Revista Mapo

SHËNIME UDHËTIMI / SHËN SALVATORI I SHËNGJINIT?

JO VETËM POLITIKË SI ZAKONISHT

PROFIL

GJERGJ NDRECA A KA SHQIPNI PËR MU...?

ARIAN ÇANI

SIKUR TE ISHA KRYEMINISTER ARJAN VASJARI

SHQIPËRIA, QË PREJ 20 VJETËSH BËHET...

PËR ‘INATIN’ TIM RAPORTI BRITANIK

ZOGU, I VETËM MES FANATIKËVE MUSLIMANË

FATOS NANO

KANDIDATI AMERIKAN Intervista/ Fatos Nano, zyrtarisht në garë për postin e Presidentit, jep detajet e ofertës së tij si kandidat konsensusi. Takimet me Metën, Ramën, Berishën e të tjerë. Mbështetja nga ambasadori amerikan dhe thirrja drejtuar PD për “mosdalje nga aksi i konsensusit sepse kjo do të rrezikonte Shqipërinë…”.

Media

Abonohu sot

Revista Mapo ( E përmuajshme)

Revista Madame Mapo ( E përmuajshme)

Agjencia e Abonimit të Shtypit (Arben Trenova) : 04 223 52 05 cel : 068 20 47 825 Posta Shqiptare: 04 237 5598 cel: 068 50 24 159 Agjencia e Abonimit Adrion: 04 224 0018 cel: 069 20 36 768 Agjencia e Abonimit, Durrës (Agim Meko) cel: 069 23 72850

2

Tel: 068 20 55 440

www.mapo.al

10 intervista/FATOS NANO:

Ja detajet e ofertës sime Presidenciale I vetëofruar për President, Fatos Nano rrëfen në një intervistë për Mapo, jo vetëm projektin e tij presidencial, por edhe pasionin që ai ka vënë në kërkim të këtij posti që duket se e kërkon prej vitesh. Kërcënimi nënzë për Berishën dhe vini re (rivalen e heshtur) Topallin: “Çdo dalje nga ky aks do të rrezikojë Shqipërinë, por edhe vetë Sali Berishën, Jozefina Topallin dhe Partinë Demokratike”.

80 DORESHKRIM/Kujtimet e Lesonës

Unë, negociatori i paktit të fshehtë Musolini-Zogu Lufta e brendshme për pushtet dhe sidomos aleancat e vështira e të përkohshme të Shqipërisë së Zogut,

4

vijnë si rrëfime të dorës së parë nëpërmjet penës së Aleksandër Lesonës, nënsekretar për kolonitë italiane në periudhën 1929-1937. Lesona është negociatori kryesor i nënshkrimit të paktit të fshehtë italo-shqiptar, ku Italisë i jepeshin koncesione në naftë e shfrytëzimin e pyjeve, por veç planit ekonomik ajo përfitonte në planin ushtarak duke marrë përsipër “mbrojtjen e Shqipërisë në rast sulmi”.

24 PROFIL/GJERGJ NDRECA

A ka Shqipni për mu...?

A ka shqipni për mu…? Është pyetja e një prifti katolik para togës së pushkatimit që Gjergj Ndreca e ka shumë për zemër sa e përsërit me dhjetra herë brenda një bisede. Ky shkrim nuk mund t’i japë një përgjigje, ai thjeshtë përshkruan revoltën e Ndrecës dhe bashkëvuajtësve.

44 PYETËSORI 33/Arjan Vasjari

Shqipëria, ky vend që prej 20 vjetësh bëhet... për ‘inatin’ tim Intervista e tij ka dy kahe: ajo është dekonstruktuese, rreh të zhbëjë konvencione, por formësohet edhe si ngritëse, përpiqet që të ndërtojë konvencione të reja. Leqet janë të shumta, por Vasjari, me instinktin e një leopardi i kapërcen, pothuajse të gjitha.

90 NOSTALGJIA E ZOGAJT

Esenini, poeti i lindur i dashurisë E donim Eseninin, donim t’i ngjanim, e recitonim po asnjëri prej nesh nuk kishte marrë guximin të priste venat, të bënte “bis” me vetëvrasjen e tij, edhe pse të gjithë e kishim menduar një gjë të tillë. Ndoshta vetëvrasja prej poeti kishte nevojë për më shumë dritë sesa kishte Shqipëria dhe për më shumë lavdi sesa kishim ne.

36

SHENIME UDHETIMI Shën Salvatori i Shëngjinit?

Shëngjini i shqiptarëve, Nimfeumi i romakëve dhe Shëngjoni i katolikëve. Ose, thjesht, Amazoni i Preç Zogajt. Një pikë bregdetare që kërkon të bëhet qyet dhe është në pritje edhe të një tjetër sezoni turistik. Planet që ka për të Salvator Kaçaj, ish-futbollisti i Kombëtares, që me 70 për qind të votave të shëngjinasve kërkon ta kthejë këtë pikë në qytet.

50 DËSHMIA/ Mihal Luarasi

E zeza në Njolla të murrme Enver Hoxha nuk ishte amator i teatrit. Ai shfaqej shumë rrallë atje. Në 41 vjet ‘mbretërim’, nuk e frekuentoi teatrin

më shumë se 8 apo 9 herë. Nga ato pak shfaqje ku ai ishte spektator, katër i ndaloi pa dalë ende nga lozha qendrore.

60 DOKUMENT/Raporti britanik

Zogu, i vetëm përballë fanatikëve muslimanë dhe nacionalistëve fanatikë Teksti i mëposhtëm, me shumë pak shkurtime, është raporti vjetor i Konsullit britanik në Shqipëri, Robert Parr, drejtuar Kryeministrit britanik Austen Chamberlein. Në të gjenden detaje interesante të teatrit politik shqiptar të sunduar në ato vite nga beu i ri matjan Ahmet Zogu, i cili u zgjodh President pas një qeverie jetëshkurtër të Fan Nolit. Raporti jep skena dhe prapaskena ku pasqyrohen, jo vetëm veprimtaritë e elementit të brendshëm, por edhe ndërthurjet e Fuqive të huaja dhe interesave të tyre.

97 SIKUR TE ISHA KRYEMINISTER

ARIAN ÇANI Nën një ‘kabinet Çani’ gjërat mund të ishin më të thjeshta. Ai do bënte ministra të gjithë shokët e tij dhe rruga Vlorë-Dhërmi do ishte një ‘fluturim’ 15-minutësh për shkak të një tuneli që do i binte malit të Çikës mes për mes…

72 LEXIME/Luljeta Lleshanaku

Librin e parë e kam lexuar me zë të lartë në oborrin e fqinjit Dhjetë libra që mund të mos kenë tronditur botën, por Luljeta Lleshanakun e kanë tronditur sigurisht. Bëhet fjalë për atë tronditjen rrëqethëse të athët-ëmbël që i përshkon lexuesit e mirë. Mbi lexuesit, në rastin e Luljetës, një poete brilante ‘cerebrale, por jo patetike’ për të përdorur fjalët e saj për Wislawa Szymborskën.

5

Kryeredaktor: Alfred Lela Botimi i gazeta MAPO Zoti kryeministër, ju falënderoj përzemërsisht për pritjen vëllazërore, e them kështu sepse kemi lidhje gjaku. Çdo delegacioni turk që takoj, i shtroj një pyetje: A ka midis tyre persona me origjinë shqiptare? Këtë pyetje do t’i drejtoj edhe kryeministrit Erdogan -Kryeministri Berisha në fjalën e përbashkët me homologun turk.

Për sa kohë që zoti Ruçi kërkon që të spekulojë dhe të vejë në dyshim votat e deputetëve të nderuar këtu në Parlament, bëj një propozim: zoti Ruçi mos qani siç e keni zakon, ose më mirë mos qani si qan kryetari juaj, duke thënë se e rreh Jozefina, apo ju rrafi Jozefina. Bëjuni burra: bëni mocion mosbesim...

-Jozefina Topalli, në një tebat parlamentarë pas votimit për KLD.

E përmuajshme Politike dhe kulturore çmimi 300 lekë Prill 2012 Viti VII botimit Nr. 4 (251) Email: maporevista@gmail.com

Marketing Vera Perleka Tel: 06820 55 437 v_perleka@yahoo.com

Kemi nevojë për njerëz që japin mendime të vyera, dhe që gjithashtu kujdesen për të ardhmen e këtij vendi, por ajo që nuk na duhen janë komente të lira, që janë bërë vetëm thjesht për një fitim të shkurtër politik. Mendoj se kemi nevojë për lidership pozitiv dhe mendoj se shumë nga këto gjëra pozitive janë të përqendruara në zotin Nano.

-Ambasadori i SHBA Arvizu pas një takimi me kandidatin për president Fatos Nano.

Shpërndarja Robert Mane Tel: 06820 55 440

Editor i fotografisë Armand Sallabanda Design & Layout Florenc Elezi Gazetarë që bashkëpunuan Aida Tuci Iva Tiço Suadela Balliu Vladimir Karaj Korrektore letrare Bruna Meno Lila Plasari Bashkëpunëtorë të posaçëm: Fotot e muajit: LSA Përkthimi i Dokumentit: Klodiana Malushaj Ina Xhani Columns Ardian Civici economicus Ardian Ndreca kodra mbas bregut

Adresa Universiteti Europian i Tiranës,

Shiheni Jozefinën, kandidaten për Presidente se si kap për zhelesh Kushtetutën dhe Rregulloren e Kuvendit nga maja e parlamentit te Ruzhdies!

-Edi Rama, pas zgjedhjes së Elvis Cefës si anëtar i KLD-së.

Bulevardi Gjergj Fishta Nd. 70, Tirana, Albania

Lexuesit

Ajo m’u përgjigj keq. ‘Erdhe ti maskara’, më tha dhe i ra tavolinës, nuk e di çfarë ishte, buton alarmi… Ajo m’u përgjigj keq dhe i ra butonit. Kur i binte butonit, unë nuk i falja asnjëherë.

-Vrasësi dhe grabitësi Viktor Gushi, në një video të marrjes në pyetje nga policia.

Mund të na kontakojnë me ide e sugjerime në adresën e-mail

maporevista@gmail.com Ose na vizitoni në www.mapo.al Harta Rruga utka Sali B

Ata në fakt kanë ardhur, kanë zënë vend deputetë tani, pse do t’u kërkoj atyre falje, popullit po, por ai nuk më kërkon mua faj.

E mohojnë popullin ata, sikur nuk ekziston. Çdokush që ka ardhur në fuqi, po luftojnë si e si të fitojnë atje ku janë deputetë, ministra madje dhe ai kryetari i komunës atje ku është, të fitojnë sa të mundin tokë, favore. Me një fjalë po e rrjepin Shqipërinë....

-E veja6e diktatorit Nexhmije Hoxha në një intervistë për Janusz Bugajskin.

Editor Vladimir Karaj

Albert Nikolla ju flet tirana Alfred Lela homo albanicus Belina Budini medialand Gilman Bakalli im(press) Henri Çili campus Iva Tiço karusel Mark Marku ditari i rastësive Preç Zogaj zgjedhja e zogajt Sokol Balla 20/20

Universiteti Europian i Tiranës ta rgj Fish

rdi Gje Buleva

Shkëlzen Maliqi kontraste

www.mapo.al

7

editorial Meritokracia, heshtjekracia dhe grushtokracia Rrugët politike bëhen kryqëzata këtë verë, e gjitha për një mandat presidencial. Presidenti në largim Bamir Topi, ka gati një projekt politik, jashtë dhe përkundër partisë që e vendosi në krye të shtetit; ndërkohë që një tjetër protagonist, Fatos Nano, mbërrin me një projekt tw tijin, por kërkon të futet në Presidencë. Të dy janë projekte pamjaftueshmërie, por në kahe të kundërta. Topi ndihet shumë i ri për ta mbyllur karrierën politike, ndërsa Nano, shumë presidencial për ta mbyllur pa ceremonialin e kreut të shtetit maratonën e tij në politikë.

