Frå vikinggrav til verdsveven. by Fylkesarkivet i Vestland

�� Formidling av forhistorie og eldre historie frå Sogn og Fjordane Av Marit Anita Skrede

Rapport 3 frå prosjektet “Nettbasert kulturog kunnskapsformidling” i Sogn og Fjordane Prosjektet er gjennomført som eit ABM-samarbeid mellom Sogn og Fjordane fylkeskommune (Kulturavdelinga, Fylkesarkivet, Fylkesbiblioteket), musea i Sogn og Fjordane og ABM-utvikling

© Sogn og Fjordane fylkeskommune Leikanger, 2008 Askedalen 2 6863 Leikanger Telefon: 57 65 64 00/57 65 61 00 Faks: 57 65 61 01 E-post: postmottak.sffarkiv@sfj.no Heimeside: sognogfjordane.kulturnett.no ISBN 978-82-92211-06-9 Om prosjektet Prosjektet Nettbasert kulturog kunnskapsformidling starta i mars 2005 og vart avslutta 31.12.2007. ABM-utvikling støtta arbeidet og var med i styringsgruppa. Frå 1.1.2008 vart arbeidet ført vidare under namnet ABM Sogn og Fjordane. Hovudmåla med arbeidet • Etablera Sogn og Fjordane som ein prøveregion for nettbasert kulturog kunnskapsformidling i nært samarbeid med ABM-utvikling og Kulturnett Noreg. • Utvikla ein samla strategi for beste praksis for regional og lokal nettbasert kulturog kunnskapsformidling med særleg vekt på samarbeid i ABM-sektoren på den eine sida og kommunar, skulesektoren og næringslivet på den andre. • Utvikla regionale tenester som har overføringsverdi til andre og som kan nyttast av andre regionar. Gjera desse tenestene tilgjengelege via Internett. • Utvikla samarbeid med sentrale brukargrupper som skuleverket, reiselivet og anna næringsverksemd som transportsektoren og liknande. • Gi andre tilgang til erfaringar og løysingar gjennom aktivt informasjonsarbeid og rapportar. Rapportane 1. Nettbasert kulturog kunnskapsformidling i Sogn og Fjordane. Sogn og Fjordane som nasjonal prøveregion 2005–2007. Gunnar Urtegaard (red.). 2. Kulturnett Sogn og Fjordane – Tenestekatalog. Gunnar Urtegaard (red.). 3. Frå vikinggrav til verdsveven. Formidling av forhistorie og eldre historie frå Sogn og Fjordane. Marit Anita Skrede. 4. Frå Gygrekjeften til Gygrarøvi. Ei nettreise i natur og kultur. Stadnamnprosjektet i Sogn og Fjordane. Per Arvid Ølmheim. 5. Vegen til eit digitalt ABM-landskap. Grunnleggjande infrastruktur og innhald i eit fylke eller ein region. Gunnar Urtegaard. Rapportane kan brukast fritt, men kjelde må gjevast opp ved bruk.

Innhald 1 2 3

4 5

8 9 10 11 12

Føreord Mål Bakgrunn Kjelder til forhistorie og eldre historie Relevant arkeologisk materiale om Sogn og Fjordane før 1700 Synlege kulturminne, gjenstandsfunn, strukturar og utgravingsdokumentasjon Frå felt til arkiv Relevant historisk materiale om Sogn og Fjordane før 1700 Litteratur Andre relevante kjelder Status på nettformidling i Sogn og Fjordane i dag Plan for formidlingsprosjekt Korleis gjera kjeldene tilgjengelege? Arkeologisk materiale Historisk materiale Litteratur Anna Tilrettelegging av informasjon Artiklar Tiltak på fylkesnivå Tiltak på kommunenivå: Dokumentasjon av enkelte objekt Anna formidling Modellkommune Artiklar som er skrivne for Sogndal Artiklar som bør skrivast for Sogndal Spor etter menneske i fleire tusen år Storgarden Kvåle Sogndal generelt Rutlin Sidetenester for Rutlin: Kvåle Sidetenester for Kvåle: Overført til andre kommunar Samarbeid, organisering og framdrift Kostnad Forventa resultat Oppsummering Vedlegg

4 5 5 6 6 6 7 8 8 9 10 12 12 12 13 13 13 13 13 14 14 15 16 17 17 17 19 21 23 25 25 27 27 28 29 30 30 30 31

Føreord

I arbeidet med nettbasert formidling såg me tidleg at eit viktig område mangla. ABM-institusjonane i Sogn og Fjordane dekka best tida etter 1700. Formidlinga av eldre historie og forhistorie måtte styrkast. Me ynskte å løfta fram dette feltet og få det integrert med resten av arbeidet med nettbasert kulturog kunnskapsformidling i fylket. Me er glad for at Marit Anita Skrede, som er arkeolog og arbeider ved Fylkesarkivet, ville ta på seg dette arbeidet. Ho har utført eit godt og viktig arbeid med stor interesse og entusiasme. Arbeidet er gjennomført i nært samarbeid med ei fagleg referansegruppe. Me vil retta ei stor takk til dei som var med i den. Det har vore til stor nytte. Me vil og takka Steinar Lægreid som sa ja til at Årdal kommune kunne gå inn og vera første kommune som la opp arbeidet etter dei retningslinene som rapporten dreg opp. Me tok tidleg kontakt med fylkeskommunane i Hordaland og Møre og Romsdal. Dei viste interesse for samarbeid om denne saka. I februar 2008 fekk Møre og Romsdal midlar frå ABM-utvikling til å starta arbeidet i Haram kommune. Arbeidet skal skje etter dei retningsliner som denne rapporten dreg opp for arbeid i einskildkommunar. Me er glade for at me fekk på plass ei så fagleg god og systematisk tilnærming. Her ligg eit godt grunnlag for vidare arbeid.

Gunnar Urtegaard Prosjektleiar

1. Mål Målet med prosjektet er å formidle kunnskap om dei tidlegaste tider i Sogn og Fjordane. Me skal gjera materiale som omhandlar det lange tidsspekteret fram til 1700 betre tilgjengeleg for publikum. Alle fag som kan setja lys på historia i Sogn og Fjordane er aktuelle å gjera seg nytte av. Dei viktigaste faga er arkeologi, historie, bygningshistorie, lingvistikk (stadnamn) og kulturbiologi. Samstundes må me skapa forståing av verdien av kulturminna og gjera publikum stolte av lokalhistoria. Me skal dessutan formidla forvaltninga av kulturminne i samband med plansaker, kulturminneregistreringar, og kva plikter og rettar me har dersom me finn eit automatisk freda kulturminne. Den viktigaste formidlingsinstansen er Internett, men anna formidling som til dømes utstillingar, føredrag, omvisingar, kulturhistoriske vandringar, formidling retta mot skulane, for reiselivet og gjennom media er også aktuelt.

2. Bakgrunn Mykje av lokalhistoria frå eldre tid er vanskeleg tilgjengeleg, då heller lite vert publisert. Det kjem likevel stadig til ny kunnskap om tilhøva i Sogn og Fjordane i eldre tid. Dette er informasjon som kjem fram mellom anna ved arkeologiske registreringar og utgravingar. Lite av dette når ut til publikum, så her er ein stor jobb å gjera når det gjeld formidling. Ein vesentleg del av prosjektet skal difor dreia seg om å gjera denne kunnskapen best mogleg tilgjengeleg. Når ein set i gong eit så stort prosjekt bør ein ta med seg heile førhistoria, mest fordi ekstraarbeidet ikkje svarar til den ekstra vinsten ved å formidla ”alt” som finst av førhistorisk materiale. Såleis bør alle arkeologiske periodar – steinalder, bronsealder og jarnalder, samt mellomalderen (fram til 1537) – inngå i prosjektet. Fylkesarkivet sine samlingar dekkjer i hovudsak tidsrommet frå byrjinga av 1700-talet og framover. Dette prosjektet skal difor ta føre seg det lange tidsrommet fram til rundt 1700.

Historie er basert på skriftlege kjelder, medan forhistorie er basert på arkeologisk materiale. Det vil seia faste kulturminne og gjenstandar som blir tolka. Frå mellomalderen finst både skriftlege og arkeologiske kjelder. Me må gå gjennom dei eldste historiske kjeldene som finst om området vårt. Primærkjeldene er dårleg tilgjengelege, men bør vera utgangspunkt for formidlinga. Det kan skrivast artiklar om kjende historiske hendingar i fylket, men like viktig er det å bruka dei kjeldene som finst til å formidla kvardagslivet i mellomalderen. Materialet frå tida etter Svartedauden er veldig rikt og spanande. Det spesielle for denne tidsperioden er altså at me kan setja det arkeologiske materialet opp mot det historiske, og på denne måten få god kunnskap om tida. Det arkeologiske materialet har viser m.a. at nedgangen i perioden ikkje var så kraftig som ein har trudd tidlegare. Ein må ta utgangspunkt i lokalitetane ved presentasjonen. Mange av desse har vore i meir eller mindre kontinuerleg bruk frå yngre steinalder og fram til nyare tid. Det arkeologiske materialet blir såleis viktig for å setja lys på dagleglivet i mellomalderen. Det er oppnemnt ei styringsgruppe for prosjektet: Gunnar Urtegaard, Fylkesarkivet Berit Gjerland, Kulturavdelinga Svein Indrelid, Bergen Museum Ingvild Øye, Universitetet i Bergen Finn B. Førsund, historikar, Hyllestad Jan Anders Timberlid, Høgskulen i Sogn og Fjordane Aage Engesæter, direktør Sogn Folkemuseum Johs B. Thue, historikar, Balestrand I tillegg til styringsgruppa er notatet sendt ut til ulike institusjonar som kan tenkjast å inngå eit samarbeid med Fylkesarkivet om prosjektet. Desse har fått høve til å uttala seg, og tilbakemeldingane er teke høgde for så langt som mogleg no i sluttføringa av forprosjektet. Prosjektskissa er delt i ulike delar som stort sett er tenkt å skulle ha ein nokon lunde lik oppbygning. I kapittel 3 vert det gått gjennom kva kjelder eg ser føre meg kan brukast i prosjektet. Dette kapittelet

er delt inn i fire delar. Den fyrste delen tek føre seg arkeologiske kjelder, den andre delen historiske kjelder, den tredje delen litteratur og den fjerde delen døme på andre kjelder. I kapittel 4 går eg gjennom kva nettsider som allereie finst når det gjeld formidling av forhistorie og eldre historie frå Sogn og Fjordane, og meir konkret kor relevante desse er for den kommunen som er vald ut som modellkommune for forprosjektet, Sogndal. Med kapittel 5 tek eg igjen utgangspunkt i den same oppbygningen som i kap. 3 – arkeologi, historie, litteratur og anna – og går gjennom i kva grad dei ulike kjeldene er tilgjengelege, og korleis ein kan gjera dei tilgjengelege. I kapittel 6 vert det gått gjennom korleis eg tenkjer meg at kjeldene kan leggast til rette. Ein viktig del av prosjektet vert å skriva artiklar. I tillegg kan ein del materiale leggast på nettet i si originale form, medan andre typar kjelder må omarbeidast på ulike måtar.

3. Kjelder til forhistorie og eldre historie I arbeidet med å formidla eldre historie på Internett, må me ta utgangspunkt i primærkjeldene. Det gjeld både det arkeologiske og det historiske materialet. Sidan må me sjå kva sekundærkjelder me kan bruka.

Relevant arkeologisk materiale om Sogn og Fjordane før 1700 Ein stor del av den arkeologiske kunnskapen me har om dei eldste tidene her i landet, har me fått gjennom arkeologiske registreringar og utgravingar. Primærkjelder som synlege kulturminne, spor i bakken og gjenstandsfunna kan gje mykje informasjon om tilhøva bak i tid. Det er viktig at dei vert godt dokumenterte for ettertida, slik at seinare generasjonar kan ha høve til å nytta resultata. Ein stor del av primærkjeldene er handsama på ulike måtar, som så blir sekundærkjelder.

Registreringssjakt på gbnr. 23/14 Kvåle i Sogndal. Her er mange strukturar i form av mellom anna stolpehol og kokegroper. Foto: Marit Anita Skrede

Synlege kulturminne, gjenstandsfunn, strukturar og utgravingsdokumentasjon Det finst mange synlege automatisk freda kulturminne (eldre enn 1536/37) som graver, bautasteinar og steinkrossar i Sogn og Fjordane. Desse gjev til dømes ein del informasjon om kva gardar som truleg var i bruk i jarnalderen, samt seier noko om statusen til ein gard. Maskinell flateavdekking er ein av dei mest vanlege arkeologiske metodane. Matjorda vert fjerna, og ved overgangen til steril undergrunn vert eventuelle spor i grunnen, strukturar, synlege. Dette kan til dømes vera stolpehol, kokegroper og ulike steinstrukturar. Kolkonsentrasjonar, steinkonsentrasjonar eller fyllskifte med annan farge enn undergrunnen er vanlege indikasjonar på at det er gjort funn. Dokumentasjon i form av teikningar, foto og innmåling av strukturar er ein viktig del av feltarbeidet. Ulike analysar av kol- og jordprøvar er også ein del av dokumentasjonen, og gjev viktig informasjon. Ein god dokumentasjon

er til hjelp i arbeidet med å analysera funna. Like viktig er det at seinare arkeologar på ein best mogleg måte skal kunne setja seg inn i arbeidet som er utført. Dei fleste arkeologiske gjenstandsfunna frå Sogn og Fjordane ligg på Bergen Museum. Dei er delt i ei førhistorisk samling og ei mellomaldersamling. Det vert trykt opp tilvekstar som inneheld informasjon om alle gjenstandsfunn. Dette arbeidet er ikkje oppdatert på dei funna som vart gjort tidlegast, og heller ikkje sidan rundt 1996. I fylgje Bergen Museum er planen at dette arbeidet skal takast opp att i nær framtid. Det er 7581 treff på hovudkatalogen når det gjeld gjenstandsfunn frå Sogn og Fjordane. Dette er museumsnummer som

anten kan vera gjeve til enkeltgjenstandar eller samla for ei heil utgraving. Dette er såleis ikkje det totale talet på gjenstandar. I tillegg kjem alle funn gjort etter 1996. Talet på gjenstandsfunn er difor langt høgare enn treffa på katalogen kan tyda på. Det finst norske gjenstandsfunn i utanlandske samlingar. Ein del av desse vart samla inn på 1800talet. Desse funna verkar vanskeleg å få oversikt over, og det kan vera vanskeleg å nytta dei i arbeidet.

Frå felt til arkiv Rapportane frå kulturavdelinga i Sogn og Fjordane fylkeskommune og Bergen Museum er skrivne på grunnlag av registrerings- og

Figur 1. Skjermbilete av den arkeologiske hovudkatalogen til Bergen Museum. Denne sida er utgangspunkt for å søka fram gjenstandsfunn i Bergen sitt museumsdistrikt.

utgravingsdokumentasjon. Dei skal gje informasjon om det som er gjort av arkeologiske registreringar og utgravingar i fylket. All dokumentasjon frå arkeologiske registreringar og utgravingar, i tillegg til opplysningar om alle registrerte fornminne og funn, er arkivert i eit topografisk arkiv. Teikningar og foto finst i eigne arkiv. Topografisk arkiv er ikkje offentleg, men fagpersonar vil kunne få tilgang til det. Ei anna viktig kjelde er Førhistoriske minne frå Vestlandet av Per Fett. Han og andre registratorar reiste rundt på Vestlandet på 1950- og 60-talet og samla informasjon om automatisk freda kulturminne. Ein del av desse kulturminna har forsvunne i løpet av åra. Innsamlingane til Fett er publisert i hefte for kvart sokn på Vestlandet. På 1970-talet fram til midten av 1980-talet vart det føreteke registreringar for økonomisk kartverk. Desse registreringane omfatta registreringane til Per Fett i tillegg til nyregistreringar. Dette var eit landsdekkande tiltak, og resultata er blitt kalla Fornminneregisteret.

