνητό λόφο από χώμα και πέτρες, που προστάτευε την κατασκευή από τη φυσική φθορά. Η χρήση των θολωτών τάφων σταματάει κατά την περίοδο 13001200 π.Χ.. Ο θολωτός τάφος του «Θησαυρού του Ατρέα», όπως και ο «Θησαυρός του Μινύα»,στον Ορχομενό της Βοιωτίας, αποτελούν τα δύο κορυφαία παραδείγματα υπέργειων θολωτών τάφων της Μυκηναϊκής εποχής και αποκαλούνται «θησαυροί» γιατί μπορεί να χρησίμευαν και για αποταμίευση χρυσού, σιτηρών, αλλά και άλλων 47

31

48 Εικ.30: Προοπτικό-κάτοψη του θολωτού τάφου “Τούμπα” στο Διμήνι Μαγνησίας, Εικ.31: Κάτοψη-τομή του θολωτού τάφου “Λαμιόσπιτο” στο Διμήνι Μαγνησίας

30

αναγκαίων αγαθών. Ο «Θησαυρός του Μινύα» ήταν τάφος υπέργειος. Ακόμα, στις δυτικές παρυφές του λόφου Διμηνίου Μαγνησίας βρίσκονται δύο σπουδαία μνημεία, που ανάγονται στη Μυκηναϊκή εποχή. Ο πιο επιβλητικός είναι γνωστός ως «Τούμπα». Χρονολογείται στο 13ο αιώνα π.Χ.. Είναι μνημείο μεγάλων διαστάσεων. Αποτελείται από το θόλο, το στόμιο και ένα μακρύ δρόμο μήκους 16,5 μέτρων και πλάτους 2,30 μέτρων, που οι άκρες του συγκρατούνται από λιθόκτιστους αναλημματικούς τοίχους, που συγκλίνουν ελαφρά προς το στόμιο. Οι τοίχοι αυτοί σώζονται σε άριστη κατάσταση. Το στόμιο της εισόδου έχει μήκος 3,25 μέτρα, ύψος 3,15 μέτρα και πλάτος 1,60 μέτρα, που καλύπτεται από τρεις μεγάλες λαξευμένες πέτρες, πάχους 0,45 μέτρων και αποτελούν το υπέρθυρο της εισόδου. Πάνω από το υπέρθυρο διαμορφώνεται το ανακουφιστικό τρίγωνο. Η είσοδος είναι κτισμένη από μεγάλες λαξευμένες πέτρες, που δημιουργούσαν κατάλληλη υποδοχή για ξύλινη θύρα. Το ύψος του τάφου, που σώζεται είναι 3,80 μέτρα και η διάμετρος 8,30 μέτρα. Έχει κατασκευαστεί με το εκφορικό σύστημα από μικρές ασβεστολιθικές πέτρες χωρίς συνδετικό υλικό και η βάση αποτελείται από μεγάλες πέτρες. Βόρεια του θόλου υπάρχει ορθογώνιο κτίσμα μήκους 3,62 μέτρων και πλάτους 1,40 μέτρων και ύψους 1,08 μέτρων, που αποτελούσε την κτιστή λάρνακα για την τοποθέτηση του νεκρού. Ο αρχαιότερος και μικρότερος σε διαστάσεις δεύτερος σημαντικός Μυκηναϊκός θολωτός τάφος του Διμηνίου είναι το «Λαμιόσπιτο». Χρονολογείται στο 14ο αιώνα π.Χ.. Ο δρόμος που οδηγεί στον τάφο έχει μήκος 14,5 μέτρα και πλάτος 3,30. Οι αναλημματικοί λιθόκτιστοι τοίχοι έχουν ύψος 5,70 μέτρα και πάχος 1 μέτρο. Το στόμιο με ύψος 3 μέτρα, μήκος 2,20 μέτρα και πλάτος 1,90 καλύπτεται με 4 μεγάλες πλάκες, που αποτελούν το υπέρθυρό του και πάνω του υπήρχε το ανακουφιστικό τρίγωνο. Ο θόλος είχε διάμετρο 8,20 μέτρα και ύψος 8,10 μέτρα. Το σύστημα κατασκευής του είναι το εκφορικό. Χρησιμοποιήθηκαν ακανόνιστες ασβεστολιθικές πέτρες χωρίς συνδετικό υλικό. Το άνοιγμα του θόλου το έφρασσε μια μεγάλη στρογγυλή πλάκα, το «κλειδί», που μετά από κατάρρευσή του, επανατοποθετήθηκε στη θέση του.

49

23

ΟΙ ΘΟΛΟΙ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ

Εικ. 32: Άνοψη θόλων που βρίσκονται στην Ευρώπη και την Μεσόγειο

52 34

35 36

37

39

8 38

40

Εικ.33: “Trulli”, Alberobello, Ιταλία, Εικ.34: “Kazun”, Κροατία, Εικ.35: “Bories”, Village des Bories, Γαλλία, Εικ.36: “Nawamis”, Σινά, Εικ.37: “Barraca”, Γαλλία “, Εικ.38: “Cabanon”, Γαλλία, Εικ.39: Girna”, Μάλτα, Εικ.40: “Pinettu”, Σαρδηνία

33

Οι θόλοι στην Ευρώπη και την Μεσόγειο Στις ευρωπαϊκές χώρες, αλλά και στην γύρω από τη Μεσόγειο περιοχή παρατηρούνται γύρω στα 50 είδη θολωτών κτισμάτων, σύμφωνα με δημοσιεύσεις του καθηγητή Borut Juvanec. Στην Ιταλία λέγονται trullo,hiska,caprile, στη Σαρδηνία pinettu,στη Γαλλία cabanes,cabanon,cabottes,bories,κλπ.,στ η Μάλτα girna,στην Παλαιστίνη mantarah, στην Αίγυπτο nawamis, στην Κροατία kazun. Πρόκειται για θολωτές αγροτικές καλύβες. Στην κάτω Ιταλία στο χωριό Alberobello υπάρχουν πολλά θολωτά αγροτόσπιτα, γνωστά σαν «Trulli». Το χωρίο Alberobello θεωρείται η πρωτεύουσα των τρούλων της Ιταλίας. Οι “trulli” αυτοί έρχονται στην Ιταλία κατά τον 13ο αιώνα μετά από μια κρητική ή μυκηναϊκή μετανάστευση. Ο λόγος, που τα προτιμούσαν οι κάτοικοι ήταν για να αποφύγουν τη φορολόγηση από το Βασίλειο της Νάπολης, αφού εύκολα μπορούσαν να τα γκρεμίσουν και να τα ξανακατασκευάσουν. Σήμερα, πολλά έχουν αναπαλαιωθεί και χρησιμεύουν ως κύριες ή εξοχικές κατοικίες. Έχουν χαρακτηριστεί από την Unesco, μνημεία πολιτιστικής κληρονομιάς. Επίσης, τέτοια κτίσματα με εκφορικό θόλο υπάρχουν και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, όπως στη Σκωτία, στην Ιρλανδία, στην Ισπανία, στην Κορσική, στη Σλοβενία. Οι ονομασίες θολωτών πέτρινων κτισμάτων ανά τον κόσμο και η χρήση τους barraca, Pyrenees-Orientales, France (καταφύγιο) barraca de vinya, Catalonia, Spain (καταφύγιο) barraca, Valencia, Spain (καταφύγιο) barraca, Catalonia, Spain (παρατηρητήριο, καταφύγιο κυνηγών) barracun, Corsica, France (καταφύγιο) barraque, Herault, France (καταφύγιο) bastidon, Alpes Maritimes, France (καταφύγιο) bird trap, Malta bunja, Dalmatia HR (καταφύγιο) broch, Scotland, United Kingdom cabanon, Vaucluse, France (καταφύγιο) capitelle, Nimes, France (καταφύγιο) caprile, Elba island, Italy (καταφύγιο) cazourne, Haute-Loire, France (καταφύγιο) cistern, everywhere (στέρνα) cistern for vine, Puglia Italy (στέρνα για το αμπέλι) cleit, St Kilda island, Scotland UK (καταφύγιο, αποθήκη για ψάρια, αποθήκη σιτηρών) clochan, Ireland (καταφύγιο) coupe de vent, South of France, France (ανοιχτό καταφύγιο για τους ανέμους) crot,Graubuenden, Switzerland (καταφύγιο) dura, Malta (ανοιχτό καταφύγιο για τους κυνηγούς των πτηνών) dragospita, Evoia Island, Greece (καταφύγιο) girna, Malta (καταφύγιο) hiška, Kras SIovenia (καταφύγιο)

53

54 42

43 44

45 46

47

48

Εικ.41: “Barraca de vinya”, Ισπανία, Εικ.42: “Naveta”, Ισπανία, Εικ.43: “Bunja”, Δαλματία, Εικ.44: “Crot”, Ελβετία, Εικ.45: “Capitelle”, Γαλλία, Εικ.46: “Trin”, Hvar Island, Εικ.47: “Nuraghe”, Σαρδηνία, Ιταλία, Εικ.48: “Mantarah”, Παλαιστίνη

41

Εικ.49: Χάρτης με περιοχές της Ευρώπης και της Μεσογείου στις οποίες έχουν εντοπιστεί θολωτές πέτρινες αγροτικές κατασκευές

naveta, Menorca, Spain (τάφος-”ανάποδο πλοίο”, μεγαλιθικά μνημεία) nuraghe, Sardegna, Italy (information tower, passive military architecture) oustalet, Gard, France (καταφύγιο) pagliaddiu, pailler Corsica, France (καταφύγιο) pinettu, Sardegna Italy (καταφύγιο) pozzo sacro (sacred well), Sardegna Italy (τάφος) scele, Graubuenden, Switzerland (καταφύγιο) trin, Hvar island HR (καταφύγιο) trullo, Puglia Italy (καταφύγιο) tumulus, Brittany France, Ireland, Menorca Spain, West coast Italy (τάφος, μεγαλιθικά μνημεία) voltos, Lefkada Island, Greece (χώρος αποθήκευσης αγροτικών προϊόντων, καταφύγιο) kolossospita, Peloponesus Greece (καταφύγιο) kažun, Istra HR (καταφύγιο) komarda, Krk island HR (καταφύγιο) mantarah, Palestine (παρατηρητήριο, καταφύγιο) mirila, Velebit HR (θολωτός τάφος) mitata, Crete Greece (καταφύγιο) mrgari, Krk island HR (οργάνωση ζώων για συλλογή και θεραπεία)

49

55

50

52

56

Εικ.50: Χάρτης με τις περιοχές της Ελλάδας, που έχουν εντοπιστεί θολωτές πέτρινες αγροτικές κατασκευές, Εικ.51: Τα μέρη του μητάτου (μητάτο, μάντρα, τυροκέλι), Εικ.52: Τομή κρητικού μητάτου

51

Οι θόλοι στην Κρήτη Στην Κρήτη το κτίσμα που καταλήγει σε κυκλικό θόλο ονομάζεται μητάτο. «Το μητάτο ή ο μητάτος (ή και μιτάτο ή μιτάτος) είναι λέξη που κατάγεται στα λατινικά από τη λέξη metatum, η οποία σημαίνει στρατιωτικό κατάλυμα. Στους βυζαντινούς χρόνους η λέξη μητάτο σήμαινε την υποχρέωση των πολιτών να προσφέρουν κατάλυμα και τροφή στους μετακινούμενους στρατιώτες, αγγελιοφόρους, δημοσίους υπαλλήλους, καθώς και άλλων επισήμων ή ιδιωτών στις διάφορες πόλεις και χωριά»1. Αργότερα, η χρήση του γενικεύτηκε για να καλύψει και τις ανάγκες κτηνοτρόφων και γεωργών σε απομακρυσμένα σημεία από τα χωριά τους για προστασία από καιρικές συνθήκες για ανάπαυση και διανυκτέρευση. Παράλληλα με τον όρο μητάτο χρησιμοποιείται και η ονομασία μετόχι. Ο όρος μετόχι είναι χαρακτηριστικός στην Κρήτη και φανερώνει ό,τι και ο όρος μητάτο. Μετόχι σημαίνει μικρό συνοικισμό αγροτών ή κτηνοτρόφων. Άλλοτε συνδέεται με μοναστηριακά κτήματα κι άλλοτε όχι. Η λέξη είναι βυζαντινής προέλευσης και χαρακτήριζε κυρίως τα παραρτήματα των μοναστηριών, σε αντίθεση με τα καθολικά, στη συνέχεια σήμαινε και κάθε αγροικία και δηλώνει ότι και σήμερα δηλαδή μικρό συνοικισμό ή εξοχικό γεωργικό οικοδόμημα. Επίσης, άλλη σημασία του όρου μετόχι είναι: κατοικία παροίκου και καλλιεργητή φεουδαρχικών κτημάτων. Το μητάτο αποτελούνταν εξωτερικά από τέσσερις βασικούς χώρους: α. το κύριο μητάτο, β. τον κούμο2 , γ. το τυροκέλι ή κλειδόσπιτο και δ. τη μάντρα. Τον κούμο τον συναντάμε σε ορισμένα μητάτα. Όλα τα μέρη ήταν φτιαγμένα από πέτρα της περιοχής, σχιστόπλακες, από πλακώδη ασβεστόλιθο, το μοναδικό υλικό κατασκευής και υλικό, που υπακούει στα χέρια του τεχνίτη. Τα μητάτα είτε ήταν μεμονωμένα κτίσματα με μια μικρή «αυλή» για βοηθητικές εργασίες, στην οποία μάλιστα οργανώνονταν και υπαίθρια «τραπεζαρία-καθιστικό», είτε αποτελούσαν σύνολο μαζί με κάποιο άλλο μητάτο, στο οποίο φυλαγόταν και ωρίμαζε το τυρί, το λεγόμενο «τυροκέλι» ή «κλειδόσπιτο». Στο κύριο μητάτο υπήρχε πάντα η «εστία» τοποθετημένη σε κεντρική θέση για τη θέρμανση, αλλά και για μαγειρική. Ακόμα μέσα στο μητάτο υπήρχαν και κάποιες πεζούλες (καθίσματα). Το καζάνι της τυροκομικής βρίσκονταν συνήθως αριστερά της πόρτας μέσα στο μητάτο, τοποθετημένο σε μια ευρύχωρη παραστιά. Στο βάθος της αίθουσας, ακτινωτά γύρω από την εστία, έστρωναν οι βοσκοί τα κρεβάτια τους με κλαριά, θάμνους και από πάνω τοποθετούσαν τις βαριές κάπες. Στην κορυφή του θόλου υπήρχε μια μικρή τρύπα, ο «ανηφοράς» για να μπαίνει το φως, αλλά και για να φεύγει ο καπνός από την εστία. Το τυροκέλι ή το κλειδόσπιτο ήταν χτισμένο σχεδόν κάτω από τη γη και σε βορεινό σημείο. Σ’ αυτό τοποθετούνταν τα τυριά και τα ανθότυρα για φύλαξη, ωρίμανση και καλύτερη διατήρηση. Πολλές φορές το κλειδόσπιτο δεν είχε πόρτα και επικοινωνούσε με το μητάτο, δια μέσω ενός υπερυψωμένου και στενού διαδρόμου, που μόνο έρποντας μπορούσε να το διασχίσει κάποιος. Έτσι εξηγείται και ο όρος κλειδόσπιτα. Δίπλα από το μητάτο υπήρχε η μάντρα, σε σχήμα μήτρας, όπου μαζεύονταν τα κοπάδια για άρμεγμα. Στην είσοδο της μάντρας υπήρχε πέτρινη υποδοχή για το

2. κούμος: Στην ανατολική Κρήτη είχε τη σημασία του ορνιθώνα. Στη δυτική Κρήτη σήμαινε το ορεινό ποιμενικό κατάλυμα κυλινδρικής μορφής. (Βλ. Κουκουλέ, Βυζαντινή κατοικία,132, σημ.7), κούμος=παλιόσπιτο (Ησύχιος, κομάς-κουμάσι), του ίδιου κούμος= ισόγειο.