Ai që po ikën ka folur me heshtje dhe kjo ka qenë një fjali që mund të bëhet edhe logo e mandatit të tij presiencial, ndërsa ai që po vjen ka folur me dorëheqje dhe me të ka shënuar një simbolikë e cila bie në sy edhe pse është e rrallë. Ai që po ikën ka luajtur në radhët e dyta e të treta, ai që kërkon ta

8

zëvendësojë një ndër dy kryesoret; pra jo domsodoshmërisht i parë, por as i dytë. Ai që po ikën ka nxjerrë një parti nga një mandat presidencial, ndërsa ai që kërkon të vijë ka nxjerrë presidentë nga partia e tij.

Por është edhe Gjergj Ndreca: një ish-i burgosur politik, edhe ai me një projekt të tijin: kundërshtimin me forcë të establishmentit. Ndërkohë qw pyet ‘A ka Shqipni për mue…?’, dhe për të marrë përgjigje zgjedh të grushtojë politikanë e avokatë, ka krijuar edhe ai ndjekësit e vet që kanë zgjedhur si logo: të puthsha grushtin Gjergj Ndreca!

Sfurku tre dhëmbësh i logove, meritokracia e Nanos, heshtjekracia e Topit dhe grushtokracia e Ndrecës rri në krye të rrugëve që pritet të bëhen kryqëzata politike. I kemi të merituara: edhe heshtjen, edhe grushtet!

9

Politika/ intervistë

Njëzet e një vjet më vonë ai është në mes të spektrit. Njëzet e një vjet më parë, i ndjeri Gramoz Pashko, pat kërkuar një zgjidhje amerikane për lëngatën shqiptare: terapinë e shokut (shock therapy). Njëzet e një vjet më vonë, Fatos Nano kërkon një tjetër terapi, e cila në fakt ngjan një prodhim gjenuin i shkollës Nano të filozofisë politike, por ai është modest, si rrallëherë duhet thënë, dhe e amerikanizon atë. Duke e quajtur arvizuterapi për nder të ambasadorit amerikan në Tiranë, Alexander Arvizu. Ka pasur, me thënë të drejtën, një konvergjencë që shumë i ka habitur mes Nanos dhe Arvizu-së. Në takimin e tyre të fundit, më entuziasti për atë kafe të gjatë dukej ambasadori amerikan.

Ai pothuajse tha se Fatos Nano ishte kandidati i amerikanëve për President.

Alfred Lela Fotot: Armand Sallabanda

10

11

Fatos Nano përgjatë kësaj interviste për MAPO-n vjen si kandidat, jo vetëm mbi palët, por edhe i qendrës. Jo vetëm i qendrës, por edhe i palëve. I të gjitha palëve. Ai ka një kujdes kirurgjik që të mos e kundërshtojë nëpër rreshta atë që nëpër rreshta filozofon. Ne mund ta paragjykojmë e të themi se nuk e ka seriozisht, (si mundet ai!), por nuk e shmangim dot faktin se, të paktën e ka një filozofi për atë që kërkon. Dhe e dini çfarë: ai është konkret si kandidat e si platformë. Veç kësaj, në rast triumfi, do të jetë një President negociatash të ballta e jo kulisash.

Ndoshta vetëm për këtë të fundit, ai e meriton të jetë President.

Nuk duket në stilin tuaj ky vetëkandidim për postin e Presidentit të Republikës. Jemi mësuar me një Nano që e kërkojnë, me një Nano në rolin e ‘shpëtimtarit’, me një Nano, të cilit ‘prapa i vjen historia’. Çfarë ndodhi kësaj radhe: a mendoni se kreditet tuaja kanë rënë apo, se duke mos qenë prej 7 vitesh aktor i dorës së parë, si të thuash, ‘nuk ua kanë më nevojën’?

E dini ç’mendoj unë? Unë mendoj se ajo që është ushtruar krejt pa vëmendje, pa reflektim, pa konsultime të përbashkëta, e si rrjedhojë me eficiencën më të ulët në këto 22 vite postdiktatoriale në Shqipëri, ka qenë dhe mbetet pikërisht gjimnastika e ndryshimit. Ne kemi patur dëshirën dhe vullnetin e i kemi ndryshuar gjërat, por nuk kemi ndryshuar dot rëndesën e gjërave mbi ne. Ne i kemi ndryshuar kushtet, por nuk kemi ndryshuar dot peshën e tyre mbi ne. Ne i kemi ndryshuar rrethanat, por nuk kemi ndryshuar dot trysninë e tyre mbi ne. Ne kemi ndryshuar sistemin, por nuk kemi ndryshuar dot ndikimin e të shkuarës mbi ne. Nën këtë kontekst dhe paradigmë gjen ushqim edhe pyetja juaj. Ndaj duhet thënë në sinqeritet të plotë këtu se trajektoret politike të Fatos Nanos nuk e kanë patur luksin të anashkalojnë apo tejkalojnë limitet e kohës, rrethanave dhe kulturës mbizotëruese, ndonëse unë në dijeninë dhe përpjekjet e mia por edhe sipas shumë vlerësimeve

12

tashmë të mbarëpranuara nga qytetarët shqiptarë por edhe nga partnerët ndërkombëtarë, kam qenë një transformator i zellshëm i Partisë Socialiste dhe besoj e shpresoj edhe i Shqipërisë. Sidoqoftë, unë vetë jam nën ushtrimin e përditshëm të gjimnastikës dhe sfidës për përsosjen e vetvetes që kësisoj të vazhdoj të jem një shërbëtor dhe kontribuues publik në pararendje të ndryshimeve pozitive që unë dhe besoj të gjithë ne kemi dëshirë të shohim të vijnë në Shqipëri. Kjo është një sfidë personale po aq sa edhe politike për mua e për çdo qytetar shqiptar, ashtu sikundër është një sfidë sociale po aq sa edhe kulturore. Le ta bëjmë publike dhe t’i japim zë si një nevojë, në fakt domosdoshmëri, që jo vetëm politikanët shqiptarë, por të gjithë qytetarët shqiptarë ta ushtrojnë këtë gjimnastikë të ndryshimit dhe transformimit të vetvetes, në kërkim të më së mirës nga vetja më së pari, paskëtaj nga njëri-tjetri, nga politika, nga shteti, për shoqërinë tonë, për vendin tonë të përbashkët. Përtej gjithçkaje të mirë apo të gabuar, që ka ndodhur në të shkuarën, pa harresë por me mirëkuptim e kthjellëpamësi, sytë dhe energjitë tona individuale, komunitare dhe kombëtare lipset të këqyrin nga e ardhmja. Një e ardhme më e mirë për qytetarin shqiptar, shoqërinë dhe kombin shqiptar nuk përputhet as me liderin politik që e kërkojnë, e as me ‘shpëtimtarin’. Them se gjimnastika dhe

13

E pra edhe këtë herë, unë vetëofrohem që të shërbej si President Republike, që të bëhem inkurajues institucional dhe modelues e ndërtues i kulturës dhe ambientit politik që duhet ta ketë si normalitet dialogun, konsultimet, bashkërendimin, konsensusin dhe marrëveshjet mes Ramës, Metës, Berishës e kujtdo tjetër që është e do të vijë.

14

‘muskujt kulturalë’ perëndimdashës, shqiptardashës dhe Shqipëridashës, që unë kam ndërtuar në sfidë për përsosjen e vetvetes, janë ato që kanë konfiguruar këtë vetëofrim që unë kam parashtruar edhe kësaj radhe për të tretën herë në 10 vjet, për të pasur mundësinë që të shërbej si President. Nuk ka asnjë bjerrje kreditesh, e aq më pak kërkesash apo nevoje për Fatos Nanon si aktor e protagonist politik. Përkundrazi, ngasja ime për t’u vetëofruar vjen nën kontekstin e një realiteti ku përplasja, konfliktualiteti, logjika e forcës, mesianizmi politik etj, e kanë lënë krejt bosh hapësirën e shërbimit publik që plot përunjësi modelon e nxit paqen, marrëveshjen, dialogun për të mirën e Shqipërisë si edhe për përparimin e axhendës së Integrimit Europian. Me këtë arsyetim besoj se është e vetëkuptueshme se Fatos Nano nuk mund të jetë thjesht një kandidat për President Republike. Fatos Nano është një politikan, një shërbëtor publik, një qytetar i ndërgjegjshëm dhe i përgjegjshëm, i cili kërkon të marrë përgjegjësi të plota dhe ofrojë vetveten, përvojën, dijet dhe të gjitha kapacitetet e tij, për të përmbushur me dinjitet, përkushtim, ndershmëri, paanësi dhe drejtësi të gjitha detyrimet e simbolit të Unitetit Kombëtar e gjithçka tjetër që ngërthehet në detyrimet kushtetuese, ligjore, institucionale dhe politike të Presidentit të Republikës.

Konsensusi që ju duhet, nevojitet të kalojë përmes z.Rama, z. Meta e z. Berisha, ndërkohë që disa herë në të kaluarën konsensusi për ta nevojitej të kalonte përmes jush…

Transformimi kultural që unë kërkoj të nxis, e shoh që të ndodhë në Shqipëri nëpërmjet modelimit dhe gjimnastikës për të cilën folëm më sipër, do ta zhvendoste pyetjen tuaj në një terren ku ju do të arsyetonit e shpresoj kuptonit, se ajo që po kërkoj unë, është që në Shqipëri të vijë ajo kulturë, të vijnë ato rregulla, të ndërtohen ato shprehi, ku dialogu, bashkërendimi, konsensusi dhe marrëveshjet nuk kalojnë nëpërmjet thjesht dikujt, qoftë ky edhe Fatos Nano, porse është një proces i natyrshëm nëpër të cilin duhet të kalojmë të gjithë, domosdoshmërisht, për të mirën e Shqipërisë. E pra edhe këtë herë, unë vetëofrohem që të shërbej si President Republike, që të bëhem inkurajues institucional dhe modelues e ndërtues i kulturës dhe ambientit politik që duhet ta ketë si normalitet dialogun, konsultimet,

bashkërendimin, konsensusin dhe marrëveshjet mes Ramës, Metës, Berishës e kujtdo tjetër që është e do të vijë.

Kryeministri Berisha, edhe pas ‘zyrtarizimit’ të ofertës suaj në “Top Story”, nuk ka ndryshuar në qëndrimin e tij duke theksuar se Presidenti do të dalë nga forumet e Partisë Demokratike. A mendoni se Berisha do të luajë këtë kartë deri në fund me mendimin se lëshimi në pikën e fundit do t’i sigurojë pikë edhe më të mëdha si faktor stabiliteti apo ‘burrë shteti’?

Unë jam i prirur të verifikoj qëllimet e Sali Berishës, e jo të komentoj deklaratat e tij.

Tani për tani jam i prirur të jem mirëbesues për qëllimet e tij për të mirën e Shqipërisë, përderisa nuk do të shpallen apo verifikohen të kundërtat. Por është me vend që të theksojmë këtu se është në interesin më të mirë të Sali Berishës, Jozefina Topallit dhe Partisë Demokratike (po iu referohem këtyre të dyve si drejtuesit kryesorë të kësaj mazhorance) që procesi i zgjedhjes së Presidentit të Republikës të mos jetë as Akaparim politik i institucioneve, as qokë partiake, as larje hesapesh apo kombinim ekuilibrash brendapartiakë, as përmbushje interesash partiake apo personale. Është në të mirën e Shqipërisë, ashtu sikundër edhe është në të mirën e Sali Berishës, Jozefina Topallit dhe Partisë Demokratike, që zgjedhja e Presidentit të Republikës të jetë jo një sfidë e Partisë Demokratike për Partinë Demokratike. Por domosdoshmërisht duhet të jetë një sfidë e përpjekje për një proces sa më demokratik, sa më të hapur, sa më komunikativ, sa më gjithëpërfshirës, sa më të drejtë, sa më konkurrues, por mbi të gjitha duke vendosur mbi gjithçka Interesin Kombëtar. Çdo dalje nga ky aks do të rrezikojë Shqipërinë, por edhe vetë Sali Berishën, Jozefina Topallin dhe Partinë Demokratike.