Relevant historisk materiale om Sogn og Fjordane før 1700 Gulatingslova var ei lov som galdt for Gulatinget, det vil seia store delar av Vestlandet. Dei eldste delane av lova stammar truleg frå før år 900. Gulatingslova er den eldste av landskapslovene. Før lovene vart skrivne i bok, sa lovmennene lova fram på lagtinget. Det eksisterande lovmålet vart skrive ned på slutten av 1100-talet og tidleg på 1200-talet. Gulatingslova var gjeldande til kong Magnus Lagabøter si landslov. Landslova (1274) vidareførte rettspraksisen frå Gulatingslova. Heimskringla er sagaen om dei norske kongane. Dei er skrivne ned på 1220-talet av Snorre Sturlasson. Diplomatarium Norvegicum (DN) er ein kjeldeserie som ordrett og på originalspråket gjev att innhaldet i dokument som er eldre enn 1570. Det inneheld 2000 brev frå norsk mellomalder. Regesta Norvegica (RN) er ei samling regestar (samandrag) av mellomalderdokument som har

eller kan ha tyding for norsk historie i vid forstand. Dette er samandrag av dei eldste dokumenta i DN. Frå 1591 fekk me sorenskrivarar i Noreg. Lenge var tingbøkene den einaste embetsprotokollen for sorenskrivarane, og der finn me både tinglysing, rettargong og andre forretningar. Det finst få tingbøker frå tida før 1640. Skattematrikkelen av 1647 gjev god oversikt over økonomien i fylket. Den viser kva gardane betalte i landskuld på det eksakte tidspunktet. Me kan ikkje koma utanom denne i studiet av økonomisk historie, sjølv om det er ein del manglar i den. Matrikkelen seier også mykje om dei relative forholda i mellomalderen. Jordebøker er eldre eigedomsregister. Dei eldste jordebøkene rommar oversikter over kyrkjeleg eigedom og rettar som gav inntekter. Det finst fleire jordebøker frå mellomalderen og fram til 1700. Ei kyrkjebok er ein protokoll der presten fører inn embetshandlingane sine. Kyrkjebøker kan også innehalda annan informasjon, då dei enkelte stadar har fungert som folkeregister i periodar. Det finst nokre få kyrkjebøker frå Sogn og Fjordane frå perioden før 1700, men det er fyrst på 1700-talet det blir eit større omfang av kyrkjebøker. Eg tek likevel med denne kjelda, då det er ei viktig kjelde.

Litteratur Mykje av dei arkeologiske og historiske primærkjeldene er handsama i ulike avhandlingar, artiklar og bøker som kan brukast i arbeidet med å formidla kunnskap om dei tidlegaste tidene her i fylket. Me vil mellom anna bruka magistergradsoppgåvene, hovudoppgåvene, masteroppgåvene og doktoravhandlingane som omhandlar kulturminne og historiske hendingar i Sogn og Fjordane. I mange tilfelle er det i slike arbeid me finn det mest gjennomarbeidde materialet. Alle studentoppgåvene som er levert ved arkeologisk institutt om slike emne ved UiB er lista opp på nettsidene til arkeologisk institutt (sjå vedlegg 5-7). Det er noko verre å orientera seg i avhandlingar levert ved historisk institutt. Eg har

ikkje funne mange studentoppgåver i historie som er relevante for formidlingsprosjektet. Mange kommunar i Sogn og Fjordane har gode bygdebøker som kan vera til stor nytte i arbeidet med å skriva om den eldste historia (sjå vedlegg 4). I fleire tilfelle vil desse vera det naturlege utgangspunktet for å søka informasjon. Ved Bergen Museum er det gjeve ut ulike skrift som langt på veg baserar seg på utgravingsdokumentasjon og forsking frå Bergen Museum sitt distrikt. Arkeologiske avhandinger vart gjeve ut frå 1977 til 1987. Serien hadde som mål å gje ut avhandlingar forfatta av forskarar knytt til arkeologiske miljø i Bergen. Det er gjeve ut 8 bind av Arkeologiske avhandlinger og rapporter. Fleire av desse er hovudfagsoppgåver. Det er kome 22 bind av Arkeologiske rapporter. Dette er i hovudsak rapportar frå større utgravingsprosjekt. 9 bind av Arkeologiske skrifter er komne ut. Det siste kom ut i 1998. Det kom ut 4 arkeologiske monografier. UBAS- Universitetet i Bergen Arkeologiske Skrifter er ein ny serie ved arkeologisk institutt. Det er ein tredelt serie: UBAS Hovudfag/Master, UBAS Nordisk og UBAS International. Det er til no kome to bøker i UBAS hovudfag/Master, tre i UBAS Nordisk og ei i UBAS International. Bergen Museum har gjeve ut to populærvitskaplege arkeologiske skrift. Arkeo kom ut i åra 1971-1980 og 1988-2002. Då Arkeo gjekk inn, starta studentar og tidlegare studentar ved arkeologisk institutt opp Riss i 2003. Det inneheld ariklar med utgangspunkt i forskning, prosjekt og aktivitetar frå Bergen Museum og Arkeologisk institutt. Tilhøve i Sogn og Fjordane kan vera nemnde i andre fagtidsskrift eller populærvitskaplege skrift (sjå vedlegg 8). Bergen Museum si årbok er gjeven ut på store delar av 1900-talet. Der er mange artiklar som er basert på arkeologisk materiale frå Sogn og Fjordane. Bergens sjøfartsmuseum gjev ut Sjøfartshistorisk årbok. Den inneheld mykje av det medarbeidarane på sjøfartsmuseet har publisert om forskningsresultat.

Det kjem ut mange lokalhistoriske skrift og årbøker frå Sogn og Fjordane (vedlegg 9). I desse finn ein artiklar om både eldre og nyare historie frå fylket. I tillegg finst mange bøker som tek føre seg tilhøve i Sogn og Fjordane (vedlegg 10).

Andre relevante kjelder Gamalt kartmateriale kan seia mykje om eigedomshistorie etc. Det er særleg utskiftingskart som er nyttige. I 1857 kom ei utskiftingslov som kravde at utskiftingane skulle kartleggast. Utskiftingskarta er viktige kjelder for dei som jobbar med lokalhistorie, då dei kan brukast til å jobba seg bakover i historia. Dei er laga før maskinene gjorde inntoget sitt på gardane, og viser såleis fossile spor i terrenget. Stadnamnmateriale kan gje ein indikasjon på kor gamal t.d. ein gard er. I: O. Rygh: Norske Gaardnavne finn ein dei fleste gardsnamna og ein fagleg kommentar til kvar av dei. Fylkesarkivet har dessutan ein stor stadnamndatabase frå fylket. Eldre bygningar er viktige for å sjå korleis ein har levd i tidlegare tider. I fylket vårt er fleire mellomalderkyrkjer, både stein- og trekyrkjer, i tillegg til mange ulike typar gardshus som er bygde før 1700. I åra 1975 til 1995 vart det samla inn opplysningar om alle bygningar frå før år 1900. Dette er samla i eit landsdekkande register, SEFRAK. Med til arbeidet høyrde kartfesting, oppmåling og fotografering av objekta. Alle bygg som er eldre enn 1649 er freda etter Lov om kulturminne. Geologisk materiale kan i enkelte tilfelle vera nyttig for å forstå t.d. korleis landskapet har endra seg gjennom tidene. Det kan t.d. vera nyttig i studiet av jordbrukshistorie og strandforskyving. Geologiske undersøkingar viser også at det i tidlegare tider har vore tsunami som har kome innover norskekysten. Dette førte til at buplassar og liknande vart oversvømt. Kulturbiologiske undersøkingar kan dessutan gje nyttig informasjon om jordbruket i tidlegare tider. Det er truleg skrive kandidatoppgåver ved Høgskulen i Sogn og Fjordane med tema innan landskapsøkologi som er relevante for prosjektet.

Etnologisk materiale. Ved dei tre folkemusea i fylket er det ein del gjenstandar som er eldre enn 1700. På Sogn Folkemuseum er 204 slike gjenstandar, ved Sunnfjord Folkemuseum 39 og Nordfjord Folkemuseum er 42. I den grad det finst munnlege kjelder som til dømes segner som kan vera av interesse, vil prosjektet også finna plass til dette. Det kan mellom anna vera kjelder som omtalar personar, gardar e.l.

Figur 2. Døme på utskiftingskart. Kartet viser gardane Henjum, Røysum og Holen, samt delar av prestegarden og Halland, Leikanger. Kartet er frå 1864/1865.

4. Status på nettformidling i Sogn og Fjordane i dag Det finst ein del nettstadar om eldre historie frå Sogn og Fjordane, men det er heller fragmentarisk både når det gjeld emne og tidsperiode dei tek føre seg (sjå vedlegg 1 for nettadresser). I det fylgjande vil eg vurdera dei ulike nettsidene opp mot Sogndal som modellkommune. Når det gjeld nettbaserte formidlingsprosjekt utanfor Sogn og Fjordane, sjå vedlegg 2.

Tabell 1 (neste side). Oversikt over nettstadar som tek føre seg eldre historie i Sogn og Fjordane.

Eksisterande tenester -nettbaserte

Relevans i høve modellokommunen

Gamle naboar Bergen Museum

Liten relevans i høve modellkommunen, men kan brukast på meir generelt grunnlag. Fornminnebasen, gjenstandskatalogen og Førhistoriske Minne ligg her. Her er dessutan enkle forklåringar på kva som er arbeidsoppgåvene til ein arkeolog. Retta mot skulen.

Reiseveska Bergen Museum

Vil bli relevant for modellkommunen når her blir skrive om kulturminne i Sogndal. Til no er berre Aurland og Bremanger representerte frå fylket vårt.

Arkeologen Bergen Museum

Liten relevans for modellkommunen, men god for å formidla planprosessen. Dateringsmetodar og andre fag arkeologen gjer seg nytte av.

Det vestnorske hellerprosjektet Bergen Museum

Liten relevans for modellkommunen då der ikkje er registrert holer eller hellerar med funn. Sida vil likevel ha relevans for prosjektet, då det er registrert 62 holer/ hellarar med funn frå Sogn og Fjordane.

Dokumentasjonsprosjektet Bergen Museum

Inngangsportal. Her finn du den arkeologiske hovudkatalogen for Bergen Museum. Denne er av svært stor relevans for prosjektet, men er ikkje oppdatert per i dag. Norske Gaardnavne finn ein også her. Denne sida har også stor relevans for prosjektet.

Materiale i jernalderen Bergen Museum

Relevant for prosjektet. Gjenstandar frå heile Vestlandet vert trekt fram i desse digitale førelesningane.

Kulturnett Sogn og Fjordane

Slik sida er i dag er den ikkje veldig relevant, då det stort sett er nyare kultur som er presentert. Dette kan byggast ut til å ta føre seg perioden fram til 1700 også.

Den Kulturelle Skulesekken

Relevant samarbeidspartnar for å laga undervisningsopplegg om eldre historie.

Kulturavdelinga Sogn og Fjordane fylkeskommune

Lite relevant for modellkommunen. Relevant på generelt plan når det gjeld plansaker.

Askeladden Riksantikvaren

Stor relevans for modellkommunen. Her skal alle kulturminne leggast inn. Foreløpig berre dei som jobbar med fylkeskommunal og kommunal forvaltning som har tilgang. Det blir jobba med å utarbeida ein publikumsvariant.

Bergkunstprosjektet

Liten relevans for modellkommunen, men er relevant for dei kommunane der det finst bergkunst som er med i prosjektet.

Digitalarkivet

Relevant for Sogndal. T.d. manntal, skattemanntal, koppskatt, kyrkjebøker, skifteprotokollar og tingbøker.

Nordfjordhistorie

Ikkje relevant for modellkommunen, men for kommunane i Nordfjord.

Aafjordstein

Relevant for Hyllestad kommune.

Arkikon

Kan brukast til å laga 3 D, animasjon eller liknande.

Andre eksisterande tenester Skiltplan, Kulturavdelinga Sogn og Fjordane fylkeskommune

Veldig relevant for prosjektet. Kulturminne vert skilta både i regi av fylkeskommunen og kommunen.

Kvernsteinprosjektet

Relevant for Hyllestad kommune

Bronsestøyping, Ørjan Engedal

Relevant for prosjektet.

Smiing av jarngjenstandar

Relevant for prosjektet.

Steinteknologi, Morten Kutschera

Relevant for prosjektet.

5. Plan for formidlingsprosjekt Ein viktig del av planlegginga av formidlingsprosjektet er å skissera korleis ein skal gjera dei ulike kjeldene tilgjengelege. Fleire ulike typar kjelder skal bli nytta i presentasjonen. Desse må leggast til rette på ulike måtar, ut frå kva art materialet har.

Korleis gjera kjeldene tilgjengelege? Ein føresetnad for formidlingsprosjektet er at nettsidene skal vera lette å bruka. Me må nøye vurdera kva dataprogram som skal brukast, då alle ikkje har tilgang til avansert teknologi. Utgangspunktet for planlegginga av nettsidene er ein god tilstandsrapport på kva som finst av eksisterande sider. Me må prioritera ut frå kva som allereie er tilgjengeleg, å gjera alt frå grunnen er altfor tidkrevjande. I enkelte tilfelle må me difor bruka sider som finst og linka det opp mot sida vår. Det fyrste som skal gjerast er å skriva ein del artiklar frå kvar kommune. Dette skal etter kvart supplerast med anna relevant materiale.

Arkeologisk materiale Fagfolk kan få tilgang til det topografiske arkivet ved Bergen Museum dersom fylkeskommunen knyter seg opp til Bergen Museum sitt nett. På grunn av personopplysningar er det knytt teieplikt til dette arkivet, og det er såleis ikkje høve til å legga heile arkivet på nettet. Me må gå i det

Tabell 2. Oversikt over andre tenester som kan nyttast i formidlingsprosjektet.

topografiske arkivet for å finna informasjon om ein lokalitet eller eit emne og på ulike måtar legga det til rette for formidling. Me må laga lenke til hovudkatalogen til Bergen Museum. Tilvekstane til Bergen Museum må bli oppdaterte og leggast på nettet. Nettstaden må også ha link til andre aktuelle nettstadar. Fagrapportane frå Kulturavdelinga og Bergen Museum må leggast på PDF-fil og lenkjast til nettstaden. I hefta Førhistoriske minne på Vestlandet er det funnkart som viser kvar kulturminna er lokaliserte. Sjølv om me kan søka i desse hefta på Internett, er ikkje karta digitaliserte. Dette bør gjerast slik at det er mogleg å sjå kvar funnkartnummeret er plassert. Fornminneregisteret er tilgjengeleg på Internett. Registreringane som vart gjort på fyrste halvdel av 1980-talet finst dessutan i trykte rapportar. Til saman finst 12 slike rapportar frå Sogn og Fjordane. Lokalitetane er kartfesta. Me må fotografera ein stor del av gjenstandsmaterialet. Det må leggast ut bilete av gjenstandar det blir skrive om. Vidare skal eit representativt utval av gjenstandsfunn frå ei utgraving det blir skrive om, presenterast. Dette skal til saman utgjera eit representativt

utval av gjenstandsfunn frå fylket. I tillegg til gjenstandsmaterialet, må alle omtala kulturminne fotograferast. Det finst dessutan mykje gamle bilete frå utgravingar. Desse burde vore digitaliserte. Rekonstruksjon av enkelte fornminne vil vera ein del av formidlingsprosjektet på Internett. Dette er kostbart, og det må vurderast kor mykje ressursar me kan bruka på dette. For å kunne rekonstruera kulturminne, må me ha spesialkompetanse både innan arkeologi og data. Det beste er å leiga inn konsulentar som kan utføra dette arbeidet.

yngste karta, men kan henda kan ein påverka til at dei gamle utskiftingskarta frå Sogn og Fjordane kjem langt fram i rekka? Norske Gaardnavne er enkel å søka i, og me skal ha link til denne. Me må digitalisera alle stadnamna som Fylkesarkivet har samla inn. Bygningshistoria kan formidlast på ulike måtar. Me kan bruka animasjonar eller 3D for å visa korleis ulike bygningar har sett ut til ulike tider. Frå ståande bygningar som til dømes kyrkjer vil små filmar vera føremålstenlege. I tillegg må ein skriva artiklar om ulike sider ved bygningshistoria.