57

53

58

55

Εικ.53: Τομή-κάτοψη μητάτου, Εικ.54: Επεξεργασία του τυριού εσωτερικά του μητάτου, Εικ.55: Κούμος στην Κρήτη

54

η κατασκευή είχε μια ελαφριά κλίση προς τα έξω. Τα ανώφλια και οι παραστάδες ήταν μονολιθικά, ενώ για στατικούς λόγους διαμορφώνονταν καμιά φορά ανακουφιστικές κατασκευές. Ο παραδοσιακός μάστορας εργάζονταν με τα χέρια, συνήθως χωρίς εργαλεία ή άλλο συνδετικό υλικό. Εργασία, που ήταν επίπονη και χρονοβόρα. Σε κάποιες περιοχές δημιουργήθηκε μια συνηθισμένη ξερολιθική κατασκευή, το «πανεμίδι», κοντά σε ένα απάνεμο βραχώδες ξέφωτο. Το καταφύγιο που διαμορφώνονταν ήταν στην αρχή ακάλυπτο, στη συνέχεια όμως στεγάστηκε με πλάκα ή εκφορική στέγη. Η κατασκευή του θολιαστού μητάτου ήταν ένα είδος ανώνυμης αρχιτεκτονικής. Δεν ήταν έργο ενός επώνυμου μάστορα, αλλά αποτέλεσμα της “παρέας” και της ομάδας των μαστόρων. Συνήθως στο υπέρθυρο, το ακιδογράφημα δήλωνε το έτος κατασκευής ή επισκευής ή ανακατασκευής. Αν το μητάτο γκρεμιζόταν, εφόσον η τοποθεσία του ήταν καλή, ο βοσκός θα το ξανάχτιζε. Μάλιστα, το ανακατασκεύαζαν με τα ίδια υλικά. Το μητάτο έμοιαζε σαν μια πέτρινη κυψέλη ή σαν μια χελιδονοφωλιά, που έπρεπε να αντέξει στο χειμώνα, στο χιόνι και στους βοριάδες. Την ακριβή θέση, όπου θα ανεγείρονταν το καινούργιο μητάτο, την αποφάσιζε ο πρωτομάστορας, αφού η ιδιοκτήτρια οικογένεια είχε επιλέξει τη γενική τοποθεσία. Ακολουθούσε η περισυλλογή και η συγκέντρωση του οικοδομικού υλικού, διεργασία που ο βαθμός της δυσκολίας της εξαρτιόταν από την περιοχή. Έτσι, στην περιοχή του Ψηλορείτη η παραπάνω διαδικασία ήταν σχετικά εύκολη γιατί οι ασβεστολιθικές σχιστόπλακες αφθονούν και έχουν φυσική ορθογωνισμένη μορφή. Την εργατική ομάδα αποτελούσαν 10 με 15 άτομα με πρωτοστάτη τον αρχιμάστορα, τον αρχιτέκτονα της εποχής. Τρεις έως έξι εβδομάδες χρειάζονταν στην περιοχή του Ψηλορείτη για την συγκέντρωση του υλικού και δύο με τρεις εβδομάδες για την κατασκευή του μητάτου. Η επιλογή του χώρου για τη θεμελίωση του μητάτου είχε σχέση με την ανεύρεση συμπαγούς και επίπεδου βράχου. Στο κέντρο του τόπου αυτού έμπαινε ένας πάσσαλος και με το σχοινί χαράσσονταν ο κύκλος, που οριοθετούσε την πλευρά του μητάτου. Ο προσανατολισμός της πόρτας δεν ήταν ποτέ βόρειος, λόγω των ανέμων. Η πόρτα ήταν το μοναδικό άνοιγμα στο κτίριο. Για λόγους ασφαλείας, αλλά και προστασίας από τον άνεμο και το κρύο, τα μητάτα είχαν μικρές διαστάσεις. Η εξωτερική διάμετρος των μητάτων κυμαίνονταν από 5 έως 11 μέτρα και η εσωτερική από 2,8 έως 6,85 μέτρα. Το ύψος του θόλου εσωτερικά ξεκινούσε από τα 2,75 μέτρα και έφτανε στα 4,80 μέτρα. Η σχέση ύψους με την εσωτερική διάμετρο έδινε έναν συντελεστή, (μέσος όρος 0,78) που ήταν ενδεικτικός για την ικανότητα της εκφοράς. Όσο μεγαλύτερος ήταν ο συντελεστής τόσο πιο σταθερή αποδεικνύονταν η κατασκευή γιατί οι πλάγιες και κάθετες δυνάμεις, που δέχονταν ο θόλος και οι πλευρές δεν ήταν παραβλέψιμες, καθώς έπρεπε να γνωρίζουν ότι ο μέσος όρος του βάρους των λίθων, που αποτελούσαν το μητάτο, άγγιζε τους 180 τόνους. Ο τρόπος με τον οποίο επιτυγχάνονταν οι ισορροπίες στις κατασκευές αυτές ήταν εξαιρετικά πρωτότυπος, γιατί αξιοποιούνταν με άριστο τρόπο τα γενικά χαρακτηριστικά των εκφορικών συστημάτων. Το αποτέλεσμα και η επίτευξη του τελικού στόχου ήταν να «σταθεί» η κατασκευή, η οποία απέβλεπε στην απομόνωση κάποιου ζωτικού χώρου από τον περιβάλλοντα χώρο και την ανεξαρτητοποίησή του από τις ατμοσφαιρικές συνθήκες του περιβάλλοντος. Και αυτό επιτυγχάνονταν με 59

60 Εικ.56 (Σχ.1-2): Σκαρίφημα εκφορικού συστήματος, Εικ.57: Μητάτο στα Ανώγεια Κρήτης

56

57

το μοναδικό διαθέσιμο υλικό της περιοχής, τις πλακοειδείς πέτρες. Όπως έχει ήδη αναφερθεί, οι κατασκευές αυτές είχαν πάντοτε περιορισμένη χρήση, αφού εξυπηρετούσαν γεωργικές και κυρίως κτηνοτροφικές ανάγκες. Ωστόσο, αν και για τα σημερινά δεδομένα τέτοιες κατασκευές θεωρούνται με καθαρά τεχνοκρατικά κριτήρια παρωχημένες, δεν παύουν ιστορικά, για την εποχή τουλάχιστον που άρχισαν να πρωτοκατασκευάζονται, να έχουν αποτελέσει ένα δομικό επίτευγμα. Τα μητάτα αποτελούν μια εξελιγμένη, στο χώρο των τριών διαστάσεων εκδοχή της κλασικής δόμησης με το σύστημα της εκφοράς. Στην εικόνα 47(σχήμα 2) δίνεται ενδεικτικά το σκαρίφημα μιας τέτοιας κλασικής δομής. Τα μητάτα είναι διάσπαρτα στα βουνά της Κρήτης και πολλά από αυτά χρησιμοποιούνται και σήμερα. Τα μητάτα της Νίδας του Ψηλορείτη, 21 km από τα Ανώγεια, θεωρούνται ιδιαίτερα στην οικοδομική μέθοδο, είναι ίδια με τους θολωτούς μινωικούς τάφους, χτισμένα με εκφορικό σύστημα. Στην κεντρική Κρήτη τα καταλύματα βοσκών λέγονται μητάτα, ενώ στα Λευκά Όρη στην περιοχή των Χανίων λέγονται κούμοι. Στα Ανώγεια της Κρήτης υπάρχει ναίσκος, αφιερωμένος στον Άγιο Υάκινθο, που φέρει το σχήμα κρητικού μητάτου. Είναι κυκλικός, πέτρινος, φέρει θόλο μετά από ύψος 2 μέτρων και άνοιγμα κορυφής 30εκατοστά. Μητάτα επίσης υπάρχουν στην επαρχία Επάνω Αχάρνες σε υψόμετρο 700 μέτρων κοντά στο Ηράκλειο. Επίσης, στην επαρχία Μεραμβέλλου, στο οροπέδιο του Λασιθίου.

61

59

62 Εικ.58: Χάρτης της Μαγνησίας, όπου είναι σημειωμένες οι περιοχές των θόλων με τετράγωνη κάτοψη, Εικ.59: Η σουβάλα στο Παλιούρι Μαγνησίας

58

Οι θόλοι στο νομό Μαγνησίας Τα κτίρια αυτά κατασκευάστηκαν από τον 16ο έως και τον 19ο αιώνα, με σκοπό την αποθήκευση των προϊόντων που παράγονταν στην ευρύτερη περιοχή, αλλά και σε κάποιες χρονικές περιόδους για τη διαμονή και την προστασία των γεωργών και κτηνοτρόφων από τις δυσμενείς καιρικές συνθήκες. Τα θολωτά κτίσματα στην ευρύτερη περιοχή της Μαγνησίας ανέρχονται σε 51. Ο χρόνος κατασκευής των θόλων δεν μπορεί να προσδιοριστεί με ακρίβεια.Οι θόλοι δεν κατασκευάστηκαν την ίδια εποχή, παρουσιάζουν όμως πολλά κοινά σημεία, όπως ο βασικός τρόπος δόμησης, που για τους περισσότερους ισχύει το εκφορικό σύστημα και για κάποιους άλλους το σφηνωτό (τοποθεσία σφήνας ενδιάμεσα στις πέτρες για στέρεα τοιχοποιία), η χρήση της θολωτής στέγασης σε σχήμα κώνου, το κτίσμα που είναι σφαιρικό ή τετράγωνο, το βασικό υλικό κατασκευής, που είναι η πέτρα, ο γεωργοκτηνοτροφικός χαρακτήρας τους και το ορεινό χαρακτηριστικό της περιοχής που χτίστηκαν. Επιπλέον, τα χρώματα των θόλων είναι ίδια με τα χρώματα του φυσικού περιβάλλοντος. Έτσι, γίνονται δυσδιάκριτοι ανάμεσα στη βλάστηση της περιοχής. Σύμφωνα με την έρευνα αυτή οι θόλοι παρουσιάζουν και διαφορές. Η διαμονή στους μεμονωμένους θόλους ήταν εφήμερη και προσωρινή. Αντίθετα, στο συγκρότημα των 14 θόλων στην περιοχή Σουβάλα της Μεγάλης Βελανιδιάς η διαμονή ήταν μόνιμη, όταν χρησιμοποιήθηκε ως κατοικία. Αυτό συμπεραίνεται, από τον αριθμό των κτισμάτων (14), από την πιόσχημη μορφή όλου του συγκροτήματος, που σχημάτιζε στη μέση ένα χώρο-αυλή, ώστε να εξασφαλίζεται η επικοινωνία μεταξύ των ιδιοκτητών. Ακόμα, φαίνεται από την επιλογή του τόπου, που τους έδινε τη δυνατότητα να ελέγχουν για λόγους ασφαλείας την περιοχή, χωρίς ωστόσο να είναι ορατοί από το λιμάνι του Καντήραγα. Επίσης, το ξηρό κλίμα της περιοχής, τους εξασφάλιζε καλές συνθήκες διαβίωσης. Κάθε φορά που οι θόλοι άλλαζαν ιδιοκτήτη, άλλαζε και η χρήση τους. Επίσης, οι διαφορετικές τεχνικές κατασκευής τους παραπέμπουν τον μελετητή σε διαφορετικές κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες που ίσχυαν σε κάθε εποχή, αλλά και σε κάλυψη διαφορετικών ανθρώπινων αναγκών.

Θόλοι με τετράγωνη κάτοψη Στην περιοχή Παλιουρίου υπάρχουν γεωργοποιμενικοί θόλοι, που έχουν παράλληλα και αμυντικό χαρακτήρα. Το μέγεθός τους ποικίλλει. Κάποιοι από αυτούς είναι πρωτόγονοι στην κατασκευή, όπως ο θόλος του Κουβαρά, που είναι τετράγωνος στη βάση και κτισμένος με εκφορικό σύστημα. Είναι μικρότερος από τους άλλους θόλους της περιοχής. Στο χτίσιμό του δεν έχει χρησιμοποιηθεί συνδετική ύλη και δεν έχει παράθυρα. Νοτιότερα, από την Ιερά Μονή Γοργοϋπηκόου, στη θέση Λουμπάρδα , στο Φυτόκο, σώζεται ο θόλος του Κουτρούλη ή Σιουτάκη είναι εξωτερικά ορθογώνιο κτίριο και περιβάλεται από άλλα βοηθητικά κτίσματα. Βρίσκεται σε μια γειτονιά με αρκετά καλύβια, που έχουν θολωτούς βοηθητικούς χώρους, όπως φούρνους και αποθήκες. Στην ίδια περιοχή της Λουμπάρδας, σε μια ρεματιά, είναι κτισμένος σε έδαφος με πολύ κλίση ο θόλος του Βόμπρα-Πέτση. Ένα κτίριο με πολλές ιδιομορφίες, 63

60

64 61

64

28

63

65 29

Εικ.60: Ο θόλος “Κουβαρά” στο Παλιούρι, Εικ.61: Ο θόλος “Βόμπρα-Πέτση” στην τοποθεσία Λουμπάρδα, Φυτόκο, Εικ.62: Ο θόλος “Κουτρούλη” στην τοποθεσία Λουμπάρδα, Φυτόκο, Εικ.63,64,65: Ο θόλος στην περιοχή Αγίου Γεωργίου της Άνω Γατζέας