Ndërkohë që çdo zgjidhje gjithëpërfshirëse, konstruktive, duke vendosur interesin kombëtar përmbi atë partiak, në dialog e bashkërendim me të gjitha palët politike në vend, e patjetër edhe me partnerët ndërkombëtarë, sigurisht që do ta kualifikonte Sali Berishën si një shtetar të denjë dhe të përgjegjshëm.

Në fakt, a e keni çuar nëpër mend skenarin se, nëse merrni mbështetjen e Ramës dhe Metës, nëse siguroni votën e Oketës e ndonjë ‘rrjedhje’ tjetër të lehtë djathtas, nuk keni nevojë për Berishën?

Apo i vetmi skenar sipas të cilit ju e pra-

15

Ftesa ime për ju, publikun shqiptar dhe të gjithë kolegët e mi politikë, përfshirë këtu Ramën, Metën, Berishën e këdo tjetër të përfaqësuar në Kuvendin e Shqipërisë, të cilitdo krahu qofshin, është shumë e thjeshtë dhe e sinqertë: Të korrektojmë të gjithë fokusin dhe të bëhemi së bashku autorë dhe përbrendësues të një kulture të vërtetë dhe të sinqertë demokratike e europiane. Zgjedhja e Presidentit të Republikës nuk duhet të jetë për asnjë arsye, e konceptuar si një betejë politike mes kampeve e as si produkt apo ushqyes frikërash të cilësdo origjine apo arsye qofshin...

16

noni Presidencën është si faktor konsensusi mes palëve?

Detyra ime është që të ofroj modestisht vetveten. Rrugët e Zotit janë të pafundme – thuhet në Bibël, mjafton që të jesh i hapur dhe i gatshëm për rrugët e Tij. Sigurisht që, përveçse jam i gatshëm dhe i hapur për Marrëveshje të gjera gjithëpërfshirëse të të gjitha palëve politike relevante, jam i hapur dhe i gatshëm për mundësitë dhe alternativat e garës dhe konkurrencës së lirë dhe të ndershme. Në demokraci normale, funksionale dhe të maturuara, më së pari kërkohet gatishmëria e njerëzve që ofrojnë kontributet dhe shërbimet e tyre, të cilët njëkohësisht kanë aftësinë, përvojën, kapacitetin, dijenitë dhe vullnetin që të marrin përsipër të gjitha sfidat e përgjegjësitë e kërkuara si detyrim kushtetues, ligjor, institucional, politik, kombëtar, qytetar dhe moral.

Paskëtaj, nën këtë frymë gjenden rrugët kushtetuese të përputhjes së vullnetit të Mëtonjësit të vetëofruar me Procedurën.

Unë përfaqësoj një frymë, një vizion, të cilin e vendos në gatishmëri të institucioneve, politikës dhe shoqërisë shqiptare. Unë jam i hapur dhe i dëshiruar që të gjej përputhshmërinë dhe mbështetjen me dhe për këtë frymë e vizion, tek të gjithë aktorët dhe faktorët politikë dhe civilë shqiptarë. Zgjedhja e Presidentit të Republikës me një marrëveshje dhe mbështetje sa më të gjerë politike nga të gjitha palët, do të dëshmonte pjekurinë e udhëheqësive dhe klasës politike shqiptare. Por edhe zgjedhja nëpërmjet një gare të lirë dhe të ndershme pa urdhra dhe vullnete politike shtrënguese për rreshtime në krah të qëllimeve e interesave të njërës prej palëve, do të dëshmonte pjekurinë e demokracisë në Shqipëri. Në të dyja rastet do të jepej një sinjal shumë i mirë për Brukselin për përparimin e procesit të Integrimit të Shqipërisë në BE, e nëse çdo gjë shkon mbarë, edhe për marrjen e Statusit Kandidat në vjeshtën e këtij 100-vjetori të Shtetit Shqiptar. Unë do të jem i hapur dhe në gatishmëri për të dyja versionet, sikurse do të jem i hapur dhe i gatshëm që të takohem, flas dhe kthjelloj me këdo çdo pengesë, vështirësi apo pozicion të së shkuarës apo së tashmes, me qëllim mbarëvajtjen e procesit për të mirën e Shqipërisë.

Kryetari i grupit parlamentar demokrat, Patozi e ka quajtur kandidimin tuaj për President si një film të vjetër. Filmat sequel janë kryesisht më të dobët se paraprirësit: a do të rezultojë kandidimi juaj i

dytë një përballje e pasuksesshme në parlament, siç ndodhi herën e fundit kur mes jush e Topit u fut edhe kandidatura e Neritan Cekës?

Unë nuk mundem ta ftoj Patozin që të shohim së bashku filmin “Casablanca”, sepse do të shkaktonim pa dëshirën tonë konfuzion të madh e të pafrytshëm, por jam shpresëplotë se ndoshta mund të jemi në një mendje edhe me Patozin, se ai është një ndër filmat që shumëkush e sheh dhe risheh plot kënaqësi duke kuptuar se dashuria dhe vlerat nuk janë kurrë të vjetra. E ftoj Patozin që së bashku, të gjithë ne politikanët shqiptarë të të gjitha palëve e krahëve, të fillojmë të ndërtojmë një proces ku flitet më shumë për dashurinë për shqiptarët dhe Shqipërinë, për dialogun, mirëkuptimin dhe bashkërendimin me njëri-tjetrin, për përparimin e axhendës së Integrimit Europian, që reminishencat e filmave të vjetër të kohës së diktaturës apo të cilësive më të këqija të këtyre 22 viteve postdiktatoriale të mos ripërsëriten.

Duket se palët e investuara në procesin e përzgjedhjes së presidentit, Berisha, Meta dhe Rama lëvizin të shtyrë më shumë nga frika sesa nga dëshira për konsensus dhe, ju në fakt jeni kandidati më ‘i frikshëm’. Asnjëri prej tyre nuk beson se një Nano në Presidencë është një person i komandueshëm. Madje kjo duket se ka qenë vazhdimisht ekuacioni që ka prodhuar përplasje mes institucioneve: mujshari për ta kontrolluar Presidencën dhe pamundësia, në shumicën e rasteve, për ta bërë këtë…

Ftesa ime për ju, publikun shqiptar dhe të gjithë kolegët e mi politikë, përfshirë këtu Ramën, Metën, Berishën e këdo tjetër të përfaqësuar në Kuvendin e Shqipërisë, të cilitdo krahu qofshin, është shumë e thjeshtë dhe e sinqertë: Të korrektojmë të gjithë fokusin dhe të bëhemi së bashku autorë dhe përbrendësues të një kulture të vërtetë dhe të sinqertë demokratike e europiane. Zgjedhja e Presidentit të Republikës nuk duhet të jetë për asnjë arsye, e konceptuar si një betejë politike mes kampeve e as si produkt apo ushqyes frikërash të cilësdo origjine apo arsye qofshin. Procesi transparent, i hapur, komunikativ, gjithëpërfshirës duhet të jetë prerogativë e domosdoshme e përzgjedhjes së një Presidenti të shqiptarëve për Shqipërinë e për shqiptarët. Fatos Nano është vetëofruar që nëpërmjet një procesi të hapur, transparent

17

18

dhe gjithëpërfshirës, në dialog e bashkërendim me të gjithë aktorët dhe faktorët politikë shqiptarë të majtë e të djathtë, të zgjidhet me vota nga Kuvendi i Shqipërisë, President i Shqipërisë dhe i shqiptarëve. Është në të mirë të demokracisë shqiptare, është në të mirë të Shqipërisë dhe të përparimit të axhendës së integrimit europian të saj, që të mendohet kështu, kuptohet kështu, veprohet kështu, dhe që të ndodhë kështu. Një nga gjërat prej të cilave vuan shumë shoqëria shqiptare është Polititoksikimi. Edhe kjo pyetje, sigurisht pa e kritikuar, e për më tepër pa e paragjykuar pyetjen, dëshmon simptomën e kësaj sëmundjeje për thellimin e së cilës unë nuk kam asnjë dëshirë që të kontribuoj. Shoqëria shqiptare prej vitesh po vuan nga një zhvendosje e aksit demokratik.

Intoksikimi, pra helmatisja me tepri, politizimi i gjithçkaje dhe çdo fushe të jetës në shoqërinë shqiptare ka sjellë një përmbysje të rregullit të artë të demokracisë, pra në vend që Politika të rrotullohet rreth Shoqërisë, është Shoqëria që rrotullohet rreth Politikës. Në këtë klimë tejet agresive ku politika zapton, kontrollon dhe tërheq gjithçka, duhet të punojmë të gjithë së bashku për ta ri-ekuilibruar mekanizmin e shthurur e të dalë jashtë kontrollit. Polititoksikimi prodhon veç kriza ciklike dhe shpesh herë qorrsokakë të rrezikshëm sikundër është edhe rasti të cilit i referoheni ju në pyetjen tuaj. Unë kam dëshmuar se di të prodhoj politikë pa politizim. Në 22 vite tranzicion jam Protagonisti që kam qëndruar më pak se kushdo tjetër në politikën aktive. Kjo është dëshmia më e mirë se unë jam ndofta i vetmi politikan shqiptar që kam mundur të jem Protagonist pa e kthyer Politikën si Politizim Gravitacional që deformon demokracinë dhe shoqërinë. Unë gjithmonë kam lëshuar për të rifituar, por kurrë nuk kam mbajtur për të fituar. Ndaj edhe për t’iu rikthyer frymës dhe vizionit tim, them se Presidenti i Republikës duhet të jetë përveçse një institucion i depolitizuar, edhe një detyrim kushtetues, moral dhe qytetar për të de-polititoksikuar shoqërinë shqiptare. Unë si Protagonist i këtyre 22 viteve por edhe si Lojtar Politik Parësor, e kam mundësinë dhe përvojën që ta shndërroj institucionin e Presidentit të Republikës, në një institucion ndikues, negociator, çlirues dhe modelues të një shoqërie më demokratike dhe më pak të politizuar. E për të ardhur tek thelbi i pyetjes suaj, më duhet t’ju them se fryma dhe vizioni politik i

shtetarit që Fatos Nano synon të përfaqësojë dhe ushtrojë në detyrën e Presidentit të Republikës nuk ka të parashkruar asnjë akt apo qëndrim që mund ta përfshijë me apo ndër palët politike. Presidenti Fatos Nano synon të jetë mbi palët në vendime e qëndrime, si edhe në gatishmëri të palëve për zgjidhje e alternativa strategjike me interes kombëtar dhe qytetar. Simboli i Unitetit të Kombit ose është i tillë dhe i plotë ose përndryshe nuk mund të jetë i tillë. Simboli i Unitetit të Kombit nuk ushtrohet part-time, apo me axhenda të fshehura politike nën Tryezë. Simboli i Unitetit të Kombit ka vetëm një axhendë: Interesin Kombëtar, Kushtetutën dhe Ligjet e Shqipërisë. Fatos Nano President do të jetë bashkëpunues dhe ndërtues i urave të komunikimit dhe bashkëveprimit institucional e politik, inkurajues i dialogut, bashkërendimit dhe zgjidhjeve të buta e të mençura. Ndërkohë theksoj se Shqipërisë i duhet një President garant i Kushtetutës dhe ligjeve, e jo një President i Garantuar nga Kushtetuta dhe ligjet.

A do të pranoni të jeni një kandidat i pjesshëm, çka do të thotë, në këmbim të mbështetjes për postin e Presidentit t’i lejoni mazhorancës që të piketojë kryeprokurorin dhe kreun e SHISH? Presidenti i ardhshëm e ka për detyrë kushtetuese që të jetë negociator, paqebërës, institucional, sipërmarrës politik, unifikues, zgjidhës konfliktesh si edhe garant i një zgjedhjeje të drejtë dhe me maturi demokratike në respekt të instrumentave demokratike brenda vendit dhe kërkesave të partnerëve ndërkombëtarë, për Kryetarin e SHISH, Prokurorin e Përgjithshëm dhe përfaqësuesit e Gjyqësorit.