Historisk materiale Digitalarkivet har digitalisert Gulatingslova og Landslova. Når det gjeld Heimskringla bør ein digitalisera dei delane som omhandlar tilhøve i fylket vårt. Det er dessutan mogleg å skriva artiklar om slike hendingar, og eventuelt illustrera dei. Gjennom dokumentasjonsprosjektet er ei rekke tingbøker frå 1600- og 1700-talet transkribert. Også diplommaterialet (DN og RN) er digitalisert av dokumentasjonsprosjektet. Det må vera lenke til dette. Ein del er vanskeleg tilgjengeleg. Dei skriftlege kjeldene må difor formidlast også på andre måtar, mellom anna ved å bruka det i artiklar.

Litteratur Ein stor del av den tidlegare omtala litteraturen må gjerast tilgjengeleg ved at det blir skrive artiklar om den. I tillegg bør me ha litteraturlister både til artiklane og til ulike emne og lokalitetar som blir omtala. All litteratur skal også samlast på ein måte som gjer det mogleg å søka i den. Det er mogleg at noko av litteraturen også bør digitaliserast, sjølv om det ikkje er føremålstenleg å gjera det i stor stil.

Anna Utskiftingskart får ein tak i på Statsarkivet. Det finst ei bok med oversikt over dei gamle karta som finst frå fylket: ”Gamle norske kart. Samkatalog over utrykte kart fra de siste 300 år. Sogn og Fjordane fylke”. I desse dagar (juni 2007) startar eit prosjekt som har som mål å digitalisera alle utskiftingskart i landet. Planen er å starta med dei

6. Tilrettelegging av informasjon Det må vera lett å orientera seg i stoffet om forhistorie og eldre historie. Presentasjonane blir kopla opp mot matrikkelgarden, og vil bli laga både i form av artiklar og meir visuelle presentasjonsformer som til dømes dokumentasjon av enkelte objekt. Det vil vera ulike presentasjonsnivå: fylkesnivå og kommunenivå.

Artiklar Det skal skrivast artiklar på mange plan i samband med formidlingsprosjektet. Det bør vera ein redaksjon med brei fagleg samansetjing som fastset artikkelutvalet. Denne redaksjonen knyter til seg ekstra fagleg og lokal ekspertise etter behov. Me må skriva generelle artiklar om fylket, om dei ulike kommunane og me må skriva om spesifikke lokalitetar. I fleire tilfelle bør det nok også vera artiklar som til dømes tek føre seg ein spesifikk bygnings- eller gjenstandstype. I tillegg til at alle lokalitetane i fylket blir presentert kvar for seg, bør ein del av materialet sjåast i større samanheng. Det kan til dømes skrivast artiklar om livet på kysten, i fjordstrok, forholdet mellom fjord og fjell, bruken av utmarka, jordbruket, fiske, kva produksjon me har prov om i fylket etc. Ein del av desse artiklane kan halda seg til ein spesiell periode, medan andre bør ta føre seg eit langtidsperspektiv. Det bør vera artiklar som tek føre seg korleis livet i fylket endra seg gjennom årtusena. Når det gjeld mellomalderen er det mogleg å setja det arkeologiske materialet opp mot det skriftlege. Gjev dei ulike svar? Me bør ha

artiklar om det karakteristiske ved den einskilde kommunen. Kva ressursar har menneska nytta til ulike tider, kva klima er det o.s.b? Artiklar om eigedomsforholda i kommunane er viktig for å skjøna meir av den tidlege historien. Det varierar kor stor del av jordeigedomen som var sjølveigande og kor mykje som var krongods og stiftsgods. Me kan bruka Skattematrikkelen som utgangspunkt til å studera kven som eigde kva på det gjevne tidspunktet. Dette er interessante innfallsvinklar til det arkeologiske materialet. Det er samanheng mellom kven som eigde gardane og t.d. tal og storleik på graver, kor rike gardane var, korleis jorda vart nytta etc. Her er mellom anna utskiftingskart ei viktig kjelde. Me må skriva artiklar der publikum får eit innblikk i korleis arkeologen jobbar i felt og kva analysar som vert utført i ettertid. Me skal formidla at arkeologen også nyttar andre fagdisiplinar i arbeidet sitt, som t.d. pollenbotanikk, C-14, dendrokronologi og fosfatanalyse. Ulike omgrep må definerast. Dette bør truleg skje etter kvart som det er bruk for det. Me kan t.d. gjera vanskelege ord aktive – ved å klikka på det kan ein få det forklara. Det er viktig å formidla planprosessen. Det kan gjerast ved å gje informasjon om automatisk freda kulturminne og kunnskap om kva lover og reglar som gjeld. I denne samanhengen kan me også ha lenke til økokrim sine nettsider. Når det gjeld informasjon om kulturminnekriminalitet, er Miljøverndepartementet, Riksantikvaren og Lovdata gode. På desse sidene kan me laste ned alle rundskriv, lover og liknande som gjeld dette emnet.

Tiltak på fylkesnivå Det må lagast lenker til informasjon som kan presenterast samla for heile fylket. Ein bør ha eit funnkart for Sogn og Fjordane der ein viser kor stort funnmateriale det er for kvar enkelt kommune, og kva tidsperiode dei høyrer til i. Ein må få med alle typar funnmateriale – både automatisk freda og nyare tids kulturminne. Det er viktig å få med både kulturminne som finst i landskapet i dag og fjerna kulturminne, i tillegg

til både tapte og bevarte gjenstandsfunn, her er også ikkje innleverte gjenstandsfunn viktige. Ved å legga alt ein har kjennskap til inn i eit kart på denne måten, får ein eit godt reiskap til å tolka den historiske tydinga til eit område. Kartet kan koplast mot databasar som det er mogleg å gjera søk i. Dette vil mellom anna gjelda den arkeologiske hovudkatalogen for Bergen Museum, Askeladden og SEFRAK. Føresetnaden er at desse blir oppdaterte. Det bør koplast ein tidsakse til nettsida. Denne kan vera aktiv, slik at ein kan få meir utfyllande informasjon om kvar periode. Det finst ei tidstavle og ein tidstabell på Gamle Naboar. Desse kan vidareutviklast. Å visa korleis havnivået har endra seg kan visualiserast med dagens landskap og busetjing i same biletet. I samband med dette bør me ha ein artikkel om korleis dette har endra seg, og korleis det har variert mellom kyst og fjord. Geologiske kjelder vil vera viktige for å forstå kvifor dette har skjedd og korleis det har skjedd. Me kan dessutan visa korleis isbreen trekte seg tilbake i eldre steinalder, og korleis menneska snøgt tok i bruk naturen. Me kan m.a. visa korleis vegetasjonsendring i landskapet kan visualiserast på same måte. Skoggrensa har endra seg, og lyngheiene på kysten gror att. Ei nyhende-lenke skal vera del av nettsida. Her kan til dømes nyleg avslutta registreringar eller utgravingar presenterast, eller her kan vera tips om lokalhistoriske bøker eller tidsskrift som nyleg er publiserte. Det kan også vera namn og oppgåvetittel på personar som har avlagt t.d. mastergrad eller doktorgrad som er relevant. Ei slik lenke føreset at sida vert kontinuerleg oppdatert.

Tiltak på kommunenivå Også for kvar kommune vert det presentert relevant materiale. Det skal mellom anna vera kart og bilete over kvar einskild kommune. I samband med dette må det vera funnkart over kommunen der ein merkar av ulike lokalitetar. Dette kan vera tunområde, åkrar, stølar, fangstanlegg, enkeltgraver/gravfelt, jarnvinneanlegg,

produksjonsområde, steinalderbuplassar, mellomalderkyrkjer, handverk, steinbrot, og anna. Dei ulike lokalitetstypane skal identifiserast på kartet. Me må bruka ein del tid på å definera gode lokalitetstypar. Det viser seg ofte å vera problem at dei lokalitetstypane som er definert, ikkje er dekkjande for det materialet som føreligg. Lokalitetstypane må ligga som ulike lag på kartet, slik at me t.d. kan sjå kor mange steinaldersbuplassar som finst i ein kommune, og korleis dei er spreidde. Dette kartet må også koplast opp mot matrikkelgardane. I nokre tilfelle vil det bli lagt ut eit plankart med aktive strukturar. For kvar av desse strukturane vil du finna informasjon som t.d. teikningar med målestokk, skildring av storleik og utsjånad, datering og gjenstandsfunn. Det skal dessutan vera gode bilete! Det må skrivast artiklar om strukturtypane, samt om gjenstandsfunna. Vidare må det vera artiklar der ein set anlegget i større sosial samanheng, samanliknar det med andre funn frå kommunen og fylket. Me må visualisera korleis husa kan ha sett ut, kanskje ”bygga opp att” heile lokalitetar i enkelte tilfelle, medan me i andre tilfelle viser type hus. Det er viktig at det er fagfolk som styrer denne prosessen, slik at me får visualiseringa så autentisk som mogleg. Diskusjon om tolking bør kunne presenterast. I samband med registrerte eller utgravne lokalitetar bør me ta med kven som var med på registreringa/utgravinga, og om det er nokon som har jobba med det i ettertid. Ved kvar lokalitet og struktur som vert presentert, må me presentera litteratur for fordjuping. Det må mellom anna vera rapportar om registreringar/ utgravingar, og andre artiklar og bøker om emnet. Det er også naturleg å ha lenke til litteratur om kommunen. Ein del av dei aktuelle kjeldene er vanskeleg tilgjengelege, og vil difor bli omarbeidd. Dette dreiar seg kanskje særleg om historiske kjelder som til dømes diplommaterialet og Skattematrikkelen av 1647.

Dokumentasjon av enkelte objekt I fleire tilfelle vil visualisering av tid og rom vera ein fin presentasjonsmåte av materialet. Her er enkelte lokalitetar meir eigna enn andre. I dei tilfelle me har nøyaktige kartfestingar av gjenstandsfunn, kan dette visualiserast. Ved til dømes å legga dei ulike typane gjenstandar i ulike lag – gjenstandar knytt til dømes til handverk, husdyrhald eller matlaging – kan du studera utbreiinga. Dette gjev i si tid godt utgangspunkt for å analysera lokaliteten, noko det mellom anna kan lagast undervisningsopplegg om. Ved å laga små filmar frå enkelte av dei mest spesielle kulturminna i fylket, får lesaren eit visuelt innblikk i korleis kulturminna ligg i landskapet. Kulturminne som er godt eigna er mellom anna tuftene i Friksdalen (Leikanger), kvernsteinsbrot (Hyllestad), enkelte store gravhaugar/gravfelt og mellomalderkyrkjene. Det er mogleg at det allereie finst noko som kan brukast. Filmklypp er dessutan eigna for formidling av teknologiske prosessar som til dømes steinteknologi, bronsestøyping, jarn, tekstil, keramikk osb. Visualiseringa av slike prosessar kan lenkast saman med det autentiske landskapet og det originale materialet. Til steinalderbuplassane bør det vera informasjon om korleis steinreiskapen vart laga. Per i dag jobbar Morten Kutscera med å laga steinaldersreiskap, samstundes som han står bak Arkikon saman med Ragnar Børsheim. Også bronsestøyping vil vera føremålstenleg å filma. Ørjan Engedal støyper autentiske bronsealdersgjenstandar, og kan truleg hjelpa med dette. Han lagar elles sett med bronsegjenstandar som kan kjøpast inn av skulane. Også bygningshistoria kan formidlast visuelt. Me kan laga film om ståande bygningar, samstundes som me kan laga rekonstruksjonar som tek utgangspunkt i stolpehol, eldstadar og anna som er avdekka ved arkeologiske utgravingar. Graver og gravfelt er eigna til å laga animasjonar eller 3D av. Det er pedagogisk å kunne sjå korleis ein gravhaug er bygd opp. Dei fleste registreringar og utgravingar i fylket bør bli filma og presentert på nettsida.

Anna formidling Det er mykje som kan gjerast for å treffa publikum i kulturminna sitt rette miljø. Me kan formidla kulturminne om bord på kollektive transportmiddel. Til dømes film, powerpoint eller web på skjermane om bord på båtane kan gje landskapet utanfor tidsdjupn (t.d. gravrøysene som ligg langs skipsleia). Me kan legga til rette for førhistoriske turar; både for turistar og den lokale folkesetnaden. Ein føresetnad er at ein har gode kart og anna infomateriell. Me bør også bli flinkare å skilta kulturminne. Dette arbeidet har ein byrja på hjå Kulturavdelinga. 12-15 kulturminne er allereie skilta i regi av fylkeskommunen. Kommunane driv også med noko skilting. Me må passa på at dette arbeidet vert kvalitetssikra. Forslag til førhistoriske turar er øyhopping i steinalderlandskapet på kysten; t.d. Gulen, Solund, Askvoll og ”dødsreiser” med stopp på gravrøysene langs fjorden. Desse

røysene har dessutan ofte vore territoriemarkørar. Det kan såleis lagast opplegg der me set fokus på gamle eigedomsgrenser. Me kan ta meir i bruk fjella i formidlinga. Det var kontakt over Langfjella. Det ser me mellom anna i gjenstandsmaterialet og på ein del kulturminnekategoriar. DVD av kulturminne, t.d. av kvernsteinsbrota i Hyllestad kan brukast både til undervisning, føredag, utstillingar m.m. Det kan lagast undervisningsopplegg som tek utgangspunkt i nettsidene. Emne som høver godt er mellom anna forholdet mellom historiske og arkeologiske kjelder i mellomalderen. Me kan dessutan laga modellar/rekonstruksjonar av kulturminne til utstillingar.

Figur 3. Frå nettsida til Arkikon. Forslag til rekonstruksjon av bygningane.

7. Modellkommune Sogndal kommune er vald ut som modellkommune for dette forprosjektet. Det tyder at me har teke utgangspunkt i Sogndal i arbeidet med å illustrera og definera prosjektet. Det tyder ikkje at Sogndal vert prioritert når prosjektet skal setjast i gang. Sogndal har ei god bygdebok som det er naturleg å bruka aktivt i arbeidet med å finna aktuelle emne å presentera – både til å skriva artiklar om og få idear til kva tenester som bør presenterast. Det er sett opp ulike kriterium for korleis ein skal velja ut tema å skriva artiklar om, og sidan er det sett opp ei liste over aktuelle tema for Sogndal (sjå under). Der det er funn og opplysningar skal alle tidsepokar frå eldre steinalder til etterreformatorisk tid vera representerte i kvar kommune, og me må variera mellom tema, til dømes: -gardshistorie/ busetjing -jakt, fiske og sanking -produksjon -religion -historiske hendingar -kyrkje og kongemakt -nytting av utmarka og fjellet -forsvar -jordbruk Me må dessutan sikra oss at ulike fag blir representerte: -arkeologi -historie -religionshistorie -geologi -arkitektur -kulturbiologi -stadnamn -lingvistikk Det skal dessutan varierast mellom å skriva artiklar om lokalitetar, funn, hendingar og dynamiske prosessar. I samband med oppstartinga av Kulturhistorisk Leksikon sette kvar kommune opp rundt 50 tema som dei ynskte det skulle skrivast artiklar om. På lista til Sogndal var det 12 tema som dreia seg om tida fram til om lag 1700 – berre to av desse artiklane er skrivne (sjå under). Eg

har supplert denne lista, slik at lista for Sogndal kommune no er på rundt 25 emne. Også denne lista vil bli utvida. Etter kvart som eg lista opp dei ulike emna, har eg for ein del av dei kommentert kva tidsepoke dei tek føre seg, kva fag som vil bli representerte og kva tema artikkelen vil gjelda.