62

αφού έχουν γίνει πολλές παρεμβάσεις και έχει αλλοιωθεί η μορφή του. Στην περιοχή Αγίου Γεωργίου Άνω Γατζέας, μέσα σε ελαιοπερίβολο, εκατό μέτρα πάνω από το δημόσιο δρόμο, σώζεται το μοναδικό θολωτό ερειπωμένο καλύβι. Πρόκειται για ορθογώνια κατασκευή, που περιβάλλεται και από βοηθητικούς χώρους. Σε απόσταση ενός χιλιομέτρου από τη θάλασσα των Αλυκών, 800 περίπου μέτρα από το θερμοκήπιο λουλουδιών σε δεξιό παράπλευρο χωματόδρομο, υπάρχει ένα συγκρότημα από θολωτά κτίρια, όπου στεγάζονταν και προφυλάσσονταν οι κτηνοτρόφοι της περιοχής. Η περιοχή λέγεται Στουρνάρι και σήμερα σώζεται μισοερειπωμένο συγκρότημα τριών θόλων. Οι τρεις θόλοι είναι κτισμένοι γύρω από έναν κοινό προθάλαμο-χωλ, που στεγάζονταν με κυλινδρικό θόλο, είχε πόρτα και ένα παράθυρο. Από τον προθάλαμο αυτόν τρεις είσοδοι οδηγούν στους τρεις θόλους. Η στέγη του προθάλαμου έχει καταρρεύσει. Ο βόρειος θόλος είναι κυλινδρικός-ελλειψοειδής(οβάλ), με διαστάσεις βάσης 5,50x4,40 μ. και στεγάζεται με θόλο ύψους 3,70 μ.. Οι διαστάσεις της εισόδου είναι 0,80x1 μ.. Το δάπεδο είναι αρκετά πιο κάτω από το έδαφος. Θεωρείται ο παλιότερος από τους άλλους θόλους του συγκροτήματος. Έχει πολεμίστρες και ίχνη από εστία. Τα άλλα δύο κτίρια είναι ορθογώνια κτίσματα με τετράγωνη βάση και στεγάζονται με θόλους. Το νότιο-εξωτερικό του συγκροτήματος έχει διαστάσεις 5,80x5,80 μ. και ο θόλος του έχει καταρρεύσει. Το μεσαίο κτίριο του συγκροτήματος έχει τετράγωνη βάση και διαστάσεις 6,5x6,5 μ. και ύψος εσωτερικά 4μ..Τα ορθογώνια με θολωτή στέγη κτίσματα μετατρέπονται εσωτερικά σε κυλινδρικά. Σφαιρικά τρίγωνα, που ξεκινούν από τη βάση του κτιρίου μετατρέπουν την εσωτερική επιφάνεια σε κυλινδρική, που καταλήγει με το κλέισιμο του θόλου κωνικής μορφής με το απλό ή σφηνωτό εκφορικό τρόπο. Σε απόσταση 50 μέτρων από το συγκρότημα αυτό βρίσκεται ένας τέταρτος θόλος με βάση ελλειψοειδή και με διαστάσεις 5,80x3,70 μ.. Επίσης, κοντά στους θόλους διακρίνεται ένα ορθογώνιο κτίσμα με διαστάσεις 16x3,5 μ. και ύψος 1,70 έως 2 μ. (έχει καταρρεύσει σε κάποια σημεία). Βρίσκεται σε επικλινές έδαφος, χωρίζεται σε δύο μακρόστενους θαλάμους και στεγάζεται με κυλινδρικό θόλο. Πρόκειται για «τσάρκο», όπου προφυλάσσονταν τα ζώα. Στη νότια πλαγιά της Βελανιδιάς, πάνω από το δρόμο Βόλου-Νέας Αγχιάλου βρίσκεται η περιοχή Μάραθος. Σε ανηφορικό χωματόδρομο, 200 περίπου μέτρα από το δημόσιο δρόμο και στην αριστερά πλευρά του χωματόδρομου, βρίσκονται ερείπια από ένα ορθογώνιο κτίσμα διαστάσεων 5,70x10,40 μ., που χωρίζεται σε δύο μέρη με τετράγωνη βάση. Το κάθε μέρος το στέγαζε θόλος, του οποίου μικρό τμήμα σώζεται σήμερα. Από την μελέτη του κτιρίου φαίνεται ότι ήταν βαριά κατασκευή. Το χαρακτηριστικό του τα πολλά παράθυρα, οι αποθηκευτικοί χώροι, αλλά και η εστία σε κάθε χώρο. Γύρω από το κτίσμα υπάρχουν απομεινάρια από πέτρινες μάντρες. Το συγκρότημα αυτό έχει πολλές ομοιότητες με το συγκρότημα στη Σουβάλα της Μεγάλης Βελανιδιάς. Δηλαδή στις τέσσερις πλευρές του τετραγώνου ξεκινούν τόξα από τη βάση του κτιρίου, τα οποία διατηρούνται σε πολύ καλή κατάσταση και υψώνονται σφαιρικά τρίγωνα στις γωνίες, που σχηματίζονται με σχιστόπλακες, που εξέχουν. Κατά τον ίδιο τρόπο, δημιουργείται και η στεφάνηδακτύλιος του τρούλου πάνω στον οποίο υπάρχουν τρύπες εξαερισμού. Εσωτερικά και τα δύο κτίρια είναι κυκλικά. Στην γύρω περιοχή εκτός από αυτούς τους θόλους που σώζονται, υπήρχαν και άλλοι θόλοι μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα.

65

67 68

69

Εικ. 66: Το συγκρότημα των τριών θόλων στην περιοχή Στουρνάρι, Εικ.67: Το εσωτερικό ενός θόλου του συγκροτήματος, Εικ.68: Ο τέταρτος μεμονωμένος θόλος σε κοντινή απόσταση από το συγκρότημα, Εικ.69: “Τσάρκο” (μαντρί) σε κοντινή απόσταση από τους θόλους

66

Εικ.70,72,73,74: Ερείπια από ορθογώνιο δίχωρο θολωτό κτίσμα στην περιοχή του Μαράθου, Εικ.71: Ερείπια του μαντριού

70 71

72

73

74

77

76 78

68

79

Εικ.75: Χάρτης της Μαγνησίας, όπου είναι σημειωμένες οι περιοχές των θόλων με κυλινδρική κάτοψη, Εικ.76,77,78: Ο θόλος “Τζουβάρα” στο Παλιούρι, Εικ.79: Ερείπια μαντριού δίπλα από τον θόλο

75

Θόλοι με κυλινδρική κάτοψη Το Παλιούρι Μαγνησίας βρίσκεται κοντά στο Διμήνι και δυτικά του Βόλου. Ο οικισμός Παλιουρίου δημιουργήθηκε από Μακρυνιτσιώτες κτηματίες, που καλλιεργούσαν την περιοχή και έβοσκαν τα ζώα τους. Σε μέρη απάνεμα και ευήλια κατασκεύασαν τους ποιμενικούς θόλους, που αποτελούσαν το κέντρο μαντριών και που χρησίμευαν ως κατοικία των βοσκών, αλλά και ως «φρούριο» κατά των ζωοκλεπτών. Έχουν στρογγυλή μορφή ή ελλειψοειδή, στεγάζονται με κτιστό θόλο, που είναι ορατός από το εσωτερικό του. Εξωτερικά η στέγη είναι κωνική και είναι κατασκευασμένη με σχιστολιθικές πλάκες. Χαμηλά στους τοίχους υπάρχουν μικρά ανοίγματα-«τουφεκιοθυρίδες», που εξωτερικά δεν φαίνονται. Συνήθως στο σώμα του τρούλου φέρουν τρεις οπές εξαερισμού. Το όνομα του θόλου προέρχεται από το αντίστοιχο όνομα κάποιου τσέλιγκα Τζουβάρα που έφερε εκεί τα κοπάδια του και τα διαχείμαζε. Σύμφωνα με μαρτυρίες ηλικιωμένων της περιοχής, ο τσέλιγκας αυτός έζησε γύρω στα 1950-1980. Όπως φαίνεται ο ποιμενικός αυτός θόλος χρησιμοποιούνταν από τον ίδιο και η κατασκευή του θα πρέπει να τοποθετηθεί γύρω στο 1850. Αυτό επιβεβαιώνεται και από την οχυρά κατασκευή του θόλου που προϋποθέτει την ύπαρξη συμμοριών-ζωοκλεπτών. Στην περιοχή του υπερκείμενου βουνού της περιοχής είναι χτισμένος από τους ποιμένες «κούκος», που είναι κυλινδρικός σωρός λίθων, πάνω στον οποίο ανέβαιναν οι ποιμένες για να κατοπτεύσουν όλη την περιοχή, αλλά και για να συνεννοηθούν με άλλους ποιμένες. Η συγκεκριμένη θέση είναι ιδανική για την κατόπτευση της παρακάτω περιοχής προς το «Μπελεγρίνο». Γύρω από το θόλο είναι κατασκευασμένα «πεζούλια» με σχιστολιθικές πλάκες, τα οποία οριοθετούν τα «μαντριά» ή «στάλους» ή «τσάρκους». Αυτά είχαν ακανόνιστο σχήμα, άλλοτε με τοίχους ευθείς και άλλοτε με καμπυλωτούς. Τα μαντριά είχαν στενές εισόδους, ώστε να μπορεί να εισέρχεται ή να εξέρχεται από αυτές μόνο ένα πρόβατο. Εκεί καθισμένος ο βοσκός τα κούρευε ή τα άρμεγε. Στο συγκεκριμένο θόλο μπορούμε να υπολογίσουμε ότι υπήρχαν πέντε μαντριά. Ο θόλος βρίσκονταν στο κέντρο των μαντριών. Κτίριο χαμηλό, βαρύ και «κοντόχοντρο». Έχει σχήμα κυκλικό με εσωτερική διάμετρο 3,80 μέτρα. Το πάχος του τοίχου είναι 0,87 μέτρα. Οι τοίχοι εξωτερικά είναι ευθείς, μέχρι το ύψος 1,94 μέτρα, από όπου αρχίζει το ελαφρώς προεξέχον γείσωμα της στέγης. Εσωτερικά οι τοίχοι αρχίζουν να κλείνουν προς την κορυφή από το ύψος των 1,40 μέτρων περίπου. Στην τοιχοδομία χρησιμοποιούνται μικροί και μεγάλοι λίθοι, που συνδέονται με ασβέστη. Όπως αποδείχτηκε από το πέρασμα του χρόνου, ο θόλος είχε άριστη στατική μελέτη, αφού βαστάζει τη βαριά από πλάκες στέγη. Η πόρτα βλέπει προς τα ανατολικά, είναι σχετικά χαμηλή, 1,19 μέτρα και στενή,0.60-0,70 μέτρα. Οι παραστάδες εξέχουν προς τα εμπρός. Το μέρος των παραστάδων που εξέχει είναι χτισμένο με πολύ μεγάλους λίθους και το ανώφλι της θύρας αποτελείται από μεγάλη και βαριά πλάκα. Επειδή ο κατασκευαστής έκρινε ότι από μόνη της η μεγάλη αυτή πλάκα δεν θα μπορούσε να αντέξει το υπερκείμενο βάρος, τοποθετήθηκε άλλη που χωρίζεται από την πρώτη με στρώσεις λίθων. Το δάπεδο εσωτερικά του θόλου είναι λίγο βαθύτερο από την εξωτερική επιφάνεια, γι’ αυτό στην είσοδο της θύρας διαμορφώνονται με πλάκες τρεις βαθμίδες. Το δάπεδο του θόλου αποτελείται από πατημένο χώμα, η ύπαρξη στρώσης πλακών δεξιά και αριστερά της θύρας μαρτυρεί την θέση κρεβατιών. Εντός κύκλου που περιβάλλονταν 69

80

70 82

83

33

Εικ.80: Ο θόλος “Βακούφικο” στον Άγιο Νικόλαο Παλιουρίου, Εικ.81: Ο θόλος “Μπανιά” στην τοποθεσία Ακτά, Εικ.82: Ο θόλος “Βαγγέλου” στο Παλιούρι, Εικ.83: Ο θόλος “Μπαλντά” στο Παλιούρι

81

από λίθους βρίσκονταν η εστία όπου έκαιγε φωτιά. Ένα άνοιγμα στο εσωτερικό του τοίχου αποτελεί μεταγενέστερη κατασκευή όταν προσπάθησαν να δημιουργήσουν εκεί τζάκι, αλλά κατέρρευσαν και οι υπερκείμενες πέτρες. Ο τοίχος παρουσιάζει τρεις σειρές από οπές. Η πιο κάτω σειρά αποτελείται από τέσσερις οπές. Το άνοιγμα της οπής εσωτερικά είναι ευρύτερο (0,40x0,60), καθώς όμως προχωράει προς τα έξω στενεύει και γίνεται μια σχισμή δυσδιάκριτη. Σε κάποιες περιπτώσεις η οπή καταλήγει σε δύο σχισμές, προκειμένου να υπάρχει ευρύτερο πεδίο βολής, από μέσα προς τα έξω. Η κάτω αυτή σειρά των οπών μαρτυρεί ότι αυτός που αμύνονταν τουφέκιζε γονατισμένος. Σε ψηλότερο επίπεδο η ύπαρξη τριών παραθύρων που είναι ευρύτερα εξωτερικώς δείχνει ότι κάποιες φορές ο αμυνόμενος στέκονταν όρθιος και μάλιστα πάνω σε κάποιο βάθρο. Πάνω στη στέγη υπάρχουν τρία ανοίγματα. Αυτά χρησίμευαν για την έξοδο του καπνού. Ωστόσο, η αιθάλη στο εσωτερικό των τοίχων φανερώνει ότι η έξοδος του καπνού δεν γίνονταν με τον καλύτερο τρόπο. Η ύπαρξη υπολειμμάτων ξύλων ανάμεσα στις δύο σειρές παραθύρων-οπών φανερώνει ότι υπήρχε ένα είδος «παταριού», που κατά πάσα πιθανότητα αποθήκευαν κάποιες στοιχειώδεις οικοσυσκευές. Η στέγη είναι κωνική, στην κορυφή κλείνει με μια πλάκα. Καταλήγει σε ένα γείσωμα από τρεις επάλληλες πλάκες. Οι πλάκες της στέγης είναι διαφόρων σχημάτων. Η πατρυιά του τσέλιγκα ονομάζονταν «φαλκάρι». Έρχονταν το φθινόπωρο και έφευγε την άνοιξη. Προέρχονταν από την περιοχή της Πίνδου και της Ηπείρου και πορεύονταν από τα Άγραφα και την Όθρυ. Μετά την κατασκευή των θεσσαλικών σιδηροδρόμων (1883), τα ζώα φορτώνονταν στην Καλαμπάκα και ξεφορτώνονταν στο Περσουφλί , το σημερινό Αερινό κι έτσι κατέληγαν στις ορεινές περιοχές του νομού Μαγνησίας. Ο θόλος «Βακούφικο» ή «Γεροέλληνα» στον Άγιο Νικόλαο Παλιουρίου έχει παράξενη βάση, με ένα απροσδιόριστο σχήμα. Είναι κυλινδρικός. Η θολωτή στέγη βασίζεται στο εκφορικό σύστημα. Εξωτερικά το σχήμα του θόλου είναι κωνικό. Ο θόλος αυτός έχει παράθυρα-πολεμίστρες. Στη βόρεια πλαγιά της Βελανιδιάς, στην τοποθεσία Ακτά ή Γελαδίστρα μέσα σ’ ένα ελαιοπερίβολο βρίσκεται ο καλά διατηρημένος ακόμα και σήμερα κυλινδρικός θόλος με κωνική στέγη, που έχει γίνει με σφηνωτό σύστημα. Θεωρείται νεότερος από τους άλλους θόλους του Παλιουρίου και ανήκει στην οικογένεια Μπανιά. Κοντά στον θόλο του Μπανιά, στην τοποθεσία Κοντεβρύση, βρίσκεται ο θόλος του Σταμούλη Γιαλαμά, που σήμερα ανήκει στον ιερέα Βηλαρά Κωνσταντίνο. Είναι και αυτός καλά διατηρημένος με κυλινδρικό σχήμα και κωνική στέγη, χτισμένη με το «σφηνωτό» εκφορικό σύστημα. Στη θέση Μητραϊηκο ανατολικά του Παλιουρίου βρίσκεται ο θόλος του «Βαγγέλου» Βούλγαρη. Είναι αρκετά μεγάλος θόλος, αφού έχει τέσσερα μέτρα διάμετρο εσωτερικά και ο τρούλος βασίζεται στο απλό εκφορικό σύστημα. ΄ Στην ίδια θέση, βρίσκεται ο θόλος Μπαλντά. Όλο το κτίσμα αποτελείται από ντόπια πέτρα χωρίς συνδετικό υλικό. Η στέγη έχει κωνικό σχήμα και εσωτερικά και εξωτερικά. Ο θόλος αποτελείται από μεγάλες μακρόστενες πέτρες, τοποθετημένες οριζόντια με τη μεγάλη πλευρά προς τα κάτω. Στο υπέρθυρο φαίνονται καθαρά τα παρακάτω αρχικά ονομάτων: «Ζ Α 1854» και αλλού «ΑΚ…Β…1896». Είναι πολύ πιθανόν τα αρχικά αυτά να αναφέρονται στους κτίστες, στη χρονολογία της κατασκευής, αλλά 71