Kanë kaluar shumë vite nga ajo kohë, dhe ju vazhdimisht e paraqisni veten si një politikan modern që nuk sheh nga e shkuara dhe nuk është hakmarrës, por ju keni qenë i burgosur në mesvitet ’90, kohë kur në pushtet ishte Sali Berisha. A është koha që, në njëfarë mënyre, dy kalorës të politikës shqiptare të këtyre 20 viteve të ‘lahen’ me njëri-tjetrin: Berisha t’u japë Presidencën si ‘shpërblim’ për vitet e burgut?

Vetëofrimi dhe gatishmëria nuk janë, nuk mundet, e nuk duhet të jenë rivendikim borxhesh. Vetëofrimi dhe gatishmëria për të shërbyer dhe kontribuar janë ftesë për t’u bashkuar, bashkëpunuar dhe bashkërenduar me njëri-tjetrin në një frymë dhe vizion që ka

Unë kam dëshmuar se di të prodhoj politikë pa politizim.

Në 22 vite tranzicion jam Protagonisti që kam qëndruar më pak se kushdo tjetër në politikën aktive. Kjo është dëshmia më e mirë se unë jam ndofta i vetmi politikan shqiptar që kam mundur të jem Protagonist pa e kthyer Politikën si Politizim Gravitacional që deformon demokracinë dhe shoqërinë. Unë gjithmonë kam lëshuar për të rifituar, por kurrë nuk kam mbajtur për të fituar...

19

Unë jam i prirur të verifikoj qëllimet e Sali Berishës, e jo të komentoj deklaratat e tij.

Tani për tani jam i prirur të jem mirëbesues për qëllimet e tij për të mirën e Shqipërisë, përderisa nuk do të shpallen apo verifikohen të kundërtat. Por është me vend që të theksojmë këtu se është në interesin më të mirë të Sali Berishës, Jozefina Topallit dhe Partisë Demokratike (po iu referohem këtyre të dyve si drejtuesit kryesorë të kësaj mazhorance) që procesi i zgjedhjes së Presidentit të Republikës të mos jetë as Akaparim politik i institucioneve...

20

si prioritet dhe qëllim vetëm të mirën publike, të mirën e Shqipërisë.

Faktori tjetër i fortë që mund të përcaktojë zgjedhjen tuaj si President është kryetari i PS-së, Edi Rama. Ka një lloj déjà vu këtu: ju e morët Edi Ramën nga Parisi dhe e bëtë ministër, ndërsa sot ai mund ‘t’u marrë’ ju nga Vjena e t’ju bëjë President…

(Sigurisht ka një ndryshim cilësor këtu: ai ishte emigrant i thjeshtë, ndërsa ju ishkryeministër…).

Unë dhe Edi Rama, ka ardhur koha dhe kemi detyrimin, që ta marrim e zhvendosim njëri-tjetrin nga ‘gjendja e mosmarrëveshjes’ drejt ‘gjendjes së marrëveshjes dhe solidaritetit’, për të mirën e kulturës transformuese pozitive për të cilën kaq shumë kemi folur më sipër, për të mirën e Partisë Socialiste, por sidomos e mbi të gjitha për të mirën e Shqipërisë.

Takimi juaj me ambasadorin Arvizu ka zgjuar kureshtje, siç do të zgjonte çdo takim i ambasadorit amerikan me lojtarë apo ish-lojtarë të politikës së rendit të parë në Tiranë. Megjithatë, duket se pak ka dalë nga ai takim jashtë photo-opit të zakonshëm. A mendoni se një investim i amerikanëve për emrin tuaj si President do t’i jepte fund aferës presidenciale?

Unë dhe Ambasadori Arvizu ndajmë frekuenca, konsiderata dhe shqetësime të njëjta për zhvillimet politike dhe institucionale në Shqipëri. Këtë e them bazuar në deklarimet e tij të vazhdueshme publike, por edhe nga ndjesitë dhe shkëmbimet e ideve dhe opinioneve të drejtpërdrejta. Ajo që dëshiroj të them është se unë e respektoj, nderoj dhe vlerësoj shumë Ambasadorin Alexandër Arvizu dhe punën e shkëlqyer që ai po bën këtu për të përfaqësuar sa më drejt e denjësisht Shtetet e Bashkuara të Amerikës, por edhe për të ndihmuar shqiptarët dhe institucionet e tyre që të bëjnë zgjidhje të drejta dhe të tejkalojnë krizat për të merituar përparimin e procesit të integrimit europian. Ambasadori Arvizu është dëshmuar si paqebërësi ‘par exellence’ menjëherë pas ngjarjeve të 21 janarit, por edhe si ndërmjetësuesi, mbështetësi, lehtësuesi dhe përçuesi më i mirë dhe më i zellshëm i mesazheve dhe veprave të paqes, mirëkuptimit, dhe perëndimorizimit të institucioneve dhe politikës shqiptare. Madje unë me shaka mes miqsh e konsideroj Diplomacinë e Ambasadorit Arvizu, si një arvizuterapi shumë pozitive dhe të domosdoshme për

shëndetin dhe mbarëvajtjen e institucioneve dhe politikës shqiptare. Shqipëria ka shumë nevojë e duhet t’u jetë mirënjohëse partnerëve të tillë si Ambasadori Arvizu.

Shqipëria ka shumë nevojë për partneritetin e çmuar, prioritar dhe strategjik të Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Le ta mirëbesojmë arvizuterapinë në çdo rast sepse jam besimplotë që është qëllim-mirë për shqiptarët dhe Shqipërinë.

Erion Braçe ju ka kujtuar se ju nuk vratë më 14 shtator, në përpjekje për të shprehur zemërimin e tij me qëndrimin tuaj ‘të butë’ për 21 janarin. Ju, në njëfarë mënyre, e keni kapërcyer sensin e tepruar të protagonizmit me nonchalance dhe, në të njëjtën kohë, të njëjtën nonchalance e keni artikuluar si protagonizëm. Shumë ju kritikojnë për këtë lehtësi të papërballueshme me të cilën ju i shihni gjërat…A është kjo një atu presidenciale?

Solidarizohem me Erion Braçen si një socialist i përkushtuar, i ndershëm dhe i sinqertë që është. Ndër vite Erion Braçe ka qenë për mua mik, koleg, kritik dhe bashkëpunëtor i vyer, por nuk mund të jem në një mendje me të, për të mirën e Shqipërisë, që e mbivlen patjetër të mirën, interesin dhe pikëpamjen si socialist.

Shpesh gjatë këtyre viteve mungesë jeni personifikuar si politikani që di të tërhiqet e ta respektojë institucionin e dorëheqjes; ndoshta i vetmi. Megjithatë, ky rikthim juaji sikur shkon përkundër parabolës së Nanos që tërhiqet, pasi ai e bën gjestin tuaj më 2005-ën të duket si i pjesshëm…

Unë u tërhoqa nga e pjesshmja për t’iu përkushtuar të përbashkëtës. Dorëheqja ime në vitin 2005, ashtu sikurse edhe herë të tjera ka qenë natyrshmëri e ndërgjegjësimit dhe kulturës sime politike, me vullnet të lirë dhe me sigurinë se i jep shëndet demokracisë brenda Partisë Socialiste, të cilën unë e kam themeluar e drejtuar për 15 vjet, ashtu sikurse edhe demokratizmit të vendit tonë. Dorëheqja dhe vetëofrimi për të shërbyer janë koncepte e parime shumë të përputhshme me njëri-tjetrin brenda kësaj kulture transformuese pozitive që synoj të modeloj, inkurajoj e ndërtoj unë për një Shqipëri sa më të europianizuar.

A ka pasur në dorëheqjen tuaj në vitin 2005 një prapamendim të llojit ‘do të iki, por do të më kërkoni e do të kthehem sërish’?

Jo.

Meqë jemi te dorëheqjet, a duhet të kish ikur Rama pasi humbi zgjedhjet e përgjithshme të vitit 2009 dhe, a duhet ta bëjë këtë nëse dështon sërish në vitin 2013?

Unë nuk jam nga ata që përpiqen t’i ndryshoj gjërat me opinione, por me shembuj.

Sidoqoftë, u bënë vite tashmë që unë jam i dedikuar ndaj të përbashkëtës, e kësisoj nuk vlen që të rikthehem me sytë tek e pjesshmja.

Zoti Rama u përpoq ta hapte PS-në duke kërkuar vota ‘përtej së majtës e të djathtës’, ndërkohë që z. Blushi, njëfarë ‘kryetari në hije’, i cili pret largimin e Ramës, në një traktat të fundit politik botuar në një të përditshme, ka kërkuar që e majta të kthehet tek ideologjizma e saj.

Juve ju tërheq teoria e parë, apo e dytë?

Mua më tërheq liria dhe konkurrenca e lirë dhe e ndershme. Sa më e shëndetshme të jetë liria dhe konkurrenca e ideve dhe individëve, aq më të shëndetshme do të jenë frytet. E sigurt është që Partia Socialiste në këto 22 vite ka krijuar dhe ndërtuar një ansambël të shkëlqyer figurash dhe personalitetesh politike, të cilët janë të denjë për çdo debat ideor, e si rrjedhojë edhe për të marrë përgjegjësi për çdo detyrë të lartë shtetërore. Kjo shumësi personalitetesh është krijuar dhe ndërtuar me shumë mund e sfida nëpërmjet hapësirave të garantuara

dhe fituara në Partinë Socialiste për garë, promovim dhe karrierë.

Të shkojmë me supozimin se ju do të zgjidheni President i Republikës. Çfarë shenje do të ishte kjo në 100-vjetorin e Pavarësisë, nëse 21 vitet e fundit të saj janë sunduar nga një dyshe politikanësh, përkatësisht ju dhe z. Berisha?

Në këto 100 vite, vetë shumësia dhe larmia e atyre që e kanë drejtuar Shqipërinë pas vitit 1944 dhe pas vitit 1990, dëshmojnë se e vetmja periudhë sundimi ka qenë ajo 46-vjeçare ndërmjet. Protagonizmi dhe sundimi nuk kanë asnjë përputhshmëri me njëritjetrin, pavarësisht ngjashmërive. Kultura, rrethanat, kushtet dhe konteksti mbi të cilin vendoset arsyetimi juaj, e bën lehtësisht të gabueshëm edhe përcaktimin tuaj. Nëse ne që kemi qenë e vazhdojmë të jemi shërbëtorë publikë, duke drejtuar politikën plurale dhe institucionet demokratike të shtetit shqiptar në këto 22 vite, do të jemi së bashku në festimet e 100- vjetorit të Pavarësisë së Shqipërisë, kjo do të jetë shenjë se tashmë nuk lëngojmë më në 100 vjet tranzicion, porse festojmë 100 vjet shtet. Gjithashtu, ky do të ishte edhe një sinjal maturie i demokracisë dhe klasës politike shqiptare, në mënyrë që në vjeshtën e këtij 100- vjetori të shtetit shqiptar ta meritojmë marrjen e Statusit të vendit kandidat për në BE.

Mua më tërheq liria dhe konkurrenca e lirë dhe e ndershme. Sa më e shëndetshme të jetë liria dhe konkurrenca e ideve dhe individëve, aq më të shëndetshme do të jenë frytet. E sigurt është që Partia Socialiste në këto 22 vite ka krijuar dhe ndërtuar një ansambël të shkëlqyer figurash dhe personalitetesh politike, të cilët janë të denjë për çdo debat ideor, e si rrjedhojë edhe për të marrë përgjegjësi për çdo detyrë të lartë shtetërore

21

22

Economicus

AdrIAN CIVICI Greqia – një Shtet në shitje!

A do mundet gjithë kjo frenezi shitjesh ta shpëtojë Greqinë nga kriza dhe t’i japë asaj miliardat e eurove të domosdoshme për të paguar borxhet, apo për të ngjallur besim për borxhe të reja?