Artiklar som er skrivne for Sogndal -Kaupanger stavkyrkje: mellomalder, etterreformatorisk tid, religion, kyrkje og kongemakt, arkeologi, historie, religionshistorie, arkitektur, lokalitet. -Eggjasteinen: jarnalder, religion, arkeologi, lingvistikk, funn.

Artiklar som bør skrivast for Sogndal - Ein artikkel for kvar matrikkelgard som set garden i eit historisk perspektiv. Alder, status, eigedomsforhold. Kjelder som skal brukast: arkeologisk materiale (i hovudsak gravmaterialet), Skattematrikkelen av 1647 (landskuld, eigedomsforhold), utskiftingskart, stølsmaterialet. - Tufteområde i Bjørndalen: yngre jarnalder, nytting av utmarka / gardshistorie, arkeologi, lokalitet. - Slaget ved Fimreite: tidleg mellomalder, historisk hending, kyrkje og kongemakt, historie, hending. - Busetjing og aktivitetsområdet på Rutlin: bronsealder, jarnalder, mellomalder, busetjing, kulturbiologi, arkeologi, lokalitet. - Runestein på Stedje - Busetjing og aktivitetsområdet på Bondevik/ Gurvin: bronsealder, jarnalder, mellomalder, busetjing, kulturbiologi, arkeologi, lokalitet. - Bygdeborg i Årøy: jarnalder / mellomalder, forsvar, arkeologi, lokalitet. - Halvardshaugen: jarnalder, religion, arkeologi, lokalitet. - Dyrkingsområde på Kvåle: yngre steinalder à, jordbruk, arkeologi, kulturbiologi, lokalitet. - Jordbrukshistoria i Sogndal (særleg Stedje, Kvåle, Rutlin): yngre steinalder (neolitikum) à, jordbruk, arkeologi, kulturbiologi, lokalitet, stadnamn. - Eigedomshistoria i Sogndal: jarnalder à gardshistorie, arkeologi, historie, stadnamn, dynamiske prosessar.

- Bruken av fjellet fram til 1700-talet. - Korleis vart dei døde gravlagde i ulike periodar i forhistoria – døme frå Sogndal. - Svartedauden og tida etter i Sogndal - Kulturlandskap på Stedje. - Gravfunn på Stedje - Kvåle (gard, kyrkjestad) - Gravfunn på Kvåle - Fimreite (grend, kyrkje) - Lusakaupang - Amlasteinen (runestein) - Gravfunn på Rutlin Arbeidet med å setja opp kriterium for kva det bør skrivast artiklar om gjekk greitt. Eg meiner at det er viktig å forsikra seg om at dei ulike tidsepokane vert representerte, at ulike fag blir med, og at me er innom flest mogleg tema. Det viste seg noko verre å finna kva tema det bør skrivast om. Du må kjenna ein kommune veldig godt for å ha full oversikt over kva kulturminne og funn som finst frå kommunen, og kva historiske hendingar ein kan knyta til den. Det bør truleg vera minst ein kontaktperson i kvar kommune som kan hjelpa med dette. I tillegg må det gjerast ein del arkivstudiar. Det kan i stor grad gjerast ved kulturavdelinga ved Sogn og Fjordane fylkeskommune eller Bergen Museum, men me bør også ha tilgang til topografisk arkiv digitalt. Det kan også vera vanskeleg å finna litteratur om det me ynskjer å skriva om. Det kan kanskje vera føremålstenleg etter kvart å bygga opp eit litteraturarkiv etter kommune, med utgangspunkt i artiklar om aktuelle tema som ein kjem over. Eg valde meg ut to tema frå lista som eg freista å skriva artiklar om. Desse er lagde på Kulturhistorisk Leksikon. Den eine var om aktivitetsog busetjingsområdet

på Rutlin. Der er spor etter jordbruksaktivitet frå yngre steinalder og busetjing frå bronsealderen og fram til mellomalderen, avdekka ved maskinell flateavdekking. Det er den vanlegaste arkeologiske metoden i oppdyrka område, med stort potensiale for å avdekka spor etter t.d. førhistorisk busetjing. Resultata frå denne undersøkinga var særs spanande, både med tanke på det lange tidsspennet og det omfattande materialet som kom for dagen. Dette var såleis eit godt materiale å prøva ut korleis ein skal gjennomføra prosjektet. Materialet frå Rutlin er som sagt veldig omfattande, noko som gjorde det vanskeleg å skriva ein artikkel som skulle omfatta heile lokaliteten. Det kan skrivast ein artikkel som kort presenterar lokaliteten, men det bør også skrivast artiklar som går meir i djupna på stoffet.

Flyfoto over Sogndalsfjøra. Biletet vart teke av Telemark flyfoto rundt 1957. (Eigar: Johan Ottesen).

Spor etter menneske i fleire tusen år På flata der Sogn psykiatrisenter ligg på Rutlin i Sogndal, har det vore busetjing tilbake til bronsealderen (1800 - 500 f. Kr.) og jordbruk heilt tilbake til yngre steinalder (4000 - 1800 f. Kr.). I 1998 vart dette spanande materialet grave fram i dagen.

Planprosessen

Då planen om eit psykiatrisenter på Rutlin låg føre tidleg på 1990-talet, vart planen i samsvar med Kulturminnelova sendt til kulturavdelinga i fylkeskommunen. Det vart vedteke at området måtte registrerast arkeologisk. Denne undersøkinga viste omfattande spor etter busetjing i førhistorisk tid. Dette var bakgrunnen for at arkeologar frå Bergen Museum sommaren 1998 utførte eit stort feltarbeid på Rutlin.

Tidleg åkerbruk

På den nordlege delen av Rutlin-terrassen var det tjukke dyrkingslag. Allereie for meir enn 4000 år sidan byrja menneska å dyrka jorda her. Pollenanalysar viser at dei felte skogen for å bruka området til beitemark og korndyrking. I den fyrste tida var husdyrhaldet viktigast, men pollenanalysane viser at kornslaget bygg vart dyrka. Åkrane låg spreidde på flata og i skråningane. For om lag 2200 år sidan, i midten av bronsealderen, byrja menneska med meir intensiv utnytting av jorda. Åkrane vart meir permanente, dei vart gjødsla og rydda for stein. Pollenprøver tyder på at ein har gått over til eit vekselbruk der periodar med åkerdrift har veksla med brakklegging og beitemark. Slik har tilhøva truleg også vore i førromersk jarnalder (500 f.Kr. - 0).

Puslespel med mange brikker

Det vart registrert meir enn 1100 strukturar ved utgravinga. Dette er spor i undergrunnen i form av stolpehol, eldstader og kokegroper. Ut frå dette les arkeologane historia til Rutlin. Enkelte stadar låg det opp til tre strukturar per kvadratmeter. Dette gjer det veldig vanskeleg å tolka resultata. Det er for mange moglegheiter.

Den eldste fasen med busetjing

På Rutlin er det sikre spor etter sju bygningar. Den eldste daterer seg til den mellomste bronsealderen, om lag 1100 f. Kr. Denne bygningen har truleg vore rundt 10 m lang. Den har hatt vegg-grøft og eit par takberande indre stolpar sett på syll (stein eller stokk som heva stolpane frå marka). Dette er ein noko uvanleg hustype. Bygningen har truleg vore brukt som uthus. Om lag 300 år seinare, 800 f. Kr., har det vore eit langhus på om lag 6 x 25 m. I tillegg er fleire stolpar daterte til sein bronsealder. Det tyder på at det har lege fleire bygningar her samstundes.

Jarnaldergarden

I dei siste århundra før Kristus stod eit treskipa langhus på om lag 6,5 x 18/19 m på Rutlin. Den neste bygningen som er identifisert, var i bruk i den midtre delen av jarnalderen (om lag 300-500 e. Kr.). Denne var mellom 14 og 16 m lang, og har husa både menneske og dyr. Frå sein romersk jarnalder/folkevandringstid (om lag 350 e.Kr) er det dokumentert eit stort langhus. Det var orientert aust-vest på flata og var om lag 50 m langt og 6,5 m breitt. Denne bygningen hadde djupe steinskodde stolpehol med diameter på over 40 cm. Stolpane i store bygningar vart ofte skodde med steinar for at dei skulle stå betre. Funn av leirklining viser at veggene har hatt leirklint flettverk. Bjørkenever tyder at taket har vore torvlagt. I denne bygningen vart det gjort funn av potteskår, vevlodd, bryne og jernknivar.

Bruk i mellomalderen

På den sørlege delen av Rutlin-terrassen låg ein bygning frå høgmellomalderen (1200 e. Kr.), 32 x 6,5 m stor. Ut frå funn av keramikk, veit ein at den var i bruk på midten av 1100-talet. Denne bygningen er stolpesett. Her er to rekkjer med takberande stolpar som er trekte ut i ytterveggen. Tre stolpar inne i bygningen har berre hatt støttande funksjon. Det er få kjende stolpesette bygningar frå mellomalderen, og arkeologar har difor meint at laft var den vanlege bygningsmetoden.

Det andre emnet eg har skrive om er storgarden Kvåle. Denne artikkelen valde eg å vinkla på ein noko anna måte. Utgangspunktet for denne artikkelen, var den historiske garden Kvåle. Eg studerte m.a. Skattematrikkelen frå 1647, og rekna ut både den faktiske og relative storleiken til Kvåle i 1647. Dette brukte eg som utgangspunkt i studiet av statusen til Kvåle bakover i tid. Eitt av føremåla med å skriva denne artikkelen, var å finna ein mal som ein kan bruka til å skriva om alle gardane i

fylket. Det er noko arbeid med å studera kjeldene på denne måten, men etter å ha rekna ut kva landskuld gardane i Sogndal og Norum skipreide betalte i 1647, har ein eit godt utgangspunkt for å skriva om alle gardane i Sogndal kommune (unnateke Fjærland).

Storgarden Kvåle Garden Kvåle i Sogndal har vore ein stor og rik gard i mellomalderen (10301536/37) og seinare. Korleis kan me vita dette i dag? Ved å nytta historiske og arkeologiske kjelder kan me seia noko om tilhøva heilt tilbake til jarnalderen (500 f. Kr. - 1030 e. Kr.).

Statusen til ein gard

Når ein vil studera kva status ein gard har hatt, er det fleire kjelder ein kan gjera seg nytte av. Skattematrikkelen frå 1647 er den mest fullstendige av dei eldste kjeldene, og såleis den beste til å seia noko om den faktiske og relative storleiken til ein gard på 1600-talet. I prinsippet skulle landskulda alle gardane betalte bli rekna med i denne. Landskuld er den årlege leiga leiglendingen betalte til jordeigaren. Denne kjelda viser såleis kor store dei ulike gardane er. Store gardar vert dessutan tradisjonelt rekna som gamle. Ein kan dessutan lesa mykje ut frå kva samfunnslag som rådde over dei. Dersom det er bonden sjølv som eig garden, har dette truleg vore slik langt tilbake i tid. Dersom det er kyrkje, konge, borgar eller adel som eig garden, er det nyare eigedomsforhold. Mengda og utbreiinga av graver frå yngre jarnalder, samt kor rike dei er, kan gje ein peikepinn på kva status garden hadde i jarnalderen.

Suverent størst i 1647

I 1647 låg Kvåle i Sogndal skipreide. Skipreida var ei administrativ inndeling av kysten. Dette skipreide omfatta 27 gardar. Desse gardane betalte til saman 143,1 laupar smør (ls) i landskuld, eit gjennomsnitt på 5,3 ls. Kvåle betalte 22,8 ls, og var dermed meir enn fire gonger så stor som gjennomsnittet. Desse tala løyner likevel den faktiske storleiken til gardane, då det er fire gardar som skil seg ut som mykje større enn dei andre. Dersom ein tek ut desse, vert gjennomsnittet 3,5 ls. Kvåle er dermed 6,5 gonger så stor som gjennomsnittsgarden i Sogndal skipreide. Norum skipreide utgjorde resten av dagens Sogndal kommune (unnateke Fjærland). Gardane her er gjennomgåande mindre enn dei i Sogndal skipreide. Dersom ein tek desse med i reknestykket, var Kvåle 9,9 gonger så stor som gjennomsnittsgarden i Sogndal.

Sosial og økonomisk status

I 1647 eigde enka Mette Pedersen heile Kvåle-garden. Dette var tidlegare adelsgods, og kan sporast tilbake til Hans Sigurdsson. Han var den største godseigaren i landet på 1400-talet. På byrjinga av 1300-talet var Kvåle ein av dei gardane i landet som betalte mest i skatt, 120 månadsmatbol. Det tyder at jorda gav mat til ein mann i 120 månadar. Truleg låg eit stort leiglendinggods til Kvåle. Ein leiglending var ein jordbrukar som leigde eigedom av ein jordeigar. Dette var såleis eigedom som storbonden på Kvåle fekk inntekter av. Omtrent på same tida, frå seinast 1218 til 1295, var garden dessutan lendmannssete. Lendmennene administrerte eit område for kongen, og det viser at garden allereie då har hatt høg sosial og økonomisk status.

Gravminne på Kvåle

Det er 11 kjende gravminne frå jarnalderen på Kvåle. Sju av desse er gravhaugar, to er gravrøyser, medan dei to siste kan vera flatmarksgraver. Gravhaugane er gjennomgåande store, over 10 m i diameter. Berre tre av gravene er daterte. To er frå yngre jarnalder (550-1030 e.Kr.), medan ei er frå eldre jarnalder (truleg mellom 0 og 550 e.Kr). Desse dateringane er gjort på grunnlag av funna i gravene. Det er mange flotte funn i dei tre gravene. Grava frå eldre jarnalder er ei kvinnegrav som mellom anna inneheldt fleire sølvspenner og bronsespenner og andre gjenstandar av sølv og bronse. Det er ei manns- og ei kvinnegrav frå yngre jarnalder. Mannsgrava inneheldt eit sverd, medan kvinnegrava mellom anna inneheldt fleire flotte spenne og ulike kvinnereiskap. Dei flotte funna vitnar om at dei gravlagde hadde høg sosial og økonomisk status.

Kyrkja på Kvåle

Det var kyrkje på Kvåle i mellomalderen. Ein veit at den stod der i 1308, truleg er den bygd ein gong mellom 1100 og 1300. Kyrkja var bygd av stein. Truleg var kyrkja privat eigd av storbonden på Kvåle. Det vart bestemt at kyrkja skulle leggast ned i 1544. Dette vedtaket vart teke opp att i 1574, noko som kanskje tyder at kyrkja ikkje var lagt ned før dette tidspunktet.

Storgard i meir enn 1000 år

Både arkeologiske og historiske kjelder viser at Kvåle har vore ein stor og viktig gard gjennom historia. Dei rike gravene fortel at garden allereie i førhistorisk tid hadde overskot til å gravlegga dei døde med flotte gravgåver. At det var kyrkje på garden er også eit sterkt vitne om at den høge statusen vart halde ved like i høgmellomalderen. Det same kan ein lesa ut av det skriftlege materialet som fins frå tidleg på 1300- talet og utover.

Eg har sett opp ei liste over kva anna enn artiklar som bør presenterast for Sogndal kommune, og gardane Rutlin og Kvåle spesielt. Dette er materiale som t.d. foto, teikningar og andre illustrasjonar som bør vera del av ei teneste som har som mål å formidla historia frå fylket. Det kan vera både primærmateriale og kjelder som er omarbeida for at publikum lettare skal forstå dei. Det finst mykje historisk materiale frå Sogndal. Om lag 40 diplom som omhandlar tilhøve i Sogndal skal vera tekne vare på.

