Spire 4 samfunnsfag NYN by GAN Aschehoug

Spire

Liv Anne Slagsvold Vedum

Samfunnsfag

GAN Aschehoug

Til læraren Spire-bøkene byggjer på dei føringane Utdanningsdirektoratet har lagt for samfunnsfagundervisning i grunnskulen. Som eit spegelbilete av dette er demokrati, medborgarskap, berekraft, folkehelse og livsmeistring overgripande tema i bøkene. Gjennom Spire ønskjer vi å gi elevane solide røter gjennom kunnskap om og innsikt i verda rundt dei. Elevane skal forstå kven dei og andre er, få innsikt i dei demokratiske spelereglane, sjå notida i lys av den historiske utviklinga, bli medvitne om ei berekraftig utvikling og stimulerast til engasjement og aktiv deltaking i nærmiljøet. I Spire møter elevane varierte og spennande tekstar, illustrasjonar og oppgåver. Mangfaldet av aktivitetar gir elevane varierte og spennande innfallsvinklar til temaa og stimulerer den ibuande nyfikna og utforskartrongen deira. På reisa gjennom Spire vil elevane undre seg, undersøkje, diskutere, samarbeide, leike, forske, skape, lage, dramatisere, framføre, lese, teikne og skrive. Elevboka Kapitla i elevboka er inndelte i samfunnskunnskap, historie, geografi og utforskaren. Kvart kapittel har delkapittel som dekkjer to sider i boka. Delkapitla kan brukast uavhengig av resten av kapittelet. Tittel og «Før du les»-oppgåver Kvart delkapittel blir introdusert med tittel og oversyn over kva elevane skal lære. Før klassa går i gang med teksten, skal elevane løyse ei «Før du les»-oppgåve. Oppgåva er ofte av praktisk art. Nokre gonger er målet å få elevane til å hente fram eigne forkunnskapar om temaet. Andre gonger er det tenkt som ei modning inn i tematikken dei skal arbeide med. Illustrasjonar Illustrasjonane på sidene skal støtte elevane i leseprosessen. Derfor rår til vi å ha ein samtale i klassa rundt overskrift og bilete før lesinga tek til. Lærarrettleiinga kjem med tips om framgangsmåte i lesinga. Tekstane har eit enkelt språk, og dei fleste eignar seg som leselekse. Lesespørsmåla Lesespørsmåla er laga slik at eleven får hjelp til å samanfatte det viktigaste i kvar tekst, og dei er tenkte som individuelt arbeid. Snakkeboksen Snakkeboksen er ein reiskap til felles dialog og refleksjon i heil klasse eller i mindre grupper under leiing av ein vaksen. Dilemmakort Dilemmakorta er oppgåver som eignar seg for mindre grupper eller par. Her må elevane gjere aktive val overfor ulike problemstillingar. Lærarrettleiinga gir tips til korleis de kan bruke dilemmakorta. Korta finst som kopiark. Oppgåvene i boka Oppgåvene varierer i omfang og uttrykk. Felles er at dei stimulerer til aktivitet, kreativitet, engasjement og glede. Lærarrettleiinga Lærarrettleiinga gir læraren nyttige og konkrete tips til korleis de kan arbeide med elevboka. I tillegg har lærarrettleiinga fagleg bakgrunnsstoff, nyttig informasjon, fleire oppgåver og kopiark til kvart tema. Lykke til med ditt Spire-prosjekt! Vennleg helsing Liv Anne

© 2018 GAN Aschehoug, H. Aschehoug & Co. (W. Nygaard), Oslo ISBN 978-82-492-1971-1 Nynorsk 1. utgåve / 1. opplag 2018 Redaktør: Tina Tofte Omsett til nynorsk av Ole Jan Borgund, Arkitekst AS Grafisk tilretteleggjing: Allworthy Design Trykk: Merkur Grafisk AS, Oslo Forfatteren har fått støtte til utgivinga frå Det faglitterære fond. Illustrasjonar/foto: s. 4–6, 8, 11, 15,16,19, 21, 24, 33, 34, 39, 41, 43, 49, 56, 59, 62–64: ©Thor W. Kristensen s. 2, 3, 14, 18, 20, 52, 53, 54, 58: ©Tina Tofte/Thor W. Kristensen s. 38, 40, 41 (utsnitt): ©Kristoffer Caspar Damskau Foto s. 6: Marcus og Martnius, Foto: FredJonny, s. 17: Eidsvoll, riksrådet 1814 Oscar Wergeland/Wikimedia Commons, s. 22: Free Wind 2014 / Shutterstock.com, s. 24: Romanifølge/familie/sigøynere, foto: Lie, Hans H. / Maihaugen, s. 30: Fakismile, Aftenposten Junior nr. 41/ 10.–16. okt. 2017, s. 36: Smedredskaper Kulturhistorisk museum, Ove Holst, CC BY-SA 4.0, Tunesteinen/Runestein, foto: KHM/Knirk, James E. CC BY-SA 4.0, Beslag, foto: Oschmann, Cora/KHM/CC BY-NC-ND-3.0, Jernkar, foto: Johnsen, Eirik Irgens/KHM/CC BY-SA 4.0, Jernøks, foto: Stein Skare/KHM/ CC BY-NC-ND-3.0, Kniv, foto: Oschmann, Cora/KHM/, CC BY-NC-ND 3.0, Spydspiss, foto: Oschmann, Cora/KHM/CC BY-NC-ND-3.0, Sverd, foto: Holte, Ellen C/KHM/, CC BY-SA 4.0, s. 37: Beltespenne av jern Foto: Eirik Irgens Johnsen, KHM/ CC BY-SA 4.0 s. 37: Nøkkel Foto: Skare, Svein KHM/ CC BY-NC-ND-3.0 .Alle foto s. 36–37: © Kulturhistorisk museum, Universitetet i Oslo, s. 42: Osebergskipet, Vikingskipmuseet Av Peulle - Eget verk, CC BY-SA 4.0/Wikimedia Commons, Dyrehodestople, Akademikeren, Osebergskipet Kulturhistorisk museum, Helgeland, Kirsten CC BY-SA 4.0, Oseberg, utgravning, Kulturhistorisk museum, Væring, Olaf, CC BY-SA 4.0, Kjøkkenredskap, Osebergskipet, foto: Johnsen, Eirik Irgens/KHM/CC BY-SA 4.0, s. 45: Tollundmanden, By Chocho8 - Own work, CC BY-SA 4.0/Wikimedia Commons, s. 46: Magnus Carlsen, By Andreas Kontokanis from Piraeus, Greece (Carlsen Magnus) [CC BY-SA 2.0/ Wikimedia Commons, s. 48: Gut fra Nepal: Fotos593 / Shutterstock.com, s. 55: Adidas-sko: DenisMArt / Shutterstock. com, Volvo: Shevel Artur / Shutterstock.com, Samsung-telefon: Photomans / Shutterstock.com, Fairtrade-logo By Unknown - nicht angegeben, Public Domain/Wikimedia Commons, s. 56: FN-bygninga, foto: Stuart Monk/ Shutterstock.com, s. 60: jente, Egyptian Studio / Shutterstock.com, gut, Egyptian Studio / Shutterstock.com, jente, Patryk Kosmider / Shutterstock.com, gut, Patryk Kosmider / Shutterstock.com. Øvrige foto: ©Shutterstock

Alle kommentarar til utgivingar frå forlaget kan rettast til: GAN Aschehoug Postboks 363 Sentrum 0102 Oslo E-post: forlag@gan.aschehoug.no www.gan.aschehoug.no Føresegnene i åndsverklova gjeld for materialet i denne publikasjonen. Utan særskild avtale med GAN Aschehoug er all eksemplarframstilling og tilgjengeleggjering berre tillate så langt det har heimel i lov eller avtale med Kopinor, interesseorgan for rettshavarar til åndsverk. Bruk som er i strid med lov eller avtale, kan føre til erstatningsansvar og inndraging og kan straffast med bøter eller fengsel.

Innhald Eg og dei rundt meg

EM PL AR

2 • Set grenser! ..................................................... 4 • Folkeskikk ........................................................ 6 • Arv og miljø .................................................... 8 • Vi er ulike ........................................................ • Familiar av alle slag ........................................ 10 • Den vonde jula ............................................... 12

Eg og samfunnet

• Lover og reglar ............................................... • Lovene i Noreg ............................................... • Lovbrot ............................................................ • Styreformer ..................................................... • Rasisme og framandfrykt ............................... • Minoritetar .....................................................

Eg og internett

Eg og tidea

26 28 30 32

• Internett .......................................................... • På nett! ............................................................ • Deling på internett ......................................... • Er du hekta? ....................................................

14 16 18 20 22 24

34 36 38 40 42 44

• Jernalderen i Noreg ........................................ • Smeden i smia .................................................. • Livet i jernalderen ........................................... • Vikingtida ........................................................ • Korleis kan vi vite? .......................................... • Jernalderen andre stader i verda ...................

Eg og verda • Noreg i verda .................................................. • Verdsdelar ....................................................... • Verdshav ......................................................... • Tidsforskjellar .................................................. • Handel og transport ....................................... • Berekraftig utvikling ...................................... • Nicaragua ........................................................ • Egypt ................................................................

Utforskaren • Drøymelandet mitt .........................................

46 48 50 52 54 56 58 60 62

Du skal lære

Set grenser!

• om å setje grenser i eige liv

Før du les: Skriv ned det første du tenkjer på når du høyrer ordet grense.

Kva er ei grense?

EM PL AR

Grensa mellom Noreg og Sverige er markert med stolpar og steinrøyser. Ein hekk eller eit gjerde mellom to hus er òg ei grense. I Noreg har vi lover som set grenser for kva som er lovleg og ulovleg. Slik sett kan grenser altså vere skriftlege. Grenser kan òg handle om kjensler. Det som verkar greitt for deg, treng ikkje kjennast greitt for andre. Menneske har ulike grenser, og innimellom kan det vere vanskeleg å vite kvar grensa går. Somme gonger treng vi hjelp til å fi nne ut kva som er riktig grense i ulike situasjonar. Då kan det vere lurt å snakke med foreldra, læraren, sysken, helsesystera, venner eller andre du kjenner deg trygg på.

Grensene dine kan endre seg med alderen. Ting du ikkje torde å gjere eller seie frå om før, tør du kanskje ta opp no? Eller kanskje du tør om nokre år?

Eg vil eigentleg på trening, men ...

Blir du med på shopping etter skulen? Vi droppar treninga.

Vi læst som vi ikkje ser henne.

Ta ein sjokolade, du òg, Selma. Det er ingen som ser oss.

Argh! No er grensa er nådd! No må de lære seg å halde ballen på rett side, bøller!

ORD Å SNAKKE OM: • grenser • lovleg • ulovleg

Kvifor det? Ho er jo eigentleg grei ...

Lesespørsmål 1 Gi to eksempel på kva ei grense kan vere. 2 Kven kan du snakke med om du er usikker på kvar dine grenser går? 3 Gi eit eksempel på ei grense som har endra seg hos deg frå du var liten. 4 Kva trur du Selma vel å gjere i bilete A? 5 Kvifor ber ikkje Selma jenta i bilete B om å bli med i gjengen, trur du?

Snakkeboksen

EM PL AR

6 Kva for grenser blir ikkje respekterte i bilete D, meiner du?

1 Kvifor er det viktig at vi blir kjende med eigne grenser, trur du? 2 Kven bestemmer kvar grensene våre går?

3 Kva bør Selma gjere i bilete C? Kva ville du gjort om du opplevde det same som

Studer teikninga. Skriv ei liste over grenser som blir brotne. Samanlikn di liste med lista ein medelev har skrive.

Kva for grenser blir brotne?

Selma i bilete C?

Ein dag utan grenser! Skriv ei forteljing om ein dag i livet då verken du eller andre set grenser for deg. Kva kan skje då?

Dilemma!

Det er ein dum løyndom!

Ein vaksen mann har teke Selma på rumpa nokre gonger. Ho liker det ikkje. Ho synest det er ekkelt, og blir litt redd kvar gong. Han plar seie: «Ikkje fortel dette til nokon. Det er vår vesle løyndom.» Diskuter i grupper på tre og tre. Kva synest de Selma bør gjere?

Hit, men ikkje lenger! Du bestemmer over kroppen din. Det er du og dine grenser som avgjer om du vil ha ein klem eller annan kroppskontakt. Lag ei teikning som viser dette uttrykket: «Hit, men ikkje lenger!»

Kopiark og fl eire aktivitetar til temaet fi nn du i lærarrettleiinga.

Du skal lære

Folkeskikk

• om folkeskikk, respekt og normer

Før du les: Tenk deg at du ikkje kjenner den som sit ved sida av deg. Bruk nokre minutt på å bli kjend med han eller henne. Prøve å vere så høfl eg som råd i det du spør om, og i måten du svarer på.

Skikk og bruk = folkeskikk

Skikk og bruk i gamle dagar

Det som er skikk og bruk når du er saman med vennene dine, trenger ikkje vere god folkeskikk på skulen. Reglane endrar seg etter kvar vi er, og kven vi er saman med. Skikk og bruk endrar seg òg med tida. Då besteforeldra dine var små, var det vanleg at jentene neia når dei helste på nokon, mens gutane bukka. Dette er ikkje så vanleg i dag.

Ein gut som skulle ha ei jente til bords, måtte ikkje setje seg før ho. Guten skulle trekkje ut stolen for jenta, slik at ho kunne setje seg først.

EM PL AR

Skikk og bruk er reglar for korleis du skal oppføre deg. Det er det same som folkeskikk. Reglane er ikkje skrivne ned, men du lærer dei heime, i barnehagen og på skulen. Vi kallar det uskrivne reglar. Eit eksempel på god folkeskikk er å takke for maten.

1889

Reiser du til eit anna land, er det nyttig å vite at det er andre reglar for skikk og bruk der enn i Noreg. I Thailand, for eksempel, er det uhøfl eg å gå inn i eit privat hus med skor på. Der er det heller ikkje vanleg å handhelse eller gi kvarandre ein klem når ein møtest. Vi viser respekt for andre ved å kjenne til normene i kulturen vi kjem til. Normene er det same som dei uskrivne reglane.

1920

2018

Dersom ei jente og ein gut gjekk saman langs vegen, skulle guten gå ytst. Det var for å verne jenta mot farar og sprut frå bilane.

1950

Gutane skulle handhelse og bukke djupt når dei helste på framande. Jentene skulle neie.

Vi legg frå oss mobiltelefon eller nettbrett når nokon spør oss om noko eller vil snakke med oss.

ORD Å SNAKKE OM: • folkeskikk • normer • respekt • skikk og bruk • uskriven regel

Lesespørsmål 1 Forklar uttrykket «skikk og bruk». 2 Gi eksempel på god folkeskikk. 3 Er det forskjellige reglar for folkeskikk heime og ute blant vennene dine? Gi nokre eksempel.

4 Gi eit eksempel på skikk og bruk i gamle dagar som ikkje er vanleg i dag. 5 Forklar korleis du kan vise respekt for andre kulturar. og fram til i dag, trur du?

Snakkeboksen

1 Gi eksempel på god og dårleg folkeskikk.

EM PL AR

6 Kvifor har reglane for skikk og bruk endra seg frå besteforeldra dine var små,

2 Diskuter forskjellane på folkeskikk i gamle dagar og i dag.

3 Har barn god nok folkeskikk i dag? Diskuter.

Dilemma!

Diskuter i grupper eller par.

4 Er det nødvendig å vere høfl eg? Diskuter.

Du har ståplass på ein smekkfull buss. Du ser at den gamle dama ved sida av deg er sliten. Ingen reiser seg for henne. Kva gjer du?

Læraren har fl eire dilemmakort.

Rollespel

Skikk og bruk i klassa

Lag eit rollespel som viser skikk og bruk i gamle dagar, og samanlikn det med skikk og bruk i dag. Bruk illustrasjonane på side 4 som inspirasjon.

Lag ein plakat med reglar for skikk og bruk i klassa. Eksempel på reglar kan vere: • å seie hei når de møter nokon • å ikkje forstyrre når læraren underviser • å invitere andre med i leiken

Kopiark og fl eire aktivitetar til temaet fi nn du i lærarrettleiinga.

Du skal lære

Ar v og miljø

• om arv og miljø • om kvifor vi ser ut som vi gjer • om kvifor vi oppfører oss som vi gjer

Før du les: Du får utdelt ein lapp av læraren. På lappen står det for eksempel «blå auge». Sjå nøye på alle medelevane dine mens du går rundt i klasserommet. Bruk blyant og set ein strek for kvar elev som har blå auge.

Korleis blei eg meg?

Æ blir med hu Kristine heim etter skolen

EM PL AR

Arv Du har kanskje høyrt at du liknar på nokon i familien? Det er ikkje så rart. Alle menneske arvar gen frå foreldra sine. Gen er kodar. Då du blei laga, blei kodane frå foreldra dine blanda, og resultatet er DU! Hårfarge, augefarge og blodtype er fastsett av gena du fekk.

De e greitt, men itj gløm tå at du ska på korøving i kjerka klokka sæks.

Miljø

Arv + miljø + fri vilje = du! Gena du har arva frå foreldra dine, saman med miljøet du har vakse opp i, har gjort deg til den du er i dag. Heldigvis er du fødd med ein eigen vilje. Det vil seie at det er du som bestemmer over deg og dei vala du gjer.