K

riza greke po rezulton çdo ditë e më tepër shumë më e vështirë për t’u kaluar, me mjaft të panjohura që duket sikur mbijnë çdo ditë e çdo javë duke surprizuar jo vetëm “partnerët e saj ndërkombëtarë”, por mbi të gjitha, vetë grekët. Duket sikur sa më shumë shtohet “detyrimi për sakrifica e shtrëngesa për popullin grek”, po aq më shumë lindin dhe detyrime të reja, edhe më të rënda se të parat. Filozofia dhe efekti i “kutisë së Pandorës” nga hapja e së cilës u derdhën gjithë të këqijat e botës, histori që vetë grekët e lashtë e krijuan shumë shekuj më parë si ndëshkim të Zeusit për Prometeun, po vepron çdo ditë në vendin e saj të origjinës. Lajmet e zymta mbushin median, diskutimet politike, shqetësimin e qytetarëve të thjeshtë, biznesin, bankat etj. Deficiti buxhetor për vitin 2011 është 9.1%; borxhi publik ka arritur në 355.6 miliard euro ose sa 165.3% e PBB; sipas Bankës së Greqisë, PBB për vitin 2012 pritet të zvogëlohet me 5%; papunësia në 2012 do të shkojë në 19%, ose 1.5% më shumë se 2011; mbi 300 000 vende pune janë humbur, ndërkohë që për 2012 pritet të humben dhe dhjetëra mijëra të tjerë; që nga fillimi i krizës në vitin 2009 bankat kanë humbur mbi 70 miliard euro nga depozitat

e tyre, shifër kjo e përafërt me 35% të vetë PBB; vendi po kalon një situatë pothuajse deflacioniste, me një nivel inflacioni të parashikuar prej 1.2% në vitin 2012 dhe i parashikuar të zbresë në 0.5% në 2013; etj.

Në historinë e krizave financiare të këtij tipi, që në botë janë me dhjetëra, shpesh edhe më të ashpra se në Greqi, në rastin grek ka megjithatë një specifikë. Përtej gabimeve financiare apo monetare që provokojnë këto lloj krizash, grekët po zbulojnë se për daljen nga kriza dhe stabilizimin e ekonomisë, financave, politikës apo dhe gjithë funksionimit të shoqërisë dhe shtetit duhen ndryshime e përmirësime radikale.

Zgjedhjet e ardhshme konsiderohen jo më kot si “nga më delikatet që vendi ka zhvilluar në historinë e tij moderne”.

“Lufta” e parë e vështirë duhet bërë me mashtrimet, korrupsionin dhe spekulimet e jashtëzakonshëm që janë bërë në Greqi me përdorimin e parave publike, sidomos në sistemin e pensioneve, ndihmave sociale, pagesat e sigurimeve shoqërore, etj.

Sipas Ministrisë së Punës, vetëm gjatë dy viteve të fundit janë zbuluar mbi 200 000 raste mashtrimesh e vjedhjesh evidente me pensionet dhe ndihmat sociale. Askush nuk habitet më kur çdo ditë shtypi evidenton mijëra raste korrupsioni të jashtëzakonshëm në këto aspekte. Dy raste flagrante në groteskun e tyre kanë bërë tashmë xhiron e botës: rasti i ishullit të vogël “Zakynthos” në detin Jon, i cili figuronte si “ishulli i të verbërve”, pasi në të figuronin jo pak por 700 të verbër që përfitonin një pension mujor prej 370 eurosh të paguar nga shteti, në grupin e të cilëve kishte shoferë taksie, gjahtarë etj.; rasti i ishullit tjetër “Kalymos” që cilësohej si “ishulli i të çmendurve” pasi figuronin të regjistruar me qindra të çmendur; apo dhe rasti i rajonit Viota në Greqinë qendrore, e cila rezultonte të ishte e populluar në masë nga të sëmurët astmatikë. Eliminimi i këtyre mashtrimeve do ti sjellë Greqisë mbi 800 milion euro “kursime” në vit.

“Lufta” e dytë, më e tmerrshme duhet bërë me pronën publike. Fjalët çelës që sundojnë në Greqi janë “të privatizojmë masivisht”,”gjithçka në shitje”! Portet, aeroportet, kompanitë e naftës dhe gazit, autostradat, komplekset imobiliare pronë publike, bregdeti, ishujt etj., janë nxjerrë në shitje duke bërë që në disa media të botës të dalin tituj të shumtë të tipit : “Greqia – një vend në shitje”, “në Greqi, gjithçka është në treg – nxitoni se mund të

blihet me çmim të arsyeshëm! Në fillimet e krizës, kur gazeta “The Guardian” i hidhte benzinë zjarrit duke shkruar se “Athina duhet të fillonte të shiste ishujt e saj”, apo kur e përditshmja gjermane “Bild Zeitung” kërkonte në mënyrë provokuese që gjermanët të mos paguanin për Greqinë n.q.s ajo nuk shiste ishuj e saj...dhe pse jo, edhe Akropolin”, përgjigjja e Greqisë ishte e prerë: “Greqia nuk është në shitje”. Por,vetëm një vit më vonë gjithçka po ndryshon. Tashmë tregu i shitjes së ishujve ka filluar, të paktën nga pronarët privatë të tyre që kërkojnë ti shmangen taksave mbi pasurinë e patundshme. Gazeta greke “Kathimerini” citon të paktën tre shembuj të tillë, atë të ishullit “Oksia” në detin Jon që iu shit emirit të Katarit, ishujve “Patroclos” dhe të famshmit “Skorpios” që janë në prag të shitjes. Lajme të tilla si “Turqia interesohet të blejë një tokë prej 1 milion m2 në Afantou, Rodes, dhe një tjetër prej 500000 m2 në Korfuz”,etj., qarkullojnë aktualisht pa shkaktuar reagimin e ashpër apo habinë e fillimit. Në shitje janë dhe avionë transporti pasagjerësh të tipit ‘Airbus A340’, kompanitë e naftës dhe gazit, disa aeroporte të rëndësishme, paketa të rëndësishme aksionesh për portet e Pireut dhe Selanikut, kompani sigurimesh, kompani telefonike, kazino e lojëra fati të ndryshme, kompania e hekurudhave, miniera të ndryshme, autostrada “Egnatia odos”, shoqëria e elektrikut të Greqisë, me qindra ndërmarrje të tjera publike, etj.

A do mundet gjithë kjo frenezi shitjesh ta shpëtojë Greqinë nga kriza dhe t’i japë asaj miliardat e eurove të domosdoshme për të paguar borxhet, apo për të ngjallur besim për borxhe të reja? Megjithëse Greqia figuronte si vendi me përqindjen më të lartë të pronës shtetërore në Bashkimin Europian, si vendi me administratën publike më të shumtë në numër në krahasim edhe me vende 5-6 herë më të mëdha se ajo, dhe natyrisht që “dobësimi” apo “ç’dhjamosja” e sektorit publik dhe administratës ishte e pashmangshme, përsëri shumë analistë e ekspertë mendojnë se thjesht dhe vetëm filozofia “gjithçka në shitje” nuk mund të jetë alternativë për daljen nga kriza, rritjen e besimit të vendit dhe stabilizimin e ekonomisë dhe financave. Nga “kutia e Pandorës” pritet të dalin shumë shpejt nevoja për reforma strukturore në shkallë të gjerë, reformimi i sistemit politik e shtetëror, modernizimi dhe europianizimi i vërtetë i shoqërisë dhe mentalitetit grek.

23

24

PROFIL

25

Vladimir Karaj Foto:Armand Sallabanda

G

jergj Ndreca megjithë vitet e burgut dhe vagonët që ka shtyrë, vazhdon të qëndrojë drejt dhe të shohë ngultas në sy. Sot gjithçka që flitet për të, vërtitet rreth rrahjes dhe dhunës, por ai është më shumë se miqësor dhe ndërsa e njeh, vështirë të mendosh se ky burrë mund të ruajë brenda vetes mllef dhe urrejtje. Personazh i qindra artikujve që prej 16 shkurtit e këtej, Ndreca dhe bashkëvuajtësit miq të tij, të dënuar politikë nga diktatura dhe të harruar në demokraci, janë duke luftuar thuajse me çdo mënyrë për të fituar dëmshpërblimet për persekutimin e padrejtë.

Mjaft prej tyre u shuan duke pritur pak para, që sidoqoftë, nuk ua paguajnë jetën e humbur në vrimat e zeza të ngritura prej diktaturës. Të tjerëve, bashkë me Ndrecën, u duhet të durojnë absurdin e një vendi, ku vejushës së diktatorit iu paguan një më një ditët e pakta që qëndroi në qeli e dënuar ironikisht për shpërdorim kafeje, ndërsa ata ende pas 22 vjetësh lypin të drejtën për miliona vitet dhe jetët e papaguara (realisht të papagueshme) të mijëra të persekutuarve prej sistemit. Bash për këtë nuk është habi pse Gjergj Ndreca pyet një herë në 5 minuta, duke kujtuar fjalët e një prifti katolik para togës së pushkatimit: “A ka Shqipni për mu?”...

Grushti...

Gjergj Ndreca është një burrë me duar të mëdha, në të cilat ka gjithmonë një cigare që kalon sa te njëra te tjetra.

Ai i përdor të dyja me vrull dhe pandalim për të bërë gjeste ndërsa flet, sikur përpiqet të të mbushë mendjen për atë që thotë pikërisht përmes atyre duarve të cilat i ka përdorur për të shtyrë vagonët me mineral e shkëmb në kohën e qoftëlargut, kur bënte burg politik në Qafë të Barit. S’dihet pse që kur e takuam në një lokal në Tiranën e Re, gjëja e parë që i pamë këtij burri ishin duart. “Sa i rëndë është grushti i tij?”, pyetëm me mendje, duke llogaritur se sa forcë do i duhej këtij burri ta lëshonte në tokë një ministër, një deputet apo një persekutor. Sa forcë do i duhej për ta shkundur një shoqëri që thjesht

26

kishte harruar ekzistencën e tij dhe qindrave e mijërave si ai, duke u vënë kapak që vetëm i mbulon e nuk i mbyll problemet. Ndreca i mbledh gishtat grusht dhe e shkund atë fort përpara syve tanë dhe përsërit si në jerm për të një mijtën herë, që të mos kesh asnjë mundësi për ta harruar: “Nuk do të ndalemi”. Po për ku?!... Tani për tani ia ka dalë vetëm të përfundojnë në faqet e para të gazetave, të thirret një herë në javë në prokuroi, të kalojë nja një javë në “burgjet e demokracisë”, ta ndalojnë t’u afrohet tregjeve të fruta-perimeve dhe të blejë vezë dhe ndoshta, ajo që për të është më e rëndësishmja për herë të parë ta bëjë të dëgjueshëm hallin e madh të të përndjekurve. Harresën. Një harresë jo vetëm prej shtetit apo qeverive që kanë zëvendësuar njëra-tjetrën, por prej të gjithë shoqërisë që i kishte shkundur ata nga mendja si të ishin pluhur në pallto, duke i mbajtur peng me një borxh që duhej të ishte kthyer prej kohësh.

Personazhet e tjerë veç “grushtit” Herën e parë që u takuam me grupin e të persekutuarve diku pranë stadiumit “Dinamo”, me ta ishte edhe Lirak Bejko.

Ai që duket se e nisi historinë duke qëlluar me grusht deputetin e PD-së, Ilir Rusmajli. Bejko më shumë se të tjerët është zemërthyer prej mazhorancës së sotme. Një aktivist i hershëm i PD-së, ai ende ruan një fije shprese se qeveria e sotme do i mbajë premtimet. “Berisha duhet të zgjedhë mes meje dhe Rusmajlit”, thotë Bejko në mënyrë ceremoniale, sikur të bëhej fjalë për një duel kalorësiak. Ai thotë se vjen prej një familjeje që i ka dhënë këtij vendi dhe ka luftuar për të prej kohësh. I persekutuar pikërisht për shkak të familjes dhe emrit të saj Bejko, që bëri burg sepse tentoi të arratisej për në Greqi më 1985, nuk arrin dot të perceptojë mungesën e respektit ndaj tij dhe vuajtjeve të tij e të tjerëve si ai. Ndoshta për këtë ai u shkëput prej grupit që po përcillte për në banesën e fundit Grigor Zaharinë dhe qëlloi me grusht ish-ministrin dhe deputetin e PD-së.

Kështu filloi...