En analyse av romlig organisering av graver og eiendomsstruktur i Hordaland og Sogn og Fjordane.” (Kvåle er eitt av godsa).  Christoffer Knagenhjelm: ”Kaupanger. En analyse av kaupangens lokalisering og funksjon.”  Mona Beate Buckholm: ”Nedlagte kirker og kirkesteder fra middelalderen i Hordaland og Sogn og Fjordane. Hvilke kirkesteder ble nedlagt, når og hvorfor?”.  Jan Auestad: ” Sogn i romertid og folkevandringstid: et samfunn i endring.”

Sogndal generelt

Det er truleg fleire hovudoppgåver som tek føre seg forhold i Sogndal. For å finna ut av det må ein gå gjennom hovudoppgåvene som er lista opp i vedlegg 2. For å finna eventuelle magistergrader og doktorgrader som handlar om forhold i Sogndal, må ein gå gjennom avhandlingane lista opp i vedlegg 1 og 3.

Ein del litteratur vil bli lagt ut i sin heilskap. Det vil i hovudsak dreia seg om registreringsrapportane og utgravingsrapportane frå Sogndal, i tillegg til aktuelle studentarbeid som t.d. magistergrader, hovudoppgåver og mastergrader. Oppgåver som handlar om tema i fleire kommunar vil bli tilgjengelege frå kvar kommune. Døme på rapportar og hovudoppgåver som er relevante for Sogndal kommune:

Vanskelege ord eller omgrep i artiklane vil bli forklåra, anten ved korte ordforklåringar eller i artikkelform.

Rapportar: PRegistreringsrapport frå tufteområde i Bjørndalen (Kulturavdelinga, Ståle Furnes). PRegistreringsrapport frå Rutlin (Kulturavdelinga) PUtgravingsrapport frå Rutlin (Bergen Museum, Søren Dinhoff) PRegistreringsrapport frå Bondevik/Gurvin (Kulturavdelinga, Marit Anita Skrede) PUtgravingsrapport frå Bondevik/Gurvin (Bergen Museum, Heidi Handeland). PRegistreringsrapport dyrking Kvåle. (Kulturavdelinga) PUtgravingsrapport dyrking Kvåle (Bergen Museum) PRegistreringsrapport Stedje (Kulturavdelinga) PUtgravingsrapport Stedje (Bergen Museum, Asle Bruen Olsen). PUtgravingsrapport grophus på Stedje (Bergen Museum, Mona Mortensen).

Lenke. Det vil bli lenke til viktige databasar som t.d. gjenstandsdatabasen og kulturminnedatabasen til Bergen Museum, samt til stadnamndatabasen til Fylkesarkivet og O. Rygh: Norske Gaardnavne. I tillegg vert det lenke til flyfotobasen til Fylkesarkivet. Det vil også vera ei nyhendelenke i samband med Sogndal kommune. Det er ei lenke som skal oppdaterast i forhold til nye arbeid som tek føre seg Sogndal før 1700; t.d. utgravingar, studentoppgåver, bøker eller anna.

Det finst fleire rapportar frå Sogndal, men eg har ikkje skaffa meg full oversikt over desse.

Foto. Det skal vera foto av gjenstandar som det blir skrive om spesielt. Døme på det er Eggjasteinen og runestein på Stedje (desse artiklane er allereie skrivne). Me skal dessutan gjera eit utval av funn av gjenstandar frå lokalitetar det blir skrive om, t.d. spesielt flotte gravfunn. Det skal vera foto av

Hovudoppgåver:  Frode Iversen: ”Var middelalderens lendmannsgårder kjerner i eldre godssamlinger?

Kart. Alle omtala lokalitetar skal kartfestas. Dei ulike lokalitetstypane skal kunne identifiserast på kartet. Me må ha med både arkeologiske, historiske, bygningshistoriske lokalitetar mm. På sikt vil me sikta på å legga ut nøyaktig kartfesting av utgravingsfelt og evt. strukturar og funn. Målet er dessutan at alle utskiftingskart frå Sogndal skal digitaliserast.

Figur 4. Landskyld (oppgjeve i laupar smĂ¸r) som gardane i Sogndal og Norum skipreide betalte i 1647.

alle kulturminne, lokalitetar og bygningar det blir skrive om. Det vert også mykje foto som knyt seg til utgravingsdokumentasjon, t.d. utgravingsfelt, strukturar og gjenstandar. Det vert som nemnt lenke til flyfoto over Sogndal (Fylkesarkivet). I tillegg bør eldre flyfoto gjerast tilgjengelege. Visualisering. Ulike måtar å visualisera på vil vera viktig i presentasjonen av ulike emne frå Sogndal. Me skal visualisera korleis havnivået har endra seg gjennom tidene i Sogndal. Det finst eit program me kan gjera dette i. Denne visualiseringa skal setjast saman med det autentiske landskapet. Det skal knytast ein tidsakse til nettsida, men det er mogleg at det allereie finst noko me kan bruka. Det vil bli presentert ein del illustrasjonar. Nokre kan vera skjematiske, medan andre skal førestilla faktiske tilhøve. Skjematiske illustrasjonar kan t.d. vera korleis ein gravhaug ofte er bygd opp, eller ein viss gjenstandstype. Illustrasjonar som førestiller faktiske tilhøve kan til dømes vera eit av dei flotte gravfunna i Sogndal. Illustrasjonar kan også vera teikningar av strukturar eller funn frå utgravingar. Det skal lagast animasjonar av eit par av dei mest spesielle kulturminna frå Sogndal (t.d. langhus på Rutlin). Det vil dessutan bli laga nokre filmar som viser korleis ulike teknologiske prosessar har føregått. Det vil bli laga ein film om bronsestøyping – kopla mot graver, evt. andre lok. med funn av bronse. Det vil dessutan bli laga ein film om steinteknologi. Desse filmane som illustrerer teknologiske prosessar vil vera sams for heile fylket, men kan koplast spesielt mot materiale i kvar kommune. I tillegg vil det bli laga ein film om Kaupanger stavkyrkje. Det er ikkje andre kjende bygningar som er eldre enn 1700 i Sogndal. Omarbeiding/tilrettelegging. Ein del av dei historiske kjeldene vil bli lagt til rette slik at folk kan få innsikt i kva kjeldene seier noko om. Det vil mellom anna med utgangspunkt i Skattematrikkelen av 1647 bli laga ei oversikt over kor mykje skatt gardane i Sogndal og Norum skipreide betalte på dette tidspunktet. Det vil visa den faktiske og relative storleik til gardane i dette skipreidet, og kan brukast som utgangspunkt for å jobba seg bakover i tid. Den same kjelda er også eigna til å laga oversikt over eigedomsforholda i 1647. Det vil bli laga ei oversikt som viser om gardane var krongods, geistleg-, adeleg- eller

bondegods. Samtidskjelder som fortel om tilhøve frå Sogndal vil sjølvsagt vera viktig å formidla. Døme på det er Sverres saga som fortel om hendingane ved Fimreite i 1184 og Kvåleskiftet frå 1314 i DN VI, nr. 84. Desse kjeldene vil i tillegg til å bli skrivne artiklar om, også bli omarbeidde på andre høvelege måtar, t.d. illustrasjonar. Tidlegare studiar har vist at gardar som har støla saman i nyare tid kan ha sams opphav. Det vil bli laga oversikt over dette. I enkelte delar av Sogn har fleire matrikkelgardar hatt felles utskifting. Dette kan også peike tilbake på tidlegare forhold. Mykje tyder på at kva kyrkje/prest gardane betalte skatt til også viser tilbake på eldre eigedomsforhold (Bergens Kalvskinn). For Sogndal vil dette dreia seg om mellomalderkyrkjene Fimreite, Ølmheim, Stedje, Kvåle, Eggum, Åberge og Kaupanger.

Rutlin Det vil mellom anna bli skrive artiklar om arkeologisk materiale, botanisk materiale (det var ein del av utgravinga på psykiatri-tomta), spannforma keramikk, ulike bygningstypar, namnet, futegarden og eldre historisk kjeldemateriale når det gjeld Rutlin.

Sidetenester for Rutlin: I tillegg til materialet som vert presentert i samband med artiklane, vil ein for Rutlin finna meir materiale frå utgravingane på psykiatritomta. Dette er eit rikt materiale, truleg det viktigaste arkeologiske materialet frå Rutlin: - Planskisse med nøyaktig geometri - Aktive strukturar som du kan klikka deg inn på. - Bilete, teikning; storleik og utsjånad. - Liste over funn frå strukturane. - Foto av enkelte utvalde funn. - Rekonstruksjon av eit langhus. Dette er ein av dei største og mest funnrike utgravingane i regionen. Det høver såleis bra å rekonstruera ein bygning frå denne lokaliteten. - Kven var med på registrering/utgraving, og kven har jobba med materialet?

Oversikt over utgravingsområdet på Rutlin. Foto: Søren Diinhoff

Frå utgravinga av psykiatri-tomta. Bitar av bakstehelle i kleber og spinnehjul.

Utgraving av dyrkingslag i form av stor rydningsrøys og gamle åkerlag.

I tillegg til utgravingane på psykiatritomta vil det frå Rutlin bli presentert foto av enkelte andre utvalde funn/kulturminne. Dette vil dreia seg om: 1) Sverd frå yngre jarnalder. B 11484. 2) Spannforma leirkrukke. C 7061. 3) Gravfunn m/spyd, sverd, spiralring av sølv og gull, div. bronsegjenstandar. B 8452. Det historiske materialet frå Rutlin vil bli presentert i samsvar med gjennomgangen under Sogndal generelt.

Kvåle Om Kvåle vil det bli skrive artiklar om det arkeologisk materialet, t.d. diverse registreringar og utgravingar i tillegg til gravhaugar (t.d. Halvardshaugen). I tillegg finst eit rikt botanisk materiale frå Kvåle. Det var ein stor del av utgravinga for ungdomsskulen og var ein del av utgravinga i 2007. Det vil bli skrive artiklar om kyrkja på Kvåle, i tillegg til at eigedomsforholda vil bli skrive om. Her er Skattematrikkelen av 1647, utskiftingskart, studiar av evt. stølar, studiar av utbreiing av gravene (i hovudsak frå yngre jarnalder) relevante kjelder.

Sidetenester for Kvåle: I tillegg til materialet som vert presentert i samband med artiklane, vil det frå Kvåle bli presentert foto av enkelte utvalde funn. Enkelte gravfunn vil vera relevante: 1) Tveegga sverd (f.v.t) funne i grav i Sunnevabakken under Kyrkjeåkeren på bnr 67. B 10436 = DHS 2656. UB Årbok 1952. 2) Foto av todelt hellekiste med lik i austre rom med hovudet mot aust. B 6516 - Eldre jarnalder, ubrend kvinnegrav med relieffspenner frå fk. Nr 2/1. 3) Foto av Halvardshaugen. 4) Foto av Studlahaugen (nyreg.) lok. 35495 i Askeladden.

Bilete av kokegrop. Kokegropa er registrert på gbnr. 23/14, Kvåle. Foto: Christoffer Knagenhjelm.

Det vil bli presentasjon av ein del utgravingsdokumentasjon. Det vil mellom anna dreia seg om foto av funn, strukturar, dyrkingsprofilar og oversikter. I tillegg er teikningar og innmålingar ein naturleg del av dette. Utskiftingskart over Kvåle vil bli scanna og lagt ut. Det vil bli forklåra kva type dokument dette er, og kva nytte ein kan ha av slike kart. Også diplom-materialet og BK som dreiar seg om Kvåle vil bli gjort tilgjengeleg. Kvåleskiftet kan nemnast som døme. Ingvild Øye har oversett dette i bygdeboka for Sogndal. Ein får her innblikk i kva hus som var på garden, og kva byggeskikk som var vanleg. Dette kan formidlast gjennom artiklar, men også t.d .ved illustrasjonar.

Overført til andre kommunar Det arbeidet som skal gjerast med Sogndal generelt og Rutlin og Kvåle spesielt, vil vera utgangspunktet for det vidare arbeidet. Artiklar vil bli skrivne om alle tema som blir valde ut frå kvar av dei 26 kommunane i fylket. I tillegg skal det for kvar kommune bli tilgjengeleg ei rekkje sidetenester på same måte som skissert for Sogndal kommune. Ein del tema vil bli gjennomgåande for alle kommunar. Sogndal skil seg likevel noko frå dei fleste andre kommunane i fylket ved at det finst mange mellomalderdokument. For alle kommunar skal det utarbeidast kart som viser kva kulturminne som finst i kommunen, og kva historiske hendingar som kan knytast til den. I tillegg vil det etter kvart vera ei visualisering av korleis havnivået har endra seg. Det skal dessutan vera lenke med nyhende for kvar kommune. Når det gjeld arkeologi, vil det bli skrive ein eller fleire artiklar om dei fleste utgravingane som er utført dei siste tiåra. Dei siste åra har det vorte meir vanleg å måla både felt og strukturar nøyaktig inn, og dette vil i slike tilfelle bli ein del av tenesta. Mange av gravhaugane og – røysene vil også bli presenterte på denne måten, anten kvar for seg eller i grupper med fleire graver. Det vil bli lagt vekt både på kulturminna og eventuelle gjenstandsfunn

i samband med dei. Alle arkeologiske rapportar og avhandlingar som tek føre seg forhold i kommunen vil bli tilgjengelege. Det historiske materialet vil bli presentert om lag på same måte for dei ulike kommunane. Det vil bli mogleg å sjå noko av det i si primære form. Då mykje er vanskeleg tilgjengeleg, vil det også bli prioritert å omarbeida ein stor del av det. Noko vil bli skrive artiklar om, medan andre ting vil t.d. bli lagt ut i tabellar eller illustrert på andre måtar. Døme på historisk materiale som vil bli omarbeidd er materiale frå Skattematrikkelen frå 1647. Denne kjelda er viktig, då den både seier noko om faktisk og relativ storleik til ein gard, men også kva eigedomstilhøve der var i 1647. Skattematrikkelen blir ofte brukt i analysar om tilhøve i mellomalderen, sjølv om dette er eit nokså krevjande studium. Også Diplomatarium Norvegicum, Bergens Kalvskinn og andre tilsvarande kjelder vil bli lagde til rette om lag på same måten. I tillegg til arkeologiske og historiske kjelder er det enkelte andre kjelder som vil bli presenterte i den grad dei finst frå kommunar og gardar. Eit døme er utskiftingskart. Desse er viktige for å setja lys på eigedomshistoria, og vil bli scanna og lagde ut. Ein stor del av materialet vil med andre ord få om lag den same utforminga for alle kommunane. I tillegg vil det bli ein del tilpassingar ut frå kva som er spesielt for den eksakte kommunen. For kvar kommune skal det minst vera ein rekonstruksjon (animasjon eller 3D) av eit kulturminne. Det vil sjølvsagt variera kva type kulturminne det vil vera snakka om. Det skal dessutan vera minst ein film frå kvar kommune.

Mogleg grav, registrert på gbnr. 23/14, Kvåle. Foto: Christoffer Knagenhjelm.

