oraz specjalne potrzeby edukacyjne?

Jak program Erasmus+ definiuje osoby z mniejszymi szansami oraz specjalne potrzeby edukacyjne?

Kategorie osób z mniejszymi szansami edukacyjnymi określone w Wytycznych dotyczących wdrażania strategii na rzecz włączenia społecznego i różnorodności w ramach programów Erasmus+ i Europejski Korpus Solidarności Komisji Europejskiej na lata 2021–2027

„Włączenie i różnorodność” to jeden z czterech priorytetów państw Unii Europejskiej na najbliższe lata, uwzględniany w politykach Unii od samego początku jej istnienia. Wyrównywanie szans edukacyjnych i zapewnienie wszystkim dzieciom i młodzieży, a także dorosłym, możliwości kształcenia i rozwoju zawodowego na jak najwyższym poziomie jest dziś jednym z głównych celów zarówno państw europejskich, jak i większości państw świata. Bezpośrednio przekłada się to na wyrównywanie szeroko rozumianych szans życiowych, poprawy warunków życia, ciągły rozwój nowoczesnych społeczeństw oraz awans cywilizacyjno-ekonomiczny nie tylko jednostek, ale też zamieszkiwanych przez nie krajów.

„Zasady równości i włączenia społecznego stanowią część podstawowych wartości Unii Europejskiej. Jednocześnie społeczeństwa są pod wieloma względami w coraz większym stopniu zróżnicowane. Istnieje w związku z tym większa potrzeba, aby nauczyć się, jak radzić sobie z różnorodnością i tworzyć w Europie integracyjne i spójne społeczeństwa […]” – takimi słowami rozpoczyna się dokument Komisji Europejskiej o nazwie Wytyczne dotyczące wdrażania strategii na rzecz włączenia społecznego i różnorodności w ramach programów Erasmus+ i Europejski Korpus Solidarności opracowany w kwietniu 2021 r. na potrzeby nowej perspektywy programu Erasmus+ na lata 2021–2027.

Jak możemy przeczytać dalej: „Możliwości oferowane w ramach programów Unii Europejskiej powinny być dostępne dla wszystkich. Niektóre osoby nie mogą jednak korzystać z takich możliwości w równym stopniu ze względu na różne stojące im na drodze bariery. Włączanie osób napotykających bariery w dostępie do kształcenia, szkolenia i pracy z młodzieżą lub mających mniej związanych z nimi możliwości jest kluczowym celem kilku inicjatyw politycznych. Chociaż unijne programy edukacyjne dotyczące młodzieży i sportu koncentrowały się w przeszłości na problemie włączenia społecznego, z ich oceny oraz z badań wynika,

że należy dalej zwiększać ich dostępność i inkluzywność”. Jedną z zasad Europejskiego Filaru Praw Socjalnych jest to, że „każdy ma prawo do edukacji włączającej, charakteryzującej się dobrą jakością, szkoleń i uczenia się przez całe życie”. Jest to również zgodne z Agendą na rzecz zrównoważonego rozwoju 2030 Organizacji Narodów Zjednoczonych, której cel to m.in. „zapewnić wszystkim edukację wysokiej jakości oraz promować uczenie się przez całe życie”.

W Wytycznych... Komisji Europejskiej opisano również strategię służącą tworzeniu równych szans w korzystaniu z programów Unii Europejskiej przez każdego dzięki usuwaniu barier, z którymi borykają się różne grupy docelowe przy uzyskiwaniu dostępu do takich możliwości. Strategia ta ma także na celu „promowanie wszelkiego rodzaju różnorodności jako cennego źródła uczenia się oraz przygotowanie zainteresowanych stron programu, szczególnie organizatorów i uczestników projektu, do pozytywnej interakcji z […] osobami z różnych środowisk we wszystkich rodzajach projektów”.

W świadomości większości osoby z mniejszymi szansami to zazwyczaj młodzi ludzie borykający się głównie z trudnościami wynikającymi z różnego rodzaju niepełnosprawności fizycznych i/lub umysłowych oraz osoby napotykające bariery ekonomiczne w dostępie do kształcenia i rozwoju zawodowego. Ograniczeń wpływających na sytuację w dostępie do edukacji jest jednak dużo więcej i są bardziej zróżnicowane. W Rozporządzeniach ustanawiających programy Erasmus+ i Europejski Korpus Solidarności zdefiniowano „(młode) osoby o mniejszych szansach” jako „(młode) osoby, które z przyczyn ekonomicznych, społecznych, kulturowych, geograficznych lub zdrowotnych, ze względu na pochodzenie ze środowiska migracyjnego lub z powodów takich jak niepełnosprawność i trudności w nauce lub z innych powodów, w tym z powodów mogących prowadzić do dyskryminacji wymienionych w art. 21 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej, zmagają się z trudnościami stojącymi na przeszkodzie w skutecznym dostępie do możliwości oferowanych w ramach Programu”1 .

W dokumencie przygotowanym przez Komisję Europejską sporządzono wykaz i definicję ośmiu potencjalnych barier. 1. Niepełnosprawność Obejmuje naruszoną sprawność fizyczną, psychiczną, intelektualną lub w zakresie zmysłów, co może, w zetknięciu z różnymi barierami, utrudniać pełny i skuteczny udział w życiu społecznym na równi z innymi osobami (Konwencja ONZ… 2006).

1 Definicja grup docelowych w Wytycznych dotyczących wdrażania strategii na rzecz włączenia społecznego i różnorodności w ramach programów Erasmus+ i Europejski Korpus Solidarności.