Grushti i Gjergj Ndrecës çohet dhe ulet disa herë teksa ai fillon e rendit nga e para një histori revolte që filloi më 16

shkurt ndërsa rreth 20 burra të gjithë të persekutuar po prisnin përballë selisë së të persekutuarve makinën funerale, me të cilën do të përcillnin bashkëvuajtësin Grigor Zaharia. Ata thonë se i kishin kërkuar deputetit të largonte makinën që ishte parkuar apo që ai e kishte sjellë për ta parkuar aty pranë, kërkesa është refuzuar në një moment. Në një shkëmbim fjalësh për dëmshpërblimet e pa marra e probleme të të persekutuarve, dikush i ka kërkuar deputetit të “vijë e t’i vërë një dorë arkivolit në shenjë respekti, se ia kishte borxh”. Kërkesës për të respektuar të ndjerin, deputeti, sipas tyre, i është përgjigjur me një shenjë që është kuptuar si përbuzje nga Bejko. Ai shkëputet nga grupi dhe godet Rusmajlin. Gjergj Ndreca ndërhyn dhe shtyn policët që po i ndalojnë shokun, oficerët i mbërthejnë të dy. Bejko dhe Gjergj Ndreca shoqërohen menjëherë më pas në komisariat dhe të dyve u duhet të jetojnë sërish birucën dhe marrjen në pyetje. “Po nuk ishte njësoj, - thotë Ndreca duke e krahasuar me qelitë e diktaturës, - në burg tani haje tre vakte dhe në fund të sillnin edhe fruta. Po re, fruta”, - thotë ai dhe qesh duke tundur kokën.

Qelitë sidoqoftë mbeten qeli. “Një gjë nuk kishte ndryshuar, morrat ishin me tre universitete, njësoj si atëherë. Shpëtova vetëm duke u mbuluar kokë e këmbë me një pallto të madhe”, - tregon ai.

Tri ditë birucë në kohë demokracie duket se nuk kanë qenë punë e madhe për atë njeri që ka jetuar me vite në burgjet dhe kampet e komunizmit. Ndoshta pikërisht për këtë, 3 ditë më vonë ai vendos të godasë sërish. Nuk ka një plan dhe as ndonjë kalendar, siç shkruan mediat, thjesht është rastësia që e përplas me një ish-hetues të tijin. Gjergj Ndreca rreh në rrugë avokatin Agim Tirana. Ky i fundit e denoncon në polici rrahjen dhe thotë se “është sulmuar për shkak të detyrës?!”, dhe Ndreca përfundon sërish në birucë. Këtë herë për t’u kthyer në mit. Gazetat ziejnë me fjalët e tij se “do të godasë sërish”. Munguan vetëm bastet për atë që do të ishte viktima e radhës, ndërsa u spekulua deri aty se Parlamenti e shtyu një seancë nga frika e një sulmi prej tij dhe atyre që e shoqërojnë. Ai është thuajse në çdo faqe të parë, gazetarët e kërkojnë në telefon një herë në 30 minuta dhe Gjergji u flet të gjithëve pa u lodhur asnjë moment.

Personazhet e tjerë veç “grushtit” II “Mos bëj kshu pyetjesh se dukesh si i hetuesisë”, na e pret në mes hovin për të mësuar

27

28

29

“Si mund të falim ne kur askush nuk ka kërkuar të falet?”, - vazhdon Ndreca. I revoltuar në të njëjtën kohë që nuk pati qoftë edhe një gjyq për krimet e diktaturës, ai thotë se tani ka ardhur koha që të ndëshkohen ata që veshën nënat me të zeza...

30

ndonjë gjë prej jetës së tij Perikli Shqevi. Ai është më i heshturi i grupit, por po ashtu si Ndreca, Gjonçaj e të tjerët është njësoj i famshëm në lagjen e Tiranës së Re, ku është kthyer pas 20 e ca vitesh mërgim në Korfuz. “Po të doja kisha qëndruar andej”, - thotë Shqevi. Ai ka bërë burg se shoqërohej me vajzën e një ambasadori. Ka qenë një nga ata djem që diktatura i vodhi vitet, vetëm pse donte t’i jetonte ato.

Vetë nuk para flet, kërkesat për të i paraqet Ndreca, me të cilin janë të pandarë që prej kohës së burgut. “Edhe kur jetoja në Korfuz kam ardhur këtu për ta takuar”, tregon Shqevi, me sy që duket se të shpojnë tejpërtej ndërsa çuditërisht janë të qeshur megjithë kohën e kaluar në qeli, biruca dhe galeri të errëta. Shqevi nuk i ka harruar ditët e hetuesisë, prandaj ndoshta e bezdisin pyetjet që kërkojnë të dhëna dhe detaje, por çuditërisht as ai, as të tjerët nuk duan hakmarrje. Të kishte qenë për ta, kjo punë duhej të ishte mbyllur me kohë. Nëse do ishin dhënë dëmshpërblimet, do ishin hapur dosjet e minimalisht hetuesit e persekutorët do ishin

tërhequr nga jeta publike ashtu si në pjesën më të madhe të Lindjes, gjërat me siguri do ishin ndryshe sot. Por asgjë prej këtyre nuk ndodhi dhe këta burra ndërsa ecin rrugëve të Tiranës u takon më shumë se njëherë të përballen me prokurorët e tyre apo të miqve të tyre, që mbajnë ende kollare, që paguhen ende prej shtetit dhe... ....Po pse i re Agim Tiranës Gjergj Ndreca?

Për shkak të detyrës sigurisht, hamendësojmë ne. Ndreca vetë nuk e thotë, por s’ka nevojë sepse ai çon vetiu dorën në fytyrën e tij, pak poshtë syrit, dhe fillon të fërkojë aty ku hetuesi i ka fikur cigaren. Po si vonë jeni kujtuar? “Më mirë vonë se kurrë”, thotë Ndreca dhe dora rri e mbledhur grusht.

Të zhgënjyer nga thuajse gjithkush në politikën shqiptare sot, për Gjergj Ndrecën dhe miqtë e tij Ylli Gjonçaj, Perikli Shqevi, Lirak Bejko, të cilët i takuam në një kafene të Tiranës së Re, nuk ka asnjë rrugë tjetër veç të fitojnë si të munden atë që minimalisht iu takon prej vuajtjeve në burgjet e diktaturës. Askush nuk mund t’ua kthejë

vitet dhe normalisht askush nuk mund t’ua fshijë plagët e hetuesisë, por këta burra kërkojnë shumë më pak dhe sërish nuk po e marrin. “Nga thuajse 6 mijë të dënuar politikë, sot kanë mbetur gjallë rreth 1 mijë”, - tregon Ndreca. Dikush në tavolinë thotë se janë më pak, në fund bien dakord se askush nuk i ka numëruar ata dhe askush nuk e di sa janë e si janë.

Ai nuk ka shpresë të shohë dënimin e atyre që i bënë të vuanin. Madje ka qenë një kohë kur duket se qoftë ai, qoftë të tjerët janë pajtuar me këtë. Ata thonë se nuk kërkuan që të dënohej njeri, askujt nuk iu kërcënuan për hakmarrje, nuk dolën rrugëve t’i vrisnin persekutorët edhe pse plagët qenë të atilla që zor se falen e zor se harrohen. Por ndërsa koha ikën dhe rrudhat u shtohen e trupat u rrëgjohen, qoftë prej vuajtjes së kaluar e qoftë prej harresës së sotme, ata, një grusht burrash, janë revoltuar. “Nëse nuk kërkuam hakmarrje, nëse nuk u hakmorëm, nuk do të thotë që falëm”, shpjegon Ndreca. “Atëherë ne menduam se kjo ishte më e mirë për pajtim kombëtar...., por pajtim kombëtar nuk pati”, thotë ai, ndërsa shpjegon se ndëshkuesit e persekutorët duhej të paktën të kishin kërkuar falje e të kishin hequr dorë prej karshillëkut.

“Si mund të falim ne kur askush nuk ka kërkuar të falet?”, - vazhdon Ndreca. I revoltuar në të njëjtën kohë që nuk pati qoftë edhe një gjyq për krimet e diktaturës, ai thotë se tani ka ardhur koha që të ndëshkohen ata që veshën nënat me të zeza. “Ata që u dënuan, u dënuan për kafe (gjyqi i Nexhmije Hoxhës), por askush nuk është dënuar se ka veshur nënat me të zeza”, - shton. Ndoshta për shumë njerëz ajo që ndodhi në kohën e diktaturës është tashmë e harruar, mjaft prej nesh as e dimë se çfarë ka ndodhur në të vërtetë, por për Ndrecën që tymos cigare njëra pas tjetrës, nuk është e lehtë të harrojë. ....Personazhet e tjerë veç “grushtit” III Ylli Gjonçaj qëndron i mbledhur kruspull në karrigen e lokalit, ndërsa sytë i kanë humbur thellë në zgavra. “Ne mendjen e kemi lënë në burg, vetëm me trup jemi këtu”, - thotë për të justifikuar kalimin nga një bisedë në tjetrën dhe humbjen ndonjëherë të rrjedhës së asaj për të cilën po flitet. Burri që është bërë një

grusht prej vuajtjes së dikurshme, harresës së sotme, mbahet ende nga miqtë e tij në tavolinë si më shakaxhiu ndër ta.

Nuk ka pasur publik që t’ia vlerësojë barcaletat, por ata që kanë ndarë çka mund të ndanin me të në orët më të errëta të jetës, ia kanë matur me orë në birucë për çdo shaka që sillte vërdallë gardianët e burgut. “Na jep ndonjë ndeshje”, e ndërpret ai mikun që po e mburr për historitë e burgut. Ashtu si të tjerët, Gjonçaj është i qartë në atë që kërkon. Asgjë më shumë se sa një dëmshpërblim që mund t’u mundësojë të bëjnë një jetë më dinjitoze, që nuk mund t’i shlyejë ditët e zeza, por në një farë mase mund t’ua lehtësojë këto që u kanë mbetur. “A e di se nëse llogaritjet janë të sakta, mua më takon ta marr dëmshpërblimin kur të jem 99 vjeç? thotë Gjonçaj. - “A ta pret mendja se mund të jetoj aq gjatë?” - shton ai dhe mblidhet sërish kruspull mbi tavolinë duke rrotulluar në dorë gotën e rakisë.

Dikur ditët e burgut, tani ditët e dëmshpërblimit Në tavolinën ku jemi ulur në një lokal pa emër, por që Ndreca e identifikon si “te palmat”, ndalojnë të përshëndesin disa dhjetëra nga ata që kalojnë në rrugë, një apo dy po ashtu të persekutuar vijnë të ulen dhe ndjekin bisedën. Në një moment Ndreca përpiqet të numërojë me emra ata që u pushkatuan, ata që dhanë frymën burgjeve, por kjo është më e vështirë se vargjet e Lahutës së Malcis që ai e di përmendësh. Pas pak ai i kthehet sërish temës së dëmshpërblimeve. I përbuz, i quan qesharake, sjell krahasime me vendet e tjera të Lindjes, ku burgjet qenë qesharake krahasuar me Spaçin e ku dëmshpërblimet kanë qenë dhjetëra herë më të mëdha krahasuar me atë që u është premtuar dhe ata ende nuk po e marrin. Në fund të fundit, pikërisht këtë kërkojnë Ndreca dhe të tjerët si ai, një dëmshpërblim financiar që nuk shuan dot asgjë prej viteve që u janë zbritur nga jeta, por që mund në një farë mënyre t’u kthejë dinjitetin në një vend që, siç thotë ai, ende i sheh si “diversantë”. Grushti, sidoqoftë, duket se i ndryshoi për momentin gjërat. Këta diversantët tani kur kalojnë mes përmes lagjes së tyre i ndalojnë dhe i përshëndesin. “Ju lumtë grushti”, “Të puthsha grushtin, Gjergj Ndreca!”, e mjaft shprehje të ngjashme

Ai nuk ka shpresë të shohë dënimin e atyre që i bënë të vuanin. Madje ka qenë një kohë kur duket se qoftë ai, qoftë të tjerët janë pajtuar me këtë.

Ata thonë se nuk kërkuan që të dënohej njeri, askujt nuk iu kërcënuan për hakmarrje, nuk dolën rrugëve t’i vrisnin persekutorët edhe pse plagët qenë të atilla që zor se falen e zor se harrohen...