Dialekten din, måten å vere på og meiningane dine liknar ofte på andre heime hos deg. Slik er det sjølv om du er adoptert eller bur i fosterheim. Det er fordi de lever i same miljø, og påverkar kvarandre. Veks du opp i ein heim der trening er viktig, er sjansen stor for at du òg blir glad i å røre på deg. Dersom foreldra dine er aktive i kyrkja eller moskeen, er truleg du òg det. Etter kvart som du blir eldre, vil venner og medium bli viktigare enn før. Nye menneske og andre miljø vil påverke deg og meiningane dine. Du må gjere eigne val.

To dropar vatn? Marcus og Martinus er einegga tvillingar. Det vil seie at dei kjem frå det same befrukta egget. Dei har like gen, men ser du nøye etter, oppdagar du likevel at det er forskjell på dei. Forskarar har funne ut at forskjellane på einegga tvillingar oppstår allereie i mors mage. Babyane får i seg ulike mengder med mat, og veks i kvar sin del av magen. Sjølv om gena er like, vil miljøet gjere einegga tvillingar ulike.

ORD Å SNAKKE OM: • arv • miljø • gen • einegga • tvillingar

Inne i cellene har vi DNA. DNA-et inneheld oppskrifta på korleis du skal sjå ut.

Lesespørsmål 1 Kvifor liknar mange på foreldra sine av utsjånad? 2 Kvifor har vi som regel same dialekt som familien vår? 3 Kven påverkar måten vi oppfører oss på? 4 Kva tyder ordet gen? 5 Kvifor er ikkje einegga tvillingar like som to dropar vatn?

EM PL AR

6 Kven i din familie liknar du mest på?

Snakkeboksen

1 Gi eksempel på korleis eit miljø kan påverke deg positivt.

2 Gi eksempel på korleis eit miljø kan påverke deg negativt.

3 Kven og kva påverkar deg og klassekameratane dine mest i dag? Diskuter.

Fingeravtrykket ditt er unikt!

Det er ingen andre i heile verda som har same linjemønster i fi ngrane som du. Ikkje eingong einegga tvillingar har like avtrykk. Derfor kan fi ngeravtrykk brukast som ein personleg kode. Fingeravtrykk er viktig i politiarbeid. Dersom ein forbrytar har sett igjen fi ngeravtrykket sitt, kan det hjelpe politiet å fi nne rett person.

Fingeravtrykk Trykk tommelfi ngeren mot ei stempelpute slik at han blir dekt av farge. Svart eller blå tusj kan òg fungere. Deretter trykkjer du tommelfi ngeren ned på arket i kladdeboka. Vips! Der har du ditt eige unike fi ngeravtrykk!

Detektiv på oppdrag!

Kven kan krølle tunga?

Skriv ei forteljing der du er detektiv og skal løyse eit mysterium. Du er ekspert på fi ngeravtrykk og fi nn alltid den skuldige til slutt.

Å krølle tunga er ein medfødd eigenskap. Det er ikkje mogleg å lære seg denne eigenskapen. Finn ut kor mange som kan krølle tunga i klassa di.

Kopiark og fl eire aktivitetar til temaet fi nn du i lærarrettleiinga.

Du skal lære

Vi er ulike

• om at folk har ulik legning

Før du les: Dekorer og fargelegg hjartet du får utdelt av læraren. Skriv namnet ditt i hjartet. Læraren set alle hjarta i klassa saman til ein blomster. I midten av blomsteren skal det stå: Nordmenn er jenter som er glade i jenter, gutar som er glade i gutar, og jenter og gutar som er glade i kvarandre.

EM PL AR

Nordmenn er jenter som er glade i jenter, gutar som er glade i gutar, og jenter og gutar som er glade i kvarandre … Mitt største håp for Noreg er at vi skal klare å ta vare på kvarandre. At vi skal byggje dette landet vidare – på tillit, fellesskap og storsinn. At vi skal kjenne at vi – trass i all vår ulikskap – er eitt folk. At Noreg er eitt.

Dette sa kong Harald i talen sin på ein fest i Slottsparken i Oslo sommaren 2016. Både norske og utanlandske medium og folk fl est jubla over desse vakre orda om kjærleik: I Noreg kan ein elske den ein vil! Slik har det ikkje alltid vore i Noreg. Det er framleis mange land i verda der det ikkje er greitt å ha kjærast av same kjønn. Nokre stader er det til og med forbod mot homofi li.

Frå eg var liten, har eg kjent meg annleis. Eg fann ikkje ut kven eg var, og følte meg åleine sjølv om eg hadde venner. Eg prøvde å forelske meg i jenter, slik som kameratane mine, men fekk det ikkje til. Ein dag las eg om ein homofi l gut. Eg kjende igjen vaklinga og dei kaotiske kjenslene guten fortalde om. Det kjendest som guten snakka om meg. Frå den dagen visste eg at eg var homofi l. Det tok likevel tid før eg torde å fortelje det heime. Eg var så redd for korleis dei ville reagere. Mor mi fekk tårer i auga då eg fortalde det, og la armane rundt meg. Veit du kva ho sa? «Takk for at du har greidd å fi nne det ut sjølv, vennen min. Vi er veldig glade i deg – same kva!»

Homofile: To gutar som blir forelska i kvarandre Lesbiske: To jenter som blir forelska i kvarandre Heterofile: Ei jente og ein gut som blir forelska i kvarandre

Sigurd 18 år

Bifil: Det vil seie å vere tiltrekt av og bli forelska i både gutar og jenter Legning: Ordet legning handlar om kva kjønn ein forelskar seg i. Ein gut som liker gutar, har homofil legning.

ORD Å SNAKKE OM: • legning • homofi l • lesbisk • heterofi l • bifi l

Alle fargar i regnbogen!

Lesespørsmål

Regnbogefl agget er eit symbol på fridom og fellesskap for alle homofi le i verda.

1 Forklar ordet legning. 2 Kva vil det seie å vere homofi l?

Fargane fortel at alle er like mykje verde, uavhengig av legning.

3 Kvifor kan det vere vanskeleg for somme å vite om dei er homofi le?

4 Kva handlar kong Haralds tale om? 5 Kvifor er kong Haralds tale viktig, trur du?

EM PL AR

6 Korleis reagerte mor til Sigurd då ho fekk vite at han var homofi l?

Snakkeboksen

1 Kvifor kan det vere vanskeleg å fortelje andre at ein er homofi l? Diskuter.

2 Mange unge er usikre på si eiga legning. Kven kan ein snakke med om dette?

3 Kvar fi nn ein informasjon om ulike legningar?

Regnbogehand

Utstyr: A4-ark og måling

Mål handfl aten din i alle fargar i regnbogen. Trykk handfl aten varsamt på eit blankt A4-ark.

Eit brev til Sigurd

Sjå på ansiktet ditt i spegelen. Teikn deg sjølv på arket du får utdelt av læraren.

Skriv eit brev til Sigurd i kladdeboka. I brevet kan du seie kva tankar du gjer deg om det han fortel. Fortel litt om deg sjølv til slutt. Begynn brevet slik:

Portrett

Gjer teikninga så lik deg som mogleg. Heng opp alle portretta ved sida av kvarandre på ein vegg i klasserommet.

Kjære, Sigurd!

Utstyr: eit kvitt A4-ark, ein spegel, blyant, viskelêr og fargar

Kopiark og fl eire aktivitetar til temaet fi nn du i lærarrettleiinga.

Du skal lære

Familiar av alle slag

• om ulike familiar

Før du les:

EM PL AR

Fortel den som sit ved sida av deg, om ein person i familien din.

Ein vanleg familie for 100 år sidan.

Familiar er ulike

I gamle dagar var det mest vanleg at det var ei mor, ein far og mange sysken i ein familie. I dag er det vanleg med mange typar familiar.

Kjernefamilien er dei du bur saman med. Det kan vere mor, far og barn eller ei åleinemor eller ein åleinefar. Kjernefamilien kan òg vere to foreldre av same kjønn. Besteforeldre, oldeforeldre, tanter, onklar og syskenbarn er òg ein del av familien din. Dei høyrer til det vi kallar storfamilien.

Nokre barn har fl eire heimar. Foreldra har kanskje fl ytta frå kvarandre og deler omsorga for barna på ein eller annan måte. Skilde foreldre fi nn somme gonger ny kjærast og stiftar ny familie. Dersom dei får barn saman, kallar vi dei halvsysken. Om den nye kjærasten har barn frå før, blir desse barna stesysken. Familiar som ønskjer å adoptere, kan vere heldige og få overta og gi omsorg til eitt eller fl eire barn som ikkje har eigen familie. Barnet blir ein del av adoptivfamilien. Nokre barn har det vondt og utrygt heime av ulike grunnar. Då kan barnevernet hjelpe både barn og foreldre. Nokre gonger er det best for barnet å bu hos ein fosterfamilie. Her får barnet ein ny heim som det er trygt å leve i. Nokre familiar har fl ykta frå krig og uro i heimlandet. Flyktningfamiliane treng hjelp til å lære eit nytt språk og forstå den nye kulturen dei er komne til.

ORD Å SNAKKE OM: • kjernefamilie • storfamilie • heilsysken • halvsysken • stesysken

• fosterbarn • adoptivbarn • fosterfamilie • fl yktningfamilie

Lesespørsmål 1 Kva tyder ordet familie for deg? 2 Forklar ordet kjernefamilie. 3 Forklar ordet storfamilie. 4 Kva er forskjellen på familiar i dag og i gamle dagar? 5 Fortel om din eigen familie.

EM PL AR

6 Kva for oppgåver har dei ulike medlemmene i familien din?

Snakkeboksen

1 Kvifor er det viktig å ha ein trygg og god familie rundt seg?

2 Diskuter kva fordelar og ulemper det er å ha skilde foreldre.

3 Finst den ideelle familien? Diskuter.

Intervju

G IN

Sjå på biletet av pingvinfamilien. Kva trur du pingvinforeldra må gjere for at pingvinbarna skal ha det bra og kunne klare seg sjølv når dei blir store?

Ta vare på kvarandre!

Snakk med ein eldre person du kjenner, for eksempel bestemora di eller ein nabo. La han eller ho fortelje korleis det var å vekse opp i ein familie i gamle dagar. Skriv spørsmåla du vil stille.

Skriv i kladdeboka.

Lag din eigen Knerten-familie

Finn ut kor mange ulike typar familie det fi nst i klassa di.

Gå saman i grupper. Bli einige om kor mange medlemmer de vil ha i familien. Finn kvistar som de kan bruke til dei ulike fi gurane. Kvar familiemedlem treng hovud, kropp, armar og bein. Spikk til de er nøgde med fi gurane. Gi kvar fi gur eit namn og eit familienamn. Leik med Knerten-familiane.

Ulike familiar

Lag ein slik tabell i kladdeboka. Type familie

Mor, far og barn

Åleine med mor og far To mødre med barn To fedre med barn Skilde foreldre med ny kjærast og sysken Fosterfamilie Storfamilie Adoptivfamilie Andre typar familiar

Set teljestrek

Utstyr: spikkekniv og kvistar

Kopiark og fl eire aktivitetar til temaet fi nn du i lærarrettleiinga.

Du skal lære

Den vonde jula

• om vald, overgrep og misbruk • kvar du kan få hjelp om du eller andre blir utsette for noko

Før du leser: Sjå kortfi lmen Vold skal politianmeldes, skoleområdet er intet unntak av Kjetil og Kjartan.

Julaften – Det gjer vondt å snakke om dette, men det er viktig at andre barn får vite at det går an å få hjelp, fortel ti år gamle Janne.

EM PL AR

– Eg var både glad og uroleg inni meg då eg vakna på julaftan i fjor. Glad fordi det endeleg var julaftan, og uroleg fordi pappa hadde skrike veldig høgt til mamma før eg la meg. Då eg kom ned i stova, stod juletreet der, med gåvene under, akkurat slik eg hadde håpa. Så oppdaga eg det: pappa som låg på sofaen, og alle fl askene som stod på bordet. Eg hata dei fl askene! Kvar gong dei ekle ølfl askene kom fram, forandra dei den snille pappaen min. Også på julaftan!

Julekvelden kom, og vi lista oss rundt for ikkje å gjere pappa sint. Ribba stod i omnen, og eg hadde teke på meg den nye raude kjolen. Med eitt lukta det svidd. Pappa blei sint fordi julemiddagen var øydelagd. Eg gøymde meg bak ein stol og heldt meg for øyra, men eg såg at pappa slo mamma. Etter det hugsar eg ikkje stort.

Sakn og fortviling

Mamma har fortalt at ho ringde politiet. Dei kom og henta pappa. Mamma blei køyrd til legevakta, for ho måtte sy nokre sting i ansiktet. Ei dame frå barnevernet ringde til mormor, slik at mormor kunne komme og hente meg. Eg prøvde å ikkje tenkje på pappa den jula, men det var umogleg. Inni meg var rasande på pappa, samtidig som eg sakna han.

Den raude kjolen

Eit halvt år etter den jula måtte pappa i fengsel for det han hadde gjort mot mamma. Eg sat mykje på rommet mitt den tida. Mest fordi eg sakna pappa, men litt fordi eg syntest det var fl autt at han sat i fengsel. Då pappa kom ut av fengselet, drog han til eit rehabiliteringssenter for alkoholikarar. Der fekk han hjelp med alkoholproblema sine. Vi har det bra saman no, mamma, pappa og eg. Snart er det jul igjen. Eg gruar meg litt, men eg trur det skal gå bra. Men den raude kjolen orkar eg aldri å bruke igjen ...

Vald tyder å skade andre, f.eks. med slag, spark, klaps, klyping eller kloring.

Misbruk er det same som å vere avhengig av noko.

Psykisk vald er om nokon seier ting for å såre eller skade deg innvendig.

Overgrep og seksuelt misbruk tyder at nokon rører kroppen din utan at du har gått med på det.

ORD Å SNAKKE OM: • vald • overgrep • misbruk • alkoholikar • rehabilitering • barnevernet

Lesespørsmål 1 Kvifor er Janne både glad og uroleg når ho vaknar på julaftan? 2 Kva skjer med far til Janne når han drikk alkohol? 3 Kva tyder ordet misbruk? 4 Kva tyder ordet vald? 5 Kven hjelpte Janne då det blei bråk heime?

EM PL AR

6 Kvar fekk faren hjelp med alkoholproblema sine?

Snakkeboksen

1 Kva kan barn gjere om foreldra er valdelege? Diskuter.

2 Kvifor prøver nokre barn å låst som om alt er greitt heime, sjølv om dei har det vondt?

3 Korleis kan de hjelpe ein klassekamerat eller ein venn om de oppdagar at han

eller ho ikkje har det godt heime?

4 Er det verre at ein vaksen slår eit barn, enn at eit barn slår eit barn? Diskuter. 5 Kva er forskjellen på ein god og ein vond løyndom? Finn eksempel på gode

og vonde løyndommar.

Til pappa ...

Lag ei teikning av nokon som er glade i kvarandre.

Tenk deg at du er Janne. Du sit på rommet ditt og skriv brev til pappa som sit i fengsel. Kva fortel du om i brevet?

Teikning

Send eit telegram! Leik «send eit telegram». Klassa står i ring og held kvarandre i hendene. Ein elev seier: «Eg sender eit telegram til …». Deretter trykkjer eleven handa til den som står på venstre eller høgre side. Denne eleven sender meldinga vidare. Når mottakaren får eit trykk i handa, seier han eller ho: «Telegrammet er motteke.» Ein person står i midten og prøver å sjå om nokon trykkjer kvarandre i hendene. Oppdagar han nokon som trykkjer, må denne eleven overta plassen i ringen.

Kopiark og fl eire aktivitetar til temaet fi nn du i lærarrettleiinga.

Du skal lære

Lover og reglar

• om lover og reglar i livet ditt • om lover og reglar i samfunnet

Før du les: Kven bestemmer mest heime hos deg? Kven bestemmer minst? Skriv opp rekkjefølgja. Samanlikn svaret ditt med den som sit ved sida av deg.

Lover og regler

EM PL AR

Frå du vaknar om morgonen til du legg deg om kvelden er livet ditt styrt av lover og regler. Du takkar for maten når du går frå bordet og helsar når du møter nokon. Dette er regler som ikkje er skrive ned. Vi kallar det uskrivne regler. Uskrivne regler er ulike i ulike familiar, kulturar og land. Lover er skrivne regler. I loven står det til dømes at alle norske born har rett og plikt til 10 års skulegong. Lovene er laga for at det skal vere likt og trygt for alle som bur i landet.

Ein dag i Pers liv

Du må pakke sakene dine i kveld, Per. Du blir henta av pappa etter skulen i morgon.

No må du stå opp, vennen min. Frukosten er klar.

Huff! Trym skal alltid tøffe seg!

Kult! Hos pappa får eg spele så mykje Minecraft eg vil.

Eg er så trøytt. Kjem snart.

Eg har mest lyst til å sparke fotball ...

Jippi! Eg skåra!

Dette må eg vise vennene mine! Eg legg ut biletet av Per på Instagram og Facebook!

Skrivne reglar – Lover som gjeld barn Barnekonvensjonen er ei lov som gjeld for alle barn i verda. Barnelova er ei norsk lov som seier at alle barn skal få omsorg og ein god oppvekst. Opplæringslova seier at alle barn i Noreg har rett til gratis skulegang.

Vegtrafikklova og trafikkreglane gjeld for alle som går, spring, syklar og køyrer langs vegane. Personopplysningslova handlar om personvernet ditt og kva reglar som gjeld når ein deler bilete på nettet.

ORD Å SNAKKE OM: • lover • reglar • uskrevne regler • uskrivne reglar • skrivne reglar • barnekonvensjonen • barnelova • opplæringslova • vegtrafi kklova • personopplysningslova • personvern

Den gylne regelen Lesespørsmål

Gjer mot andre det du vil at andre skal gjere mot deg.