84

72 34

86 87

88

89 35

Εικ.84: Θολωτή πετροκαλύβα στα Τρία Πηγάδια στο Παλιούρι, Εικ.85: Ο θόλος του “Αγγελούκου” στην τοποθεσία Λουλούδι στον Κάκαβο, Εικ.86: Ο θόλος του “Γκουντή” στη θέση Χούνες στα Μελισσάτικα, Εικ.87: Ο θόλος του Σιαϊμπή στη θέση Καραπατή στα Κογιάτικα, Εικ.88: Θόλος στα Κογιάτικα, κοντά στο ελαιοτριβείο Καραπατή, Εικ.89: Θόλος στη θέση Κλήμα στο Φυτόκο

85

και σε ιδιοκτήτες του θόλου. Στην κτηματική περιφέρεια Παλιουρίου, στην περιοχή Τρία Πηγάδια υπάρχει μια πρωτόγονη θολωτή πετροκαλύβα. Είναι πολύ μικρός χώρος, αφού χωράει μόνο έναν άνθρωπο όρθιο. Βρίσκεται στην κορυφή ενός λόφου και μοιάζει με φυλάκιο. Στην περιφέρεια του Σέσκλου υπάρχουν αρκετοί ερειπωμένοι θόλοι. Ο πιο ονομαστός ήταν ο θόλος του Μπακ στην περιοχή Γκάλα, ανάμεσα στις περιοχές Σέσκλου, Παλιουρίου και Νέας Αγχιάλου. Το όνομα Μπακ5 ήταν το ψευδώνυμο ενός καπετάνιου ληστή του 19ου αιώνα. Θεωρείται ότι το κτίσμα αυτό ήταν λημέρι κλεφτών και ληστών. Είναι ερειπωμένος, αλλά η γύρω περιοχή φέρει ακόμα το όνομα του θόλου. Σε απόσταση πενήντα μέτρων βρίσκονται ερείπια ενός κυλινδρικού θόλου, καθώς και ερείπια άλλου ορθογώνιου κτίσματος. Βόρεια της περιοχής Κάκαβος υπάρχει ο θόλος του Αγγελούκου, στην τοποθεσία Λουλούδι και αποτελεί φυσικό οχυρό. Είναι κυλινδρικός θόλος με σφαιρική στέγη, απλού εκφορικού συστήματος. Θεωρείται πρωτόγονη ξερολιθική κατασκευή και η μικρή είσοδος είναι κατασκευασμένη από σκληρή ασβεστόπετρα. Στα Μελισσάτικα στη θέση Χούνες ή Αχλαδιές υπάρχει κυλινδρικός θόλος με κωνική στέγη. Ο θόλος περιβάλλεται από πεζούλα-μάντρα. Σε κάποια πέτρα διακρίνεται η χρονολογία 1662 και ακριβώς από πάνω 1882. Υπάρχει επίσης σχήμα φιδιού και καραβιού. Σε άλλη πέτρα διακρίνεται η χρονολογία 24/9/1967. Τα χαράγματα αυτά φανερώνουν την παλαιότητα του θόλου και τη μακροχρόνια χρήση του. Στα Μελισσάτικα υπάρχει κυλινδρικός θόλος, που σήμερα χρησιμοποιείται ως οστεοφυλάκιο της περιοχής. Για τη δημιουργία του θόλου, χρησιμοποιήθηκε ξυλότυπος, που διατηρείται και σήμερα. Για την κατασκευή χρησιμοποιήθηκε σκληρή πέτρα και ασβεστοκονίαμα. Εξωτερικά, είναι σοβατισμένος. Στο εσωτερικό υπάρχει ξύλινο πάτωμα, που χωρίζει το υπόγειο χωνευτήρι, από τον υπόλοιπο χώρο. Στην περιοχή Καρουφλάδικα, βόρεια από τα Κογιάτικα, κοντά στο πηγάδι Γκουντή υπάρχει κυλινδρικό διώροφο καλύβι, που οι κάτοικοι της περιοχής το λένε θόλο. Η στέγη είναι ξύλινη και ονομάζεται θόλος του «Σιαϊμπή». Εσωτερικά χωρίζεται με ξύλινο πάτωμα σε δύο ορόφους, που τους συνδέει εσωτερική ξύλινη σκάλα. Στο ελαιοτριβείο Καραπατή στα Κογιάτικα υπάρχει ένας άλλος κυλινδρικός καλά διατηρημένος θόλος με κωνική στέγη, που φαίνεται ο γεωργικός του χαρακτήρας. Έχει μεγάλη πόρτα και ένα μικρό παράθυρο. Πίσω από τη Μεγάλη Ράχη στα Μελισσάτικα υπάρχει ένας ημισφαιρικός με μικρό ύψος θόλου, που με πολύ δυσκολία μπορεί να σταθεί όρθιος στο κέντρο του ένας μεσαίου ύψους άνθρωπος. Το μέγεθος και το σχήμα του παραπέμπει σε πυροβολείο του προηγούμενου αιώνα. Στο Φυτόκο, ένας μεγάλος θόλος κυλινδρικός χτισμένος με πέτρα, χωρίς καθόλου ξύλο, με διαστάσεις 4x4, χρησιμοποιείται ακόμα και σήμερα και ως κατοικία. Στις περιοχές του Φυτόκου, Κλήμα και Βαθύρεμα υπάρχουν άλλοι τρεις θόλοι. Οι δύο είναι ερειπωμένοι. Ο τρίτος, στη θέση Κλήμα, φέρει το χάραγμα 1867 στο υπέρθυρο από την εσωτερική πλευρά. Δεν έχει κανένα παράθυρο, είναι κτίριο κυκλικό.

5. Μπακ: Ο γέρο-Καραγιώργος ήταν καπετάνιος-αρχηγός ομάδας κλεφτών. Το λημέρι του ήταν στο θόλο με το όνομα Μπακ.

73

90

74 36

92 93

94

95 37

Εικ.90: Ο θόλος του “Μάρου” στη θέση Λουμπάρδα στο Φυτόκο, Εικ.91: Θόλος στη θέση Τσιρλόπετρα στο Φυτόκο, Εικ.92: Ο θόλος “Κερασιώτη” στη θέση Λουμπάρδα στο Φυτόκο, Εικ.93: Ο θόλος του Μητράγκα στη θέση Λουμπάρδα στο Φυτόκο, Εικ.94: Θόλος στον Ξεριά, Εικ.95: Θόλος στα Στελλέικα

91

Στη θέση Τσιρλόπετρα υπάρχει ένας θόλος, που χρησιμοποιείται και σήμερα από τους ιδιοκτήτες του σαν καλύβι. Νοτιότερα, από την Ιερά Μονή Γοργοϋπηκόου στη θέση Λουμπάρδα σώζονται σήμερα κυλινδρικοί θόλοι. Στο νοτιότερο μέρος της Λουμπάρδας, βρίσκεται ο θόλος του Μάρου, με την χρονολογία «1901», χαραγμένη στο αγκωνάρι δεξιά της εισόδου. Από τη γενικότερη κατάσταση του κτιρίου μπορούμε να υποθέσουμε ότι είναι ο νεότερος από τους εφτά θόλους στην περιοχή. Ο θόλος του Κερασιώτη ή Βζούκου είναι από τους μεγαλύτερους θόλους στην περιοχή. Είναι κτίριο κυλινδρικό. Το εσωτερικό του χωρίζεται σε δύο επίπεδα. Ο τρούλος είναι χτισμένος με απλό εκφορικό σύστημα. Το υλικό κατασκευής του είναι η ασβεστολιθική πέτρα, η οποία χαράσσεται εύκολα, γι’ αυτό και φέρει πάρα πολλά χαράγματα-χρονολογίες. Στην ίδια θέση υπάρχουν και οι θόλοι του Μητράγκα και του Ν. Αδάμ, που σε μικρή απόσταση από αυτόν βρίσκονται τα ερείπια του θόλου Καρακαόνα. Πάνω στο βουνό της Μακρυνίτσας, στην τοποθεσία Παλούκια υπάρχει ο θόλος του Ζωϊτόπουλου, που χρησιμοποιείται και σήμερα ως γεωργικό καλύβι. Είναι κυκλικός με κωνική στέγη, έχει επισκευαστεί και έτσι εξηγείται η μεγάλη είσοδος. Στη θέση Καραούλι της Μακρυνίτσας υπάρχουν ερείπια τριών κυλινδρικών θόλων και άλλων πέντε ορθογώνιων κατασκευών. Είναι μικρά κτίρια και κάποια χρησιμοποιήθηκαν ως φυλάκια. Κοντά στην κοίτη του μεγαλύτερου χειμάρρου του Πηλίου, Ξεριά, ανάμεσα στις περιοχές Λουζίνκο και Στελλέικα βρίσκεται μια πολύ δύσβατη περιοχή, με τρεις παλιούς θόλους σκεπασμένους από την πυκνή βλάστηση της περιοχής. Οι δύο θόλοι είναι σε μικρότερη των 10 μέτρων απόσταση μεταξύ τους. Ο τρίτος βρίσκεται βοριότερα από αυτούς και σε απόσταση 50 μέτρων. Όλοι είναι κυλινδρικοί, χτισμένοι με ντόπια ακανόνιστη πέτρα και χωρίς αμμοκονίαμα. Και οι τρεις θόλοι έχουν στενή είσοδο,πλάτους 70-80 εκατοστών και ύψος 1,20μ..Το πάχος των τοίχων αρχίζει από τα 80-90 εκατοστά και αυξάνεται, καθώς ανεβαίνει το ύψος του κτίσματος και δημιουργείται η εκφορά. Φέρουν μικρή παραθύρα εξαερισμού. Στο μεσαίο θόλο δίπλα στην είσοδο υπάρχει τετράγωνη κατασκευή από επιμήκεις πέτρες, που χρησιμοποιήθηκε για εστία. Η περιοχή που βρίσκονται οι τρεις θόλοι παραπέμπει περισσότερο σε κτίσματα κρυψώνες. Βοριότερα από τα Στελλέικα, στην απέναντι όχθη του Ξεριά, βρίσκεται και τέταρτος κυλινδρικός θόλος με ύψος 3μ..Η προσεγμένη κατασκευή δείχνει ότι είναι νεότερο κτίσμα. Στη Λουμπάρδα υπάρχει ακόμη ο θόλος του Κάλμπαρη. Πέρασε στα χέρια του Κουσιαρή και τώρα είναι στην ιδιοκτησία του Μπέτα. Στον οικισμό Κατηχωρίου του Πηλίου υπάρχει μικρός κυλινδρικός θόλος σε καλή κατάσταση. Λόγω της θέσης του, πιθανόν να χρησίμευε ως φυλάκιοπαρατηρητήριο.

75

97

76 98

99

Εικ.95: Ο θόλος του “Κάλμπαρη” στη θέση Λουμπάρδα στο Φυτόκο, Εικ.96,97: Ερείπια θόλων-παρατηρητηρίων στη θέση Καραούλι στην Μακρυνίτσα, Εικ.98: Θόλος-παρατηρητήριο στην περιοχή του Κατηχωρίου

96

Εικ.100,101,102,103,104: Ο θόλος “Ζωιτόπουλου” στην τοποθεσία Παλούκια στην Μακρυνίτσα

100 101

102 102 103

104

77

ΤΟ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑ ΘΟΛΩΝ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΣΟΥΒΑΛΑ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΒΕΛΑΝΙΔΙΑΣ

104

105

106

107

Εικ.106: Ένας από τους θόλους του συγκροτήματος, Εικ.107: Η μικρή σουβάλα στην γύρω περιοχή των θόλων στη Μεγάλη Βελανιδιά

Το συγκρότημα θόλων στην περιοχή Σουβάλα της Μεγάλης Βελανιδιάς Νότια της Βελανιδιάς,σε ύψωμα, 150 μέτρα πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας δημιουργείται ένα οροπέδιο με το όνομα Μεγάλη Βελανιδιά. Σε απόσταση περίπου 5 χιλιομέτρων από τον δημόσιο δρόμο και 700 περίπου μέτρα από την μικρότερη σουβάλα που δημιουργείται στο οροπέδιο, βρίσκεται κτιριακό συγκρότημα, το γνωστό ως «θόλια» ή «θόλοι». Πρόκειται για ένα λιθόκτιστο πιόσχημο κτιριακό συγκρότημα, το οποίο αποτελείται από επτά ορθογώνια κτίρια, που διατάσσονται σε τρεις πτέρυγες. Το κάθε κτίριο χωρίζεται σε δύο χώρους με τετράγωνη βάση με διαστάσεις περίπου 4x4 μέτρα. Το κάθε ορθογώνιο κτίσμα έχει μία είσοδο. Οι πλαϊνοί τοίχοι των εισόδων (παραστάτες) δημιουργούν εσωτερικά γωνίες που κάλυπταν τα ξύλινα κασώματα. Οι διαστάσεις των εισόδων διαφέρουν. Η ανατολική πτέρυγα διατηρείται σήμερα κατά το ήμισυ περίπου του μήκους της. Η βόρεια μήκους 14,80 μ. αποτελείται από δύο κτίρια και διατηρείται ακέραιη. Η δυτική πτέρυγα, που και αυτή διατηρείται, όπως η προηγούμενη, είναι μήκους 40 μ. πλάτους 5,60 μ., ύψους εξωτερικά (έως τη γρηπίδα) 2,70-3 μ. και αποτελείται από τρία ορθογώνια κτίρια. Κάθε ορθογώνιο κτίριο στεγάζεται με δύο θόλους, είναι αυτόνομο και διαθέτει τη δική του είσοδο. πλάτος 5,60 μέτρα και ύψος εξωτερικά (έως τη γρηπίδα) 2,70-3 μέτρα. Εσωτερικά οι θόλοι φτάνουν τα 4 μέτρα ύψος. Το συγκεκριμένο συγκρότημα είναι μοναδικό στην περιοχή, στην Ελλάδα και ίσως και στον κόσμο. Τα βασικά υλικά δόμησης είναι η ντόπια πέτρα και το αργιλοκονίαμα. Οι πλευρές των θόλων είναι κτισμένες με ακανόνιστες πέτρες. Ο θόλος είναι κτισμένος με μακρόστενες πέτρες που είναι τοποθετημένες με τη μικρότερη έδρα τους προς το εσωτερικό του θόλου, ώστε να σφηνώνουν μεταξύ τους. Ο κορυφαίος θολίτης λίθος του τόξου σε σχήμα τραπεζίου που τοποθετείται τελευταίος για να «κλειδώσει» το τόξο ονομάζεται «κλειδί». Τα στοιχεία δόμησης όπως και τα ιδιαίτερα μορφολογικά χαρακτηριστικά του θολιαστού αυτού συγκροτήματος, το τοποθετούν στις αρχές του 19ου αιώνα. Στη γύρω περιοχή υπάρχουν σουβάλες (λίμνες) άλλες φυσικές και άλλες τεχνητές. Η συνολική έρευνα οδηγεί στο συμπέρασμα πως αρχικά το συγκρότημα κατασκευάστηκε ως χώρος αποθήκευσης των προϊόντων από τις καλλιέργειες της συγκεκριμένης αλλά και της ευρύτερης περιοχής στα μεταβυζαντινά χρόνια και στα χρόνια της οθωμανικής περιόδου. Στην πορεία χρησιμοποιήθηκε και ως καταφύγιοκατοικία των γεωργών και των κτηνοτρόφων της περιοχής. Τα κτίσματα αυτά έχουν σχέση με τα τσιφλίκια επί τουρκοκρατίας. Στη δεκαετία 1810-1820, πολλά χωριά «ηρπάγησαν» κυριολεκτικά από τον Αλή Πασά και τους γιους του. Τα περισσότερα θεσσαλικά τσιφλίκια ήταν προϊόντα τούρκικης αρπαγής. Στην περίοδο της Τουρκοκρατίας, οι θόλοι στην περιοχή της Μεγάλης Βελανιδιάς ανήκαν στο τουρκικό κράτος. Σύμφωνα με την προφορική παράδοση για ένα χρονικό διάστημα οι θόλοι χρησιμοποιήθηκαν και ως τουρκικά στρατιωτικά καταλύματα. Σύμφωνα με μαρτυρία του Αλέκου Καρακανίδη, παλιού κάτοικου της περιοχής της Νέας Αγχιάλου, οι θόλοι στην περιοχή Βελανιδιά υπήρχαν το 1906. Το πότε ακριβώς χτίστηκαν δεν το γνωρίζει κανείς. Σίγουρα όμως χτίστηκαν στα χρόνια της τουρκοκρατούμενης περιοχής. Η περιοχή Μεγάλη Βελανιδιά λέγονταν και «ουζ μπαξέ» που σημαίνει γη της επαγγελίας. Κατά το 16ο και 17ο αιώνα σε ολόκληρη την οθωμανική αυτοκρατορία παρατηρήθηκε μεγάλη κτηνοτροφική ανάπτυξη.