31

prej njerëzve të zakonshëm që nuk kanë motivet e Ndrecës për ta lëshuar atë grusht të rëndë mbi fytyra të papërcaktuara. Por çfarë motivesh ka ai... Ndreca shtrëngon nofullat, thith fort cigaren dhe përhumbet pak. Po ta shohësh hollë-hollë këtë punë, Ndreca dhe të tjerët si ai duket se vazhdojnë të jenë të burgosur. Më herët ata e kishin gjithçka të kufizuar të rrethuar në kampet e tmerrshme të diktaturës.

Tani ata janë të burgosur prej një shoqërie që nuk mundi për asnjë moment t’i integronte dhe i refuzoi duke mos ua njohur as vuajtjet. Dikur ata, me siguri numëronin ditët që u mbeteshin për të jetuar në qeli e vrisnin mendjen nëse do mund të dilnin të gjallë prej galerive, sot numërojnë ditët në pritje të dëmshpërblimit dhe vrasin mendjen nëse do jenë gjallë deri atëherë, pasi shumica nuk ia ka dalë.

Më i riu ndër ta është 50 vjeç dhe mjaft prej tyre kanë trashëguar prej burgjeve dëmtime të rënda shëndeti dhe prej moshës e prej vuajtjeve nuk janë në gjendje as të lëvizin prej shtretërve, ndërsa u duhet të presin ndoshta edhe vite të tjera përtej këtyre 22-ve për të parë t’u kthehet një borxh që ua kanë marrë me përdhunë e që fundi fundit, asnjëherë nuk mund të kthehet realisht. Radhët e tyre rrallohen tani më shpesh dhe ndoshta kjo ia kujton “Korbat në Qafë të Barit”, Gjergj Ndrecës.

Korbat “Kur këndonin korbat në Qafë të Barit”, komanda e burgut thoshte: ‘Edhe një armik më pak’”, kujton Gjergj Ndreca ndërsa na drejton gishtin tregues me të cilin njëkohësisht shtrëngon cigaren. Sytë i shkëlqejnë ndryshe kur fillon e kujton atë që ndodhte në burg.

Kujtesa e tij është përzgjedhëse dhe në mendje i vijnë dukshëm ato gjëra që

32

e kanë vrarë më shumë dhe ai kapërcen fragmentet nga njëri te tjetri pa i lidhur me asgjë tjetër përveç vuajtjes që i përmbledh të gjitha. Kështu tregon se kur një i burgosur vdiq, për ta varrosur u desh t’i thyenin këmbët sepse komanda nuk donte të harxhonte dërrasë për “armiqtë e kombit” dhe për të bërë një arkmort më të gjatë. Ndoshta rikujtimi i këtyre detajeve të një vuajtjeje ekstreme kur dikujt i mohohej edhe një varrim i denjë, sollën deri në pikën e shpërthimit të Ndrecës, Lirakut e gjithë të tjerëve. Kur këta burra mësuan se Grigor Zaharisë, ashtu si në kohën kur komanda e burgut nuk donte të harxhonte dërrasat, po i mohohej një varrim i denjë dhe dergjej prej ditësh në morg i pakujtuar prej askujt, duket se thika preku në palcë. Në fakt thika kishte shkuar në palcë prej kohësh (e mund të themi që u rrotullua) për mjaft prej tyre që nuk panë qoftë edhe një ditë të bardhë edhe pasi u liruan prej burgjeve ferr.

A tundet mali prej grushtit?

Grushti i Gjergj Ndrecës qe i rëndë.

Fakti që media e bëri atë hero në pak ditë dhe fakti që prej tij dhe miqve të tij pritet ende të vijë diçka, e bëjnë më të rëndë atë grusht. Por Gjergji me tërë mend i ka rënë malit me grusht. Grushti, në fund të fundit, është shenjë e një dëshpërimi të skajshëm. Një grusht që shpreh të njëjtin dëshpërim dhe që sjell të njëjtën kënaqësi si ajo që ndjente Migjeni: “ta shoh si dridhet nga grushti i paligjshëm e un’ t’knaqem, t’knaqem tuj qesh”. Dhe Gjergji qesh kur kujton grushtet ndaj Agim Tiranës dhe Aranit Çelës apo Rusmajlit. Qesh kur kujton se si policia e kapur në panik se ata do të qëllonin me vezë deputetët e Kuvendit, ndaloi veç të persekutuarve me qese vezësh në dorë edhe një fshatar nga Shkodra, që vinte të shiste vezë në

Ndreca shtrëngon nofullat, thith fort cigaren dhe përhumbet pak. Po ta shohësh hollë-hollë këtë punë, Ndreca dhe të tjerët si ai duket se vazhdojnë të jenë të burgosur. Më herët ata e kishin gjithçka të kufizuar të rrethuar në kampet e tmerrshme të diktaturës

33

I janë dashur 22 vjet Gjergj Ndrecës dhe burrave të tjerë si ai që dikush të vijë e të pyesë se si i kanë hallet.

22 vjet pa u shtuar kohën në burgjet e komunizmit janë shumë për të mbajtur vetëm për vete mllefin dhe urrejtjen, për të mbajtur mbyllur dhimbjen dhe për të duruar pa ia thënë askujt se si ndjehesh kur përballesh me persekutorin që me një të rënë të lapsit të ka hequr vitet më të mira të jetës 34

kryeqytet dhe që për shkak të kësaj humbi veç vezëve që iu sekuestruan dhe trenin. “Nuk i kemi bërë për burra”, thotë ai. Doket e vendit prej nga ka origjinën e duan që dikë ta turpërosh duke e rrahur, por për t’i nderuar burrat nuk rrihen, burrat vriten, e kjo anë krejt e parëndësishme e aktit është boll ngushëlluese për të persekutuari që deri më tani askush nuk i ka bërë për të gjallë... Ngushëllim i vakët?! Ndreca e di se pak gjëra mund të bëjë më shumë se kaq.

Një gjyq që është hapur kundër tij dhe Bejkos pas sulmit mbi Rusmajlin duke se më shumë se sa kundër tyre mund të jetë tjetër tribunë prej nga mund të flasin sërish. “Gjykata e Tiranës hapi çështjen penale në ngarkim të qytetarëve Lirak Bejko dhe Gjergj Ndreca. Për çdo seancë që ata do të ulen në bankën e të akuzuarve do të jenë aktakuzë për mos hapjen e dosjeve, për fyerjen dhe diskriminimin e të burgosurve politikë. Është shumë e padrejtë, që p.sh. hetuesi Agim Tirana ka torturuar me qindra njerëz dhe askush nuk e ka marrë njëherë në pyetje, të paktën t’i heqin të drejtën e profesionit. Ky është një krim që bën shteti për të treguar se krimi i djeshëm mbrohet me ligj, ndërsa vuajtja e djeshme duhet të vazhdojë të vuajë dhe sot”, shkruhej në një deklaratë të ish të përndjekurve, që për herë të parë kanë gjetur heroin për të mbrojtur kauzën e tyre. ...pa mbetë Shqipnia n’çika Në një moment pasi kemi ndenjur aq sa për tu miqësuar me të dhe ndërsa po flasim për gjëra që nuk kanë më të bëjnë me dëmshpërblimin dhe protestën Gjergj Ndreca u kthehet dhe njëherë historive të burgut. Ai flet për të burgosur me histori nga më fantastiket dhe në një çast, kalon në një kohë tjetër. Fillimisht mendojmë se është duke folur pa lidhje dhe na duhet pak sa prej gegnishtes së ashpër të kuptojmë se ato që po shqipton janë vargje.

Ndreca nuk ndalon të shpjegojë dhe i kënaqet habisë sonë, nëpër fjalë dëgjojmë emrat e Oso Kukës, Ali Pashë Gucisë, krajla, bajlozë, Zana, Orë e përbetime aq të tmerrshme saqë të kallin datën. (Se un Shqyptaret-o do t’ i nami, T’ mos u zhbihet arve grami,... T’ mos u

lindet djale ne voter,...).

Lahutën e Malcis Gjergj Ndreca e ka mësuar ndërsa bënte burg në Sarandë. Libri qarkullonte dorë më dorë brenda burgu, i fshehur brenda njërës prej veprave të Enver Hoxhës. “Kapakët ishin vepra e Enverit dhe gardianët mendonin që ne po lexonim për t’u riedukuar, por brenda ndodhej Lahuta e Malcis e ruajtur që prej fillimit të burgosjeve dhe e kaluar dorë më dorë”, tregon Ndreca. Ai thotë se di një pjesë të madhe të këngëve, ndërsa kalon nga një strofë në tjetrë, duke i shoqëruar me komente vargjet dhe ndalon vetëm për të marrë frymë. Gjithë kjo histori plot mite e heronj mitologjikë, duket sikur ndodh mua aty para tij, mu në atë moment që ai po e reciton dhe për të çdo varg ka peshë në atë që ndodh sot në Shqipëri. Dikur në një moment ndërsa reciton këngët, Ndreca duke tundur i mëshon vargjeve kur Fishta kërcënon se: “Shqipnia nuk ka mbet në çika”... Për të kjo është po aq e vërtetë sa çka qenë kur Oso Kuka ia thoshte krajlit. Me dorën e mbledhur grusht ai duket se do të tregojë se dikush po i del për zot edhe punës së tyre, deri në atë pikë vetëflijimi si në mitin e Oso Kukës...

I janë dashur 22 vjet Gjergj Ndrecës dhe burrave të tjerë si ai që dikush të vijë e të pyesë se si i kanë hallet. 22 vjet pa u shtuar kohën në burgjet e komunizmit janë shumë për të mbajtur vetëm për vete mllefin dhe urrejtjen, për të mbajtur mbyllur dhimbjen dhe për të duruar pa ia thënë askujt se si ndjehesh kur përballesh me persekutorin që me një të rënë të lapsit të ka hequr vitet më të mira të jetës. Më në fund Gjergj Ndreca ka mundësi të shfryjë dufin, të kërkojë të drejtën e tij atë që kurrkush nuk ja mohon dot, por që askush nuk ia ka dhënë as atij as të tjerëve si ai. U desh grushti që të merrej vesh se Gjergji ishte gjallë dhe për të e për mjaft të tjerë koha e demagogjisë ka përfunduar e askush nuk mund t’i gënjejë me dëmshpërblime që nuk vijnë e dosje që nuk hapen. Grushti i Gjergj Ndrecës qëndron i mbledhur, ndërsa ai na kthehet dhe njëherë në fund të pyesë ashtu si prifti katolik para togës së pushkatimit: “A ka Shqipni për mu...?”

35

i Shëngjinit?

36

Shëngjini i shqiptarëve, Nimfeumi i romakëve dhe Shëngjoni i katolikëve.

Ose, thjesht, Amazoni i Preç Zogajt. Një pikë bregdetare që kërkon të bëhet qyet dhe është në pritje edhe të një tjetër sezoni turistik. Planet që ka për të Salvator Kaçaj, ish-futbollisti i Kombëtares, që me 70 për qind të votave të shëngjinasve kërkon ta kthejë këtë pikë në qytet.

37

Alfred Lela Fotot/ Armand Sallabanda

Qytetet në breg të detit, në fakt, gjithmonë ta japin atë përshtypjen e një motivi në pikturë më shumë se të një realiteti.

Ndodh gjithmonë kështu pavarësisht stinës, qytetit dhe gjendjes shpirtërore. Kështu edhe me Shëngjinin, kështu edhe sot 38

E

dhe në zyrën e kryetarit të Komunës së Shëngjinit, një ndërtesë e rikonstruktuar së fundmi, disa metra larg rripit ranor, të duhet ta imagjinosh detin. Është fillimi i prillit, por ditët janë ende të zymta. Shi nuk bie, por mundësia e tij shihet te një lagështi që e sundon ajrin dhe retë të cilat shfaqen herë gri e herë të zeza.

Adriatiku i afrohet bregut i qetë si të ish një pellg vaji që e shtyjnë erërat e plogështa që fryjnë nga perëndimi.