1 Gi eksempel på ein skriven regel og ein uskriven regel. 2 Kva for reglar har de i din familie? Gi eksempel. 3 Kvifor må vi ha reglar når vi speler fotball? 4 Søk på internett etter barnekonvensjonen. Fortel meir om kva denne lova handlar om.

5 Kva for lover passar til dei ulike bileta i teikneserien?

Bilete

Kva for lov?

Teikn ein slik tabell du ser her, i kladdeboka.

EM PL AR

1 2 3 4 5

Snakkeboksen 1 Kvifor treng vi lover og reglar? Diskuter.

2 Tenk dykk: Kva ville skje om alle menneske klarte å følgje den gylne regelen? 3 Sjå for dykk ein fotballkamp utan reglar. Diskuter kva som kan skje under kampen.

4 «Reglar er til for å brytast!» er eit vanleg uttrykk. Forklar hva det kan tyde.

Uskrivne reglar

Skriv ned ein uskriven regel som du synest er viktig. Lag ei teikning som passar til regelen.

Rollespel Arbeid i grupper på tre og tre elevar. Plukk ut ein uskriven regel, og lag eit rollespel. Vis rollespelet til dei andre i klassa.

Kjipe reglar

Kongen befaler

Skriv ned dei kjipaste reglane i livet ditt. Forklar kva som er kjipt med dei.

Leik Kongen befaler. Den som greier å følgje reglane lengst, er vinnaren!

Kopiark og fl eire aktivitetar til temaet fi nn du i lærarrettleiinga.

Du skal lære

Lovene i Noreg

• kven som lagar lovene i Noreg • kven som set i verk det som er fastsett i lovene • kven som avgjer om nokon har brote lova eller ikkje

Før du les: Syng nasjonalsongen vår saman med klassa: «Ja, vi elsker dette landet …»

Grunnlova

EM PL AR

Den 17. mai 1814 fekk Noreg si eiga grunnlov. I Grunnlova står det at Noreg skal vere eit demokrati, og at folket skal styre landet. For at ingen skal få for mykje makt åleine, blei oppgåvene delte i tre.

Stortinget fastset lovene

D R

Kvart fjerde år er det stortingsval i Noreg. Alle over 18 år kan røyste på det partiet dei meiner vil styre landet på best måte. Etter valet får dei partia som har fått fl est røyster, sine folk inn på Stortinget. Dei 169 stortingsrepresentantane vedtek nye lover og endrar eller tek vekk gamle lover.

Regjeringa set i verk lovene Regjeringa passar på at lover og andre saker som Stortinget har fastsett, blir sette i verk. Regjeringa er samansett av kongen, statsministeren og statsrådane. Kvar fredag samlast regjeringa hos kongen på slottet.

Domstolane dømmer om noko er rett eller gale Det er domstolane som avgjer om ein person skal ha straff eller ikkje. Dommarane bruker Noregs lover for å fi nne ut kva lova seier. Då blir dommen rettferdig.

ORD Å SNAKKE OM: • lov • demokrati • Grunnlova • stortingsval • stortingsmedlemmer

• regjeringa • domstolane • dommar • Norges lover • setje i verk

Lesespørsmål 1 Når fekk Noreg si eiga grunnlov? 2 Kven vedtek lovene i Noreg? 3 Kven set i verk det som er fastsett i lovene? 4 Kven avgjer om nokon har brote lova eller ikkje? 5 Kvifor er det lurt å ha like lover for alle i landet vårt?

EM PL AR

6 Kva tyder ordet demokrati?

Snakkeboksen

1 Kvifor blei oppgåvene som er fastsette i Grunnlova, delte i tre? Diskuter. 2 Kvifor feirar vi 17. mai?

Lag ei lov

Jobb saman i par. Lag ei lov som de synest burde stå i Noregs lover. Presenter lova for dei andre i klassa.

Mini-quiz

Jobb saman to og to. Svar munnleg på spørsmåla under. Byt på å spørje og svare annankvar gong. Bruk kryssordarket du får av læraren. Skriv inn svara frå mini-quizen. Forklar kva det hemmelege ordet tyder.

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Kva for vekedag møter regjeringa kongen på slottet? Kva bruker dommaren for å fi nne ut kva straff han skal dømme? Kva kallar vi ein som avgjer om nokon har gjort noko gale eller ikkje? Kva fekk Noreg den 17. mai 1814? Kven møter statsministeren og statsråden kvar fredag på slottet? Kva kallar vi statsministeren og statsrådane? Re…? Kor gammal må ein vere for å røyste ved val i Noreg? Dersom nokon har gjort noko gale, blir dei dømde til ei …? Kva for politisk hending skjer kvart fjerde år i Noreg?

▲

–

▲

3 4

▲

1 2

▲

Settes inn som faksimile på side 15 i Spire 4

▲

1 2

Løsning nyn her må noen av ordene flyttes/endres. Kommer senere...

Løsning bm LV

Tenk deg S

G L

A) Tenk deg at du er ein av eidsvollsmennene på biletet. Skriv ei dagbokside om kva som skjedde den dagen biletet blei måla. B) Søk på internett. Finn måleriet Eidsvoll 1814. Skriv ut biletet, og lim det inn i kladdeboka.

Måleriet Eidsvoll 1814 viser mennene som var samla på Eidsvoll for å lage Grunnlova i 1814. Biletet heng i Stortingssalen.

Kopiark og fl eire aktivitetar til temaet fi nn du i lærarrettleiinga.

Du skal lære

Lovbrot

• om rett og gale • om å ta eigne val • om kriminalitet

Før du les: Kva ville du gjort dersom bestevennen din stal noko frå butikken og bad deg ikkje sladre? Diskuter med sidemannen.

Sykkeltjuveriet Syklane er jo skikkeleg proffe!

Sjå! Dei syklane er ikkje låste ... Skal vi låne dei?

Gutane snappar med seg syklane …

Filip og Jens er på veg til trening ...

Det er våre syklar! Det er forbode å tjuvlåne!

Ein bil stoppar framfor gutane ...

Eee ... Vi skulle berre låne dei. Vi rakk ikkje bussen ...

Hei! Kva gjer de?

Skulle ønskje eg hadde ein slik.

EM PL AR

Fillern at vi ikkje rakk bussen til treninga. Orkar ikkje å gå!

Det var ein dum idé ...

Det stemmer ... Dei tok syklane frå bakgarden vår. Eg ser på dette som eit tjuveriforsøk.

Gutane må bli med mannen inn. Han ringjer til foreldra deira ...

Vi er leie for at gutane har gjort noko så alvorleg. Vi håpar noko slikt aldri skjer igjen.

Då er avtalen at gutane kjem hit til helga og hjelper deg å rydde i hagen.

Lurer på om politiet kjem ...

Sykkeleigaren går med på å la vere å melde gutane mot at dei gjer opp for seg.

Lovbrot

Kvar dag gjer du store og små val, og du må ta omsyn til ulike reglar. Både dei skrivne lovene og dei uskrivne reglane hjelper oss å vite kvar grensa går mellom rett og gale. Om ein bryt dei skrivne lovene, er det eit lovbrot. Å gjere eit lovbrot er det same som å gjere kriminelle handlingar. Kriminalitet er når nokon gjer noko alvorleg som må straffast, for eksempel tjuveri. Straffa blir fastsett etter norske lover. I Noreg må ein ha fylt 15 år for å bli straffa slik som ein vaksen. Barn som gjer noko straffbart, får hjelp til å løyse problemet saman med familien sin, gjennom barnevernet eller politiet.

Tjuveri Eit tjuveri er å ta nokon som tilhører andre. I Noreg kan eit tjuveri straffast med opptil 2 års fengsel.

ORD Å SNAKKE OM: • kriminalitet • straff • rett • gale • tjuveri • melde • gjere opp for seg

Lovbrot = brot på lova Kriminalitet = alvorlege lovbrot som kan gi fengselsstraff

Lesespørsmål 1 Kva er eit tjuveri? Gi eksempel.

Melde = varsle politiet om ei kriminell handling

2 Kva tyder ordet kriminalitet? 3 Kva tyder uttrykket «å gjere opp for seg»?

4 Kor gammal må ein vere for å bli straffa som ein vaksen? 5 Korleis kan barn og unge under 15 år gjere opp for seg?

EM PL AR

6 Kva synest du om straffa Jens og Filip fekk? Forklar svaret ditt.

Snakkeboksen

1 Kvifor hender det at barn og unge gjer kriminelle handlingar? Diskuter.

2 Kva kan vi gjere for å hindre at barn og unge gjer kriminelle handlingar?

Lær deg røvarspråket!

Slik er røvarspråket: Etter kvar konsonant legg du til bokstaven o. Deretter kjem den same konsonanten på nytt. Kan du fi nne ut kva dette tyder?

Svaret fi nn du nedst på side 19.

Egog gogåror i fofjojerordode koklolasossose

Kan du finne ut?

Finn heimesida til Statistisk sentralbyrå på internett. Skriv Melde lovbrot statistikk i søkjefeltet. Då får du svar på kor mange tjuveri eller andre brot på lova som er melde til politiet det siste året. Skriv svaret i kladdeboka.

Finn fire ord i kvar ordlenkje

Vel ei av ordlenkjene

Kriminalitetveljeorsakgale

Bruk ei av ordlenkjene ved sida av til å lage ei fortelling. Alle orda frå lenkja må vere med i forteljinga.

Tjuveripcpolitistraff Valdmeldebarnevernethjelpe

Eg går i fjerde klasse. Kopiark og fl eire aktivitetar til temaet fi nn du i lærarrettleiinga.

Du skal lære

Styreformer

• om demokrati • om diktatur

Før du les: Kven bestemmer på desse bileta, trur du? Skriv eit svar til kvart bilete. Diskuter svaret ditt med sidemannen.

EM PL AR

Lenge leve leiaren vår!

Velkommen til elevrådsmøte! Er det representantar for alle klassene til stades? I dag skal vi velje Den som elevrådsleiar. får fl est røyster, blir leiar.

Med styreform meiner vi måten eit land blir styrt på. I Noreg har vi demokrati. Det vil seie at folket er med på å bestemme. Eit diktatur er det motsette av eit demokrati. I eit diktatur bestemmer éin person eller ei lita gruppe over alle i landet. Leiaren kallar vi ein diktator. Diktatoren bestemmer i stor grad kva folk kan gjere, seie, tru og meine. Dei som ikkje gjer som diktatoren har fastsett, kan bli torturert, fengsla eller drepen. Eit diktatur følgjer ikkje menneskerettane. Nord-Korea er eit av landa i verda som er eit diktatur.

Kjære deg som bur i Noreg!

Eg heter Chin-Mae, og kjem frå Nord-Korea. Chin-Mae betyr sanning. Noko av det første eg kan hugse frå eg var liten, er svolt.

Chin-Ma e fl då ho va ykta frå Nord-Ko r ni år ga rea mmal.

Eg gret fordi eg var så svolten. Mor g jorde alt ho kunne for å trøyste meg. Militæret hadde teke dei fem hønene og dei to geitene våre. Mor mi prøvde å lage mat av gras og røter, men det metta ikkje. Om kveldane kunne eg høyre foreldra mine kviskre, sjølv om vi var inne i huset vårt. No skjønar eg at dei var redde for at militæret skulle høyre kva dei sa. Militæret jobbar for Kim Jong-un, leiaren i Nord-Korea. Han er diktator og bestemmer alt. Eg fekk beskjed om at eg måtte smile og sjå glad ut kvar gong eg så eit bilete eller ein statue av Kim Jong-un. Alle blir tvinga til å vere glade i han, men dei fleste fryktar han. Ein dag for omtrent to år sidan skjedde det noko fælt. Far song for meg på sengekanten, då det banka hardt på døra vår. Nokon frå militæret trampa inn og drog med seg den snille faren min. Vi har aldri sett han sidan ... Eg var redd og forstod ingenting. Mamma seier far min er ein helt! Han torde å seie frå om at det nordkoreanske folket trong mat, betre hus, jobbar og tryggleik. Det blei han til slutt straffa for. Nokre veker seinare klarte mor og eg å flykte. Vi hadde ikkje mat, sov lite og fraus mykje. Langs ruta såg vi døde menneske som aldri fekk oppfylt draumen om fridom. I dag bur vi i Sør-Korea. Her har vi det godt, men hjartet mitt høyrer til Nord-Korea og folket der. Den største draumen min er å få sjå far ig jen, og at Nord-Korea skal bli eit fritt og demokratisk land. Gløym aldri å vere takksam for at DU bur i eit demokratisk og fritt land! Vennleg helsing Chin-Mae

ORD Å SNAKKE OM: • styreform • demokrati • diktatur • diktator • tortur • menneskerettar

Ytringsfridom

Lesespørsmål 1 Kva meiner vi med ordet styreform? 2 Gi eit eksempel på demokrati i den norske skulen. 3 Forklar ordet diktatur.

Ytringsfridom tyder at du har rett til å seie og meine kva du vil, utan at du treng vere redd for å bli straffa.

4 Nemn eit land der det er diktatur. 5 Kvifor meiner Chin-Mae du bør vere takksam for at du bur i eit demokratisk og fritt land?

EM PL AR

6 Kvifor ønskjer Chin-Mae å fortelje historia si, trur du?

Snakkeboksen

1 Kvifor er det viktig å lære om ulike styreformer?

2 Kvifor gjer dei fl este i eit diktatur som diktatoren bestemmer, trur de? 3 På kva måte kan elevrådsarbeid hjelpe oss å forstå korleis demokrati fungerer?

4 Kva tyder Chin-Mae? Kvifor trur de foreldra valde det namnet til henne?

Finn fakta om Nord-Korea

Søk på Store norske leksikon (snl.no) på internett. Skriv Nord-Korea i søkjefeltet. Finn svar på dette:

SØR-KOREA

• Kor mange menneske bur det i Nord-Korea? • Kva heiter hovudstaden? • Kva for naboland har Nord-Korea? • Teikn fl agget til Nord-Korea i kladdeboka.

Søk på internett: Finn namn på andre land som har diktatur som styreform.

Brev til Chin-Mae

Rollespel

Skriv eit brev til Chin-Mae om deg sjølv og livet ditt i Noreg. Forklar henne korleis demokratiet fungerer her.

Del klassa inn i grupper på fem elever. Halvparten av gruppene lever i demokratiske land. Den andre halvparten lever i land med diktatur. Kvar gruppe lagar eit lite rollespel som viser trekk frå deira styreform.

Kopiark og fl eire aktivitetar til temaet fi nn du i lærarrettleiinga.

Rasisme og framandfrykt

Du skal lære • om rasisme og framandfrykt

Før du les: Klassa syng songen «Morgendagens søsken».

Hva er rasisme? Eg har opplevd rasisme! På veg heim frå skulen ropte nokre gutar til meg at den brune familien min og eg skulle dra heim til Somalia, der vi høyrde heime. Eg blei veldig redd og lei meg, og sprang heim til mamma. Då gret eg.

EM PL AR

Rasisme tyder å vise eller fortelje nokon at dei ikkje er like mykje verde som du, fordi dei har ein annan hudfarge, ein annan religion eller kjem frå eit anna land. Pernille, 9 år

Saima, 10 år (frå Somalia)

Rasisme er fælt! Rasistar ser ned på andre som ikkje ser ut som dei sjølv. Korleis kan nokon meine at ein med kvit hud er betre enn ein med mørk hud? Eller omvendt, for den saks skuld.

Jan-Olav, 10 år

klede enn det eg er van med, og har ein annan hudfarge. Nokon har sagt at dei trur familien kjem frå Eritrea. Eg har prøvd å gå sakte forbi huset deira, i tilfelle jenta er ute. Men det skjer aldri. Kjære Klara, eg har så lyst til å bli kjend med jenta, men veit ikkje korleis eg skal få det til. Har du eit godt råd? Helsing Ella, 10 år

Kjære Klara! I gata der eg bur, har det flytta inn ei ny jente. Eg har så lyst til å snakke med henne, men torer ikkje. Det er fordi ho alltid er saman med foreldra eller storebrørne sine. Dessutan veit eg ikkje om ho snakkar norsk. Eg synest det er litt flautt om ho ikkje forstår kva eg seier. Det er litt skummelt at familien ser så annleis ut. Dei går med andre

Kjære Ella! Takk for at du spør om dette. Eg trur at mange barn og vaksne har slike kjensler som du fortel om. Vi blir litt usikre i møte med det som er ukjent. Du veit ikkje heilt kven jenta er, kvar ho kjem frå, og om de forstår kvarandre. Kleda og utsjånaden skremmer

ORD Å SNAKKE OM: • rasisme • rasist • framandfrykt • skikkar

deg litt. Det er naturleg. Det er dette vi kallar framandfrykt. Jenta har det heilt sikkert på same måte som du. Ho har sikkert lyst til å bli kjend med deg og andre barn i gata, men vågar ikkje. Kanskje fordi ho er redd for at du skal synast ho snakkar rart? Eller at du ikkje liker skikkane frå landet hennar? Mitt råd er at du ber foreldra dine hjelpe deg. Du og foreldra dine kan jo ringje på hos dei ein dag? De kan seie hei, fortelje at de er naboar, og ønskje dei velkomne i nabolaget. På den måten blir foreldra dine litt kjende med familien, og det bli lettare for deg å få kontakt med jenta. Lykke til! Helsing Klara

Lesespørsmål

På flukt

1 Gi to eksempel på kva rasisme kan vere. 2 Kva tyder ordet framandfrykt? 3 Kva synest du om det Saima opplevde? 4 Kvifor vågar ikkje Ella å ringje på hos den nye jenta i gata, trur du?