83

4

84 108

109 6

Σκίτσο 4: Λεπτομέρεια πόρτας θόλου, Σκίτσο 5: Εσωτερική άνοψη του θόλου, Σκίτσο 6: Η καμάρα ανάμεσα στους δύο χώρους του θολωτού κτίσματος, Εικ.108:Το τόξο ανάμεσα στους δύο χώρους του κάθε ορθογώνιου κτίσματος, Εικ.109: Εσωτερική άποψη της θολωτής στέγης

5

Μπορούμε λοιπόν να υποθέσουμε ότι την περίοδο αυτή της κτηνοτροφικής ανάπτυξης κατασκευάστηκαν και οι μόνιμες κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις διαχείμασης των κοπαδιών στην περιοχή είτε στα συγκροτήματα θόλων, είτε στους μεμονωμένους θόλους. Η γεωργική ανάπτυξη ήρθε το 18ο και 19ο αιώνα με τη στροφή στην καλλιέργεια του σιταριού και του βαμβακιού. Η γεωργική παραγωγή στην περιοχή των θόλων την ίδια περίοδο, στράφηκε ιδιαίτερα στο σιτάρι, στις ελιές, στο μετάξι, αλλά και στα αμπέλια, όπως και σε δεντροκαλλιέργειες, όπου παράγονταν σύκα, αχλάδια, μήλα, ροδάκινα και αμύγδαλα. Στους προηγούμενους αιώνες η παραγωγή περιοριζόταν σε κριθάρι, σιτάρι, νταρί και σπέντζες. Κατά το 1750 συντελέστηκε μια σημαντική μεταβολή στη γεωργική παραγωγή της περιοχής. Από τις εποχιακέςμονοετείς καλλιέργειες οι αγρότες στράφηκαν στις δεντροκαλλιέργειες και την αμπελοκαλλιέργεια. Οι εργασίες αυτές απαιτούσαν περισσότερη απασχόληση για την προετοιμασία και τη συγκομιδή της παραγωγής, απαιτούσαν σχεδόν μόνιμη εγκατάσταση στα κτήματα για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Οι μεγάλες εκτάσεις που καλλιεργούσαν οι κάτοικοι της Μακρυνίτσας και οι μεγάλες αποστάσεις από το χωριό τους ανάγκαζαν τους καλλιεργητές να παραμένουν κοντά στα κτήματά τους, μακριά από τις οικογένειές τους, που αρχικά για λόγους ασφαλείας έμεναν στη Μακρυνίτσα. Αργότερα κατασκευάστηκαν στα κτήματα μεγαλύτερα σπίτια και στο τέλος ολόκληρες οι οικογένειες-φάρες εγκαταστάθηκαν στα «καλύβια», όπως αρχικά ονομάστηκαν αυτές οι εγκαταστάσεις. Το οροπέδιο της Μεγάλης Βελανιδιάς επί Τουρκοκρατίας ήταν στην κατοχή αγάδων ή μπέηδων. Πλούσιοι ομογενείς-μεγάλοι του έθνους ευεργέτες γνωρίζοντας ότι η Θεσσαλία θα προσαρτηθεί σύντομα στην Ελλάδα αγόρασαν τα τσιφλίκια των μουσουλμάνων. Όταν υπογράφτηκε μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας η συνθήκη παραχώρησης της Θεσσαλίας άρχισε η εκποίηση μικροιδιοκτησιών και η μαζική μετανάστευση των Οθωμανών ιδιοκτητών στην Τουρκία. Έτσι, πολλοί Έλληνες από την απελευθερωμένη ήδη Ελλάδα έσπευσαν να αγοράσουν μικρές ιδιοκτησίες. Κατά τα έτη 1880-1884 παρατηρήθηκε μεγάλη ζήτηση σε τέτοιες αγοραπωλησίες. Η αξία της γης λόγω της μεγάλης ζήτησης υπερτιμήθηκε απίστευτα. Γεωργοί, κτηνοτρόφοι, κολλήγοι και άλλοι βιοτέχνες, όσοι μπορούσαν να διαθέσουν το μισό της αξίας της γης δανείζονταν χρήματα και αγόραζαν. Το κτήμα με το συγκρότημα των θόλων πουλήθηκε από τους Οθωμανούς ιδιοκτήτες στον ομογενή Έλληνα της Κωνσταντινούπολης Λέοντα Λεωνίδα Ζαρίφη στη δεκαετία του 1880, λίγο πριν την προσάρτηση της Θεσσαλίας το 1881. Το 1918 δημιουργήθηκε ο «αγροτικός παραγωγικός συνεταιρισμός Νέας Αγχιάλου, Η Δήμητρα». Το 1927 το κτήμα με τους θόλους του Ζαρίφη αγοράστηκε από την λαϊκή πιστωτική τράπεζα, «Η Δήμητρα».Εκπρόσωπος της τράπεζας ορίστηκε ο Θεόδωρος Αγγελίδης. Το κτήμα ήταν 8.415 στρέμματα. Αυτό αποτελούνταν από βοσκοτόπια, από 35.000 αγριελιές εμβολιασμένες με ήρεμες ελιές, από ένα νεόδμητο διώροφο οικοδόμημα και από 100 στρέμματα καλλιεργήσιμα. Ο Ζαρίφης εισέπραξε από την λαϊκή πιστωτική τράπεζα 1950.000 δραχμές και 50.000 δραχμές εισέπραξε ο εντολέας Δημήτρης Φαρμακίδης. Η αξία δηλαδή του κτήματος ήταν 2.000.000 δραχμές. Με βάση το συμβόλαιο της αγοραπωλησίας ο Συνεταιρισμός «Δήμητρα» ανέλαβε την υποχρέωση να μεταβιβάσει τα 800 στρέμματα του παραπάνω κτήματος στους ακτήμονες, που κατοικούσαν στη γύρω περιοχή - Διμήνι, Σέσκλο-καθώς και 85

7

86 111

112

Σκίτσο 7: Λεπτομέρεια χαλάσματος(πιθανόν παραθύρου ενός θόλου), Εικ.110: Παράθυρο σε έναν από τους θόλους, Εικ.111: Άνοιγμα στη στέγη, Εικ.112: Ο μεμονωμένος θόλος, που διέμενε ο αρχιτσέλιγγας σε κοντινή απόσταση από το συγκρότημα θόλων

110

Σκίτσο 8: Λεπτομέρεια εσωτερικού χώρου-η καμάρα που συνέδεε τους δύο χώρους του θολωτού κτίσματος

στους πρόσφυγες, που εγκαταστάθηκαν στη Νέα Αγχίαλο και προέρχονταν από την ανατολική Ρωμυλία.Το συγκρότημα των θόλων της Μεγάλης Βελανιδιάς παραπέμπει στην υπόθεση να διέμεναν ακόμα και οι οικογένειες των κολλήγων-καλλιεργητών της γης. Μετά όμως από μια πυρκαγιά στην περιοχή καταστράφηκαν οι ελαιώνες και η περιοχή έγινε βοσκότοπος. Έτσι, θα διαμένουν οικογένειες τσελιγγάδων. Βέβαια, ο επιστάτης των κολλήγων ή ο αρχιτσέλιγγας διέμενε σε έναν μεμονωμένο θόλο που βρίσκονταν σε απόσταση από το συγκρότημα θόλων. Στα χρόνια του εμφυλίου, στην ευρύτερη περιοχή λειτουργούσαν δύο κέντρα λαθρεμπορίου. Το ένα στο Κεραμίδι και το άλλο στο λιμανάκι του Μάραθου στην Κριθαριά. Τότε συνέβαιναν μεγάλες συγκρούσεις, ανάμεσα σε ομάδες ληστών και ντόπιων κατοίκων. Εξάλλου, η περιοχή Καντήραγας συνδέθηκε με στέκι ληστών. Σε τέτοιες εποχές πιστεύεται πως έβρισκαν στο συγκρότημα των θόλων της Μεγάλης Βελανιδιάς καταφύγιο ακόμα και αρχιληστές. Στους θόλους στη Σουβάλα, ο Γ. Διονυσίου αναφέρει ότι κρύβονταν και ο αρχιληστής Γρηγόρης Σούρλας που ανήκε και στις παρακρατικές ομάδες. Όταν όμως σκότωσε έναν άλλον αρχιληστή τότε του παραχωρήθηκε από το κράτος αμνηστία.

8

87

9

88

Σκίτσο 9: Λεπτομέρεια-χαλάσματα της εισόδου του μεμονωμένου θόλου στην περιοχή της Μεγάλης Βελανιδιάς

Στο ερώτημα-ποιοι έχτισαν τους θόλους αυτούς-η απάντηση δεν είναι τόσο απλή. Κάποιοι ερευνητές των θόλων πιστεύουν πως χτίστηκαν από τους Ηπειρώτες μαστόρους της πέτρας. Η άποψη αυτή μπορεί να βασιστεί στο τζαμί του κάστρου των Ιωαννίνων. Το Ασλάν Τζαμί έχει μια κύρια αίθουσα σε σχήμα τετραγώνου με εμβαδόν 10x10=100 τ.μ. και ύψος 12 μ.. Στις τέσσερις γωνίες σχηματίζονται τέσσερις κόγχες και δίνουν στην αίθουσα σχήμα κυκλικό. Επάνω ακουμπάει ένας σφαιρικός θόλος. Η κατασκευή του συγκεκριμένου τζαμιού ανάγεται στην εποχή πριν τον 18ο αιώνα. Επομένως, γνώριζαν οι Ηπειρώτες μαστόροι από θολωτές κατασκευές. Σε αντίθεση με την παραπάνω άποψη, για κάποιους μελετητές των θόλων υπάρχει ο ισχυρισμός ότι χτίστηκαν από ντόπιους μαστόρους. Σύμφωνα με την άποψη αυτή, η ύπαρξη πολλών θόλων στο νομό Μαγνησίας μαρτυρεί την κατασκευή τους από αυτόχθονες μαστόρους της πέτρας. Μπορεί να υποθέσει κανείς πως οι άνδρες καλλιεργητές της γης ή οι κτηνοτρόφοι το βράδυ έμπαιναν στο θόλο για ξεκούραση και ασφάλεια. Εκεί είχαν τα απολύτως απαραίτητα, όπως να φάνε ένα κομμάτι ψωμί, να πιούνε λίγο νερό, να ξαποστάσουν σε μια γωνιά χωρίς να βρέχονται, αλλά και να ανάψουν φωτιά στην εστία για να ζεσταθούν το χειμώνα. Οι πόρτες ήταν μικρές και χαμηλές για περισσότερη ασφάλεια. Παράθυρα δεν χρειάζονταν, αρκούσαν οι τρύπες εξαερισμού. Ελάχιστοι θόλοι είχαν ένα μικρό παραθυράκι για φωτισμό. Οι θόλοι-καλύβια γεωργικής ή κτηνοτροφικής χρήσης στα περιβόλια, τα αμπέλια ή τους βοσκότοπους, πρέπει να αποδοθούν σε αυτές τις περιόδους ακμής της κτηνοτροφίας και της γεωργίας. Υπάρχει η πιθανότητα οι θόλοι να αποτελούσαν ένα στοιχείο αναγνώρισης της ιδιοκτησίας για εκχερσωμένες δασικές εκτάσεις, τις οποίες καλλιεργούσαν οι κολλήγοι και είχαν το δικαίωμα να ιδιοποιηθούν επί τουρκοκρατίας. Στην περιοχή της Μαγνησίας, από τα λίγα χαράγματα που έχουν βρεθεί στους θόλους φαίνεται ότι οι περισσότεροι ήταν σε χρήση από το 1850 έως το 1900. Ωστόσο, υπάρχουν και μαρτυρίες ότι ήταν αποθήκες σιτηρών, ένας σιτοβολώνας γύρω από ένα αλώνι. Εδώ βέβαια πρέπει να υποθέσουμε ότι το σιτάρι το μετέφεραν από τον κάμπο της Θεσσαλίας, σε εποχή που το σιτάρι ήταν πολύτιμο. Το μετέφεραν στους θόλους, που θεωρούνταν ασφαλή κτίρια για την αποθήκευσή του. Ο πλακόστρωτος δρόμος Σέσκλου-Καντήραγα συνδέονταν με το συγκρότημα αυτό. Το οροπέδιο της Σουβάλας είναι αόρατο από τη θάλασσα και το λιμάνι του Καντήραγα. Για λόγους ασφαλείας λοιπόν αποθήκευαν στους θόλους τα σιτηρά και από εκεί μεταφέρονταν στο λιμάνι του Καντήραγα για να πουληθούν.1

1. πληροφορία Άγγελου Πάντου

89

113 48

115

49

116

117

Εικ.113,114: Ράφια για τις ανάγκες των κτηνοτρόφων, Εικ.115: Κεραμίδια στην πέτρινη εξωτερική τοιχοποιία, Εικ.116: “Χάλασμα” ανοίγματος, Εικ.117: Εσωτερική άποψη θόλου

114

Σκίτσο 10: Λεπτομέρεια εσωτερικού του μεμονωμένου θόλου στην Μεγάλη Βελανιδιά-το άνοιγμα που συνέδεε τους δύο χώρους του θολωτού κτίσματος,Εικ.118: Τρεις από τους δεκατέσσερις θόλους του συγκροτήματος