8. Samarbeid, organisering og framdrift Fleire institusjonar er del av prosjektet ved at dei er representerte i styringsgruppa (sjå side 2). Desse institusjonane vil i tillegg ha enkelte andre oppgåver. Ved Høgskulen i Sogn og Fjordane driv dei med studentarbeid om stadnamnmateriale og lokalhistoriske kjelder som kan vera aktuelt å gjera seg nytte av. Bergen Museum vil hjelpa til med å fotografera det gjenstandsmaterialet me treng. Dei driv dessutan nettstadane Reiseveska og Gamle Naboar. Her er stoff me kan gjera oss nytte av, og det er mogleg at me kan samordna drifta. Ved De Heibergske Samlinger - Sogn Folkemuseum finst fleire bygningar og gjenstandar som er eldre enn 1700. Dette kan mellom anna vera aktuelt artikkelstoff. På kulturavdelinga er det fagfolk som kan hjelpa til med informasjon. Den som skal skriva artiklar bør sitja på kulturavdelinga for ei stund. Kulturavdelinga har dessutan ansvar for skiltinga. Ved Arkeologisk institutt vert det stadig skaffa ny kunnskap om Sogn og Fjordane. Dei som jobbar med dette kan t.d skriva artiklar på grunnlag av dette materialet. Fleire andre aktørar har vist stor interesse for formidlingsprosjektet. Hordaland fylkeskommune ved fylkeskonservator Per Morten Ekerhovd og arkeolog Elisabeth Jan Warren har spesielt uttrykt at dei er interesserte i å ta del i prosjektet. Det same har Kari Kristoffersen ved Bergen Museum. I Møre og Romsdal har Jan Aakvik i Kulturnett Møre og Romsdal vist interesse, og dei ynskjer å vera med. Det er soleis grunnlag for eit breiare samarbeid på Vestlandet om dette. Ved å ta med aktørar som jobbar med kulturminne i lokalmiljøet kan me heva kvaliteten til noko av det beste som finst av denne type formidling. Då må me heva kompetansen på ulike teknologiske dokumentasjons- og presentasjonsmetodar som blir utført av kulturavdelinga og Bergen Museum, slik at grunnlaget for gode presentasjonsmåtar blir lagt allereie i felt. Ved å digitalisera materialet betre/ meir i felt enn i dag, vil det letta arbeidet både for dei som skal skriva rapport frå registreringa/ utgravinga og for dei som skal formidla det på Internett. Me kan også ta med andre aktuelle aktørar. I dag er det mange små aktørar som jobbar

med sitt utan at det er samordna. Lokalhistoriske lag, skulen og kommunen kan til dømes ta del i å fotografera kulturminne, medverka til skilting av kulturminne og ta del i skjøtsel. Nettsider til aktuelle aktørar bør lenkast opp til sida om eldre historie. Me må skissera konkrete tiltak som må setjast i verk for at formidlingsprosjektet skal fungera best mogleg. I det vidare arbeidet er det viktig å ha brei tverrfagleg kompetanse. Slik kompetanse vil mellom anna vera arkeologi, IT-kompetanse, historie, pedagogikk med meir.

Framdrift

I samband med slutthandsaminga av denne rapporten, vart det teke kontakt med Årdal kommune ved kultursjef Steinar Lægreid. Kommunen har planar for vikinggarden Ytre Moa, og tankane i rapporten høver særs godt inn der. Årdal sa ja til å føra arbeidet vidare etter dei linene som denne rapporten dreg opp. Det vart engasjert arkeologar til å laga plan for Årdal basert på rapporten og modellkommunen i denne, og dei byrja å skriva artiklar. Det vart og sett i gang arbeid med å laga animasjonar og rekonstruksjonar frå Ytre Moa. Samstundes er arbeidet med utforming av nettester for Årdal kome i gang. Desse vert knytte til Kulturnett Sogn og Fjordane og vil nytta teknologien som ligg der. Samstundes vil det verta laga eigen inngang for Årdal som samlar det stoffet som gjeld denne kommunen særskilt. Arbeidet med første fase i Årdal vil verta fullført i 2008. Det vil vera eit godt grunnlag for liknande arbeid i andre kommunar i Sogn og Fjordane og i andre fylke. Vestlandsrådet ynskjer og at arbeidet med nettbasert kulturformidling og ABM-samarbeid skal vera eit felles satsingsområde. Denne rapporten vil no verta sendt til dei andre vestlandsfylka. Dei må då vurdera når og korleis dei vil inkludera dette feltet i arbeidet sitt. Vidare arbeid må skje som ein integrert del av anna arbeid med nettbasert kulturformidling og ABMsamarbeid, og ein må kopla tenestene opp mot dei regionale kulturnetta i desse fylka. Arbeidet kan førast vidare på kommuneplan slik

som i Årdal eller ein kan arbeida med fleire fylke og fleire kommunar. Her er det ulike modellar. Det er og naturleg med eit samarbeid mellom fylka og kommunane når det gjeld økonomi og andre ressursar.

interesserte i den eldre historia frå fylket vårt skal på ein enkel måte finna fram til den informasjonen han/ho ynskjer. Det tyder at her må vera interessant stoff same kva utgangspunkt lesaren har – om han er elev i grunnskulen eller fagperson.

I løpet av 2008 bør ein ha avklara korleis ein fører dette vidare innanfor eit utvida samarbeid på Vestlandet. Samstundes bør det føreliggja planar for konkrete tiltak i kommunar der det ligg godt til rette for å gå i gang.

Det er eit mål å presentera alle kulturminne fram til om lag 1700 i kvar kommune, og gje informasjon om alle strukturar og alle gjenstandsfunn. Det skal vera godt fotomateriale, samstundes som gode teikningar er ein viktig del av dokumentasjonen. I tillegg må me ha som mål å presentera det historiske materialet som er tilgjengeleg for fylket vårt fram til 1700. Dette må vera tilgjengeleg både i primær og omarbeidd form. Det skal koma fleire delresultat før den endelege tenesta er ferdig.

9. Kostnad Det er veldig varierande kor store ressursar som må setjast inn for å realisera dei ulike tiltaka som er skissert. For t.d. å publisera rapportane frå kulturavdelinga og Bergen Museum, treng me ikkje nemneverdig med ressursar. For å gjennomføra alle tiltaka som er sett fram her, treng me fleire årsverk. Me bør gå saman om oppgåvene med kulturavdelinga og Bergen Museum. Ei større samla satsing på dette bør gå over 2-4 år og det må tilsetjast prosjektleiar. Eit slikt prosjekt må og disponera fast fagleg kompetanse tilsvarande 2-4 årsverk. Vidare er det realistisk å rekna med 1 månadsverk for å laga ein plan for ein kommune og gjerne 2-4 månadsverk for å utarbeida oversyn over kjelder, skriva artiklar, laga animasjonar og rekonstruksjonar, utarbeida opplegg til bruk i skulen med meir. Kostnad for å utarbeida plan og ferdig teneste for ein kommune vil gjerne koma på kring 3-5 månadsverk. Prisen for eit årsverk kan me grovt setja til 500.000 kroner og for eit månadsverk til 40.000 kroner. Det vil og vera trong for midlar til drift og reiser og til teknologiske tenester. Det vil vera svært mykje å henta på å organisera dette som eit større samla prosjekt der ein involverer fleire fylke og fleire kommunar i kvart fylke. Ein vil hausta stordriftsføremoner, og ein vil byggja breiare kompetanse som vil styrka arbeidet. Ein må og utvikla eit prosjekt som kan vera grunnlag for statleg medfinansiering.

10. Forventa resultat Med dette formidlingsprosjektet skal me nå alle brukargrupper som er interessert i forhistoria og eldre historie i Sogn og Fjordane. Alle som er

Nettsidene der det kulturhistoriske materialet vert formidla, bør oppdaterast etter kvart som det vert utført arkeologiske registreringar og utgravingar. Nyhendelenka må også oppdaterast. Me må diskutera kven som skal ha dette ansvaret, men det bør kanskje skje i samband med at Askeladden vert oppdatert? Kulturavdelinga har delegert mynde til dette arbeidet. Ein føresetnad for at det skal bli fylgt opp er at permanent øyremerka midlar må setjast av til dette arbeidet. Me må legga stor vekt på språkleg framstilling. Det ser ikkje ut til å vera vektlagt ved enkelte av dei eksisterande nettsidene. Det forringar dei veldig. På sikt må me ha informasjon på ulike språk, men me bør byrja med å bygga opp den norske delen av nettsida.

11. Oppsummering Gjennom arkeologiske registreringar og utgravingar veit me mykje om korleis menneska har levd i Sogn og Fjordane gjennom årtusena. For om lag 1000 år sidan byrja det å koma skriftleg materiale, og dette auka på frå 1600- og 1700-talet. Hovudmålet med dette formidlingsprosjektet er at kunnskapen om tidlegare tider i fylket må gjerast meir tilgjengeleg for publikum. Det er viktig med lokal forankring, slik at publikum til dømes enkelt kan finna informasjon om kommunen sin. Tanken er at me i hovudsak skal nytta Internett, men også ta i bruk andre måtar å formidla på. Håpet er vidare at meir kunnskap om historia vår, vil gjera publikum meir medvitne om verdien av kulturarven. Dei må også informerast om kva lover og reglar som gjeld.

Vedlegg Vedlegg 1 Adresser til nettstadar som formidlar eldre historie frå Sogn og Fjordane Bergen Museum

Bergen Museum har laga fleire nettstadar retta mot grunnskulen som er knytt opp til museet sine nettsider: http://www.gamlenaboar.uib.no/default.htm Gamle Naboar er ein nettstad for grunnskulen som tek utgangspunkt i vestnorsk arkeologi, men sidene er veldig generelle. Dei tek lite for seg spesifikke kulturminne frå Sogn og Fjordane

Dokumentasjonsprosjektet

www.dokpro.uio.no Dokumentasjonsprosjektet var eit samarbeid mellom dei humanistiske miljøa ved Universitetet i Bergen, Universitetet i Oslo, Universitetet i Trondheim og Universitetet i Tromsø. Føremålet med prosjektet var å ta i bruk moderne datateknikk i ei rekkje av samlingane over språk og kultur ved universiteta. http://www.dokpro.uio.no/rygh_ng/rygh_felt.html O.Rygh: Norske Gaardnavne er lagt på Internett i sin heilskap. Det er lett å søka i denne databasen.

http://www.reiseveska.uib.no/ Reiseveska er ei rundreise på Vestlandet på leiting etter kulturminne. Målet er at det frå kvar kommune i fylket skal presenterast minst eitt kulturminne. Til no er det berre Aurland og Bremanger som er representerte. Sida er altså lite utvikla, men tankane bak er gode.

Arkeologisk institutt

http://bergenmuseum.uib.no/nettutstillinger/ arkeologi/arkeologen/ Arkeologen. Denne nettsida fortel om arbeidet til arkeologen; korleis vert ei utgraving gjennomført frå planstadium til rapporten er klar. Ein får innblikk i kva lover og reglar som gjeld. Det er dårleg nynorsk på denne sida. Sida er elles bra.

Sogn og Fjordane fylkeskommune

Andre sider i regi av Bergen Museum: http://huin.uib.no/hellerprosjektet/index.spy Det vestnorske hellerprosjektet har som mål å finna ut meir om bruk av hellerar i førhistorisk tid. Det er ei tverrfagleg undersøking av erverv og sosial identitet i vestnorske holer og hellarar frå steinalder til jarnalder (7000 f.Kr. – 600e.Kr).

www.askeladden.no Askeladden er ein nasjonal fornminnebase som er tilgjengeleg over Internett for kulturminneforvaltninga, statlege sektormyndigheiter og kommunane. Her kan me gjera søk både på gard, type lokalitet og automatisk freda kulturminne. Riksantikvaren eig og driv Askeladden. Det kan vera naturleg å linka vår nettside opp mot Askeladden.

http://www.dokpro.uio.no/arkeologi/bergen/ hovedkat.html På Bergen Museum sine nettsider er link til den arkeologiske hovudkatalogen. Denne er kopla mot den arkeologiske tilveksten. Her kan me per dags dato få informasjon om alle gjenstandsfunn som er komne inn til museet fram til ca 1990.

http://bergenmuseum.uib.no/nettutstillinger/ arkeologi/digmat/index.htm Materiale i jarnalderen. Dette er digitale førelesningar om dei ulike periodane i jarnalderen i Noreg, av og med professor Bergljot Solberg. Desse er svært gode.

http://sognogfjordane.kulturnett.no/ default.aspx?target_url=main.aspx Kulturnett Sogn og Fjordane er ei nettside med stort potensiale. Det kan vera naturleg å linka vår side opp mot denne.

Riksantikvaren

http://www.riksantikvaren.no/Norsk/Fagemner/ Arkeologi/Bergkunst/Bergkunstprosjektet/ Riksantikvaren har koordinert Bergkunstprosjektet. Det er eit nasjonalt prosjekt for å sikra 300 av dei mest utsette bergkunstlokalitetane i Noreg.

Ved Bergen Museum har prosjektet vore eit tverrfagleg prosjekt med likeverdige partnarar innan botanikk, geologi og arkeologi. Prosjektet har vore leia av professor Gro Mandt og forskar Trond Lødøen. Prosjektet starta i 1996 og vart avslutta 31. desember 2005. Også kulturavdelinga har vore inne i prosjektet. Deira rolle har vore å fylgja arbeidet og utarbeida skjøtselplanar for lokalitetane i fylket. Dei lokalitetane i Sogn og Fjordane som vart omfatta av bergkunstprosjektet er Vingen, Ausevik, Leirvåg, Staveneset, Domba, Austrheim, Krabbestig, Henne, Brandsøy og Navarsete. Både museet og kulturavdelinga har vore representert på dei årlege bergkunstseminara i regi av Riksantikvaren.

Statens Kartverk

Statens Kartverk er den nasjonale kartinstitusjonen. Dei ivaretek trongen for landsdekkande geografisk informasjon, kartseriar og eigedomsinformasjon. http://www.statkart.no/IPS/ http://ngis2.statkart.no/norgesglasset/default.html Norgesglasset inneheld alle stadnamn på karta til Staten Kartverk. Du kan søka på 690 000 namn og få dei plassert på kartet.

Andre nettstadar

http://digitalarkivet.no/ Digitalarkivet er Arkivverket sitt tilbod av digitaliserte, søkbare kjelder. Statsarkivaren i Bergen har drifts- og redaksjonsansvar for Digitalarkivet. www.nordfjordhistorie.no Ei reise i Nordfjord si eldre historie. På denne sida kan du finna informasjon om dei ulike tidsepokane. I tillegg er det valt ut funn i kommunane Bremanger, Gloppen, Stryn, Hornindal, Eid, Vågsøy og Selje. http://www.kvernstein.no/ På denne sida finn du historia om kvernsteinsbrota i Hyllestad, informasjon om ulike forskingsprosjekt knytt til brota, Hyllestadseminaret og anna. http://www.aafjordstein.no/framside.html Denne sida har steinhoggarhistoria i Hyllestad som inspirasjon for arbeidet sitt.

Det vert arbeidd med ein nettstad som liknar vår av to arkeologar; Christoffer Knagenhjelm og Torbjørn Melle. Planen deira er å laga ei internettbasert oversikt over kulturminne der dei skal kopla ein database som inneheld foto og tekst saman med eit søkbart kart. Planen deira var å skriva ferdig ei prosjektskisse i løpet av hausten 2006.

Vedlegg 2 Andre formidlingsprosjekt på Internett Noreg http://huin.uib.no/hellerprosjektet/index.spy http://www.steinalder.no/ Nettutstilling om steinalderen for born og unge. Det er fine presentasjonar, men dei er laga på eit generelt grunnlag. http://www.gausel.no/ http://www.arkikon.no/index2.htm Databasert illustrasjon- og designfirma som blir drive av Morten Kutscera og Ragnar Børsheim. Dei driv med arkeologiske rekonstruksjonar, illustrasjonar, web design i tillegg til at dei lagar steinreiskap. http://www.arkeoland.uib.no/ Digitalt ressursbibliotek for arkeologi Denne sida er dårleg oppdatert og fungerar dårleg til det bruket den er tenkt. http://ariadne.uio.no/odberg/ Åpen arkeologi Side frå kulturhistorisk museum, Universitetet i Oslo. Presentasjon av Odberg, gravfelt frå eldre jarnalder. Det er ein veldig fin presentasjon, men omfattar foreløpig berre dette eine gravfeltet. http://www.jernaldergarden.no/ Rekonstruert gardsanlegg frå folkevandringstid. http://www.wernerweb.no/ Webside for born, Riksantikvaren.

http://www.forskning.no/kaupang/ Digitale arkeologar. Ein kan ” ta del” i utgravinga på Kaupang. Fin måte å formidla på.