5 Hadde du tort å gå bort til den nye jenta i gata for 6 Kva synest du om svaret frå Klara? Forklar.

Snakkeboksen

EM PL AR

å bli kjend med henne? Forklar svaret ditt.

4 av 100 menneske i Noreg har komme hit som flyktningar. Dei fleste har flykta frå krig, nød og fattigdom. Flyktningane har høyrt at Noreg er eit trygt land der dei ikkje treng å vere redde. I Noreg kan dei få ei seng å sove i, gå på skule og ete seg mette kvar dag.

1 Diskuter korleis det kan kjennast å oppleve rasisme. 2 Kvifor snakkar nokon stygt til og om flyktningar,

som allereie har opplevd så mykje vondt før dei kom kom til Noreg, trur de?

3 Snakk saman om det Saima opplevde på veg heim frå skulen.

Korleis kan vi motarbeide rasisme på skulen og der vi bur?

Spørjespalte

Skriv eit spørsmål om flyktningar eller rasisme til spørjespalta til Klara. Byt spørsmål med ein medelev. Ver Klara og skriv svar på spørsmålet frå medeleven.

Rollespel

Jobb saman i grupper på fem. Fordel desse rollene: • Ella • Mor til Ella • Jenta frå Eritrea • Mor og bror til jenta frå Eritrea Lag eit rollespel som viser kva som skjer når Ella og mora går bort for å ringje på hos familien frå Eritrea, slik Klara føreslo i spørjespalta. Skriv ned replikkane.

Tenk deg ... Du har flykta frå krig i heimlandet ditt. No bur du i Noreg. Ein dag ved middagsbordet fortel far din glad at han endeleg har fått seg jobb som lege. Han har søkt mange jobbar, men no har han bytt namn frå Hussain til Hansen. Han trur det norske namnet var grunnen til at han kom på intervju og fekk jobben. Skriv ned dine tankar om korleis det kjennest for han og deg at det norske namnet var med på å gi far din jobben.

Teikn deg sjølv Teikn deg sjølv frå topp til tå på eit A4-ark. Fargelegg teikninga. Klipp ut teikninga og lim henne på ein stor plakat saman med alle dei andre elevane i klassa.

Kopiark og fleire aktivitetar til temaet finn du i lærarrettleiinga.

Du skal lære

Minoritetar

• om minoritetar

Før du les: Er det fl est jenter eller fl est gutar i klassa di? Skriv først kven det er færrast av. Skriv deretter kven det er fl est av.

Kven er minoritetar?

EM PL AR

Nasjonale minoritetar er grupper av menneske som har budd i Noreg over lang tid, men som det ikkje er så mange av. Eksempel på nasjonale minoritetar er romanifolket, jødar, kvenar, romfolket og skogfi nnar. Samar er òg ein minoritet i Noreg, men dei reknar vi som eit urfolk. Innvandrarar som kjem til Noreg, er minoritetar her. I landet dei kjem frå, kan dei vere i majoritet.

Romanifolket – det reisande folket

Romanifolket har vore i Noreg i opp mot 500 år. Dei er blitt kalla «det reisande folket» eller taterar, fordi dei pla reise frå stad til stad og selje varene og tenestene sine. Familien fl ytta rundt og frakta med seg det dei trong med hest og kjerre. Nokre stader blei dei dårleg behandla og jaga vidare. Romanifolket er kjent for å vere fl inke med hendene og gode musikarar. I dag har dei ein fast stad å bu og er ein del av samfunnet dei lever i.

På reise

– Eg er så sliten i beina! Bror snubla der han gjekk. Mor tok eit betre tak i den vesle handa. – Du kan byte plass med syster, så kan du kvile deg litt. Blakken gjer jobben, veit du. Det er ikkje langt igjen opp til Granåsen. Der kan vi sove i natt. Far stoppa Blakken, og syster hoppa ned frå kjerra. Bror fekk hjelp av mor til å klyve opp og sette seg godt inntil den trygge og varme kroppen til far.

Bror vakna av at Blakken stoppa, og framfor dei stod bonden på Granåsen, blid og triveleg som alltid. – Lenge sidan sist, godt å sjå den gjengen igjen! De har vore på farten utanfor bygda, har eg høyrt. De får komme inn før uvêret bryt laus. Set Blakken på stallen saman med gampen min. Bonden peikte mot uthuset, og far takka glad og letta over å få tak over hovudet til familien og Blakken. Det var ikkje ofte det reisande folket opplevde slik gjestfridom rundt om i bygdene. Det var berre éi seng inne på soverommet, men det merka ikkje bror. Han sov allereie. Far snakka med bonden, mens mor og syster låg tett saman i den smale senga ved sida av veslebror. Gjennom veggen høyrde dei far avtale at han skulle smi nye hestesko og reparere reiskapar for bonden. Far var ein dugande smed, og derfor blei vi som regel tekne godt imot på gardane. Mor smilte då ho høyrde far skryte av kokekunstane hennar. Bonden på Granåsen hadde inga kone, og då hende det at mor slapp til ved grytene. Syster høyrde dei første tonane frå trekkspelet til far idet søvnen innhenta henne. Dei vakre melodiane og den kjære songstemma følgde henne inn i draumeland.

ORD Å SNAKKE OM: • minoritet • majoritet • nasjonal minoritet • innvandrar • gjestfridom

Minoritet = dei det er færrast av Majoritet = dei det er fl est av

Lesespørsmål 1 Forklar orda minoritet og majoritet. 2 Gi eksempel på nasjonale minoritetsgrupper i Noreg.

3 Les forteljinga og sjå på illustrasjonen. Kven er det som fortel? 4 Korleis bur familien i forteljinga? 5 Kva lever familien av?

EM PL AR

6 Kvifor blir romanifolket kalla «det reisande folket»?

Snakkeboksen

1 Kvifor kan det nokre gonger vere vanskeleg å vere minoritet?

2 Diskuter fordelane og ulempene ved å vere på reise, slik som det reisande folket

stadig var.

Mål eit bilete

Søk på YouTube: Mormors fortelling, en reise i romanifolkets/ taternes verden.

Tenk deg at du levde på mormors tid og var av det reisande folket. No skal du og familien din reise til nabobygda med hest og kjerre. Mål det du ser for deg.

Snurr film!

Utstyr: pensel, maling og papir

Songar

Romanifolket og musikken

• Per Spelmann • Romano Raklo • Tatervise ved bålet

Per Spelmann han hadde ei einaste ku Per Spelmann han hadde ei einaste ku Han bytte bort kua, fekk fela igjen Du gode, gamle fiolin, du fiolin, du fela mi ...

Lag eit kor

Denne songen kjenner du kanskje? Ei gammal segn seier at Per Spelmann var ein tater som var dyktig til å spele fele. Ein dag måtte han byte inn fela for å få nok mat på bordet. For å få igjen den kjære fela si måtte han byte henne mot ei ku. Segna fortel noko om kor viktig musikk er og har vore for det reisande folket. I dag fi nn vi mange dugande musikarar i Noreg som er stolte av å høyre til taterane.

Del klassa i to. Syng Per Spelmann som kanon.

Tegn flagget Søk på internett. Finn fl agget til Romanifolket. Tegn fl agget i kladdeboka.

Kopiark og fl eire aktivitetar til temaet fi nn du i lærarrettleiinga.

Du skal lære

Internett

• om internett, kommunikasjon og ytringsfridom

Før du les:

Eg plar snakke med bestemor mi på Skype. Ho bur i Spania.

Mamma seier at internett er fullt av «nettroll». Nettroll er folk som oppfører seg dårleg på nett. Dei skriv dumme ting berre for å irritere og vere plagsame.

Eg lagar små animasjonsfi lmar i ein app eg har. Eg ser mykje på YouTube for å lære korleis eg skal gjere det.

EM PL AR

Korleis verkar internett eigentleg? Diskuter med den som sit ved sida av deg, og lag ei teikning saman som viser korleis de trur internett «ser ut».

Tanta mi har ein blogg. Ho skriv om strikking og hekling, og ho har tusenvis av følgjarar!

I går las eg om ein skule i Pakistan som bestefar min gjekk på då han var liten. Eg så på kart og brukte «Street View» for å fi nne skulen.

Ein kan seie kva ein vil på internett.

Eg søkte masse på internett i førre veke. Eg skulle ha ein presentasjon om Martin Luther King. Eg fann mykje forskjellig, så det var litt vanskeleg, eigentleg.

Pappa jobbar i Amnesty. Han seier at mange blir fengsla fordi dei har sagt eller delt noko på nettet som leiarane i landet deira ikkje har likt. Dei blir sensurerte.

Farmor mi bruker Facebook heile tida! Ho er hekta!

ORD Å SNAKKE OM: • ytringsfridom • demokrati • internett • kommunisere • nettroll • sensurere

Sensurere = dei som styrer landet, har streng kontroll over kva som blir vist på internett eller i andre medium

Lesespørsmål 1 Korleis kan folk kommunisere på internett? Gi eksempel. 2 Korleis kan du bruke internett til å lære noko? 3 Kva meiner vi med «nettroll»? 4 Forklar kva det vil seie å sensurere.

Omtrent 4 milliardar menneske i verda har ikkje tilgang til internett enno. FN har eit mål om å auke tilgangen i dei minst utvikla landa innan 2020.

5 Snakkar du med andre på internett?

EM PL AR

6 Skriv tre setningar om kva som er bra med internett.

Snakkeboksen

1 Er det lov å seie akkurat kva ein vil på internett? Diskuter. 2 Kven bestemmer over internett? Diskuter.

Tankekart

100

% (prosent )

Har alle internett? 90

Her ser du eit søylediagram som viser tilgangen til internett i nokre land. Det er eitt land frå 70 kvar verdsdel. Studer søylediagrammet. 60 Finn svar på spørsmåla. 50 1 Kor mange prosent av befolkninga på jorda har tilgang til internett? 40 2 Kor mange prosent av befolkninga i Noreg 30 har tilgang til internett? 3 Kva for eit land har dårlegast tilgang til 20 internett? 10 4 Kor stor forskjell er det mellom Noreg og det 0 landet som har dårlegast tilgang? 5 Kor stor forskjell er det mellom verda og Noreg? 6 Kvifor trur du det er så stor forskjell mellom verda og Noreg?

Lag et tankekart med navnet ditt i midten. Skriv ned alt du bruker internett til, slik du ser på tegningen.

Hele verden

Australia

Egypt

Vietnam

Norge

D USA

Nigaragua

Kilde: UNSATS SDG Indocator/FN-sambandet 2015-måling

Nicaragua Nigaragua

USA USA Norge Norge Vietnam Vietnam Egypt Egypt Australia Australia Heileverden verda Hele 0

% (prosent )

100

Kilde: UNSATS SDG Indocator/FN-sambandet 2015-måling

SpEl Musikk

DELE

CHATTE Lage Musikk

Få ideer KlEDE

Lag ein trådtelefon Utstyr: • to pappkrus/ plastkoppar • ein teiknestift • 4–5 meter tråd Slik gjer du det: Bruk teiknestiften til å lage eit hòl midt i botnen på kvart beger. Træ endane av tråden opp gjennom botnen i kvart beger. Fest enden av tråden på innsida. Telefonen er klar til bruk. Strekk tråden stramt. Den eine snakkar inn i begeret med vanleg stemme. Den andre legg begeret inntil øyret og lyttar. Byt roller.

Kopiark og fl eire aktivitetar til temaet fi nn du i lærarrettleiinga.

På nett!

Du skal lære • om personvern og kjeldekritikk

Før du les: Har du lese noko på internett som ikkje var sant? Skriv og fortel i kladdeboka.

Henriette

EM PL AR

Eg elskar å følgje med på bloggar! Favoritten min er ein sminkeblogg. Førre veke las eg om ein ny superkrem som gjer at ein ikkje får kviser. Mamma seier at det sikkert er bløff. Bloggaren tener pengar på å reklamere for kremen. Er det verkeleg lov å lyge om sånt på internett?

Sigve

Kornelia

Det kjipaste eg har opplevd på internett, var då mor til ein kompis la ut eit bilete av oss på Facebook. Biletet var teke på stranda etter at vi hadde bada. Det var dårleg gjort, for den kvite badebuksa mi var nesten gjennomsiktig etter badinga. Det er vel ikkje lov å leggje ut bilete av andre utan å spørje først?

Ordliste

Eg fekk ein venn på MovieStarPlanet ein gong. Vennen ville vite kvar eg budde, og bad om å få telefonnummeret mitt. Pappa blei sint då han oppdaga at eg hadde delt telefonnummer og adresse med henne. Eg skjøna først ikkje kvifor. Han forklarte at det kan vere farleg å dele opplysningar om seg sjølv på nettet. Folk som vil skade meg på ein eller annan måte, kan fi nne meg.

Falske nyheiter – noko som er sagt eller skrive i ulike medium, og som ikkje er sant

Blogg – nettstad der folk skriv om noko dei interesserer seg for. Bloggen er som ei dagbok som alle kan lese. Blogg er ei forkorting av «web-logg». Kjeldekritikk – handlar om å stille kritiske spørsmål til det ein les eller høyrer

Falske nyheiter?

Personvern

Når du les noko på internett, er det ikkje sikkert det er sant. Det er ikkje sikkert kjelda er til å stole på. Ei kjelde er den eller der informasjonen kjem frå. Somme gonger prøver folk å lure deg til å kjøpe noko. Andre gonger lyg folk for å få deg til å meine det same som dei. Derfor bør du vere kritisk til det du les på internett, og sjekke om det du les, kan vere sant.

Personvern vil seie at det er du som avgjer kva andre skal vite om deg. Når du er liten, styrer foreldra dine kva andre skal vite om deg. Når du blir eldre, avgjer du meir sjølv. Andre kan dele bilete, adressa di eller løyndommar som du har fortalt på nettet. Derfor må du tenkje deg om før du legg ut noko. Er andr e personar med på bileta som du legg ut, må du alltid spørje dei først.

ORD Å SNAKKE OM: • personvern • kjeldekritikk • falske nyheiter • blogg • internett

• «stole på»

Lesespørsmål 1 Forklar ordet personvern. 2 Kva handlar kjeldekritikk om? 3 Korleis kan du finne ut om det du les på nettet, er sant? 4 Kva meiner vi med «falske nyheiter»? 5 Les teksten om det Henriette, Sigve og Kornelia seier. Kven av dei snakkar om Kjeldekritikk

EM PL AR

kjeldekritikk? Kven snakkar om personvern? Teikn tabellen i boka og set kryss. Personvern

Henriette Sigve Kornelia

1 Kvifor er det viktig med personvern?

Snakkeboksen 2 Kva for sider på internett er til å stole på?

Kven som helst kan skrive i Wikipedia. Det inneber at det kan vere mange feil der.

3 Kva er det som gjer desse sidene trygge, trur de?

Mange trur at all informasjon på nettstaden Wikipedia er rett. Slik er det ikkje.

Sjekkliste

• Kven har skrive teksten?

• Er teksten skriven for å selje noko? • Kor gammal er teksten?

• Står det noko som ikkje stemmer lenger?

Arbeid to og to saman. Bruk internett. Søk etter noko de er interesserte i. Les teksten. Bruk lista over kjeldekritikk for å finne ut om det som står i teksten du les på nett, er riktig eller ikkje. Snakk om dette saman.

• Finst det andre nettstader som seier det same?

Er det sant?

• Er nettstaden kjend?

Søylediagram Lag eit søylediagram som viser om det er jenter eller gutar som deler flest bilete. Har dei spurt først?

Spørjeundersøking Gjennomfør ei spørjeundersøking om personvern i klassa.

Gutar Gutter

Jenter Jenter 20

Spørjeskjema kan kan lastas ned frå heimesida til forlaget. Kopiark og fleire aktivitetar til temaet finn du i lærarrettleiinga.

Du skal lære

Deling på internett

• om deling på internett

Før du les: Skriv ned det første du tenkjer på når du høyrer orda deling og internett. Snakk med den som sit ved sida av deg, om svara de kom fram til.

10.-16. oktober

2017

ble delt e d l i b s n e s s Kla den over hele ver ENT EKSPERIM GJORDE ET

SE G IN ER D

trinn Elevene på 6. e på Stange skol holder plakaten seg dte spre som en. verd hele over

Canada

NORDAMERIKA

EUROPA

USA

Wales

disse Personer fra de 22 landene had bildet kommentert sten npo Afte da trykken. i gikk or Juni

oste BAR N // af tenp NYH ETER FOR

SØRAMERIKA

Nederland

Tyskland

e den lan t delt e s is e I d le bild b Russland Thailand

Østerrike

Sør-Afrika

Italia Sverige

Kina

OSEANIA

forsiktig

New Zealand

spredt over

Her er noen i verden.

hele verden.