2. Problemy zdrowotne Bariery mogą wynikać z problemów zdrowotnych, takich jak poważne choroby, choroby przewlekłe lub wszelkie inne sytuacje związane ze zdrowiem fizycznym lub psychicznym, które uniemożliwiają uczestnictwo w programach. 3. Bariery związane z systemami kształcenia i szkolenia Na bariery mogą napotykać osoby osiągające z różnych powodów słabe wyniki w systemach kształcenia i szkolenia, osoby wcześnie kończące naukę, młodzież niekształcąca się, niepracująca ani nieszkoląca się (Neither in Employment nor in Education or Training – NEET) oraz nisko wykwalifikowani dorośli. Mimo że w tym wypadku również inne czynniki, np. problemy osobiste, mogą odgrywać pewną rolę, opisane trudności w nauce wynikają głównie z konstrukcji systemu edukacyjnego, który stwarza ograniczenia strukturalne lub nie uwzględnia w pełni szczególnych potrzeb każdego z uczestników tego systemu. Osoby fizyczne mogą również napotykać bariery w uczestnictwie, gdy struktura programów nauczania utrudnia mobilność edukacyjną lub szkoleniową za granicą w ramach studiów. 4. Różnice kulturowe Chociaż różnice kulturowe mogą być postrzegane jako bariery przez osoby z różnych środowisk, mogą wpływać zwłaszcza na sytuację osób o mniejszych szansach. Różnice takie mogą stanowić istotne bariery w uczeniu się, szczególnie dla osób ze środowisk migranckich lub uchodźczych (przede wszystkim dla nowo przybyłych migrantów), osób należących do mniejszości narodowych lub etnicznych, użytkowników języka migowego, osób mających trudności z adaptacją językową i integracją kulturową itp. Zetknięcie się z językami obcymi i różnicami kulturowymi podczas uczestnictwa w różnego rodzaju działaniach w ramach programu może być zniechęcające i w jakimś zakresie ograniczać korzyści płynące dla tych osób z działań projektowych. Różnice kulturowe mogą nawet powstrzymywać potencjalnych uczestników przed ubieganiem się o wsparcie w ramach programów, stanowiąc tym samym przeszkodę w uczestnictwie.

5. Bariery społeczne Barierę mogą stanowić trudności w przystosowaniu społecznym, takie jak ograniczone kompetencje społeczne, zachowania antyspołeczne lub wysokiego ryzyka, status (byłego) przestępcy, osoby nadużywającej (również w przeszłości) środków odurzających lub alkoholu, a także marginalizacja społeczna. Inne bariery społeczne mogą wynikać z sytuacji rodzinnej, np. ze statusu pierwszej osoby w rodzinie, która ma dostęp do wykształcenia wyższego, rodzica (zwłaszcza osoby samotnie wychowującej dzieci), opiekuna, żywiciela rodziny, sieroty lub wychowanka placówki opiekuńczej. 6. Bariery ekonomiczne Barierę może stanowić niekorzystna sytuacja ekonomiczna, taka jak niski poziom życia, niskie dochody, konieczność łączenia edukacji z zatrudnieniem, zależność od systemu opieki społecznej, długotrwałe bezrobocie, niepewna sytuacja materialna lub ubóstwo, bezdomność, zadłużenie lub inne problemy finansowe itp. Inne trudności mogą wynikać z ograniczonej możliwości przenoszenia usług (zwłaszcza wsparcia dla osób o mniejszych szansach), które muszą być „mobilne” wraz z uczestnikami, gdy ci wyjeżdżają w odległe miejsce, a zwłaszcza za granicę. 7. Bariery związane z dyskryminacją Bariery mogą występować wskutek dyskryminacji związanej z płcią (tożsamością płciową, ekspresją płciową itp.), wiekiem, pochodzeniem etnicznym, religią, przekonaniami, orientacją seksualną, niepełnosprawnością lub wskutek dyskryminacji wynikającej z wielu przyczyn (połączenie kilku wspomnianych barier). 8. Bariery geograficzne Barierę może stanowić zamieszkiwanie na przedmieściach miast, na obszarach wiejskich, na małych wyspach, w regionach oddalonych lub w tzw. regionach peryferyjnych, na obszarach o słabo rozwiniętej sieci usług (ograniczony transport publiczny, słaba infrastruktura) lub na obszarach czy w krajach słabo rozwiniętych itp.

Dokument Komisji Europejskiej ma na celu nie tylko ułatwiać włączenie osób ze specjalnymi potrzebami napotykających bariery w dostępie do kształcenia i stworzenie mechanizmów wspierających strategię pokonywania trudności w dostępie do programów Unii Europejskiej, ale również uwzględnianie i docenianie różnorodności jako wartości i źródła wzajemnego uczenia się od siebie i ciągłego rozwoju.

Jak czytamy w Wytycznych..., „W kontekście omawianej strategii różnorodność odnosi się do różnic każdego rodzaju. Niektóre rodzaje różnorodności są w większym stopniu oczywiste niż inne, takie jak pochodzenie etniczne, religia, kultura i język. Różnorodność wykracza jednak poza te aspekty. Odnosi się również do umiejętności, niepełnosprawności, poziomu wykształcenia, pochodzenia społecznego, warunków ekonomicznych,

statusu zdrowotnego lub miejsca pochodzenia. […] Uczestnicy i organizacje uczestniczące w programach Erasmus+ i Europejski Korpus Solidarności powinni dysponować kompetencjami niezbędnymi do pracy z różnorodnością i w jak największym stopniu wykorzystywać wszystko, co różnorodność oferuje, aby wzbogacić program. Zachęci to do pozytywnych interakcji między ludźmi w każdej sytuacji życiowej i ostatecznie poprawi sytuację osób o mniejszych szansach”.

Anna Mozer-Margol – ekspertka FRSE