10

118

91

120

121

92 Εικ.119,120,121: Τεχνικά χαρακτηριστικά θόλων

119

Τα τεχνικά χαρακτηριστικά των θόλων Κατά τον Χ. Μπούρα, η κάλυψη χώρων με κυλινδρικούς θόλους ήταν μια τεχνική πολύ εκτεταμένη στο Βυζάντιο. Το βασικότερο στατικό πρόβλημα, που έπρεπε να λυθεί κατά την ανέγερση ενός θόλου ήταν η αντιμετώπιση των πλάγιων ωθήσεων. Σύμφωνα με τον Χ.Μπούρα, στη βυζαντινή θολοδομία, για να επιτευχθεί το “πέρασμα” από την τετράγωνη στην κυκλική κάτοψη δημιουργούσαν μια παρεμβολή σε σχήμα τμήματος κώνου-το ημιχώνιο- το οποίο μετέτρεπε την τετραγωνική σε οκταγωνική κάτοψη. Κατόπιν, με “κλέψιμο” περνούσαν στην κατασκευή της εγγεγραμμένης στο οκτάγωνο κυκλικής βάσης τρούλου. Παρόμοια επίλυση χρησιμοποιείται και στην ισλαμική ναοδομία, με τη διαφορά ότι αντί για ημιχώνιο δημιουργούνται πλάγια τριγωνικά επίπεδα, τα λεγόμενα “τούρκικα τρίγωνα”. Κατά τη βυζαντινή περίοδο, η στέγαση τετραγώνου με θόλο κατορθώθηκε με τις κατασκευές της αψίδας του τρούλου επί λοφίον. Σε θολωτά κτίσματα που εξωτερικά είναι τετράγωνα, εσωτερικά όμως είναι κυλινδρικά, σημαντικό τεχνικό χαρακτηριστικό είναι τα σφαιρικά τρίγωνα που σχηματίζονται στις τέσσερις “γωνίες” του κτίσματος. Σχηματίζονται από τις τέσσερις αψίδες-τόξα και οριοθετούνται από λεπτές σχιστόπλακες που προεξέχουν του εσωτερικού τοίχου στις τέσσερις πλευρές του κτίσματος. Οι τέσσερις αψίδεςτόξα κατασκευάζονται στο εσωτερικό των τοίχων του κτίσματος. Όταν πρόκειται για δίδυμα κτίσματα, όπως στο συγκρότημα της Μεγάλης Βελανιδιάς, το τέταρτο τόξο στήριξης-καμάρα δημιουργεί το ενδιάμεσο εσωτερικό χώρισμα-άνοιγμα για την επικοινωνία με το δεύτερο χώρο, που δεν έχει εξωτερική πόρτα. Η χρήση των σφαιρικών τριγώνων κυρίως από τους βυζαντινούς, για την εδραίωση του θόλου και τη στέγαση των τετραγωνικών κτιρίων, ήταν μια επανάσταση στις τεχνικές κάλυψης των κτιρίων. Οι πιέσεις που υφίσταται το κτίσμα από το υπερκείμενο βάρος του θόλου μέσα από τα σφαιρικά τρίγωνα μεταδίδονται στα σημεία εδραίωσής τους. Τα τέσσερα σφαιρικά τρίγωνα κάθε χώρου ενώνονται μεταξύ τους στο ψηλότερο σημείο των τόξων-αψίδων και δημιουργούν έναν κύκλο ή δακτύλιο ή στεφάνη, που οριοθετείται με σχιστόπλακες που προεξέχουν. Σ’αυτή τη στεφάνη, στηρίζεται ο θόλος. Ο θόλος κλείνει με την κλειδόπετρα. Η χρήση των αψίδων, αλλά και των σφαιρικών τριγώνων είχε ως αποτέλεσμα τη δυνατότητα κατασκευής ανοιγμάτων στα κτίσματα αυτά. Έτσι, οι τεχνίτες μπορούσαν να κατασκευάσουν ανοίγματα-παράθυρα στη βάση του θόλου. Στους θολωτούς κυρίως τάφους, όπως στο “Λαμιόσπιτο” του Διμηνίου, πάνω από το υπέρθυρο κατασκευάζονταν το ανακουφιστικό τρίγωνο, που μετέφερε τα υπερκείμενα βάρη στους πλευρικούς τοίχους της εισόδου. Σύμφωνα με τον καθηγητή Borut Juvanec, για να είναι ένας θόλος σταθερή πέτρινη κατασκευή, πρέπει το ύψος του θόλου να είναι √3/2 ή το 86% περίπου της διαμέτρου του. Ως διάμετρος θεωρείται το μήκος της εσωτερικής διαμέτρου αυξημένο κατά μια φορά το πάχος του τοίχου. Μ’ αυτόν τον τρόπο, η διάμετρος του θόλου μαζί με το ψηλότερο σημείο του σχηματίζουν ισόπλευρο τρίγωνο, που είναι ένα σταθερό σχήμα(Εικόνες 120,121). Σε κάποιους από τους θόλους της Μαγνησίας έχει επιβεβαιωθεί από τις μετρήσεις η σχέση ύψους και διαμέτρου, που αναφέρει ο καθηγητής Borut Jovanec.

93

122

94

Σκίτσο 11: Λεπτομέρεια εσωτερικού-άνοψη του μεμονωμένου θόλου στην περιοχή Μεγάλη Βελανιδιά της Νέας Αγχιάλου, Εικ.122: Οι αψίδες-τόξα εσωτερικά του μεμονωμένου θόλου

Η βασική ιδέα στην κατασκευή των θόλων είναι το εκφορικό σύστημα που χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή της θολωτής στέγης. Το εκφορικό σύστημα δόμησης είναι πανάρχαιο και ονομάζεται έτσι, επειδή κάθε πέτρα εξέχει-εκφέρει της προηγούμενης, χωρίς να εκτρέπει το κέντρο βάρους, ώστε τελικά να καλύπτει το άνοιγμα μεταξύ των υποστηριγμάτων. Οι πέτρες, με τις οποίες είναι φτιαγμένοι οι θόλοι, βρίσκονταν διάσπαρτες στη γύρω περιοχή. Η επεξεργασία τους απαιτούσε κόπο η διαμορφώνονταν σε κάποιο «συγκεκριμένο» σχήμα σύμφωνα με τις απαιτήσεις της κατασκευής. Τις πέτρες αυτές τις τοποθετούσαν σε διπλή σειρά. Ο χτίστης πρόσεχε να τοποθετεί σταθερά τις πέτρες και στις δύο σειρές. Η κατασκευή ξεκινούσε από κάτω και όσο ανέβαινε προς τα πάνω συνέκλινε προς το κέντρο, έτσι που να σχηματίζεται «θόλος» ή «κουκούλα». Στο πάνω μέρος, τοποθετούσαν πέτρες «πλακωτές» και όχι «κλειδωτές», έτσι που με βάση την κλίση που της έδιναν, να μπορεί να οδηγηθεί το νερό της βροχής προς τα έξω. Η κατασκευή γινόταν «κουκουλωτή». Δεν είναι σίγουρο πώς χτίζονταν οι θόλοι. Είναι πολύ πιθανό σε θόλους εκκλησιών να χρησιμοποιούνταν ξυλότυπος. Ένας δηλαδή ξύλινος σκελετός (σκαλωσιά), που θα σχημάτιζε τις νευρώσεις του θόλου και θα γεφυρώνονταν με σειρές χοντρών σανίδων, έτσι ώστε να είναι δυνατό το χτίσιμο του τμήματος του θόλου σειρά-σειρά αρχίζοντας από κάτω προς τα πάνω. Δύο τεχνίτες άρχιζαν να χτίζουν από τις δύο απέναντι πλευρές του θόλου και συνέχιζαν μέχρι να συναντηθούν στην κορυφή. Αρχικά, οι θολότυποι κατασκευάζονταν στο έδαφος και οι λιθοξόοι έδιναν στα μεγάλα κομμάτια πέτρας τα σχήματα που ήθελαν. Στη συνέχεια τα κομμάτια αριθμούνταν έτσι ώστε να μπορούν να ανυψωθούν (συνήθως με βαρούλκο) τα κατάλληλα κομμάτια, που χρειάζονταν οι μαστόροι, που εργάζονταν ψηλά στις σκαλωσιές. Ο θολότυπος έμπαινε στη θέση του και τοποθετούνταν με το εκφορικό σύστημα οι πέτρες. Η μια σειρά τοποθετούνταν επάνω στην άλλη. Το φορτίο που δημιουργούνταν, εξισορροπούνταν από το αντίστοιχο φορτίο του τεχνίτη της απέναντι πλευράς του θόλου. Οι τελευταίες σειρές τοποθετούνταν από έναν μόνο άνθρωπο, λόγω του περιορισμένου χώρου. Μετά την ολοκλήρωση της κατασκευής αφαιρούνταν ο ξυλότυπος. Σε κάποιους θόλους του νομού Μαγνησίας όπως για παράδειγμα στο θόλο “Τζουβάρα” στο Παλιούρι παρατηρούνται στη στεφάνη του θόλου απομεινάρια ξύλου.Φαίνεται πως χρησιμοποιούσαν ένα είδος ξυλοδεσιάς για να στηριχτεί και να δέσει με το κτίσμα η θολωτή στέγη. Δε συνέβαινε ωστόσο κάτι τέτοιο σε όλους τους θόλους.

95

ΑΠΟΤΥΠΩΣΕΙΣ

96

97

98

99

100

Θολωτή βρύση στην Μακρυνίτσα(αριστερά) / Θολωτή βρύση στον Άγιο Γεώργιο Νηλείας Μαγνησίας(δεξιά)

101

103

104

105

106

ΧΑΡΤΕΣ ΠΡΟΣΒΑΣΗΣ

ΣΕ ΚΑΠΟΙΟΥΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΘΟΛΟΥΣ

108

110

111

112

113

114 Σκίτσο 4: Ερείπια “μισού” θόλου στο συγκρότημα θόλων στη Σουβάλα της Μεγάλης Βελανιδιάς

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Μέσα από τη μελέτη των ξερολιθικών κατασκευών και κυρίως των θόλων, αναδεικνύεται μια ιδιαίτερη αρχιτεκτονική, που βρίσκεται σε πλήρη αρμονία και ισορροπία με το φυσικό περιβάλλον. Στην έρευνα αυτή έγινε κατανοητό πόσο “παλιά” κατασκευή είναι η θολωτή στέγαση. Τα τεχνικά χαρακτηριστικά των θόλων προϋπήρχαν σε υπόγειους ή υπέργειους τάφους, σε θρησκευτικά κτίσματα, τεμένη, σε τζαμιά, σε χριστιανικούς ναούς, όπως στο βυζαντινό ναό της Αγιάς Σοφιάς της Κωνσταντινούπολης, στον οποίο συνυπήρχαν όλα τα τεχνικά χαρακτηριστικά των θόλων. Η λειτουργικότητα και η απλότητα των θολωτών κτισμάτων φανερώνουν το πόσο πρακτικοί ήταν οι άνθρωποι εκείνης της εποχής, είτε ως κατασκευαστές είτε ως ιδιοκτήτες. Οι αυτοδίδακτοι εμπειροτέχνες “αρχιτέκτονες” διαχειρίστηκαν τα ντόπια υλικά με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Τίποτα δεν ήταν περιττό. Έχτιζαν ό,τι ακριβώς χρειάζονταν. Αν και εμπειροτέχνες γνώριζαν από τόξα, ημιχώνια, σφαιρικά τρίγωνα, θολωτή στέγαση, στεφάνη και εκφορικό σύστημα. Αυτό δείχνει ότι η γνώση δεν είναι κάτι στατικό αλλά μεταδίδεται και εμπλουτίζεται στο διάβα της με νέα στοιχεία. Μέσα από τη διερεύνηση των θόλων, αλλά και τη γνωριμία μας με τα καλντερίμια, τα πέτρινα καμπαναριά, αλλά και με άλλες ξερολιθικές κατασκευές, γίνονται κατανοητά τα περιβαλλοντικά και οικονομικά οφέλη, που προκύπτουν από τη συντήρησή τους, αφού συνδέονται με την πολιτιστική μας κληρονομιά και παράδοση. Όταν εγκαταλείπονται στη φθορά του χρόνου, ο χώρος ερημώνει, δεν αξιοποιείται, γίνονται επικίνδυνα και θυμίζουν την αποτυχία της πολιτείας να τα διατηρήσει και να τα επαναχρησιμοποιήσει. Από την ανάλυση, που προηγήθηκε μπορούμε να προσδιορίσουμε τα αναμενόμενα παρακάτω οφέλη από μια πιθανή επανάχρησή τους: • με τις παρεμβάσεις για επανάχρηση των θολωτών κτισμάτων, αυτά “επιστρέφονται” στην περιοχή ως κτίσματα, που μπορούν να φιλοξενήσουν πλήθος εκδηλώσεων και έτσι να ενισχυθεί ο τουρισμός • γίνονται έργα για τη βελτίωση των περιβαλλοντικά υποβαθμισμένων και εγκαταλελειμένων αγροτικών περιοχών • κατασκευάζονται συγκοινωνιακά έργα για τη σύνδεση των θόλων με άλλες περιοχές • γίνονται προσπάθειες για την ανάδειξη του κτιριακού πλούτου του παρελθόντος • με την επανάχρηση δημιουργούνται θέσεις εργασίας • προστατεύεται το περιβάλλον λόγω ανακύκλωσης των υλικών κατασκευής των θόλων. Η πορεία της ανθρωπότητας πρέπει να επανασυνδεθεί με τη φυσική ιστορία. Αν θέλουμε να επιβιώσουμε από την οικολογική καταστροφή πρέπει να αποκεντρωθούμε, να αποκτήσουμε βιοπεριφερειακές μορφές παραγωγής, καλλιέργειας και διαμονής, να δώσουμε ποικιλία στην αρχιτεκτονική μας και να την αναπτύξουμε σε ανθρώπινες κλίμακες. Προβάλλει επομένως το αίτημα για τη μελέτη και την προστασία τους, ώστε να διατηρηθεί η ταυτότητα του τοπίου. Επιβάλλεται η συντήρησή τους και η ανάδειξή τους σε αρχαιολογικούς επισκέψιμους χώρους. Η δυνατότητα πρόσβασης στα κτίσματα αυτά και η διασύνδεσή τους με αστικού τύπου οικισμούς θα έχουν ως αποτέλεσμα 115

τη διατήρηση της πολιτιστικής μας κληρονομιάς και παράδοσης. Η επανάχρηση ειδικότερα των θολιαστών κτισμάτων με διαφορετική από το παρελθόν λειτουργία, θα βοηθούσε στην επανένωσή μας με τον “πλούτο” του φυσικού περιβάλλοντος, αλλά και σ’ έναν ουσιαστικότερο και πιο λιτό τρόπο ζωής. Εξάλλου, η σημερινή πραγματικότητα επιτάσσει μια τέτοια στροφή στον άνθρωπο του 21ου αιώνα. Αναμφίβολα, η αναζωογόνηση του τόπου μέσα από τη συντήρηση και επανάχρηση των θόλων, συνδέεται με την αύξηση του πολιτιστικού τουρισμού. Μέρος του πολιτιστικού τουρισμού είναι και ο αγροτικός τουρισμός, που αναφέρεται και σε αγροτικά κτίσματα, τα οποία επαναχρησιμοποιούνται και μετατρέπεται η λειτουργία τους σε μουσειακό χώρο ή σ’ ένα λειτουργικό χώρο διαφορετικό από τον αρχικό. Υπάρχουν περιπτώσεις περιοχών με θόλους, όπως των θόλων των Ανωγείων της Κρήτης, που συντηρήθηκαν και επαναχρησιμοποιήθηκαν. Την τελευταία εβδομάδα του Ιουλίου διοργανώνονται στον ανακαισμένο θόλο της περιοχής (τον θόλο του Αγίου Υακίνθου) τα Υακίνθεια, που είναι πολιτιστικές εκδηλώσεις, γιορτή τέχνης και πολιτισμού, με παράλληλη έκθεση παραδοσιακών προϊόντων, που παράγονται στην περιοχή. Ένα άλλο παράδειγμα συντήρησης και επανάχρησης παραδοσιακών θολωτών κτισμάτων είναι στο χωριό Alberobello της κάτω Ιταλίας. Σήμερα χρησιμεύουν ως κύριες ή εξοχικές κατοικίες και αποτελούν μνημεία πολιτιστικής κληρονομιάς, σύμφωνα με την Unesco, από το 1996. Έτσι, τα παλιά εκείνα κτίσματα διατηρήθηκαν, αναδείχθηκαν και εντάχτηκαν ενεργά στη ζωή των κατοίκων. Οι δύο αυτές περιπτώσεις συντήρησης και επανάχρησης θολωτών κτισμάτων μπορούν να αποτελέσουν παραδείγματα προς μίμηση στους φορείς του νομού Μαγνησίας για μια ανάλογη αξιοποίηση των θόλων της περιοχής.