. r Oleane (10) uke, fortelle faktisk mange – Jeg trodde det er i ford et, kom til å se bild ri nge menneske skikkelig ma at er det ikke rart verden. Der for når det nge ma til det sprer seg tt, rne inte blir lagt ut på (11). sier Mathias

sjekt, e som et pro – Det begynt mine vise elevene fordi jeg ville forsiktig re væ å lurt at det er t, sier net på er del med hva de ska til lena Klosow lærer Magda Junior. Aftenposten kat pla en v Læreren skre e av den på og postet bild trinn på Stange Facebook: «6. er deling av bild om er skole lær på dier. Vi lurer og sosiale me bildet ganger det te hvor mange E . KAN DU DEL deles på ei uke k.», sto det. BILDET? Tak

sjekt Spennende pro tes prosjektet

Indonesia

Australia Spania

lagt

ASIA Polen

AFRIKA

at bildet ble

k, var det ut på Faceboo

re og SA, Singapo Wales! trinn på Elevene på 6. i Hedmark Stange skole e bildet den lan n av roper ut noe t delt til . deres har blit

England

T ATLANTERHAVE

Én uke etter

Lurt å være

Latvia

Finland

Danmark

Skottland

DEDELING HER

e Foto

he Lindebø Skei

Tekst: Margret

ange skole.

iment som St

ort ligne i Norge har gj Flere skoler

LES MER OM BIL

ten laka v ne p de a Denk de bil to

et av én uke? tt bli delt i løp et mange. et bilde på ne ret overrask ganger kan ne ut av. Sva Hvor mange fin e en ng klassi 6.se dis le vil Det : Rolf Øhman

Junior

er nde dele-eksp

2017

Visste du?

de prosjekt n e n n e p s g n li Bildede Junior

EM PL AR

6. klasse ved Stange skule lærte om internett og deling i samfunnsfag. Klassa ville fi nne ut kor mange gonger det var mogleg å dele eit bilete i sosiale medium på ei veke. Dei skreiv eit brev og bad alle som las brevet, dele det vidare på nettet. Resultatet tok nesten pusten frå elevane. Brevet blei delt 4000 gonger og nådde 250 000 menneske! Avisa Aftenposten Junior høyrde om forsøket. Dei reiste til Stange skule for å snakke med elevane.

vis bare er ikke nødvendig ser bildene du kompiser som medier. iale sos på er del t, bilder på net – Jeg deler ikke får lov av fordi jeg ikke som e. Men til de foreldrene min du r obs på hva gjør det: Væ

Mathias (11)

syn 6.-klassingene om var litt uenige var kult, men å bli delt. bildet kom til er hele tiden. bild er del n – Noe på veldig spent Der for var jeg på én et kunne gå hvor fort bild

Mer forsiktigvar bilde av en bare Selv om det tes gangen, syn plakat denne at det var rart å se elevene det

re, sier Kristian deler med and (11). e, må l dele et bild – Hvis du ska er med rre alle som du også spø under 15 år, må de Er et. på bild r eller far, sier du spørre mo Zaima (10).

Oleane (10)

verden redt til hele

et n få dager tikk I løpet av noe ntarger i komme det inn meldin en. verd feltet fra hele d» Shields, Englan «Delt i South d», seldorf ,Tysklan og «Delt i Düs et. ann nt bla sto det se. skummelt å – Det var litt og private bilder, Folk legger ut spre dem til folk re and så kan ikke så de trod Jeg hele verden. vår t, til å se bildet mange kom . sier Zaima (10) nådde bildet uke én av I løpet ble mennesker og over 250.000 ger. ten 4000 gan delt videre nes

ring

t omk nesker rund

tarene fra men

av kommen

Zaima

Kristian (11)

(10)

synes det er Stange skole Elevene ved uke. løpet av én seg så fort i

spennende og

e kan spre

rart at et bild

N ETER FOR BAR nior.no // NYH

aftenpostenju

njun ior.n o

Slettmeg.no Sosiale medium 3 milliardar av 7,5 milliardar menneske i verda har ein brukarkonto i sosiale medium. Dei mest brukte sosiale media er Facebook, Instagram, Snapchat, YouTube og Twitter.

ORD Å SNAKKE OM: • deling • sosiale medium

Oppdagar du at nokon har delt eller skrive noko om deg på nettet som du ønskjer å fjerne, kan du gå inn på slettmeg.no. Der kan du få hjelp! Er bilete eller fi lmar delte fl eire gonger, er det vanskeleg å stoppe.

Avisoppslaget kan lastas ned frå heimesida til forlaget.

an spre

N ETER FOR BAR

3 Kva kan vere bra med å dele bilete på internett? 4 Kvifor må ein alltid spørje om lov før ein deler bilete og fi lmar av andre på internett?

5 Er det mogleg å stoppe deling av eit bilete som allereie ligg på nettet?

EM PL AR

6 Korleis kan deling av bilete og fi lmar på nettet skade andre? Gi nokre eksempel.

Snakkeboksen

1 Kva typar bilete er det greitt å dele med andre, synest de?

2 Kva typar bilete er ikkje greitt å dele med andre, og kvifor?

3 Kven kan hjelpe deg om nokon deler eit bilete eller gjer noko

mot deg på nettet som du ikkje liker?

Del eit bilete

Bruk mobiltelefonen. Ta bilete av noko du interesserer deg for. Vel ut eitt av bileta du tok. Skriv ein tekst om kvifor du valde nettopp dette biletet. Send tekst og bilete til læraren.

Intervju

Lag spørsmål til eit intervju. Intervjuet skal handle om sosiale medium og deling på nettet. Du kan intervjue ein i klassa eller ein i familien din.

Snakk med ein vaksen om du opplever noko leitt på nettet! Foreldra, læraren, helsesyster eller andre vaksne vil hjelpe deg!

Tre i klassa Snakk med tre i klassa. Kva var det siste dei tok bilete av med mobilen? Skriv svara i kladdeboka.

istian (11)

2 Kva ville læraren at elevane skulle lære av prosjektet?

, må med må

1 Kva ville elevane ved Stange skule fi nne ut då dei delte brevet?

Lesespørsmål

1. Hva heiter du? Eg heiter Malene Jensen 2. Kor gam m eal er du? Eg er 39 år. 3. Kor ofte br uker du inte rnett? Eg br uker nettet m eir enn tjue 4. Kva for ne gonger om da ttsider bruker gen. du mest? Eg er innom Snap chat, Instagra før eg går på m og Facebook jobb. Etter jo bb er eg ofte in ne på nettaviser ofte OneNote. . På jobb bruk er eg 5. Deler du bilete me d an dre? Ja, eg de ler bileter med 6. Har du op familie og venn plevd noko le er. itt på nettet nokon gong? Ja, ein gong bilete av meg delte nokon ei frå ei feiring. t Det likte eg ik kj e, si dan dei ikkj meg først. e hadde spur t Kopiark og fl eire aktivitetar til temaet fi nn du i lærarrettleiinga.

Er du hekta?

Du skal lære • å tenkje gjennom eigen skjermbruk

Før du les: Tenk deg at nettbrett, mobiltelefon, PC, dataspel og internett med eitt ikkje fanst lenger. Skriv ned kva du ville sakna mest.

Kva gjorde dei før?

EM PL AR

Før internett blei vanleg for omtrent 20–25 år sidan, fekk vi det meste av informasjonen via TV, radio og papiraviser. Internett på PC-ar, smarttelefonar og nettbrett har endra måten vi snakkar saman, ser på TV og fi lmar, høyrer på radio og les aviser på. Du og andre som er omtrent på din alder, har vakse opp med både PC, smarttelefonar og nettbrett. Dette er ein viktig del av kvardagen din. Slik vil det vere i framtida òg.

Fornuftig bruk?

Både vaksne og barn bruker mykje tid framfor ein skjerm kvar dag, anten det er på jobb, på skulen eller i fritida. Forskarar er interesserte i å fi nne ut korleis den auka skjermbruken påverkar oss, både positivt og negativt. Dei har for eksempel funne ut at det blå lyset frå skjermen påverkar nattesøvnen. Derfor bør ein ikkje bruke skjerm før leggjetid.

Den nye teknologien er nyttig for oss på fl eire måtar. Det er for eksempel enklare å dele og fi nne informasjon. Mange bruker sosiale medium til å halde kontakt med familie, venner og kjende.

Har du tenkt over kva du bruker tida di til, og kor mykje tid du bruker på nettbrett, telefon eller PC kvar dag?

ORD Å SNAKKE OM: • skjermbruk • teknologi

• 9 av 10 barn mellom 9 og 11 år har smarttelefon. • 1 av 4 barn og unge mellom 9 og 16 år har opplevd at nokon har mobba eller oppført seg dårleg mot dei på internett eller via mobil telefonen. • Gutar bruker mest tid på elektroniske spel. • Jenter bruker mest tid på sosiale medium. • 7 av 10 barn seier at dei ofte kranglar med foreldra sine om skjermbruk.

Kilde: Medietilsynet / Barn og mediumundersøkinga 2018

Lesespørsmål 1 Når blei internett vanleg? 2 Når blei det vanleg med mobiltelefon og nettbrett? 3 Korleis kan skjermbruk påverke nattesøvnen din? 4 Korleis trur du skjermbruk kan vere negativt? 5 Korleis kan bruk av internett og spel vere positivt? Gi eksempel.

Snakkeboksen

EM PL AR

6 Fortel kva for reglar de har for skjermbruk heime hos dykk.

1 I dag betaler dei fl este rekningane sine via nettbanken. Korleis betalte folk rekningane sine før internett blei vanleg?

2 Kvifor har gutar og jenter forskjellige vanar for skjermbruk, trur de?

3 Kvar går grensa for om ein er hekta på speling, sosiale medium eller surfi ng?

Erik! For tredje gong ... Det er leggjetid. Avslutt spelinga.

Kva trur du Erik seier i den tomme snakke- bobla i rute nr. 2? Skriv i kladdeboka.

2 NO ER DET NOK!

Kva skjer vidare?

4 Kan vaksne bli hekta på internett? Diskuter.

2 Kva trur du skjer vidare? Teikn vidare i kladde boka.

Kvar kan du finne informasjon? Kan du fi nne informasjon om eit land i Europa utan å bruke internett som kjelde? Skriv fem faktasetningar eller ein kort tekst om landet du vel. Skriv kvar du fann informasjonen.

Eit liv utan?

Sjekk deg sjølv

Sei til deg sjølv at du skal ha ein heil dag eller ein ettermiddag utan skjermbruk. Skriv kva du gjorde i staden. Fortel korleis det var å ikkje kunne spele, sjekke telefonen eller sjå på nettbrett eller TV.

Tenk gjennom spørsmåla. Skriv svara i kladdeboka. 1 Kor ofte bruker du skjerm? 2 Når bruker du skjerm? 3 Kor lenge om gongen bruker du skjerm?

Kopiark og fl eire aktivitetar til temaet fi nn du i lærarrettleiinga.

Du skal lære

Jernalderen i Noreg

• om når jernalderen var • om utvinning av jern

Før du les: Skriv ned det du tenkjer på når du høyrer ordet jern.

Når og kva? I Noreg begynte jernalderen for omtrent 2500 år sidan. Vi kallar det jernalderen fordi det var då folk i Noreg tok i bruk jern. Fram til då hadde dei brukt stein og bronse til å lage reiskapar, verktøy, våpen og smykke.

Myrmalmen blir graven opp

EM PL AR

Slik blei jernet utvunne i jernalderen

Å røste = å brenne / å tørke Blester = vind / blåst Å utvinne = å lage / å produsere

Nordbuarar på reise i Europa lærte korleis dei kunne utvinne jern. Dei fekk vite at det var jern i ei myr dersom vatnet var raudbrunt. Myrmalmen blei graven opp av myra.

Myrmalmen blir røsta

Dei raudbrune klumpane frå myra blei lagde oppå torv og jord og røsta på bålet. Klumpane blei òg kalla jernmalm

Jernet blir til

Jernmalmen blei lagd i ei grop av stein og jord eller i ein blesteromn. Når temperaturen blei høg nok, samla jernet i malmen seg til ein klump. Restane som blei igjen i omnen, var fl ytande og blei kalla slagg.

Smeden tek over Det glødande jernet blei løfta ut av omnen. No kunne smeden smi reiskapar, verktøy, våpen og smykke av det som ein gong låg i myra.

10 000–1800 f.Kr.

1700 – 500 f.Kr.

500 f.Kr. – 1030 e.Kr.

1030 e.Kr. – 1536 e.Kr.

1536 e.Kr.– i dag

STEINALDEREN

BRONSEALDEREN

JERNALDEREN

MELLOMALDEREN

VÅR TID

Folk var jegerar, fi skarar og samlarar. Stein, bein, tre og horn blei brukte til reiskapar og våpen.

Bronse blei teke i bruk til reiskapar, våpen og smykke. Husdyr blei meir vanleg.

Folk lærte å lage reiskapar av jern. Jern er eit hardare metall enn bronse. Det blei lettare for bøndene å pløye jorda. Folk fekk meir mat enn før. Vikingtida begynte på midten av 700-talet etter Kristus og varte fram til midten av 1000-talet etter Kristus.

Jernøksar gjorde det lettare for folk å felle tre. Mykje skog blei hoggen, og vi fekk fl eire garder. I 1349 døydde mange i Noreg av ein sjukdom som heitte svartedauden. Då blei mange gardar liggjande aude.

Dei siste hundreåra har vi fått maskiner. Maskinene hjelper oss å lage meir mat enn før. Bilar, båtar og fl y gjer at vi kan kjøpe og selje mat mellom land.

ORD Å SNAKKE OM: • jern • jernalderen • myrmalm • utvinne • røste • blesteromn • smed

• metall

Lesespørsmål Når var jernalderen, og kvifor heiter det jernalderen?

Kva tyder det å røste jernmalmen?

Kvifor var det viktig å ha høg temperatur i blesteromnen?

Kvifor blei omnen kalla for blesteromn?

Kva jobb hadde smeden?

Kva for tidsepokar kjem før og etter jernalderen?

EM PL AR

Snakkeboksen

Kva for materialar er vanleg å bruke i ulike gjenstandar i dag?

Korleis blir jern og anna metall vunne ut i dag, trur de?

Metall overalt

Jobb saman i par. Gå på jakt i skuleområdet etter ulike gjenstandar som er laga av metall av ulikt slag. Lag ei liste i kladdeboka.

Ein metallsøkar kan finne metall under bakken.

Kva for nokre av gjenstandane på lista er laga av jern? Set ring rundt dei.

Tidslinje

Tenk deg at du er personen på side 34.

Skriv inn namnet på dei ulike periodane frå steinalderen til i dag på tidslinja du får av læraren. Fyll ut det du veit om dei ulike periodane

Tenk deg

Gjenfortell hva du gjør for å utvinne jernet.

Utstyr: kopiark som du får av læraren.

Kulturminnesok.no

Spor frå gamle dagar

Gå inn på kulturminnesok.no på internett.

På kulturminnesok.no kan du fi nne ut om det er spor frå gamle dagar i din kommune eller ditt fylke.

Skriv JERNALDEREN og namnet på kommunen din i søkjefeltet. Resultata du får fram, viser om det er funn frå jernalderen der du bur.

Kopiark og fl eire aktivitetar til temaet fi nn du i lærarrettleiinga.

Sjå film! Skann QR-koden og sjå ein filmsnutt om jernutvinning.

Du skal lære

Smeden i smia

• om smeden og smia • om runer

Før du les: Jobb i par. Den eine skildrar ein gjenstand laga av metall utan å seie namnet på gjenstanden. Den andre forsøker å fi nne ut kva for ein gjenstand det er. Byt roller.

Smeden hadde ein viktig jobb i jernalderen. På mange garder var bonden sjølv smed, men etter kvart blei dette eit eige yrke med høg status. Inne i smia blei jernet varma opp på ein eldstad. Når jernet var mjukt nok, hamra smeden på det glødande jernet og forma det til reiskapar, våpen, verktøy og smykke. Når jernet blei avkjølt, blei det hardt metall som tolte mykje. Smia låg ofte litt unna dei andre bygningane på garden. Det var fordi det kunne bli brann i smia.

EM PL AR

Smeden

Runealfabetet

I jernalderen kom dei første bokstavane til Noreg. Bokstavane blei kalla runer. Det er teikn laga av rette strekar. Kvart teikn har ein lyd, slik som i vårt alfabet. Teikna kan så setjast saman til ord. Vi har funne runer på smykke, våpen, reiskapar, bein og steinar frå jernalderen. Runene kunne vere små meldingar, namnet til den som eigde gjenstanden, ei helsing til dei døde eller eit ønske om magi frå gudane.

Disse reiskapane er funne i ei jernaldergrav i Kviteseid i Telemark. Dei høyrde til den gravlagde smeden, for han skulle ikkje mangle utstyr i dødsriket.

beslag

kniv

kjele

spyd

øks

sverd

Smeden laga mange ulike bruksgjenstandar. Dei ulike gjenstandane er funne på forskjellige stader i Noreg.

Tunesteinen er ein runestein som blei reist rundt år 400 e.Kr. i Tune i Østfold.

ORD Å SNAKKE OM: • status • smed • yrke • jernaldergrav • beslag • runealfabet

Lesespørsmål Kva heiter huset der smeden jobba?

Kva var det vanleg at smeden laga i smia?

Studer biletet av reiskapane. Kva for reiskapar kjenner du att?

Kva er runer?

Kor mange teikn var det i runealfabetet?

Kvifor hadde smeden ein viktig jobb, trur du?

EM PL AR

Snakkeboksen

Finst det smedar i dag? Kven lagar ulike metallgjenstandar no? Diskuter.

Kva for oppfi nningar og oppdagingar har gitt oss nye yrke i våre dagar?

Sjå på biletet av dei to beltespennene. Kva er likt, og kva er ulikt? A

Beltespenne i plast frå 2000-talet.

Beltespenne i jern frå tidleg jernalder.

Kva har smeden laga?

Samanlikn

Likt

Jobb saman to og to. Studer biletet. Kva for gjenstand kan dette vere, og kva har han vore brukt til? Skriv forslaga i kladdeboka. Diskuter dei ulike forslaga i klassa.

Skriv med runer 1 Skriv namnet ditt med runeskrift. Finn du ikkje riktig teikn, kan du høyre på lyden i namnet ditt (f.eks. Charlotte = Sjarlotte, skriv det slik du høyrer det). 2 Læraren gir deg ein lapp med namnet til ein medelev. Skriv ei hemmeleg melding med runeskrift til medeleven.