Utlandet http://moundville.ua.edu/home.html Presentasjon av Moundville, forsvunnen sivilisasjon i Nord-Amerika. http://www.mmedia.nsu.ru/museum/Data/ obj2541/ENGLISH_INTERFACE_LIST_ EXPOSITION.htm Archaelogical web-museum CINARCHEA-DVD-Edition: http://www.uni-kiel.de/cinarchea/neu/dvd-e.htm -arkeologisk filmfestival. -filmar om vikingar, vikingskipet frå Hedeby (rekonstruksjon)/dendrokronologi i Hedeby m.m. på DVD. http://www.kilmartin.org/ Kilmartin House Museum – archaeology and landscape interpretation centre, Scotland Kart over Kilmartin-dalen – klikke på monument for info. www.historiska.se Filmar og testar der ein må lasta ned program. http://www.lejreguiden.dk/ Dei fleste av desse sidene tek berre føre seg ein enkelt lokalitet, eller eit utval av gjenstandsfunn. Eg kan ikkje finna noko som tilsvarar dette prosjektet.

Ein del av dei store utgravingane dei siste åra har fine presentasjonar på internett: http://ariadne.uio.no/kmf/funn/Grafjell/ http://ariadne.uio.no/svinesund/ http://ariadne.uio.no/kmf/funn/E6/ http://ariadne.uio.no/kmf/funn/E18/

Vedlegg 3 Døme på annan artikkel frå Kulturhistorisk Leksikon som handlar om eldre historie

Stølstufter i Friksdalen

Om lag 3 km inne i Friksdalen, ca. 800 m o.h ligg Svolset, eit eldgamalt stølsområde med ikkje mindre enn 15 tufter. Dei er datert til perioden 400800 e.Kr, men det er uvisst kor mange av tuftene som var i bruk samstundes. Arkeologane held på med utgravingar og registreringar i dette spennande området.

Fram i dagen

Folk i Leikanger har lenge trudd at det ein gong har vore busetnad i Friksdalen, men det var fyrst etter at Bjarne Eggum og sonen Terje fann ei glasperle at arkelogane for alvor fatta interesse for staden. Då utgravingane tok til sumaren 1981, var mange spente på kva fagfolka ville finna. Sumaren 1999 var det og fagfolk med graveutstyr på Svolset. Undersøkingane i denne omgangen skal sluttførast i år 2000.

Funn frå utgravingane

Under utgravingane er det funne litt keramikk, nokre glasperler, spinnehjul og deler av kleberkar. Spinnehjula viser at det har vorte spunne på stølen. Då det er funne få ting som er forbunde med mannleg aktivitet, kan det vera ein indikasjon på at det er kvinner som har halde til her. Dersom dette er tilfelle, må ein rekna med at det har vore ein sesongbustad - ein stad folk heldt til om sumaren og fyrst på hausten.

Berre ein støl?

Det er usikkert kva slag aktivitet det har vore i Friksdalen. Kanskje er det ikkje ein støl i tradisjonell tyding. Menneska kan ha budd her i lengre periodar og deler av jorda kan ha vore dyrka. Enkelte meiner at dette ikkje er mogleg så høgt til fjells, men dette er spørsmål ein håpar å få svar på den næraste tida.

Handel?

Kanskje har bøndene nede i bygda brukt til dømes torv frå Friksdalen for å byta til seg andre varer? Området rundt tuftene er myrlendt, så dette er ei ikkje usannsynleg. Det store antalet kokegroper i dalen kan også ha samband med ei eller anna form for vareutveksling. Den vanlege tolkninga av slike groper er at dei vart brukt til matlaging, men det store talet og det at dei ofte ligg nær kvarandre gjer denne tolkninga usikker. Ein veit at trekol har vorte brukt til å vinna ut jarnmalm, og dette kan også ha vore tilfellet i Friksdalen.

Religiøs aktivitet?

Det er også funne ein del såkalla gropesteinar på Svolset. Dette er steinar der den eine sida er dekt med mange skålgroper; groper på om lag 5 cm som er hogd ned i steinar. Dette er funn som ofte blir sett i samanheng med ei eller anna form for religiøs aktivitet. Uansett korleis ein tolkar desse steinane, er det vanskeleg å sjå at dei kan ha hatt noko praktisk funksjon.

Vedlegg 4 Bygdebøker frå Sogn og Fjordane ASKVOLL Askvoll Bygdebok. Askvoll: Askvoll Sogenemnd, 1963-1987. Loftheim, Abraham. Bd. I - Kristendomens innføring år 996. Kyrkjehusi, gravplassane, prestekallet, prestane og anna personell m.m. 1306-1963. Bd. IIA - Folket: Ættarbok frå det 16. århundrad til 1969 Bd. IIB - Folket: Ættarbok frå det 16. århundrad til 1969 Knudsen, Svein Åge. Bd. III - Folket: Slektssoge for Førdefjord-området AURLAND Gardssoga for Aurland. Aurland sogenemnd, 1988Ohnstad, Anders. Bd. I - Vassbygdi og fjellgardane. 1988 Ohnstad, Anders. Bd. II - Ein del av Vangen sokn. Frå Skjerdal til og med Tero. 1994 Ohnstad, Anders. Bd. III - Ein del av Vangen sokn: Frå Loven til og med Frondalen. 1996 Verket Aurland har fylgjande band: Ohnstad, Anders. 1:Aurland Bygdebok: fram til om lag 1920. Bergen: Aurland Sogelag, 1962. Ohnstad, Anders og Anna Gjerløw. 2: Ættebok for Aurland fram til om lag 1900. Bergen: Aurland Sogelag, 1964. Ohnstad, Anders. 3: Aurland Bygdebok: fra 1835-1985. Aurland Sogelag, 1990. Det er dessutan gjeve ut to tillegg til band 3. Aurland Bygdebok har fylgjande band: Ohnstad, Åsmund. Undredal og Nærøy: gard og ætt. Aurland: Aurland kommune, 2006 Indrelid, Svein. Soga om Flåm. Aurland: Aurland sogelag, 2003. Bd. I - Bygdi BALESTRAND Balestrand. Balestrand kommune, 1985-1991. Jon Laberg, Olav Hoprekstad: Bd. I - Ættesoge: Tjugum sokn til ca 1900, Fjærland sokn til ca. 1900, Kvamsøy sokn til 1985

Tillegg av Olav Lunden og Gunnar Urtegaard Urtegaard, Gunnar. Bd. II - Gards og ættesoga: gard nr. 1-34: gardsoger 1800- 1985, ættesoger 1850-1985 BREMANGER Bremanger Bygdebok. Bergen: Bremanger Sogenemnd, 1969. Joleik, Albert Abramson. Bd. I - Soga fram til 1801 Svihus, Årstein: Gards- og ættesoge. Bremanger kommune 2006. B. 1: Gardane 1 - 24 B. 2: Gardane 25 - 54 B. 3: Gardane 56 - 95 B. 4: Gardane 96 - 117 Aaland, Jacob: Nordfjord frå gamle dagar til no: 2. Dei einskilde bygder. 4. Davik. Sandane 1939. Bremanger bygdebok, 2006. EID Bygdebok for Eid. Myskja, Karl,1987 Os, Edvard: Nordfjord frå gamle dager til no: 2. Dei einskilde bygder. Eid og Hornindal. Oslo, 1953. FJALER Bakke, D. O. Fjaler i Gamle Dager. Førde: Fjaler Sogelag, 1948. Fagerheim, Ragnvald. Fjaler Gjennom 1000 År. Førde: Fjaler Sogelag, 1977. Fjaler: Gards- og ættesoge. Fjaler: Fjaler Sogelag, 1976-2003. Fagerheim, Ragnvald og Magne. Bd. I Holmedal sokn. 1976 Bd. II - Dale sokn. 1976 Bd. III - Dale og Guddal sokn. 1976 Ness, Atle. Fjaler: gardsog ættesoge. Bd. A & B. 2003 FLORA Joleik, Albert: Soga um Flora. Soga fram til 1801. Florø, 1980. Midtbø, Arent: Gammalt og nytt frå Norddalsfjord : slekt- og bygdesoge. Norddalsfjord, 1983.

Høydalane før og no : eit bygdelagsprosjekt. Høydalane bygdelag, 1999. Stendal, Olav: Ei fjellgrend i Sunnfjord : Steindalen : slekter og samfunn. Naustdal, 2005. FØRDE Førsund, Finn B. Førde bygdebok. Førde kommune, 1990-1992. Bd 1. Gardssoga og soga om folket Bd 2. Gardssoga og soga om folket GAULAR Gaularsoga Hjelmeland, Olaf. 1: Gardssoga for Gaular. Gaular: Gaular Sogelag, 1955. Hjelmeland, Olav: 2: Gaularsoga. Gaular sogelag, 1961. Roska, Alf. 3: Gaularsoga. 3. Gaular sogelag. 1968. Bygdebok for Gaular Timberlid, Jan Anders: Gaular sogenemnd, 19902000. Bd. 1. Frå dei eldste tider og fram til om lag 1660. 1990 Bd. 2. Perioden 1660-1685: - vekst innafor faste rammer. 1992 Bd. 3. Gaular 1865-1990: samarbeid og motsetningar. 1995 Bd. 4. Gardar og folk: Viksdalen sokn. 1998 Bd. 5. Gardar og folk: Sande sokn. 1999 Bd. 6. Gardar og folk: Bygstad sokn.2000 GLOPPEN Sandal, Per (red.). Soga om Gloppen og Breim. Sandane: Gloppens Sparebanken, 1978-2001. Bd. I - Frå dei eldste tider til om lag år 1800 Bd: II - Frå om lag 1800 til vår tid Bd. III - Gardar og ætter. I. Gimmestad sokn; II. Hyen sokn Bd. IV - Gardar og ætter. III. Vereide sokn Bd. V - Gardar og ætter. Breim sokn Aaland, Jacob: Nordfjord frå gamle dagar til no: 2. Dei einskilde bygder. 2. Gloppen og Breim. Nordfjordeid, 1915. GULEN Engesæter, Ludvig. Brekke herred. Bergen: A.s J.

Griegs boktrykkeri, 1944. Bd. I - Ei bygdebok Bd. II-III - Gard, tun og ætt Kleiva, Ivar. Gulen i gammal og ny tid: Gardsog ættesoga. Gulen: Gulen kommune, 1996. B. 1-3. Rev. Utg. (1.utg. 1973) HORNINDAL Svaar-Seljesæter, Knut. Hornindal-Nordfjord: Ættelister for kvar gard i bygda. Hornindal kommune, 1989. Aaland, Jacob: Nordfjord frå gamle dagar til no : 2. Dei einskilde bygder. 1. Eid – Hornindalen. Nordfjordeid, 1909. Os, Edvard: Eid og Hornindal. Oslo, 1953. HYLLESTAD Kellmer, Inger og Finn Borgen Førsund. Hyllestad Bygdebok. Hyllestad kommune, 1990-1993. 1. Soga om folket. 199 2. Soga om folket. 1993 HØYANGER Førsund, Adolf. Ættebok for Kyrkjebø. Bergen: Bygdesogenemnda for Kyrkjebø., 1949. Bd 1 Førsund, Adolf og Sigurd. Bygdebok for Kyrkjebø. Bygdaboknemnda for Kyrkjebø, 1963. Bd. II – Gardssoga. Leirnes, Leif. Bygdebok for Kyrkjebø og Lavik. Bygdaboknemnda for Kyrkjebø, 1978. Bd. III – Bygdesoga. Torvund, Anders O. Ættebok for Lavik. Bergen: Bygdesogenemnda for Kyrkjebø, 1983. JØLSTER Joleik, Albert A.: Soga um Jølst fram til 1801 og litevetta um Breim. Jølster sogenemnd, 1967. Klakegg, Anders O. Bygdebok for Jølster: Ættesoge 1801-1974. Jølster: Jølster kommune, kulturstyret, 1985. LÆRDAL Laberg, Jon: Lærdal og Borgund : bygd og ætter. Bergen, 1938.

Espe, Alfred, Ola Gram og Kåre Hovland. Lærdal Bygdebok. Lærdal: Lærdal kommune, 1987-2005. Bd. I - Heim og ætt, Borgund sokn. 1987 Bd. II - Heim og ætt Tønjum sokn: Galdane – Bø. 1990 Bd. III - Heim og ætt Tønjum og Hauge sokn: Grøto-Hunderi. 1994 Bd. IV - Heim og ætt: Hauge sokn: Lærdalsøyri, Mjelde, Øye, Stødno. 2001 Bd. V – Heim og ætt : Hauge sokn: Erdal, Strendene, Vindedal, Frønningen. 2005 LAVIK Førsund, Adolf. Ættebok for Kyrkjebø. Bergen: Bygdesogenemnda for Kyrkjebø, 1949. Bd. I. Ættebok for Kyrkjebø. 1949 Bd II. Bygdebok for Kyrkjebø. Gardssoga. 1963. Bd III. Leirnes, Leif. Bygdebok for Kyrkjebø og Lavik. Bygdesoga.1978. Torvund, Anders O. Ættebok for Lavik. Bergen: Bygdesogenemnda for Kyrkjebø, 1983. LEIKANGER Leikanger Bygdebok har fylgjande band: Bd. I. Bøthun, Per H. Leikanger Bygdebok. Gardssoga. Leikanger: Leikanger Bygdeboknemnd, 1965. Bd II. Lyngvaer, Roald. Leikanger Bygdebok. Ættesoga Voss: Leikanger Bygdeboknemnd, 1979. LUSTER Øyane, Lars E. Gards og ættesoge for Luster Kommune. Luster: Luster kommune, 1984-. Bd. I - Fortun sokn. 1984 Bd. II - Dale I sokn. 1986 Bd. III - Dale II og Nes sokn. 1987 Bd. IV - Gaupne Sokn. 1991 Bd. V - Jostedal sokn. 1994 Bd. VI – Eikum Ytre – Høgi. 2006 (Planen er å ha ferdig i 13 band i 2009) Bathen, Mons: Bygsleheimar i Hafslo. Sogndal, 1975. Laberg, Jon: Luster :. bygd og ætter. Bergen, 1926.

NAUSTDAL Kleiveland, Geir. Naustdal bygdebok: gards og ættesoge. Naustdal: Naustdal Sogelag, 1995-1999. Bd. I – Gnr. 20-99 Bd. II – Gnr. 100-153 Bd. III - Allmennsoge SELJE Aaland, Jacob: Nordfjord frå gamle dager til no : 2. . Dei einskilde bygder 5. Selje, Sør- og NordVågsøy, 1943. Os, Edvard: Selje og Vågsøy : bygdene og bygdesamfunnet. Oslo, 1957. SOGNDAL Sandal, Per. Sogndal Bygdebok. Allmenn bygdesoge; tida før 1800. Sogndal: Sogndal Sogelag, 1986. Timberlid, Jan Anders og Selseng, Berit. Sogndal bygdebok. Band I-III: Gardar og folk. 2007. SOLUND Steinsøy, Alf. Solund: gards og ættesoge til 1980. Hardbakke: Solund sogenemnd, 1982. STRYN Aaland, Jacob: Nordfjord frå gamle dagar til no : 2. Dei einskilde bygder. 1. Innvik –Stryn.. B. 1-2. Ny utgåve. 1973. (1.utgåve 1932). VIK Balvoll, Gudmund. Gards- og ættesoge for Vik i Sogn. Hefte 1-5.Vik i Sogn: Vik Lokalhistoriske Arkiv, 2002-2006. Hft. I - Seljadalen, Ovrisdalen og Bøadalen. 2002 Hft. II – Flatbygdi. 2003 Hft.III – Vikøyri, Vetleøyri, bustadområde og gardar frå Grov til Limmesand. 2004 Hft. IV – Arnafjord sokn. 2005 Hft. V – Vangsnes sokn med Juvik og Gotevik. 2006 Hoprekstad, Olav. Bygdabok for Vik i Sogn. 3b. i 4. Bergen: Nemndi for Bygdeboki, 1951-1958. Sunde, Rasmus. Ein Stad Skal Ein Vera: Utvandringa frå Vik i Sogn. Naustdal: Sogn og Fjordane Forlag, 1989.