116

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΠΗΓΕΣ Γκίζης Γιάννης, Πηλιορείτικη Οικοδομία, Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, 1995 Σακαβάλας Κώστας, Φως στους θόλους, Δήμος Αισωνίας, 2009 Τσοποτός Δ. Κ., Γη και Γεωργοί της Θεσσαλίας κατά την τουρκοκρατίαν Διονυσίου Γιώργος Π., Η τελευταία ζωή στο τσιφλίκι του Παναγή Τοπάλη,ΑκέτσιΚαραμπάς,Δημητριάδα-Καινούριο,Βόλος 1995 Μπούρας Χαράλαμπος Θ.,Ιστορία της Αρχιτεκτονικής,Αρχιτεκτονική στο Βυζάντιο, το Ισλάμ και την Δυτική Ευρώπη κατά τον Μεσαίωνα, δεύτερος τόμος, Εκδοτικός Οίκος «Μέλισσα»,1994 Ελληνική παραδοσιακή Αρχιτεκτονική Δωδεκάνησα-Κρήτη, Εκδοτικός οίκος “Μέλισσα” Μπότση Έλενα, Πολίτη Παναγιώτα, Αυδίκος Ευάγγελος Γρ., Διμήνι και Παλιούρι Μαγνησίας, Δήμος Αισωνίας, 2010 Συρμακέζης Κωνσταντίνος, Τα μητάτα της Κρήτης, Διερεύνηση της στατικής λειτουργίας σε σύγχρονες μεθόδους, Μουσείο Κρητικής Εθνολογίας, 13 Βώροι, 1988 Αυδίκος Ευάγγελος Γρ., Σέσκλο Μαγνησίας Οικονομικές, Κοινωνικές και Πολιτισμικές αντιθέσεις και αλλαγές, Δήμος Αισωνίας, 2010 Φώτου Στέργιος Β., Σέσκλο Μαγνησίας, Προσωπικές αναμνήσεις και πληροφορίες, Βόλος 2002 Φώτου Στέργιος Β., Εκκλησίες και εξωκκλήσια του Σέσκλου Μαγνησίας, Βόλος 2002 Πετρονώτης Π.Π. Αργύρης, Παπαγεωργίου Γ. Βασίλης, Μάστοροι-χτίστες (από τα μαστοροχώρια της Κόνιτσας), τόμος Α, Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ιωαννίνων Ήπειρος Α.Ε., Ιωάννινα, 2008 Παπαγεωργίου Κυριάκος, Άρθρο στην εφημερίδα ΘΕΣΣΑΛΙΑ, τίτλος άρθρου: “Από το Σέσκλο ως τον Καντήραγα-Έτσι πεθαίνουν οι ιστορικοί δρόμοι της επικοινωνίας”, 31-3-2013, Βόλος Τριανταφυλλίδης Σοφοκλής, Οι κολλήγοι της Θεσσαλίας, εκδόσεις Στοχαστής Αλαμανή Ε., Τσουκαλάς Κ., Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Κοινωνικές και Οικονομικές συνέπειες της προσαρτήσεως της Θεσσαλίας, τόμος Ιδ’, Εκδοτ. Αθ.

117

Διβάνη Λένα, Η εδαφική ολοκλήρωση της Ελλάδας (1830-1947),(Απόπειρα πατριδογνωσίας), Καστανιώτης Ιστορία εκδόσεις Χαρίσης Βασίλης, Αρχιτεκτονική, Αναζητήσεις στην παράδοση Σύλλογος Περιβολιωτών Μαγνησίας, Λαογραφικός Σύλλογος Βλάχων Επαρχίας Αλμυρού, Πολιτιστικός Σύλλογος Σέσκλου, Οι βλάχοι της Μαγνησίας, (Περιβολιώτες και Αρβανιτόβλαχοι), Έκδοση της Εταιρείας Κοινωνικής Παρέμβασης και Πολιτισμού Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Μαγνησίας, Βόλος 2009 Τζελέπης Πάνος-Νικολής, Λαϊκή Ελληνική Αρχιτεκτονική, Εκδόσεις Θεμέλιο Δωρής Μιχάλης, Άνθρωπος και χώρος Αρακαδάκη Μαρία, Νοφαλιάς Μεραμπέλου, Η συμβολή στην αρχιτεκτονική των ορεινών οικισμών της Κρήτης Συμβόλαιο αγοραπωλησίας του αγροκτήματος της Μεγάλης Βελανιδιάς στις 30 Νοεμβρίου 1927 Αικατερινίδης Γιώργος, Λαϊκός πολιτισμός, 1990 Πάντος Α. Πάντος, Ποιμενικαί θόλοι εις την κοινότητα Παλιουρίου Βόλου, Ανέκδοτη εργασία στο μάθημα της Λαογραφίας (Ελληνική Λαϊκή Αρχιτεκτονική) στην Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών (1968) Τεχνική εγκυκλοπαίδεια “Πώς λειτουργεί”, τόμος 6ος, σ. 1173,1174

Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία Allen Edward, Stone shelters από το διαδίκτυο _ http://www.academia.edu/1119107/Archaeological_Work_of_Thessaly_and_ Central_Greece_1_2003_publ._2006_frontmatter_ _ http://www.stoneshelter.org _ http://walking-pilion.blogspot.gr

118

ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ Οι εικόνες 17,18,19,20,21,22,50,58,59,63,64,65,66,67,68,69,70,71,72,73,7 4,75,76,77,78,79,97,98,99,100,101,102,103,104,105,106,107,108,109,110, 111,112,113,114,115,116,117,118,122, το διάγραμμα 1, καθώς και τα σκίτσα 1,3,4,5,6,7,8,9,10,11 και του εξωφύλλου προέρχονται από προσωπικό αρχείο. Οι εικόνες 80,81,82,83,84,85,86,87,88,89,90,91,92,93,94,95,96 προέρχονται από το βιβλίο “Φως στους θόλους” του Σακαβάλα Κώστα. Οι εικόνες 49,119,120,121 προέρχονται από το site stoneshelter.org (http://www. stoneshelter.org/stone/typics.htm) Υπόλοιπες εικόνες 1.: http://kozanimedia.gr/wp-content/uploads/2012/07/pentalofos.jpg 2.: http://stonebridgeofpelion.blogspot.gr/p/blog-page_3.html 3.: http://www.scribd.com/doc/38397138/%CE%95%CE%93%CE%A7%CE%95% CE%99%CE%A1%CE%99%CE%94%CE%99%CE%9F-%CE%9E%CE%95%CE %A1%CE%9F%CE%9B%CE%99%CE%98%CE%99%CE%9A%CE%A9%CE%9 D-%CE%9A%CE%91%CE%A4%CE%91%CE%A3%CE%9A%CE%95%CE%A5 %CE%A9%CE%9D 4.: http://elgeorgakis.blogspot.gr/2011/08/blog-post_16.html 5.: http://ellas2.wordpress.com/2009/06/16/%CF%84%CE%B1-%CE%B4%CF% 81%CE%B1%CE%BA%CF%8C%CF%83%CF%80%CE%B9%CF%84%CE%B 1-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%B5%CF%8D%CE%B2%CE%BF%CE%B9 %CE%B1%CF%82/ 6.: http://www.protagon.gr/?i=protagon.el.article&id=16703 7.: http://galaxy.hua.gr/~landscapesatlas/index.php/2010-01-21-16-47-29/2010-01 -21-18-38-52/197-anavathmoi.html 8.: http://e-oikodomos.blogspot.gr/2011/10/blog-post_2527.html 9.: http://ellas2.wordpress.com/2010/06/01/%CE%BF%CE%B9-%CE%B7%C F%80%CE%B5%CE%B9%CF%81%CF%8E%CF%84%CE%B5%CF%82-%C E%BC%CE%AC%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%B5%CF%82%CF%84%CE%B7%CF%82-%CF%80%CE%AD%CF%84%CF%81%CE%B1 %CF%82/ 10.: http://ofisofi.blogspot.gr/2012/04/1.html 11.: https://www.facebook.com/photo.php?fbid=465300543532965&set=a.4652 99160199770.110443.143821299014226&type=3&theater 12.: https://www.facebook.com/photo.php?fbid=465300590199627&set=a.4652 119

99160199770.110443.143821299014226&type=3&theater 13.: https://www.facebook.com/photo.php?fbid=443488769066862&set=oa.170 043429817969&type=1&ref=nf 14.: http://gefyria.blogspot.gr/2008/11/10_21.html 15.: http://7gym-laris.lar.sch.gr/ergasies/ERGA/mastores.htm 16.: https://www.facebook.com/photo.php?fbid=322705524459135&set=a.1439 01182339571.30378.143821299014226&type=3&theater 23.: http://www.greek-thesaurus.gr/Mycenaean-tholos-tombs.html 24.: http://istoriografia.blogspot.gr/2012/11/blog-post_9.html 25.: https://www.google.gr/search?q=%CF%84%CE%BF%CE%BE%CF%89% CF%84%CE%B7+%CF%80%CF%85%CE%BB%CE%B7+%CF%83%CF%84 %CE%B7+%CE%B8%CE%B5%CF%83%CE%B7+%CF%80%CE%B1%CE% BB%CE%B1%CE%B9%CE%BF%CE%BC%CE%B1%CE%BD%CE%B9%CE %BD%CE%B1+%CE%B1%CE%B9%CF%84%CF%89%CE%BB%CE%BF%C E%B1%CE%BA%CE%B1%CF%81%CE%BD%CE%B9%CE%B1&bav=on.2,or .r_cp.r_qf.&bvm=bv.49784469,d.Yms,pv.xjs.s.en_US.MpiVkF51mpA.O&biw=1422 &bih=740&um=1&ie=UTF-8&hl=en&tbm=isch&source=og&sa=N&tab=wi&ei=Uwb 0Ud-dI8XXtAa7n4Eo#um=1&hl=en&tbm=isch&sa=1&q=%CF%84%CE%BF%CE %BE%CF%89%CF%84%CE%B7+%CF%80%CF%85%CE%BB%CE%B7+%CE %B1%CE%B9%CF%84%CF%89%CE%BB%CE%BF%CE%B1%CE%BA%CE% B1%CF%81%CE%BD%CE%B1%CE%BD%CE%B9%CE%B1&oq=%CF%84%C E%BF%CE%BE%CF%89%CF%84%CE%B7+%CF%80%CF%85%CE%BB%CE %B7+%CE%B1%CE%B9%CF%84%CF%89%CE%BB%CE%BF%CE%B1%CE %BA%CE%B1%CF%81%CE%BD%CE%B1%CE%BD%CE%B9%CE%B1&gs_l =img.3...28759.32005.6.32135.16.16.0.0.0.0.244.1730.8j2j5.15.0....0.0..1c.1.20. img.lMdI96XX5IM&bav=on.2,or.r_cp.r_qf.&bvm=bv.49784469%2Cd.Yms%2Cpv. xjs.s.en_US.MpiVkF51mpA.O%2Cpv.xjs.s.en_US.MpiVkF51mpA.O&fp=97a1fa6 d748c5444&biw=1422&bih=740&facrc=_&imgdii=_&imgrc=iOb9PqvTvKVjrM%3 A%3BYptBWT6GxgDaRM%3Bhttp%253A%252F%252Fwww.tdpeae.gr%252Fu ploads%252Fphotos%252F25_11.jpg%3Bhttp%253A%252F%252Fwww.tdpeae. gr%252Findex.php%253FID%253Dj9Nh5VtRDTo4eJox%3B570%3B378 26.: http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CF%81%CF%87%CE%B5%CE%AF% CE%BF:Schatzhaus_des_Atreus,_Querschnitt.jpg 27.: https://www.google.gr/search?q=%CE%BF+%CE%B8%CE%BF% CE%BB%CE%BF%CF%82+%CF%84%CE%B7%CF%82+%CE%B1% CF%81%CF%83%CE%B9%CE%BD%CE%BF%CE%B7%CF%82&um =1&ie=UTF-8&hl=en&tbm=isch&source=og&sa=N&tab=wi&ei=7Ab0UZ HoKcnKswatzoGAAQ&biw=1422&bih=740&sei=7wb0UcqTD5HLswbo_ YGwCQ#facrc=_&imgdii=_&imgrc=-_qItFSMj9GpEM%3A%3BT3DYfzJLNiaSYM %3Bhttps%253A%252F%252Ffbcdn-sphotos-a.akamaihd.net%252Fhphotos-ak-a 120

sh4%252F296166_10150294832782798_260700657797_8214351_490196049 _n.jpg%3Bhttp%253A%252F%252Fpassipoularidou.wordpress.com%252F2012 %252F04%252F29%252F%2525CF%252583%2525CE%2525B1%2525CE%2 525BC%2525CE%2525BF%2525CE%2525B8%2525CF%252581%2525CE%2 525B1%2525CE%2525BA%2525CE%2525B7-samothraki-%2525CE%2525BF%2525CF%252580%2525CE%2525B5%2525CF%252581%2525CE%2525A F%2525CF%252586%2525CE%2525B7%2525CE%2525BC%2525CE%2525 BF%2525CF%252582-%2525CE%2525B8%2525CF%25258C%2525CE%2525B B%2525CE%2525BF%2525CF%252582-%2525CF%252581%2525CE%2525BF %2525CF%252584%2525CF%25258C%2525CE%2525BD%2525CF%252584% 252F%3B334%3B400 28.: http://4.bp.blogspot.com/-A70Rh4kzcyM/TaHb2mYemFI/AAAAAAAADaM/Pl5N04pDqU/s1600/20060703142803ARXAIA3.jpg 29.: https://www.google.gr/search?q=%CE%BF+%CE%B8%CE%BF%CE%BB %CF%89%CF%84%CE%BF%CF%82+%CF%84%CE%B1%CF%86%CE%BF %CF%82+%CF%84%CE%BF%CF%85+%CE%BC%CE%B9%CE%BD%CF% 85%CE%B1&um=1&ie=UTF-8&hl=en&tbm=isch&source=og&sa=N&tab=wi&e i=_Qf0UYrOHILmswb86YCgAg&biw=1422&bih=740&sei=_wf0UZWDH4rJsga TxYDYDw#facrc=_&imgdii=_&imgrc=d01jw2zfTAk1WM%3A%3BF9abzWdEQ37aM%3Bhttp%253A%252F%252Fwww.orchomenos.gr%252Fuploads%25 2FCulture%252FMynias%252Fmynias6.jpg%3Bhttp%253A%252F%252Fwww. orchomenos.gr%252Fgr%252Fminyas-grave.html%3B800%3B578 30.: http://history-pages.blogspot.gr/2012/04/blog-post_23.html 31.: http://history-pages.blogspot.gr/2012/04/blog-post_23.html 32.: http://www.ruralc.com/2013/06/kragkuppelbauten-corbelled-domes-de.html 33.: https://www.google.gr/search?client=firefox-a&hs=oTN&rls=org.mozilla:el:offi cial&q=alberobello+flikr&bav=on.2,or.r_qf.&bvm=bv.52288139,d.Yms,pv.xjs.s.en_ US.nYXFudhZpfw.O&biw=1264&bih=637&dpr=1&um=1&ie=UTF-8&hl=en&tbm=i sch&source=og&sa=N&tab=wi&ei=ieg5Ut7YI8ittAbvt4DwCQ#hl=en&q=tumblr+al berobello&rls=org.mozilla:el%3Aofficial&tbm=isch&um=1&facrc=_&imgrc=lOtEdV FvsagxWM%3A%3BHUpkUvMtubcygM%3Bhttp%253A%252F%252Fwww.tumblr. com%252Fphoto%252F1280%252Famazinworld%252F1282756525%252F1%25 2Ftumblr_la2m1aBZB11qdyep5%3Bhttp%253A%252F%252Famazinworld.tumblr. com%252F%3B1280%3B800 34.: http://www.google.gr/imgres?imgurl=http://upload.wikimedia.org/wikipedia/ commons/3/31/Kazun,_Croatia.JPG&imgrefurl=http://commons.wikimedia.org/ wiki/File:Kazun,_Croatia.JPG&h=2112&w=2816&sz=820&tbnid=zVMxWOXyPCok 0M:&tbnh=95&tbnw=126&zoom=1&usg=__Ynpk1dFL3RcLROVGy3V0FflSjNU=& docid=ublPnOyNI0w45M&sa=X&ei=JN85UuaFB8zKswaz44HIBQ&ved=0CDUQ9 QEwAg&dur=419 121