Teikn to store ovalar i kladdeboka, slik du ser her. Det som er felles for gjenstandane, skriv du der ovalane møtest.

z(R) s t

Kopiark og fl eire aktivitetar til temaet fi nn du i lærarrettleiinga.

Du skal lære

Livet i jernalderen

• om gardsdrift • om bygdeborger

Før du les: Lag eit VØL-skjema om jernalderen. Fyll ut Veit og Ønskjer å lære. Når du er ferdig med kapittelet om jernalderen, skriv du inn Lært. Kopiark med VØL-skjema fi nn du i lærarrettleiinga.

På garden

EM PL AR

Reiskapar og verktøy av jern gjorde livet lettare. Med jernøksar kunne bøndene hogge meir skog. Spader og hakker var nyttige for å rydde større jorde. Mange gardar blei større enn det som var normalt i bronsealderen, og det blei meir vanleg at familiar budde på same gard i fl eire generasjonar. Familiane budde i langhus som dei delte med husdyra. Menneska budde i den eine enden av huset og husdyra i den andre. Alle som budde på garden, måtte hjelpe til. Last ned forteljinga til biletet frå heimesida til forlaget.

I smia laga dei reiskapar, våpen og smykke.

Runer blei rista i våpen, reiskapar, smykke, tre og stein.

Bygdeborger blei bygde som festningar oppi åsen med utsikt over bygda. Vakter tende bål dersom dei oppdaga at det var fi endar på veg. Då kunne bygdefolket komme seg trygt opp til borga.

Vanlege husdyr var hest, ku, sau, geit, gris og høner.

Håndarbeide var ein del av dagleglivet. Ull og skinn blei brukte til å lage klede av.

Kokegropa var framleis vanleg i jernalderen.

ORD Å SNAKKE OM: • langhus • smie • smed • runer • bygdeborg • festning • kokegrop

Lesespørsmål Kvifor blei livet på gardane enklare i jernalderen?

Studer illustrasjonen. Kva for gjenstandar er laga av jern, trur du? Lag ei liste.

Studer illustrasjonen. Kva trur du blir rista inn i steintavla?

Korleis var langhuset delt inn?

Fortel kva dei ulike personane i illustrasjonane gjer.

Fortel om bygdeborga.

EM PL AR

Snakkeboksen

Diskuter: Kvifor var det bruk for bygdeborger i jernalderen?

Korleis trur de oppgåvene på garden blei fordelte?

Skriv framhaldet.

Smeden hadde mange oppgåver i jernalderen. Han var òg tannlegen i bygda. Hadde nokon tannverk, gjorde smeden jobben med å trekkje ut den vonde tanna!

Tannverk?

Eg vakna av ei bankande smerte i munnen. Då eg opna auga, skjøna eg at det enno var natt. Eg kunne høyre snorkinga til far og lyden av dyra som snudde på seg i den andre enden av huset. Det var uråd å sove. Det dunka og brann i tanna. Før eg sovna, hadde eg høyrt far seie at nabosmeden var flink til å trekkje tenner ...

Førstemann til bygdeborga!

Søk på kulturminnesok.no på internett. Finn ut om det er ei bygdeborg på heimstaden din. Besøk bygdeborga dersom ho er i nærleiken av skulen.

Utstyr: spelebrikker og ein terning.

Finst det ei bygdeborg der du bur?

Spel samman to og to.

Førs te m a n n ti l

byg de b orge n !

Kopiark av spelet og fl eire aktivitetar til temaet fi nn du i lærarrettleiinga.

Du skal lære

Vikingtida

• vikingtida

Før du les: Snakk med den som sit sida av deg: Kva veit de om vikingar? Tida frå midten av 700-talet til midten av 1000-tallet kallar vi vikingtida. Vikingtida var altså heilt mot slutten av jernalderen. Vikingane reiste langt med store skip for å handle eller plyndre. Dei var kjende som brutale krigarar som rana til seg verdigjenstandar frå kloster og kyrkjer. Dei røva óg med seg menneske som dei heldt som trælar1. Året er 793. Vikingane førebur det første kjende vikingtoktet, som går til Lindisfarne i England.

EM PL AR

Land i sikte!

Endeleg! Vi er framme!

Har du hugsa mat og øl?

Ja, mat og øl er om bord. Og nok vatn, sjølvsagt.

Ingen kan slå oss!

Klare til kamp! Angrip!

Sørg for at alle våpen er slipte, pussa og klare til i morgon tidleg! Vi set kursen mot vest når sola står opp.

Ta all rikdom de fi nn!

Vi skåler for ei vellykka ferd og stor rikdom!

Vel heime igjen feirar vikingane det vellykka toktet saman med familien. Vi har meir gull og sølv enn nokon kunne drøyme om!

Eg er rik! Eg blir ein mektig høvding!

Dette skulle kona mi, vakre Alvhild, ha sett!

Skann QRkoden og sjå ein fi lmsnutt om Lindisfarne.

Du er vel stolt av meg, Alvhild? Ja, veldig stolt, Sverre! 1

Træl – slave

ORD Å SNAKKE OM: • viking • vikingferd • plyndre • brutal • træl • uovervinneleg • eineståande

Lesespørsmål Når var vikingtida?

Kva er vikingane kjende for?

Korleis reiste vikingane rundt?

Kva tok vikingane med seg heim frå reisene?

Når og kvar drog vikingane på det første kjende vikingtoktet?

Fortel att det som skjer i teikneserien på side 40 med eigne ord.

EM PL AR

Snakkeboksen

Vikingane var handelsmenn. Kva trur de dei kjøpte og selde?

Kvifor var vikingane så brutale? Diskuter.

Vikingleikar

Kjære dagbok ... Tenk deg at du er munken Biutta, ein av få som overlevde vikingtoktet på Lindisfarne. Då vikingane kom, heldt du hardt om korset ditt og trudde din siste time var kommen. Utruleg nok lét vikingane deg leve. Skriv ned tankane du hadde mens du skrekkslagen venta på døden, og tankane du fekk då du forstod at livet ditt ville bli spart. Skriv i kladdeboka, og begynn teksten med: «Kjære dagbok ...»

Vikingane likte å leike. Dei leikte for moro skuld, men òg for å trene balanse og uthald og for å bli sterke. Slike dugleikar var nyttige når dei skulle på vikingtokt! Prøv sjølv!

Dårleg balanse?

To vikingar står ved sida av kvarandre skulder mot skulder. Ta tak i hendene til kvarandre som om de skal bryte handbak. Prøv å få den andre vikingen ut av balanse ved å dytte eller dra, utan å sleppe tak i handa. Den som først fl yttar på beina, har tapt.

Rollespel Gå saman i par. Dramatiser møtet mellom munken Biutta og ein av vikingane. Lag replikkar. Lèt vikingen munken Biutta overleve denne gongen?

På vikingtokt! Tautrekking: Del inn i to lag. Teikn opp ein strek mellom laga. Dra i tauet. Laget som først blir drege over streken, har tapt. Utstyr: eit langt tau

Mål eit vikingskip med vikingar om bord. Klipp ut. I klassa: Lag eit stort felles bilete av alle vikingskipa de har måla. Utstyr: ark, måling og penslar

Kopiark og fl eire aktivitetar til temaet fi nn du i lærarrettleiinga.

Du skal lære

Korleis kan vi vite?

• korleis vi kan vite noko om fortida

Før du les: Kva er det eldste du eig? Veit du kor gammal den gjenstanden er? Skriv og fortel om han.

EM PL AR

Osebergskipet er utstilt på Vikingmuseet på Bygdøy.

Osebergskipet

Ein augustdag i 1903 drog bonden Oskar Rom frå Tønsberg til Oslo. Han hadde oppdaga at ein haug på garden hans var ein gravhaug. I Oslo snakka han med arkeolog Gabriel Gustavson. Gustavson drog til Oseberg gard, og det tok ikkje lang tid før han skjøna at det låg eit ekte vikingskip inne i gravhaugen!

Utgraving blei sett i gang. Inne i skipet låg to skjelett i eit gravkammer. Gravkammeret var pynta med eit vakkert teppe. Rundt om i skipet låg skips-, gards- og kjøkkenutstyr: vevar, senger, sledar, ei vogn, kister med tøy og fl eire husdyr. Dei som var gravlagde, skulle ikkje mangle utstyr i dødsriket. Skipet var delt i mange bitar etter så lang tid i jorda. Derfor tok det 21 år å restaurere delane og setje skipet saman igjen. Gustavson undersøkte nøye alt som var i skipet. Etter å ha studert utskjeringar frå gjenstandane, meinte Gustavson at skipet var frå 800-talet. Arkeologane har funne ut at det var ei eldre og ei yngre kvinne som blei gravlagde i år 834 e.Kr. Dette veit vi fordi arkeologane har fått nye og betre metodar som hjelper dei å fi nne alderen på gamle ting. Vikingskipet blir kalla Osebergskipet.

Før og etter 1030 Etter vikingtida, frå rundt 1050, veit vi ein god del om korleis folk levde. Folk lærte seg å skrive, og viktige hendingar blei skrivne ned. Før dette må vi bruke arkeologiske funn¹ for å forstå korleis folk levde.

Korleis kan vi vite alderen på arkeologiske funn? • Jordlaga rundt og over gjen standen seier noko om kor lenge han har lege i jorda. • Det fi nst instrument som kan måle alderen. • Det fi nst stoff i somme gjen standar som gjer det mogleg å rekne ut alderen. • Arkeologane kjenner til kva som var vanleg i ulike tidsperiodar. I jernalderen var for eksempel runer vanleg. 1

arkeologisk funn – funn som fortel noko om fortida

ORD Å SNAKKE OM: • gravhaug • arkeolog • gravkammer • restaurere • metodar • tidsperiodar

Lesespørsmål Kvifor tok Oskar Rom kontakt med Gabriel Gustavson?

Kva yrke hadde Gabriel Gustavson?

Kva fann Gabriel Gustavson i gravhaugen?

Kva gjorde arkeologen med det han hadde funne?

Kor mange år tok det å restaurere vikingskipet?

Korleis kan arkeologar fi nne ut kor gamle gjenstandar er?

EM PL AR

Snakkeboksen

Korleis kan vi vite noko om livet i vikingtiden?

Kva vil folk i framtida vite om oss?

Lag eit vikingskip

Søk og fi nn bilete av Osebergskipet på internett. Lim dei inn i kladdeboka. Skriv minst fem faktasetningar om Osebergskipet.

Utstyr: saks, limpistol, teip, blomsterpinne, fargeblyantar.

Internett

Framgangsmåten står på kopiarket du får utdelt av læraren.

Lag eit vikingsverd

Lag ei forteljing om dei to kvinnene i Osebergskipet.

Utstyr: tykk papp, linjal, blyant, saks, limpistol, aluminiumsfolie, måling, pensel og hyssing.

Tenk gjennom desse spørsmåla før du begynner å skrive:

Slik gjer du det:

Osebergkvinnene

• Kven var kvinnene? • Korleis var livet deira før dei døydde? • Korleis døydde dei? • Korleis var gravferda? • Kvifor hadde dei så mykje med seg i grava?

1 Bruk blyant og linjal til å teikne eit sverd på tjukk papp eller kartong. Hugs handtak og eit langt, spist sverdblad. 2 Klipp ut sverdet. 3 Bruk limpistol til å lime på aluminiumsfolien rundt sverdbladet. 4 Brett ei stripe papp i to og fest på tvers av sverdbladet med hyssing. Dette blir ein del av handtaket. 5 Mål eller fargelegg handtaket i ønskt farge.

Kopiark og fl eire aktivitetar til temaet fi nn du i lærarrettleiinga.

Jernalderen andre stader i verda

Du skal lære • om jernalderen i andre delar av verda

Før du les: I Noreg begynte jernalderen 1000 år seinare enn i landa rundt Middelhavet. Kvifor tok det så lang tid før dei lærte å lage reiskapar av jern i Noreg, trur du? Skriv svaret i kladdeboka. Sjekk om svaret ditt stemmer, etter at du har lese teksten.

EM PL AR

Kven oppdaga jernet først?

Dei første som oppdaga korleis dei kunne vinne ut jern, budde i Midtausten, i nærleiken av Middelhavet. Der laga dei reiskapar, verktøy og våpen av jern allereie for 3500 år sidan. Det tok heile 700 år frå oppdaginga blei gjord i Midtausten, til kunnskap om jernet nådde Europa. Nordmenn på reise i Europa tok med seg lærdommen heim. Likevel tok det enno 300 år før folk begynte å lage reiskapar av jern i Noreg. Hugs at det fanst verken bilar, fl y eller internett den gongen, så overlevering av kunnskap tok lang tid. Norden og Noreg – 500 f.Kr.

Amerika – 1500-talet

Europa

Kina/Asia – 700-500 f.Kr.

Asia

G Midtausten i nærleiken av Middelhavet – 1500 f.Kr.

Mellom-Europa – 800 f.Kr.

Australia – 1700-tallet

Afrika

800 f.Kr.

500 f.Kr.

Midtausten, i nærleiken av Middelhavet

Jernalder Menneska her oppdaga tidleg korleis dei kunne vinne ut og bruke jern til å lage reiskapar.

Jernalder Med betre reiskapar kunne folk rydde store område til jordbruk. Folk fekk det betre.

Jernalder Fleire menneske busette seg i dette området. Folk dreiv jordbruk og handla med kvarandre.

Mellom-Europa

Bronsealder Dei fleste brukte framleis reiskapar av stein. Nokre få hadde råd til å kjøpe gjenstandar av bronse.

Jernalder Reiskapar av jern blei tekne i bruk.

Jernalder Betre reiskapar gjorde at folk kunne rydde store område til jordbruk. Folk fekk det betre.

Norden og Noreg

Steinalder Folk hadde reiskapar av stein. Dei levde av å jakte og sanke bær og frukter i naturen.

Bronsealder Dei fleste brukte framleis reiskapar av stein. Bronse blei òg brukt.

Jernalder Folk lærte å lage reiskapar av jern. Mykje skog blei hoggen, og jorda blei dyrka opp. Folk budde fast på éin stad.

Kina/Asia

Bronsealder Kinesarane var flinke til å støype i bronse. Det er gjort mange flotte arkeologiske funn frå denne tida.

Bronsealder Jern var kjent, men det var bronse som blei brukt til reiskapar og våpen.

Jernalder Etter kvart lærte kinesarane seg å smi jern. Då tok jern over for bronse.

Australia

Steinalder

Nord- og Sør Amerika

Steinalder

1500 f.Kr.

ORD Å SNAKKE OM: • oppdaging • overlevering • kunnskap • lærdom

Lesespørsmål Når lærte folk å lage gjenstandar av jern første gong?

Kvar begynte ein å lage gjenstandar av jern først?

Kor lang tid tok det frå det første jernet blei laga, til kunnskapen kom til Noreg?

Kva er grunnen til at menneska i Noreg levde i bronsealderen mens andre land var i jernalderen?

Kvifor har jernet vore så viktig for menneska?

Kva trur du er grunnen til at Australia og Amerika levde så lenge i steinalderen?

EM PL AR

Snakkeboksen

Diskuter korleis nye oppfinningar som fly og internett har «gjort verda mindre».

Kva for oppfinningar kunne de aldri klart dykk utan? Diskuter.

Hesteskokast!

Tollundmannen

I jernalderen lærte smeden å smi hesteskor. Hesteskorne kunne brukast til fleire ting enn skor til hesten. Dei kunne brukast til hesteskokast!

Den 8. mai 1950 fekk politiet i Silkeborg i Danmark ei oppringing. Ein familie hadde funne eit lik i ei myr. Politiet såg raskt at liket var ein vaksen mann med eit reip om halsen. Då liket blei undersøkt, forstod dei at familien som fann mannen, hadde gjort ei spesiell oppdaging. Mannen i myra viste seg å vere frå jernalderen! Han hadde lege i myra i 2300 år! Tollundmannen er det einaste jernaldermennesket vi veit nøyaktig korleis såg ut.

Kven var Tollundmannen? Merka på halsen til Tollundmannen viste at han var drepen. Han var blitt hengd i reipet han hadde rundt halsen. Skriv og fortel om livet til Tollundmannen før han hamna i myra.

Dette treng du: • ein tjukk pinne eller ei jernstong • fem hesteskor Slik gjer du: Set pinnen eller stonga godt ned i bakken. Lag ein strek 3 meter frå pinnen. Kvar deltakar stiller seg bak streken og kastar alle hesteskorne éin etter éin. Hamnar hesteskoen rundt pinnen, gir det to poeng. Ligg hesteskoen inntil pinnen, gir det eitt poeng. Den som får flest poeng, vinn.

Dilemma! Sit i grupper eller par. De får utdelt ein bunke dilemmakort frå læraren. Trekk eit kort frå bunken og diskuter.

Kopiark og fleire aktivitetar til temaet finn du i lærarrettleiinga.

Du skal lære

Noreg i verda

• kven er vi i verda?

Før du les: «På en bitte liten klode, mellom veldige planeter, på en bitte liten jord, har vi et bitte lite land.» Dette er opninga på eit dikt av Ingeborg Refl ing Hagen der ho skriv om Noreg. Lag eit framhald av diktet i kladdeboka.

Noreg

Norsk natur

EM PL AR

Noreg er eit lite land. Det bur 5,5 millionar menneske her. Mange turistar gjestar landet vårt kvart år. Dei som ikkje reiser hit, kan likevel bli kjende med Noreg på ulike måtar. Det kan vere gjennom matvarer vi eksporterer1, gjennom oljen dei kjøper av oss, eller gjennom nordmenn som gjer det godt i sport.