VÅGSØY Aaland, Jacob: Nordfjord frå gamle dagar til no : 2. Dei einskilde bygder. 5. Selje, Sør- og NordVågsøy. 2. bolk. S.l 1943. Os, Edvard S.: Selje og Vågsøy : bygdene og bygdesamfunnet. Oslo, 1957. ÅRDAL Bygdebok for Årdal. Bergen: Årdal Sogelag, 1971-1985. Bd. I - Natur og næringsliv. 1971 Bd. II – Kulturbandet. 1978 Bd. III – Slektsbandet. 1985 Laberg, Jon Andreas. Årdal i Sogn: Bygd og ætter. Bergen, 1932. NORDFJORD Aaland, Jacob. Nordfjord frå gamle dagar til no. Sandane: 1973. Bolk II - Dei einskilde bygder Kvart 3 - Innvik - Stryn Os, Edvard. Nordfjord frå gamle dagar til no. Oslo, 1957. Bolk II - Dei einskilde bygder Kvart 5, Bd. I - Selje og Vågsøy: Bygdene og bygdesamfunnet Aaland, Jacob. Nordfjord frå gamle dagar til no. Sandane: R. Søreides Prenteverk, 1943. Bolk II - Dei einskilde bygder Kvart 5, Bd. II - Selje, Sør- og Nord-Vågsøy. SUNNFJORD Joleik, Albert A.: Sunnfjordsoga fram til 1801. B. 1-2. Flora, 1959.

Vedlegg 5 Magistergrader i arkeologi som tek føre seg forhold i Sogn og Fjordane 1956 • Straume, Eldrid: Nordfjord i eldre jernalder. Sogn og Fjordane. 1967 • Johansen, Arne B.: Høyfjellsarkeologi i Lærdalsvassdraget: Sogn og Fjordane: Buskerud. 1969 • Myhre, Bente Magnus: Studier i Nordfjords yngre jernalder. • Kellmer, Inger: Jernalderens perlemateriale i

Vest-Norge. Studier i perlenes kronologi, utbredelse og anvendelse.

1972 • Holm-Olsen, Inger Marie: Tekstilfunn fra vestlandet fra vikingtid. Bruksstoffene av ull – deres produksjonsmiljø og produksjonssted. • Jansen, Kristian: Grønehelleren. En kystboplass:

Sogn og Fjordane

• Nygaard, Signe: Studier i tidlig vestnorsk

steinalder.

1984 • Bjerck, Hein Bjartmann: Kronologisk og geografisk fordeling av mesolitiske element i Vestog Midt-Norge. • Hauken, Åsa Dahlin: Vestlandskittlar: en studie

av en provinsialromersk importgrupp i Norge.

• Gjerland, Berit: Bergartsøkser i Vest-Norge:

distribusjon sett i forhold til praktisk funksjon, økonomisk tilpasnong og tradisjon i steinalderen. 1986 • Ringstad, Bjørn: Vestlandets største gravminner. Et forsøk på lokalisering av forhistoriske maktsentra. • Søborg, Hans Christian: Skiferkniver sør for

Polarsirkelen i Norge: en analyse av attributter, typer og geografisk fordeling med bakgrunn i det fennoskandiske skiferkompleks. 1987 • Bjerck, Lisa G. Bostwick: Remodeling the Neolithic in southern Norway another attack on a traditional problem; In-context pollen diagrams from 3 archaelogical sites in western Norway: towards a unified modell of land use in the late Mesolithic and Neolithic I periods.

1973 • Helgen, Geir: Hordaland, Sogn og Fjordane i merovingertid 1976 • Dommasnes, Liv Helga: Yngre jernalder i Sogn – forsøk på sosial rekonstruksjon. 1978 • Stenvik, Lars: Stadgårder: et forsøk på arkeologisk datering av navneklasse. 1981 • Olsen, Asle Bruen: Bruk av diabas i vestnorsk steinalder.

Vedlegg 6 Hovudoppgåver i arkeologi som tek føre seg forhold i Sogn og Fjordane: 1986 • Berg, Evy: De neolittiske flintøksene i VestNorge: typologisk/kronologisk inndeling: bakgrunnen for flintøksenes oppkomst og forholdet til de lokale tradisjonene. • Prescott, Christopher: Chronological typological

and contextual aspects of the Late Lithic Period. 1989 • Pilø, Lars: Den førromerske jernalder i Vestnorge. Et kulturhistorisk tolkningsforsøk.

1993 • Hoftun, Oddgeir: Kammene fra eldre jernalder i Vestnorge og trosforestillinger tilknyttet kammer • Johnson, Trine: Sein-neolittisk tid i Sogn og

Fjordane: gjenstandstyper og funndistribusjon. 1994 • Walderhaug, Eva: ”Ansiktet er av stein”: Ausevik i Flora: en analyse av bergkunst og kontekst. 1995 • Børsheim, Ragnar: Jernalderens drikkeutstyr: fra romertid til vikingtid i Vest-Norge. • Engevik, Asbjørn: Fuglenåler fra

1990 • Auestad, Jan: Sogn i romertid og folkevandringstid: et samfunn i endring.

folkevandringstid. En komparativ analyse av det fennoskandiske materialet.

• Matland, Susan: Bone implements: a re-

vikingtid i Årdal, Sogn: En studie av byggeskikk og gårdsstruktur.

evaluation of stone age finds from caves and rockshelters of Western Norway. • Mydland: Leidulf: Vare eller gave?

Utvekslingsformer mellom kontinentet og Sørvestog Vestnorge i romertid. 1991 • Geber, Øystein: Brede seil over Nordsjø går. Import til Vestlandet i vikingtid. • Kristoffersen, Kari Klæboe: Transition rites in

Western Norway during the early iron age: a study of mortuary treatment and behaviour. • Mortensen, Mona: De kom i tusentall?

Migrasjoner i forhistorien. En studie fra VestNorge i yngre romertid og folkevandringstid. 1992 • Moberg, Eva: Vikingtidssverdene, hjemlig produserte eller importerte, med utgangspunkt i et lokalt sverdmateriale fra Sogn og Fjordane. • Vedeler, Marianne: Draktmaterialet fra

Guddalfunksjon og visuell kommunikasjon.

• Larsen, Kari Ch.: Ytre Moa: et gårdsanlegg fra

• Lødøen, Trond: Landskapet som rituell sfære i

steinalderen. En kontekstuell studie av bergartsøkser fra Sogn.

1996 • Aksdal, Jostein: Neolitikum i Vestnoreg. Sosiale prosessar i eit regionalt perspektiv. 1997 • Buckholm, Mona Beate: Nedlagt kirker og kirkesteder fra middelalderen i Hordaland og Sogn og Fjordane. Hvilke kirkesteder ble nedlagt, når og hvorfor? • Iversen, Frode: Var middelalderens

lendmannsgårder kjerner i eldre godssamlingar? En analyse av romlig organisering av graver og eiendomsstruktur i Hordaland og Sogn og Fjordane. 1998 • Bødal, Sigmund: Vik i Sogn 750-1030. Lokalsamfunn med overregionale kontakter.

• Jenssen, Atle: Likearmede spenner: overgangen

mellom eldre og yngre jernalder i Noreg. En kronologisk analyse. • Valvik, Kjell Arne: Lee- en tradisjonell

vestlandsgård? En arkeologisk punktundersøkelse av gården Lee, Vik, Sogn og Fjordane. • Åstveit, Janicke: Ormelid – marginal eller

sentral? En arkelogisk punktundersøkelse av Ormelid i Luster, Sogn og Fjordane. 2000 • Meling, Trond: Graver med hest og hesteutstyr: Eit uttrykk for makt og alliansar på Vestlandet i merovingartida? • Nøttveit, Ole-Magne: Middelalderske våpenfunn

fra Vestlandet.

• Samdal, Magne: Amuletter: gjenstander med

amulettkarakter i vestnorske graver i tidsrommet 350-1000 e.Kr. • Wrigglesworth, Melanie: Ristninger og graver

som sted. En visuell landskapsanalyse.

• Aakvik, Jan: Med blikket vendt mot sør! Et

materialstudie av eldre bronsealder på Vestlandet. 2001 • Baug, Irene: Kvernsteinsbrota i Hyllestad. Arkeologiske punktundersøkingar i steinbrotsområdet i Hyllestad i Sogn og Fjordane. • Waraas, Tor Arne: Vestlandet i tidleg Preboreal

tid. Fosna, Ahrensburg eller vestnorsk tidlegmesolitikum?

• Fredriksen, Per Ditlef: Karet/kroppen/identiteten.

Spannforma leirkar i graver.

• Gabrielsen, Kristine Holme: Vestlandets

steinkors. Monumentalisme i brytninga mellom hedendom og kristendom. 2003 • Berge, Vigdis: Det synlege og usynlege. Gender og kjønn i romertid. Ei analyse av vestnorsk gravmateriale. • Bjørnstad, Ragnar: Teknologi og samfunn.

Jernvinna på Vestlandet i jernalder.

• Skjelstad, Guro: Regionalitet i vestnorsk

mesolitikum. Råstoffbruk og sosiale grenser på Vestlandskysten i mellom- og senmesolitikum. • Stang, Gunhild Berge: KROKEN – GARD og

GREND. Arkeologiske punktundersøkingar i Kroken, Luster, Sogn og Fjordane.

2004 • Knagenhjelm, Christoffer: Kaupanger. En analyse av kaupangens lokalisering og funksjon. • Gundersen, Sigrid Mannsåker: Landskap og

samfunn i seinmesolitikum. Distribusjon og diskusjon av lokaliteter og gjenstander i Sogn og Fjordane og på Sunnmøre. • Olsen, Thomas Bruen: Egger av tid og rom.

Transformasjonen av steinalderens fangstsamfunn i Vest-Norge.

• Hanisch, Morten: Gravritualene – en forteljing

om ære? – et nytt perspektiv på vestnorsk gravmateriale fra romertid og folkevandringstid.

2005 • Lia, Vibeke: Bruk og uttrykk gjennom tid i et jordbrukslandskap. Ornes i Luster. En arkeologisk landskapsanalyse med punktundersøkelser i innmark.

2002 • Rabben, Anders: Med vevsverd og stekepanne. Tekstilredskaper og kjøkkenredskaper i vestnorske mannsgraver fra yngre jernalder.

2006 • Nordgård, Siw Hege: Sentralplasser pro og kontra. En sammenlignende analyse av Tune i Østfold og Eid i Fjordane.

• Skrede, Marit Anita: Utmark og gard. Nærstudie

• Jåtten, Therese: Insulære gjenstander fra yngre

av tufteområde i Friksdalen i Leikanger, Sogn og Fjordane.

jernalder funnet på Vestlandet – betydning og funksjon i ny kontekst.

• Sivertsen, Ann Katrine: Jordbruks- og

busetnadsutvikling i Jostedalen. Med utgangspunkt i punktundersøkingar i innmarka på gardane Nedrelid og Kruna. • Joki, Heidi: Idealet om krigeren. Våpengraver i

Noreg i perioden 156/60 – 310/20 e.Kr. som kilde til ideologi og militær organisasjon.

• Hellesøe, Hege Presttun: Båtgravene i Nordfjord. • Berge, Jan: Våpen og stridsteknikk i overgangen

mellom eldre og yngre jernalder.

• Haugen, Anne Mette: Veier og kommunikasjon i

Jostedalen (masteroppgave)

• Brattekværne, Cathrine: Kirkesteder i Indre

Sogn. En arkeologisk analyse av religionsskiftet med utgangspunkt i kirkesteder i Indre Sogn. • Magnussen, Anja: Funn under kirkegulv.

En arkeologisk analyse av gjenstandsfunn fra Borgund, Kinsarvik og Kaupanger kirker.

Vedlegg 7

Vedlegg 8

Doktorgrader i arkeologi som tek føre seg forhold i Sogn og Fjordane:

Populærvitskaplege skrifter

1975 • Johansen, Arne B.: Høyfjellsfunn ved Lærdalsvassdraget. 2. Steinalderens livbergingsmåte og tradisjonsforløp i et sør-norsk villreinsområde. 1985 • Solberg, Bergljot: Norwegian spear-heads from the Merovingian and Viking periods. 1988 • Johansen, Øystein: Norske depotfunn fra bronsealderen. 1992 • Mandt, Gro: Vestnorske ristningar i tid og rom: kronologiske, korologiske og kontekstuelle studier.

- Spor - Nicolay - Levende historie - OTTAR - Aktuel Arkæologi (Dk) - Frå haug ok heidni (Stavanger)

Fagtidsskift - Primitive tider - NAR (Norwegian Archaelogical Review) - KAN - Viking - Heimen

1993 • Prescott, Christopher: From Stone Age to Iron Age: a study from Sogn, western Norway. 1998 • Dommasnes, Liv Helga: Tradisjon og handling i førkristen vestnorsk gravskikk II. Fra Vereide til vikingtid.

Vedlegg 9

Vedlegg 10

Døme på lokalhistoriske skrifter og årbøker frå Sogn og Fjordane

Døme på aktuelle bøker som handlar om tilhøve i fylket vårt fram til ca 1700

                     

Flora-minne Systrendingen Gamalt frå Leikanger herad Historisk årsskrift. Hornindal Jakob Sande Kjenn ditt land Norske bygder. Sogn Segn og soga Sogeblad frå Førde kommune Kjelda Årdal Før og No Pridlao Lustranytt, Jul i Årdal Jol i Sogn Jul i Nordfjord Jul i Sunnfjord Årbok for Sogn Årbok for Sunnfjord Årbok for Nordfjord Årbok. Vik historielag Luster: lokalhistorisk årbok

Bergsvik, Knut Andreas og Asbjørn Engevik (red): Fra funn til samfunn. Jernalderstudier tilegnet Bergljot Solberg på 70-årsdagen. UBAS, Nordisk 1. (Arkeologisk institutt, UIB, 2005) Djupedal, Torkjell: ”Selja – Selja reise og kultur”. (Selja, 2006) Djupedal, Torkjell: ”Selja – kulturhistorisk handbok.” (Selja, 1996) Helle, Knut: ”Gulatinget og Gulatingslova”. (Skald, 2001) Lidén, Hans Emil (red): Møtet mellom hedendom og kristendom i Norge. (Universitetsforlaget, 1995) Nedrebø, Yngve; Berit Gjerland, Jørn Øyrehagen og Stig Årdal: ”Audun Hugleiksson. Frå kongens råd til galgen.” (Selja, 2002) Sigurđsson, Jòn Viđar; Berit Gjerland og Gaute Losnegård: ”Ingolfr – Norsk-islandsk hopehav 870-1536.” (Selja, 2005) Ugulen, Jo Rune: Eigedomsretten til klosterruinane på Selja. Rapport utarbeidd for Opplysningsvesenets fond, 2007 Øye, Ingvild (red): Samfunn i endring. Fra vikingtid til reformasjon. I: Onsdagskvelder i Bryggens museum. (Bryggens museum, 1998) Kulturminnekriminalitet: Holme, Jørn (red): Kulturminnevern. Lov, forvaltning, håndhevelse (2 bind). Gjeve ut i samarbeid med Miljøverndepartementet og Riksantikvaren. (Økokrim, 2005)