35.: https://www.google.gr/search?q=village+des+bories&oe=utf-8&rls=org.mozilla:el:official&client=firefox-a&gws_rd=cr&um=1&ie=UTF-8&hl=en&tbm=isch&source=og&sa=N&tab=wi&ei=Tt85Us_0JI3Usga5 nIC4DA#facrc=_&imgdii=_&imgrc=1OFmKvYFEX9UsM%3A%3B2VK xMPWGeSDlxM%3Bhttp%253A%252F%252Fsoizicll.files.wordpress. com%252F2013%252F05%252Fvillage_des_bories-4bis.jpg%3Bhttp%253A%25 2F%252Fsoizicll.wordpress.com%252F2013%252F05%252F09%252Fle-villagedes-bories%252F%3B986%3B571 36.: https://www.google.gr/search?q=nawamis&oe=utf-8&rls=org.mozilla:el:o fficial&client=firefox-a&gws_rd=cr&um=1&ie=UTF-8&hl=en&tbm=isch&sourc e=og&sa=N&tab=wi&ei=ld85UrzVEs3NswbQ0oDwCg#hl=en&q=nawamis+s ina&rls=org.mozilla:el%3Aofficial&tbm=isch&um=1&facrc=_&imgdii=_&imgrc =8PQmHMRu0HLD9M%3A%3B-_E_vnbTnQIunM%3Bhttp%253A%252F% 252Ffarm5.staticflickr.com%252F4083%252F5071942321_dc22919ee7_b. jpg%3Bhttp%253A%252F%252Fwww.flickr.com%252Fphotos%252Fwhitcomberd %252F5071942321%252F%3B1024%3B683 37.: https://www.google.gr/search?q=thuir+barraca&oe=utf-8&rls=org.mozilla:el:o fficial&client=firefox-a&gws_rd=cr&um=1&ie=UTF-8&hl=en&tbm=isch&source=og &sa=N&tab=wi&ei=pOk5UqzOK4OWtQbskYGYBQ#facrc=_&imgrc=iwO-n1jv7H2 ADM%3A%3BuB63muKq3jkyFM%3Bhttp%253A%252F%252Fwww.pierreseche. com%252Fimages%252Fthuir_barraca.jpg%3Bhttp%253A%252F%252Fwww. pierreseche.com%252Fquestions_et_reponses_2009.html%3B800%3B600 38.: https://www.google.gr/search?client=firefox-a&hs=Bu2&rls=org.mozilla:el: official&q=cabane+30217145&bav=on.2,or.r_qf.&bvm=bv.52288139,d.Yms,pv. xjs.s.en_US.nYXFudhZpfw.O&biw=1264&bih=637&dpr=1&um=1&ie=UTF-8&h l=en&tbm=isch&source=og&sa=N&tab=wi&ei=7ek5UueBFYmHtQagsoHYAw#f acrc=_&imgrc=cPhTPJMukDoh0M%3A%3BK9tYr4mFU3eohM%3Bhttp%253A %252F%252Fstatic.panoramio.com%252Fphotos%252Flarge%252F30217145. jpg%3Bhttp%253A%252F%252Fwww.panoramio.com%252Fphoto%252F302171 45%3B1024%3B767 39.: http://www.google.gr/imgres?imgurl=http://i1.trekearth.com/photos/86457/ ooo.jpg&imgrefurl=http://www.trekearth.com/gallery/Europe/Malta/South/Malta/ Gudja_Airport/photo844802.htm&h=480&w=640&sz=81&tbnid=tivGlAWzqtbe2M: &tbnh=107&tbnw=143&zoom=1&usg=__vB8V0Ff3nTvr4CRaisHkHUkHMtE=&do cid=OtCswq7JVrhvYM&sa=X&ei=lOA5UvcmioS1BsadgOgH&ved=0CD8Q9QEwA w&dur=276 40.: https://www.google.gr/search?client=firefox-a&hs=5Fi&rls=org.mozilla:el:offici al&q=pianeta+sardegna&bav=on.2,or.r_qf.&bvm=bv.52288139,d.Yms,pv.xjs.s.en_ US.nYXFudhZpfw.O&biw=1264&bih=637&dpr=1&um=1&ie=UTF-8&hl=en&tbm= isch&source=og&sa=N&tab=wi&ei=N-o5Up_tF4TWtQaDxYDgBQ#hl=en&q=pinn 122

ettu+sardegna&rls=org.mozilla:el:official&spell=1&tbm=isch&um=1&facrc=_&img dii=_&imgrc=UmfjwU8bEIHvPM%3A%3Bc__RODeCW1fPEM%3Bhttp%253A%2 52F%252Ffarm4.staticflickr.com%252F3710%252F9205128331_d992195850_b. jpg%3Bhttp%253A%252F%252Fwww.flickr.com%252Fphotos%252F83419944% 2540N02%252F9205128331%252F%3B1024%3B681 41.: http://es.wikiloc.com/wikiloc/imgServer.do?id=891853 42.: https://www.google.gr/search?q=naveta+spain&oe=utf-8&rls=org.mozill a:el:official&client=firefox-a&gws_rd=cr&um=1&ie=UTF-8&hl=en&tbm=isch& source=og&sa=N&tab=wi&ei=UuI5UrmAOMiGswauo4CoCw#facrc=_&imgd ii=_&imgrc=GldbGjkVvTXEbM%3A%3BoTAg5G9F9_MYYM%3Bhttp%253A %252F%252Fupload.wikimedia.org%252Fwikipedia%252Fcommons%252F 0%252F0b%252FTudons01.jpg%3Bhttp%253A%252F%252Fen.wikipedia. org%252Fwiki%252FNaveta_d%27Es_Tudons%3B1024%3B768 43.: https://www.google.gr/search?q=bunja+dalmatia&oe=utf-8&rls=org.mozilla:el :official&client=firefox-a&gws_rd=cr&um=1&ie=UTF-8&hl=en&tbm=isch&source= og&sa=N&tab=wi&ei=g-I5Us-hC4netAac-oDAAQ#facrc=_&imgdii=_&imgrc=LYO2 P3f3S-umoM%3A%3BRMBdOXLwHm10ZM%3Bhttp%253A%252F%252Ffarm3. static.flickr.com%252F2536%252F3834326663_8027252b02.jpg%3Bhttp%253A %252F%252Fsecretdalmatia.wordpress.com%252F2009%252F08%252F18%25 2Ftraditional-architecture-in-dalmatia-bunja%252F%3B500%3B375 44.: https://www.google.gr/search?q=crot+elvetia&oe=utf-8&rls=org.mozilla:el: official&client=firefox-a&gws_rd=cr&um=1&ie=UTF-8&hl=en&tbm=isch&sourc e=og&sa=N&tab=wi&ei=p-I5UrfEN4XXtQaRw4HIDA#hl=en&q=crot+switzerlan d&rls=org.mozilla:el%3Aofficial&tbm=isch&um=1&facrc=_&imgdii=_&imgrc=G kNvOIYdpptU_M%3A%3Bf_AYql8R5zfefM%3Bhttp%253A%252F%252Fmw2. google.com%252Fmw-panoramio%252Fphotos%252Fmedium%252F82111946. jpg%3Bhttp%253A%252F%252Fwww.panoramio.com%252Fphoto%252F821119 46%3B500%3B375 45.: https://www.google.gr/search?q=capitelle+nimes&oe=utf-8&rls=org.mozilla:e l:official&client=firefox-a&gws_rd=cr&um=1&ie=UTF-8&hl=en&tbm=isch&source =og&sa=N&tab=wi&ei=LOk5UsOAO4TItAbgtoCQDQ#facrc=_&imgdii=_&imgrc= KFYjAzQoXQxjcM%3A%3BeszeiyzYjUgE1M%3Bhttp%253A%252F%252Fmw2. google.com%252Fmw-panoramio%252Fphotos%252Fmedium%252F3263111 5.jpg%3Bhttp%253A%252F%252Fwww.map-france.com%252FAramon-30390%252Fphotos-Aramon.html%3B499%3B333 46.: https://www.google.gr/search?q=capitelle+france&oe=utf-8&rls=org.mozill a:el:official&client=firefox-a&gws_rd=cr&um=1&ie=UTF-8&hl=en&tbm=isch&so urce=og&sa=N&tab=wi&ei=0OI5Usb3BYGItQbSqYGIBg#hl=en&q=trin+hvar&rl s=org.mozilla:el%3Aofficial&tbm=isch&um=1&facrc=_&imgrc=ZVLZrSgZRCLR xM%3A%3Bzg31Cr6d3p5aBM%3Bhttp%253A%252F%252Fwww.hvar-island123

croatia.com%252Fimages%252Ftrim-hvar.jpg%3Bhttp%253A%252F%252Fwww. hvar-island-croatia.com%252Fhvar-island-treasure%252Fstone-landscape. shtml%3B800%3B599 47.: https://www.google.gr/search?q=nuraghe+sardegna&oe=utf-8&rls=org. mozilla:el:official&client=firefox-a&gws_rd=cr&um=1&ie=UTF-8&hl=en&tbm =isch&source=og&sa=N&tab=wi&ei=quo5UtyQOMbJswbB74CwBA#facrc= _&imgdii=_&imgrc=uDf7AHs0WPBh8M%3A%3Bmej1DZNNQm28xM%3Bh ttp%253A%252F%252Fwww.megalithic.co.uk%252Fa558%252Fa312%252Fg allery%252FCentral_Europe%252FItaly%252FSardinia%252Fch_semestene4.

JPG%3Bhttp%253A%252F%252Fwww.megalithic.co.uk%252Farticle.php%253Fs id%253D30032%3B750%3B563 48.: http://www.stoneshelter.org/stone/mantarah.htm 51.: http://www.env-edu.gr/Documents/KPE%20Anogeion%20Mitata%20Drastiriotites.pdf 52.: https://www.google.gr/search?q=%CF%84%CE%BF%CE%BC%CE%B7 +%CE%BC%CE%B7%CF%84%CE%B1%CF%84%CE%BF%CF%85&oe=u tf-8&rls=org.mozilla:el:official&client=firefox-a&gws_rd=cr&um=1&ie=UTF-8&hl=en&tbm=isch&source=og&sa=N&tab=wi&ei=8OM5UtmQMcbZswae5 IGABw#facrc=_&imgdii=_&imgrc=-kM1mfDccDZOMM%3A%3BNbSfJ2C_ kVJafM%3Bhttp%253A%252F%252Fwww.sfakia-crete.com%252Fsfakiacrete%252Fmitato.jpg%3Bhttp%253A%252F%252Fwww.sfakia-crete. com%252Fforum2%252Fread.php%253F5%252C1407%252C1459%3B700%3B 366 53.: https://www.google.gr/search?q=%CE%BA%CE%B1%CF%84%CE%BF%CF %88%CE%B7+%CF%84%CE%BF%CE%BC%CE%B7+%CE%BC%CE%B7%C F%84%CE%B1%CF%84%CE%BF%CF%85&oe=utf-8&rls=org.mozilla:el:official& client=firefox-a&gws_rd=cr&um=1&ie=UTF-8&hl=en&tbm=isch&source=og&sa=N &tab=wi&ei=n-Q5UrfEOpHTsgb3_oDQDg#facrc=_&imgrc=Ie-eWZ1X7VTOtM%3A %3BvaAINe7yVwQNYM%3Bhttp%253A%252F%252Fcretanhistory.tripod.com%2 52Feikones%252Fparadosi%252Fsx1.jpg%3Bhttp%253A%252F%252Fcretanhist ory.tripod.com%252Fparadosi%252Fspiti.htm%3B200%3B355 54.: http://sempronas.blogspot.gr/2011/11/blog-post_24.html 55.: http://ntopiolalieselladas.blogspot.gr/2013/02/metatum.html 56.: από το βιβλίο του Συρμακέζη Κωνσταντίνου, Τα μητάτα της Κρήτης, Διερεύνηση της στατικής λειτουργίας σε σύγχρονες μεθόδους, Μουσείο Κρητικής Εθνολογίας, 13 Βώροι, 1988 57.: https://www.google.gr/search?q=%CE%BA%CE%BF%CF%85%CE%BC %CE%BF%CF%82+%CE%BA%CF%81%CE%B7%CF%84%CE%B7&oe=u tf-8&rls=org.mozilla:el:official&client=firefox-a&gws_rd=cr&um=1&ie=UTF-8&hl=en&tbm=isch&source=og&sa=N&tab=wi&ei=7OQ5Uo2TFsXvswak2IHY 124

DQ#facrc=_&imgdii=_&imgrc=eUYCSAMgLx5WMM%3A%3Bm9hz4z3as5B ncM%3Bhttp%253A%252F%252Ffarm5.static.flickr.com%252F4081%252F4 820175079_9ea8ed0e19.jpg%3Bhttp%253A%252F%252Fcandia.wordpress. com%252Fculture%252Fmitata-psiloriti%252F%3B500%3B333

125

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ

126

127

128

131

132

133

135

136

Ευχαριστίες Θέλω να ευχαριστήσω ιδιαίτερα για τη σημαντική βοήθεια που μου προσέφεραν στην έρευνά μου τον κ. Σακαβάλα Κώστα, τον κ. Πάντο Σταμούλη, τον κ. Πάντο Πάντο, τον κ. Κίτσιο Γιάννη, τον κ. Αυδίκο Ευάγγελο, τον κ. Διονυσίου Γιώργο, τον κ. Γκάγκα Απόστολο, τον ιδιοκτήτη της ψησταριάς στο Σέσκλο “Μπαρμπαγιάννη”, τον εφημέριο του ιερού ναού Σέσκλου π. Ψαρρή Δημήτριο, την κ. Αναστασιάδου Αρχοντούλα και τους ανώνυμους βοσκούς και κατοίκους του Σέσκλου.

Fotini Chatzikyriakou fotini.chat@gmail.com arch.uth.gr

137