Olje

Kvar sommar kjem tusenvis av turistar til Noreg for å oppleve norsk natur. Langt nord i landet kan ein sjå midnattssola skine døgnet rundt i sommarmånadene. I vintermånadene lagar nordlyset fantastiske lysshow på himmelen i nord. Langs kysten kan turistane oppleve dei djupe fjordane og høge fjella.

Noreg pumpar opp tusenvis av liter med olje og gass kvart år. Det meste av dette blir eksportert til utlandet. Kvar dag køyrer folk i andre land rundt i bilar som går på bensin laga av norsk olje. Husa dei bur i, blir varma opp med gass frå Noreg, og straumen dei bruker, kjem òg herfrå.

Sjømat

Bestiller du fi sk eller annan sjømat på ein restaurant i utlandet, kan det hende at det du får servert, er frå Noreg. Norsk sjømat blir seld til mange land i Europa og andre delar av verda.

Nobels fredspris Den 10. desember kvart år blir Nobels fredspris delt ut i Oslo rådhus. Nobels fredspris er kjend som «verdas mest ærefulle pris». Det er fordi den eller dei som får fredsprisen, har lykkast i arbeid for å gjere verda til ein tryggare og fredelegare stad.

Sjakk Sjakk er eit brettspel som blir spelt over heile verda. Magnus Carlsen frå Noreg er blitt verdsmeister fl eire gonger. Han er rekna som verdas beste sjakkspelar og har sett Noreg på kartet. 1

eksportere – selje ei vare ut av landet.

ORD Å SNAKKE OM: • sjømat • eksport • Nobels fredspris • midnattssol • nordlys • likestilte

• rettar

Sagt om Noreg i USA

Lesespørsmål

«Noreg er eit demokratisk og rikt land der alle har eit godt skule- og helsetilbod. Dei fleste er i arbeid, og dei som ikkje kan arbeide, får hjelp frå staten. Kvinner og menn er likestilte og har dei same rettane. Dessutan er Noreg kåra til verdas beste land å bu i. Kven vil flytte derfrå?»

Kor mange menneske bur det i Noreg?

Kvifor er Noreg kjent som eit oljeland?

Kva er Nobels fredspris?

Korleis har Magnus Carlsen «sett Noreg på kartet»?

Kvifor er Noreg eit freistande feriemål?

Kva meiner dei amerikanske journalistane om Noreg?

Snakkeboksen

EM PL AR

Dette skreiv avisene i USA om Noreg etter at Noregs statsminister besøkte USA i 2018.

Kva trur de folk i andre land veit om Noreg?

Korleis kan vi gjere Noreg meir kjent i utlandet?

Kvifor er Nobels fredspris ein viktig pris?

Bør vi vere stolte av å vere norske? Forklar svaret ditt.

Kven fekk Nobels fredspris?

Vel eitt av disse årstala: 2001, 2007, 2009, 2014 eller 2017. Søk på internett for å fi nne ut kven som fekk Nobels fredspris dette året. Kvifor fekk denne personen eller gruppa Nobels fredspris?

Fredsdue Duer er eit symbol på fred. Brett ei fredsdue av papir. Bruk instruksjonen du får av læraren. Heng opp dua med ein tråd. Utstyr: A4-ark, saks og tråd

Skriv svaret i kladdeboka.

Nord og sør

Ein brevvenn Tenk deg at du har fått ein brevvenn i Australia. Skriv eit brev til denne vennen og fortel om Noreg. Få med kva som gjer deg stolt av landet ditt.

Noreg er eit langstrakt land. Søk på internett. Finn ut: • Kva heiter Noregs nordlegaste punkt? • Kva heiter Noregs sørlegaste punkt?

Er alle nordmenn fødde med ski på beina? Diskuter.

Kopiark og fl eire aktivitetar til temaet fi nn du i lærarrettleiinga.

Du skal lære

Verdsdelar

• om dei sju verdsdelane

Før du les: Snakk med den som sit ved sida av deg. Kor mange verdsdelar hugsar de namnet på?

Europa er den nest minste verdsdelen. Her i nord er det kaldt om vinteren og varmt om sommaren. Sør i Europa er det mildt og godt klima heile året.

EM PL AR

I Nord-Amerika er det varmt om sommaren og kaldt om vinteren. Før europearane kom til Nord-Amerika på 1500-talet, var det berre urfolk her. I dag bur det folk frå heile verda i verdsdelen min.

Asia er den verdsdelen som er størst og har fl est innbyggjarar. Vi har òg verdas høgaste fjell, Mount Everest!

NORDAMERIKA

AFRIKA

EUROPA

SØRAMERIKA

OSEANIA

Her i Sør-Amerika fi nn du Andesfjella, verdas lengste fjellkjede. Dessutan har vi regnskog og vakre strender.

Afrika er den nest største verdsdelen. Her er det sommar heile året. Om du vil sjå løver, sjiraffar og kamelar, er du velkommen hit på safari.

ANTARKTIS

ORD Å SNAKKE OM: • verdsdel • urfolk • klima • regnskog

Oseania er den minste verdsdelen på jorda. Du må bruke båt eller fl y om du vil gjeste verdsdelen min, for Oseania er samansett av mange øyar ute i havet.

Her i Antarktis er det snø og is heile året, og ingen menneske. Det er fordi Antarktis er ved Sørpolen. Eg jobbar her som forskar i delar av året.

Lesespørsmål Kor mange verdsdelar har vi på jorda?

Kva heiter verdsdelane?

Kva for verdsdel er den største og mest folketette?

Kva for verdsdel er minst?

I kva verdsdel er det varmt heile året?

Fortel det du veit om din verdsdel.

EM PL AR

Snakkeboksen

Diskuter om verdsdelane kunne vore delte inn på ein annan måte.

Kva er det forskarane prøver å fi nne ut i Antarktis, trur de?

Slik gjer du det:

Lag ein globus

Ein globus er ein modell av jordkloden.

Utstyr: • ballong • tapetklister • vatn • balje • strimlar av avispapir • tusj • måling • eit verdskart

1 Blås opp ballongen. 2 Riv strimlar av gamle aviser. 3 Dypp ein og ein avisstrimmel i limet. 4 Legg strimlane på kryss og tvers over heile ballongen. 5 Hald fram til ballongen er dekt med fi re lag strimlar. 6 La ballongen tørke til neste dag. 7 Teikn verdsdelane med tusj. 8 Mål verdsdelane og verdshava. 9 La målinga tørke.

Kva for ein verdsdel?

Vel ein verdsdel

Draumereisa mi

Søk etter desse landa på internett eller i eit atlas.

Vel ein verdsdel som du kan tenkje deg å lære meir om.

Til kva land går draumereisa di?

Finn ut kva for verdsdel landet høyrer til.

Bruk internett og fi nn informasjon og bilete frå verdsdelen.

Skriv og fortel grunnen til at du vil reise dit.

• Honduras • Sverige • India • Canada

• New Zealand • Argentina • Namibia • Russland

Lag ein fi n plakat. Presenter verdsdelen for dei andre i klassa.

Kopiark og fl eire aktivitetar til temaet fi nn du i lærarrettleiinga.

Du skal lære

Verdshav

• om dei fem verdshava

Før du les:

Stillehavet Det indiske hav

Stillehavet

Sørishavet

EM PL AR

Lag eit tankekart i kladdeboka. Skriv ordet hav i midten. Skriv inn det du veit om hav.

Reiserute

Bilete

Endeleg frisk! (Som ein ﬁsk ...?) 27. januar 2018

Nettkamera

Heim

På jordomsegling – Eirins blogg Søk i bloggen

Litt om meg

No er eg frisk igjen, heldigvis. Men eg kan love dykk at eg har hatt ei slitsam veke! Puh … Då vi la til land her i Panama, var eg allereie smitta med denguefeber. Eg hadde vondt overalt, sveitten silte, og eg kjende meg elendig! Det er første gong på turen eg har sakna Noreg og den mjuke senga heime. I dag kunne vi endeleg segle vidare. Herleg! Det kule er at vi kryssar Panama gjennom Panamakanalen akkurat no. Det er faktisk menneske som har grave seg gjennom landet sitt, slik at båtane kan segle tvers gjennom Amerika i ein kanal. No er vi i den første av ﬂeire sluser som vi må gjennom. De hugsar kanskje nettkameraet eg blogga om? De kan følgje seglbåten vår på nettet no. Gi meg eit hint om de ser oss, så skal eg vinke til dykk ;-) Sjekk kva Sivert fekk på kroken dagen før eg blei sjuk! Ti minutt før denne sat på kroken, dykka mamma og eg på same staden …

Kontakt

Eg heiter Eirin og har akkurat fylt 10 år. Til vanleg går eg på Sagstua skule, men familien min har teke fri frå alt eit heilt år for å segle på dei store hava ...

Familien min

Familien min er pappa, mamma, Sivert og eg. Vi trivst best når ...

Reiseruta vår Nordishavet

Vel, farvel til Atlanterhavet for denne gong, og eit jublande velkommen til Stillehavet! Farvel og stor klem til dykk som følgjer med på bloggen. Eirin

Atlanterhavet Stillehavet Det indiske hav Stillehavet

Sørishavet

ORD Å SNAKKE OM: • verdshav • blogg • sluser • Arktis • Antarktis

Lesespørsmål

Atlanterhavet er verdas nest største hav. Det strekkjer seg mellom dei fi re verdsdelane Nord-Amerika og Sør-Amerika i vest og Europa og Afrika i aust. Atlanterhavet grensar til kysten i Noreg.

Sørishavet er det fjerde største havet. Det strekkjer seg rundt Antarktis.

Kva for eit hav er verdas største?

Kva heter hava som grensar til Noreg?

Kva for nokre av dei store verdshava skal Eirin innom på jordomseglinga?

Korleis kjem Eirin og familien gjennom Amerika med seglbåt?

Kvifor skriv Eirin blogg, trur du?

Mitt verdshav

Vel eitt av verdshava. Lag ei fi n side i boka der du presenterer havet. Finn informasjon på nettet. Dette bør vere med: • Namnet på havet og på verdsdelane havet ligg mellom • Fakta om havet • Ei teikning eller eit foto som viser noko frå havet du har valt

Fakta om hav

Nordishavet er det minste av dei fem verdshava. Havet ligg i Arktis. Det grensar blant anna mot Noreg.

Skriv namnet på dei fem verdshava.

Det indiske hav er det tredje største havet i verda. Havet ligg mellom Afrika og Asia og strekkjer seg ned til Australia og Sørishavet. Det blir òg kalla Indiahavet.

EM PL AR

Stillehavet er det største havet på kloden. Det ligg mellom Asia i vest og Amerika i aust og strekkjer seg mellom Arktis og Antarktis.

Dei fem verdshava

• 70 % av jorda er dekt av vatn.

• Vatnet i havet er salt.

• På kartet er vatnet blått.

Blogg Tenk deg at du er Eirin. Neste stopp på reisa er Galapagos-øyene. Søk på internett og les om Galapagos. Skriv ein tekst i bloggen din og fortel kva du opplever på Galapagos.

• Hava ligg mellom verdsdelane.

Lag ein papirbåt Følg oppskrifta og lag ein papirbåt.

Når båten er ferdig bretta, kan du gi han namn og måle han med fargar du liker.

Kopiark og fl eire aktivitetar til temaet fi nn du i lærarrettleiinga.

Du skal lære

Tidsforskjellar

• om kvifor det er tidsforskjellar på jorda • om dei 24 tidssonene jorda er delt inn i

Før du les:

EM PL AR

Arbeid i grupper. Blås opp ballongen de får av læraren. Tenk dykk at ballongen er jorda. Lys på jorda med ei lommelykt. Lykta er sola. Kor stor del av jorda blir opplyst? Kvar er det dag, og kvar er det natt? Diskuter svara.

NULLPUNKT

Bodø

MEXICO

Mexcio by

London

NIGERIA

I Greenwich i London er det ein stad som vi kallar nullpunktet. Det er herfrå vi tel tidssonene. Vi deler jorda inn i 24 tidssoner. Kvar tidssone er ein time. 24 timar er det same som ein dag og ei natt. Det kallar vi eit døgn. Jorda snurrar éin gong rundt seg sjølv på eit døgn. Der sola skin på jorda, er det dag. På den andre sida av jorda er det natt.

I lærarrettleiinga finn du fleire oppgåver og kopiark til dette oppslaget.

CHILE

Hei! Eg heiter Jack og kjem frå London.

Eg heiter Maria og bur i Mexico by.

Kva er klokka? 1 Kva heiter borna og kor kjem dei frå? 2 Nils frå Noreg fortel at klokka er ni. Kor mange er klokka der dei andre borna bur? 3 Kva for av borna bur lengst frå kvarandre i tid?

EM PL AR

4 Kva er klokka der du er akkurat no?

NKT

Bodø

Bejing

Moskva

R VU

NIGERIA

JAPAN

Klokka er ni her i Bodø. Eg heiter Nils, forresten.

Eg heiter Lí. Eg kjem frå Beijing. Eg er Galina frå Moskva. Mitt namn er Barry, Eg bur i Wellington på New Zealand.

Du skal lære

Handel og transport

• om handel og transport i verda

Før du les: Samarbeid med den som sit ved sida av deg. Finn ut kvar genserane dykkar er laga, ved å lese på merkelappane inne i genserane.

EM PL AR

Made in China!? Har denne jakka reist heilt frå Kina til Molde? Er det ikkje litt langt å sende ei jakke over halve jordkloden for at eg skal halde meg varm?

Ja, eg lurer på kvifor butikkar i Noreg sel klede som er laga på den andre sida av kloden? Made in India ... Det verkar som om nesten alle klede blir laga i Asia.

Kanskje vi kan spørje Hans Martin kvifor det er slik?

Kvifor er så mange klede i norske butikkar laga i andre land?

Ja, det gjer vi! Han er fl ink til å forklare.

Godt spørsmål, Julie! Grunnen er at vi ikkje klarer å lage klede til så låge prisar i Noreg. Nokre land spesialiserer seg på å lage billige klede. Arbeidarane har òg dårlegare lønn enn dei ville fått her. Mange land har ei eller fl eire varer dei har spesialisert seg på, anten det er klede, bilar eller kaffi . Noreg, for eksempel, sel olje, gass og fi sk. Pengane Noreg tener, kan vi bruke til å kjøpe klede frå for eksempel Kina og India. Noreg er eit lite land, og vi er avhengige av å handle med andre land. Kjøp og sal av varer mellom land kallar vi internasjonal handel. Dei fl este av varene frå Asia blir frakta til Europa med skip eller lastebilar. Somme kallar dette for den moderne Silkevegen.

Silkevegen For meir enn 2000 år sidan begynte kinesarane å selje silke til andre land. Etter kvart blei det mange handelsruter frå Kina til Europa. Desse rutene blei kalla Silkevegen. Folk gjekk til fots og rei på hestar, esel eller kamelar langs Silkevegen. Med tida blei varer av alle slag frakta langs vegane. Saman med silke, glas og andre eksotiske varer blei folk kjende med språket, musikken og kulturen til andre folkeslag.

ORD Å SNAKKE OM: • handel • transport • internasjonal handel • Silkevegen

Importere – å kjøpe varer frå andre land

Lesespørsmål

Eksportere – å selje varer til andre land

Kvar er jakka som Julie held i hendene, laga?

Kvifor kjøper Noreg klede frå land i Asia?

Kva sel Noreg til andre land?

Korleis blir varer frå Asia transporterte til Noreg?

Kvifor fekk vegen mellom Kina og Europa namnet Silkevegen?

Kva tyder uttrykket internasjonal handel?

Snakkeboksen

EM PL AR

Diskuter kva slags mat vi produserer i Noreg.

Diskuter kva slags mat vi importer frå andre land.

Kvar kjem kleda frå?

Teljestrekar

Land

Finn ut kvar genserane eller jakkene til elevane i klassa er laga. Sjekk merkelappane. Lag ein tabell i kladdeboka. Set teljestrekar.

Noreg

Kina India

Har du nokon gong kjøpt varer med Fairtrade-merke? Fairtrade-merket er eit bevis på at dei som laga vara, har gode arbeidsforhold, og at vara er bra for naturen. Neste gong du er i butikken, kan du sjå om merket fi nst på kaffeposane som butikken sel.

Andre land

Fair Trade

Kvar kjem varene frå? Bruk internett og fi nn ut kvar vi importerer desse varene frå. Skriv svaret i kladdeboka.

kiwi

kakao

Adidas-sko

bananar

kaffe

Samsungtelefon

Kopiark og fl eire aktivitetar til temaet fi nn du i lærarrettleiinga.

Volvo

Berekraftig utvikling

Du skal lære • om ei berekraftig utvikling

Før du les: «Du må behandle jorda som om du skulle leve evig!» Mal eit bilete av glade barn i vakker natur. I 2015 blei alle land i verda einige om ein plan i FN. Planen er at ALLE som blir fødde på jorda i dag og i framtida, skal leve i fred og med rein natur, og at dei skal få utdanning og arbeid. Dette kallar vi ei BEREKRAFTIG UTVIKLING. Det norske stortinget

FNs mål om ei berekraftig utvikling gjeld for alle land, også Noreg. Samtidig må Noreg hjelpe andre land, slik at verda blir ein betre stad for alle.

Innan år 2030 skal ingen menneske på jorda vere fattige, alle skal ha dei same sjansane, og ingen skal forureine naturen!

EM PL AR

FN-bygningen i New York

SKOLE

Utdanning gir arbeid og gode sjansar for alle! Alle, same kva folkeslag dei høyrer til, skal ha dei same sjansane til skulegang innan år 2030.

Slik skal det bli:

Vi har berre éin jordklode! Klimaendringane skal vere stansa innan år 2030.

Mange millionar menneske lever under fattigdomsgrensa! Det skal bli slutt på fattigdom og nød innan år 2030.

ORD Å SNAKKE OM: • berekraftig utvikling • forureining • klimaendringar • fattigdom

Lesespørsmål Forklar uttrykket berekraftig utvikling.

Nemn tre ting som må til for å få ei berekraftig utvikling.

Kvifor er det viktig å jobbe for ei berekraftig utvikling?

Kvar blei planen om ei berekraftig utvikling laga?

Kva for år sette FN som mål at alle land skal ha ei berekraftig utvikling?

Kan du og familien din gjere noko for å medverke til ei berekraftig utvikling?

EM PL AR

Snakkeboksen

Lag eit tankekart på tavla. Skriv BEREKRAFTIG UTVIKLING i midten. Diskuter kva som skal til for å få ei berekraftig utvikling på jorda. Skriv strekpunkt.

Ei berekraftig utvikling

Klima- endringane stoppa

Slutt på fattigdom

Lag eit tilsvarande skjema i kladdeboka. Teikn minst to ting i kvar sirkel som passar til overskrifta. Like sjansar for alle

Dilemma!

Sit i grupper eller par. Gruppa får ein bunke dilemmakort frå læraren. Trekk eit kort frå bunken. Diskuter kva de ville gjort.

Lag dilemmakort Sit i par. Lag to nye dilemmakort kvar. Byt dilemmakort og finn svar for kvarandre.

Eit brev til deg sjølv Begynn brevet med å skrive litt om deg sjølv i dag. Deretter skriv du om draumane for livet ditt i år 2030. Til sist skriv du om draumane dine for verda i år 2030. Ta brevet med deg heim. Legg brevet eit stad der du greier å ta vare på det fram til år 2030.

Kopiark og fleire aktivitetar til temaet finn du i lærarrettleiinga.

Du skal lære

Nicaragua

• om forskjellar og likskapar mellom Nicaragua og Noreg

Før du les: I Nicaragua snakkar dei fl este spansk. Greier du å gjette kva dette tyder på norsk? Me llamo Minita. Cómo te llamas? Skriv svaret i kladdeboka. Rett svar finn du nedst på side 59. ?

No skal du bli kjend med ei jente på 10 år som heiter Minita. Ho bur saman med foreldra og bror sin utanfor byen Matagalpa i Nicaragua.

EM PL AR

«Ay Nicaragua, Nicaraguita, la fl or las linda …» Mami trallar og syng mens ho lagar mat. I det same kjem Minita springande inn døra. – Er det middag snart? Eg er så svolten. – Middagen er snart klar. Har du klatra i trea igjen no? Mora peiker på skuleuniforma og ser litt streng ut. – Skift til reine klede, og hent litt meir ved til meg, er du snill.

Litt seinare kjem Minita med armane fulle av ved. Mora legg ved i omnen for å få ferdig tortillalefsene. – Veit de kva som skjedde i dag? Minita snakkar med munnen full av ris og bønner. – Midt i mattetimen begynte Eve å skrike og hoppe rundt. Ei fi rfi sle var på veg oppover beinet og innunder skjørtet hennar. Minita ler. Det sprutar ris ut av munnen. – Firfi sla blei redd, og forsvann bak ein stein. Dette skjedde mens maestro Castillo heldt på å lære oss 6-gangen. Vi fekk ikkje gjort meir den timen!

Etter at dei har ete, tek Minita og mora med seg den skitne skuleuniforma og resten av klesvasken ned til elva. Saman med fl eire nabokoner legg mora seg på alle fi re ved elvebreidda og skrubbar klede. – Mami, sjå, eg kan symje! Minita roper ivrig. Ho og nokre andre barn leikar seg i kulpen lenger nede i elva. – Så bra! Mora vinkar til henne før ho vrir opp skjørtet ho har vaska. Sola er i ferd med å forsvinne bak trea idet Mami og Minita ber klesvasken heim. Noreg Nicaragua Ein time seinare ligg Minita i senga. Ho lyttar til Hovudstad: Oslo Managua lyden av grashoppene utanfor huset og håpar at Spansk, miskito og Språk Norsk og samisk fi rfi sla vil fi nne på nye sprell i morgon. engelsk

Nicaragua

Nicaragua er eit land i Mellom-Amerika. Her bur det 6 millionar menneske, litt fl eire enn i Noreg. Klimaet i Nicaragua er tropisk. Det vil seie at det er varmt heile året, med regntid i nokre månader. Nicaragua er eit fattig land. Mange barn går på skulen, men foreldra må betale for skuleuniform, blyantar og skulebøker. Ein del foreldre har ikkje råd til det. Dei treng hjelp frå barna for å skaffe mat og klede til familien. Fleire stader skjer undervisninga utandørs. Dei har ikkje skulebygningar, men sit ved pultar i skuggen av trea.

Innbyggjarar

5,5 millionar

6 millionar

Naboland

Sverige, Finland og Russland

Honduras og Costa Rica

Plassering

Lengst nord i Europa

Midt i Mellom-Amerika, den sørlegaste delen av Nord-Amerika

Penger

Kroner

Cordoba

Nasjonalrett

Fårikål

Gallo pinto – stekt ris og bønner

Styreform

Demokrati og monarki

Demokrati

Eksport

Olje og sjømat

Kaffe, bananar, bomull, kjøtt og sukker

Religion

Kristendom

Flagg

ORD Å SNAKKE OM: • skuleplass • skuleuniform • tropisk klima • regntid • eksport

Lesespørsmål Kvar er Nicaragua?

Kva heiter hovudstaden i Nicaragua?

Kvar vaskar familien til Minita kleda sine?

Skriv det du veit om skulen i Nicaragua.

Nemn tre ting som er vanleg å ete i Nicaragua.

Kva er forskjellen på klimaet i Nicaragua og i Noreg?

EM PL AR

Snakkeboksen

Diskuter likskapar og ulikskapar mellom Noreg og Nicaragua.

Kan du finne ut?

2 Finn namn på to vulkanar i Nicaragua.

1 Kva heiter hava som ligg på kvar side av Nicaragua?

Søk på internett og fi nn svar på oppgåvene.

3 Kva heiter den store innsjøen i Nicaragua?

4 Kor ligg Matagulpa, byen som Minita kjem i frå?

I regnskogen

Nicaragua-lotto

I delar av Nicaragua er det tett skog. Vi kallar det regnskog fordi det regnar der store delar av året. Mange dyr og fuglar trivst i regnskogen.

Sit i grupper eller par. Spel lotto. Bruk lottokorta frå lærarrettleiinga.

Teikn regnskogen og nokre av dyra der.

Skriv eit brev til Minita. Fortel litt om deg sjølv og skulekvardagen i Noreg.

Eit brev

Svar på Før du les-oppgåva. Eg heiter Minita. Kva heiter du? Kopiark og fl eire aktivitetar til temaet fi nn du i lærarrettleiinga.

Du skal lære

Egypt

• om forskjellar og likskapar mellom Egypt og Noreg

Før du les: Lag eit tankekart. Skriv Egypt i midten. Skriv inn det du veit om Egypt.

Vestbredden

EM PL AR Noreg

Kevin

Fire egyptiske barn fortel om landet sitt:

Familien min og eg bur i Kairo. Det er hovudstaden i Egypt og den største byen i Afrika. Etter skulen plar eg spele fotball saman med vennene mine. Vi drøymer om å bli like gode som «Faraoane», landslaget vårt. Dei fleste arbeidsplassane her i landet er knytte til turisme, industri og landbruk. I fabrikken der pappa arbeider, lagar dei tøy av bomull. Visste de at den beste bomulla i verda kjem frå Egypt? Ein god del vert eksportert via Suezkanalen. Suezkanalen går mellom Raudehavet og Middelhavet.

Angie, jente Her i Egypt får alle barn gratis skulegang. Vi begynner i 1. klasse når vi er seks år. Etter 6. klasse begynner vi på ungdomsskulen. Det er frivillig å begynne på vidaregåande, men alle eg kjenner, skal det. Foreldra mine seier at utdanning er viktig for å få ein god jobb. Eg elskar å teikne hus, så planen er å bli arkitekt når eg blir vaksen.

Egypt

Oslo

Kairo

Språk

Norsk og samisk

Arabisk, engelsk og fransk

Innbyggjara

5,5 millionar

96 millionar

Naboland

Sverige, Finland og Russland

Libya, Palestina, Israel og Sudan

Plassering

Lengst nord i Europa

Nordøst i Afrika

Penger

Kroner

Egyptisk pund

Nasjonalrett

Fårikål

Falafel

Styreform

Demokrati og monarki

Republikk

Eksport

Olje og sjømat

Kaffe, bananar, bomull, kjøtt og sukker

Religion

Kristendom

Islam. Noko kristendom

Hovudstad:

Folk frå heile verda reiser til Egypt på ferie. Somme dreg for å sjå pyramidar, tempel og kongegraver. Andre vil segle på Nilen i cruisebåt, handle på dei store marknadene, bade i Raudehavet eller ri på kamel i soloppgangen.

alen -kan Suez

Postkortet viser Kheopspyramiden, som ligg utanfor Kairo. Sfi nksen framfor pyramiden er ein enorm statue med løvekropp og menneskehovud.

Flagg

Josiane Vi egyptarar er stolte av den spennande historia til landet vårt. Pyramidane, som er store steinbygningar, blei sette opp som graver for faraoane for meir enn 4000 år sidan. Ein farao var konge i landet. Den største pyramiden heiter Kheopspyramiden. Den er sett saman av 2,5 millionar steinar. Forskarane meiner det tok 20 000 menn 20 år å byggje han! Det er ikkje rart pyramidane ved Kairo er rekna som eit av verdas sju underverk!

Mohamed, gut Egypt er nesten tre gonger så stort som Noreg. Mesteparten av landet vårt er ørken. I ørkenen er det veldig tørt, og det regnar sjeldan. Dei fleste egyptarar bur i områda langs Nilen. Nilen er livskjelda i landet vårt og verdas nest lengste elv. Vatnet renn gjennom fleire land før det når Egypt. Frå Nilen får vi det vatnet vi treng til å dyrke mat på åkrane.

ORD Å SNAKKE OM: • utdanning • ørken • Nilen • livskjelde • industri • turisme • pyramide • underverk

Lesespørsmål Kva heiter hovudstaden i Egypt?

I kva verdsdel ligg Egypt?

Kvifor er Nilen viktig for innbyggjarane i Egypt?

Fortel om skulen i Egypt, og samanlikn han med skulen i Noreg.

Fortel det du veit om pyramidane i Egypt.

Kva tyder ordet farao?

EM PL AR

Snakkeboksen

Kva kan vere grunnen til at egyptarane er redde for at det skal bli mindre vatn i Nilen?

Diskuter likskapar og ulikskapar mellom Noreg og Egypt.

Kamelen

Søk i Google Maps. Finn stadene under og bruk Street View.

Søk på internett.

Kamelar er eit vanleg syn i Egypt i dag. Slik har det vore i tusenvis av år. Kamelen kan lagre mykje vatn i kroppen. Derfor drikk han mykje om gongen, slik at han kan gå lange turar i ørkenen. Kamelen er veldig sterk og kan bere tungt. Derfor har det vore vanleg å bruke kamelane som trekk- og lastedyr. Kjøttet og mjølka frå kamelen blir brukte til matlaging.

Kan du fi nne ut kvar Nilen startar?

På tur i ørkenen

Finn namn på nokre land Nilen renn gjennom før elva når Egypt.

Tenk deg at du og familien din rir på kamelar innover i ørkenen. Med eitt stikk noko opp av sanden. Skriv ei forteljing om turen og det som dukka opp i sanden.

Street View

ER D

Nilen

1 Kairo i Egypt 2 Giza i Egypt 3 Suezkanalen i Egypt

Skriv svara i kladdeboka.

Bygg pyramidar! Tankekart Legg til fl eire punkt om Egypt på tankekartet frå «Før du les»-oppgåva.

• •

Gå saman i grupper på fem elevar. Samarbeid om å lage ein pyramide med kroppane dykkar. Bygg ein pyramide med LEGO.

Kopiark og fl eire aktivitetar til temaet fi nn du i lærarrettleiinga.

Lag ditt eige draumeland

Du skal lære • Du skal lage ditt eige draumeland

Siren og Jacob går i 4. klasse på Lia skule. Ein dag fortel lærar Lars at klassa skal på ei reise til draumelandet. Siren ser spørjande på Jacob. Ho rekkjer opp handa.

EM PL AR

– Kva meiner du med at vi skal på ei reise? Skal vi køyre buss? Kvar er draumelandet, eigentleg? Lars ser lur ut. – Eg veit ikkje kvar og korleis draumelandet er. Det skal de fi nne ut. Lærar Lars viser eit bilete på smartboardet.

Draumelandet

Mål: Lag draumelandet ditt. Les teksten. Når du kjem til dette skiltet, stoppar du opp. Då skal du gjere oppgåver før du les vidare. Når alle oppgåvene er løyste, har du laga draumelandet ditt!

Slik skal de fi nne draumelandet ...

– Dette blir gøy! Eg lurer på korleis mitt draumeland skal vere? kviskrar Jacob til Siren. Siren ser på lærar Lars. – Tenk om draumelandet er på Nordpolen eller langt inne i jungelen? Tenk så kult det ville vore å leve blant isbjørnar, eller vakne til lyden av apekattar i trea! Kan vi setje i gang med oppgåvene, Lars?

Søk på internett eller sjå i eit atlas: 1 Studer eit verdskart. Vel ein verdsdel der draumelandet skal liggje. 2 Kva skal draumelandet heite? Gi det eit namn. 3 Lag ei fi n overskrift med namnet på landet i kladdeboka. 4 Teikn eit kart over landet ditt. Set eit kryss på kartet der du vil bu. 5 Teikn fl agget til draumelandet. 6 Teikn familien din og huset du bur i.

Fortel om naturen og klimaet i draumelandet ditt. Kva typar mat kan du dyrke der? Kva for matretter er vanlege i draumelandet? Har landet ein nasjonalrett? Fortel korleis folk i draumelandet behandlar naturen og miljøet der. Teikn naturen rundt staden der du bur i draumelandet.

Lærar Lars slår av lyset i klasserommet og set på ein film på smartboardet. I filmen møter klassa to barn frå ulike land.

7 8 9 10 11

EM PL AR

– De er i full gang med planlegginga av draumelandet, ser eg. Lærar Lars står framfor dei. – Det er de som avgjer korleis landet skal vere, men hugs at det er store forskjellar på klimaet på jorda. Mot Nord- og Sørpolen er det kaldt. Midt på jordkloden er det sol og varmt heile året. Mange stader er det fire årstider, slik som i Noreg. Klimaet påverkar naturen og avgjer kva folk kan dyrke og leve av.

Hei! Eg heiter Morgan og er 10 år gammal. Heimlandet mitt heiter Zimbabwe. I Zimbabwe har det vore diktatur i mange år, men no har vi fått ein ny president. Vi håpar at landet skal bli meir demokratisk, og at folket skal komme seg ut av fattigdommen. Kvar dag går eg til marknaden for å selje vatn, slik at familien min har pengar til mat og kan kjøpe medisinar til syster mi. Det største ønsket mitt er at familien får råd til å sende meg på skule, slik at eg kan lære å lese og skrive. Då kan eg kanskje få ein godt betalt jobb.

Eg heiter Akeno, og eg er 10 år. Eg kjem frå Tokyo i Japan. På skulen har eg lært kor heldig eg er som bur i eit demokrati. Eg er glad for at eg bur i eit land der dei fleste har jobb og ingen treng å svelte. I Japan må alle barn gå på skulen. Lærarane er strenge og krev mykje av elevane. Derfor sit eg med lekser kvar kveld. Matematikk er det faget eg har lyst til å gjere det best i. Arbeider eg hardt nok, kan eg kanskje bli matematikklærar når eg blir vaksen.

Søk på internett og finn ut: 12 Finn Zimbabwe og Japan på kartet. 13 I kva verdsdelar ligg Zimbabwe og Japan? 14 Kva for styreform har Zimbabwe og Japan?

– Eg lurer på korleis livet mitt ville vore om eg hadde vakse opp Zimbabwe? Siren ser tankefull ut. – Når eg er trøytt om morgonen, ønskjer eg nokre gonger at skulen var stengd, eller at han ikkje fanst … Samtidig gleder eg meg alltid til å begynne på skulen igjen etter sommarferien. Jacob nikkar. – Ja, Morgan drøymer om å få gå på skule, mens Akeno jobbar med skulearbeid både tidleg og seint. Begge barna er like gamle som vi, men lever heilt ulike liv. Eg lurer på korleis skulen er i draumelandet?

EM PL AR

15 Forklar korleis skulen i draumelandet ditt er. 16 Er det demokrati eller diktatur i draumelandet? Forklar. 17 Lag den viktigaste lova i draumelandet.

Kva er eit pass? Lag eit pass til Siren eller Jacob. Kva heiter språket i draumelandet? Kva heiter mynteininga i draumelandet ditt? Teikn korleis pengane ser ut.

18 19 20 21 22

– Tenk om vi kunne reist til draumelandet, Siren! Det hadde vore kult! Siren smiler. – Då må vi vite kva språk dei snakkar der, kva pengar dei bruker, og korleis vi skal komme oss dit. Dessutan treng vi pass.

Tenk deg at Siren og Jacob reiste til draumelandet ditt. I draumelandet blir dei kjende med deg og familien din!

23 24

Skriv ein samtale mellom deg, Siren og Jacob. I samtalen fortel du kvifor livet er godt å leve i draumelandet. Samanlikn ditt draumeland med draumelandet til ein medelev.