Qytetet në breg të detit, në fakt, gjithmonë ta japin atë përshtypjen e një motivi në pikturë më shumë se të një realiteti. Ndodh gjithmonë kështu pavarësisht stinës, qytetit dhe gjendjes s h p i r t ë r o r e . Kë s h t u e d h e m e Shëngjinin, kështu edhe sot.

Kjo qytezë fiziku i tmerrshëm i së cilës i hidhet përsipër historisë, natyrës dhe detit, ndahet midis nga një rrugë, që më shumë i ngjan një shtegu të zgjeruar me anë bombardimesh nga ajri. Mjafton kaq për të hequr çdo lloj

humori në kufijtë e të cilit mund të bësh vend edhe për sezonin turistik të radhës në Shëngjin. Dy-tre muajt para hapjes së sezonit, në komunat dhe bashkitë e bekuara me bregdet, vijnë ta paketuar me gjëra që do ndodhin, e ndryshime që do mbërrijnë. Ardhja e verës nuk i dekonspiron kurrë këto gënjeshtra: kjo sepse njerëzit ankohen aty këtu për mungesë kushtesh e infrastrukture, por dielli, pijet e deti iu japin tjetër ritëm ditëve. Aq sa për të harruar. Nëse 90 ditë dimri janë një jetë, 90 ditë vere nuk zgjasin as tri ditë. Kur ikën vera e boshatisen plazhet, turistët ikin, por mbeten vendasit të cilët e shtyjnë edhe nja një muaj me mallin e bumit turistik dhe pastaj gjithçka i kthehet monotonisë gërryese të provincës me mal, det e qytetin që ribëhet i tmerrshëm.

I tillë ka qenë verë pas vere edhe fati i Shëngjinit, qytezës së vogël me emër shenjtori, shtrirë ngushtë si një pëllëmbë gruaje mes dy trupave mash-

Poeti Preç Zogaj e quan Amazonë Shëngjinin dhe e ka fjalën për thesaret e florës dhe faunës së kësaj zone

kullorë të malit dhe detit. Si çdo pëllëmbë gruaje e puthur rrallëherë, qyteza është në kërkim të një burri shpëtues; si ata në legjendat e kësaj ane me rrëmbime epike. Ky burrë mund të jetë Salvator Kaçaj, shëngjinas, ish-futbollist dhe mbi të gjitha një i rikthyer. Ndoshta te ky rikthim është shenja se lidhja KaçajShëngjin mund të funksionojë. Pasi ka bredhur në qytete e botë të tjera, ai fare mirë mund të ngulte rrënjë diku tjetër.

Por është kthyer në atë pëllëmbë tokë mes malit e detit ku ka shkelmuar topin e parë, ka puthur dorën e parë të një vajze dhe i është gëzuar diejve që perëndonin të ndryshëm çdo ditë.

Për të mos thënë sigurisht, se ai është shpëtimtari, Salvatori, siç ia shënon edhe emri. Edhe ai mund të qëllojë ndonjë prej atyre burrave që i kanë të shumta premtimet sa pa hyrë në zyrë e më pas e bjerrin kohën nëpër dreka. Por një shenjë serioze se ky nuk është rasti i tij na e jep në kontakt të parë. Në zyrën e tij janë mbledhur një grusht njerëzish për të diskutuar dhe rënë në një mendje mbi stemën e qytetit. “Ajo e vjetra, një spirancë mbi valë është e tejpërdorur dhe nuk e përfaqëson Shëngjinin”, thotë kryetari Kaçaj. Për të gjetur një simbolikë të re, mbështetur mbi elemente dalluese të zonës, që shkojnë përtej spirancës së anijeve dhe valëve të detit, ai ka shpallur një konkurs. Dy finalistët bashkë me projektet e tyre janë në zyrën e tij. Bashkë me ta edhe një grup studentësh e pedagogësh të Universitetit Europian të Tiranës dhe një agjenci po nga kryeqyteti. Të gjithë këta do i japin një dorë guidës turistike të Shëngjinit për sezonin në prag.

Njëra prej propozimeve për stemën është frymëzuar nga emri Shën Gjin i cili simbolizon në fakt Shën Gjon Pagëzorin, emri i të cilit është shndërruar ndër qindra vite. Hartuesi ka bërë motiv të stemës së tij Gjon Pagëzori që pagëzon Krishtin. Në stemën e dytë, konkurrente të së parës, historia e Shëngjinit vjen e

përthyhet me ngjyra të tjera kësaj here pagane: në antikitet romakët e patën pagëzuar portin e vogël me emrin Nimfeum. Mes paganes dhe së krishterës, zbukuruar sigurisht edhe me elemente të natyrës si deti e sherebela, duket se qëndron edhe zgjedhja për motivin që do bëhet logoja e komunës së Shëngjinit.

Salvator Kaçaj që i përket besimit katolik thuajse nxiton për ta skualifikuar Gjon Pagëzorin dhe Krishtin në stemën e qytetit që do jetë nën drejtimin e tij për katër vitet e ardhshme. Të krishterët janë shumicë në Shëngjin, u thotë bashkëbiseduesve, unë jam katolik dhe përfaqësues i shtetit, por më duhet të kem parasysh edhe ndjesitë e pakicës.

Idetë kryqëzohen mbi atë tryezë dhe bocat e projekteve ndërrojnë duar. Përfaqësuesi i shtetit laik fiton mbi besimtarin dhe i mbështetur edhe nga të tjerët fiton projekti me Nimfën, sherebelin dhe valët e detit.

Poeti Preç Zogaj e quan Amazonë Shëngjinin dhe e ka fjalën për thesaret e florës dhe faunës së kësaj zone. Shëngjini nuk është më shumë se një rrip toke bregdetare që cek kufi me Velipojën, kalon te Rana e Hedhun e duke i rrëshqitur për skaj qytetit të Lezhës zgjatet nëpërmjet Kunes për të përfunduar në Ishull-Lezhë. Brenda kësaj gjeografie të ngushtë rrinë, jo vetëm momente historike, por edhe ekosisteme larushane që, pa zor, vijnë e futem brenda krahasimit të Zogajt.

Kjo nuk ia bën më të lehtë punën Salvator Kaçajt. Ai është në krye të punëve në këtë istëm bukurie të bekuar nga natyra, por më shumë se natyrën i duhet të qeverisë njerëzit. Këta të fundit, nga ana e tyre nuk janë treguar as të duruar e as bujarë me natyrën siç është treguar ajo me ta. Nuk ka pse të sillen ndryshe as me Salvator Kaçajn. Ndoshta njësoj do të silleshin edhe sikur ai të që Shën Salvatori.

Salvatorin, megjithatë, janë njerëzit

39

dhe jo natyra që e kanë zgjedhur në krye të punëve të Shëngjinit për plot katër vjet. Do punëve ia ka nisur ndërkohë. Thotë se kur të çelet sezoni i sivjetshëm turistik, disa prej tyre do i ketë mbaruar. Ndër to shëtitorja e plazhit dhe rruga e Kunes, të cilën do ta asfaltojë, tingëllojnë si më turistiket, e rrjedhimisht më të shumëpriturat, jo vetëm nga shëngjinasit por edhe ata që kalojnë pushimet aty. Brenda këtij viti të siguron se do të përfundojnë edhe kanalizimet e ujërave të zeza si dhe zgjerimi i rrugës që të çon te Hoteli i Gjuetisë në Ishull-Lezhë, projekt për të cilin ka përfunduar studimi ndërkohë.

Te projektet të cilat kanë përfunduar, ai përmend Akademinë e Sportit të Shëngjinit dhe këtë rezultat të parë nuk ke si mos ta lidhësh me profesionin dhe pasionin e tij, futbollin. Për dinjitetin e të shuemve e jo veç të të gjallëve, komuna, qysh kur në krye ka ardhur Salvator Kaçaj, ka bërë sistemimin e tri varrezave të zonës në të cilat ka ngritur çadra me kapacitet 200 vendësh ku njerëzit të përcjellin me fjalët e priftit a të hoxhës të dashurit e tyre për në banesën e fundit. Gjithashtu shërbimi funeral afrohet falas nga komuna.

40

Ky është Salvator Kaçaj i vitit të parë si kryetar i Komunës së Shëngjinit, e cila së shpejti pritet të marrë statusin e Bashkisë. Një vit, s’do mend që është pak për të thënë një finale për performancën e këtij burri dhe ndoshta për këtë edhe zgjedhjet mbahen një herë në katër vjet. Atëherë shëngjinasit do të thonë me votë nëse janë dakord me punët e tij ose jo. Por duket se Kaçaj, kjo ndoshta edhe prej jetës së tij si futbollist, ka mentalitetin e një fituesi. Ndoshta shtysa e këtij mentaliteti do t’i kryejë ca punë në Shëngjin. Të ngrihesh çdo mëngjes në një qytezë bregdetare dhe të mos e

Shëngjini dhe Salvatori Kemi nevojë për atë të parin, qytetin që dikur quhej Nimfeum nga romakët, e më vonë të krishterët e pagëzuan Shëngjon në nderim të Gjon Pagëzorit

pëlqesh çka sheh, është si një ndeshje futbolli që kërkon ta fitosh pas një pararendëseje që ke humbur. Është dëshira për të fituar që e mban gjallë ëndrrën apo jo? Sidomos për një futbollist. Për cilësitë e tij si i tillë, apo thjesht për ato njerëzore, Kaçaj e ka provuar veten si një kandidat plebishitar. Ka marrë 70 për qind të votës në zgjedhjet e fundit. Për të mos harruar vitin 2007, kur kandidoi si i pavarur duke marrë 38 për qind të votave ose një mijë më pak se kandidati fitues.

Shëngjini dhe Salvatori. Kemi nevojë për atë të parin, qytetin që dikur quhej Nimfeum nga romakët, e më vonë të krishterët e pagëzuan Shëngjon në nderim të Gjon Pagëzorit. Marrëdhënien tonë me ta, qytetin bregdetar dhe kryekomunarin ish-futbollist, mund ta pagëzojmë si të duam: do të donim në fakt që Shëngjini, përveçse një istëm bukurie të ishte edhe më trendi; do donim që anëdetit Adriatik t’i shtoheshin pikat tërheqëse në horizont; do donim që Shëngjini, përtej çdo shejtnie, të ishte një prej tyre. Në mungesë të të gjithave dhe sidoqoftë, siç edhe zakoni e do e siç thuhet në veri, Shëngjinit dhe Salvatorit u detyrohemi një ta njefsha t’mirën!

Ditari i rastësive

herë pas here shenja pakënaqësie ndaj punës së saj, piktorja ishte sigurt se klientes do t’i pëlqente varianti përfundimtar. Përveç bojës kishte hedhur edhe pak talent dhe emocion në atë pikturë, pasi si pa kuptuar kishte filluar ta njihte modelin e vet duke harruar herë pas here faktin se ishte thjesht një porosi. Natyrisht piktorja kishte parasysh edhe faktin se porositësja ishte një njeri që ishte në gjendje ta vlerësonte pikturën, pasi punonte në një institucion të rëndësishëm kulturor dhe si e tillë duhej të ishte jo pak e kulturuar.

Megjithatë, s’e kishte menduar kurrë atë debat që u zhvillua mes saj dhe nuses së ardhshme ditën e dorëzimit të porosisë.

1-Ja ku e keni pikturën tuaj e dashur, ju pëlqen?

2-Ua, ç’është kjo, pse më keni nxjerrë Përveç bojës kishte hedhur kaq të shëndoshë? edhe pak talent dhe emocion 3-Ju më kërkuat një pikturë tuajën nunë atë pikturë, pasi si pa do dhe ja ku e keni. I jam përmbajtur në kuptuar kishte filluar ta njihte mënyrë rigoroze trupit tuaj? modelin e vet duke harruar 4-Pse kështu ju dukem unë juve? herë pas here faktin se ishte 5-Kështu jeni. thjesht një porosi...

6-Ju jeni një piktorë e paaftë dhe për më tepër edhe dashakeqe.

7-Pse? 8-Sepse doni të më nxirrni të shëmiktoren e takova rastësisht në shoqërinë e një mikut tim gjithashtu tuar para burrit tim dhe kështu ta bëni atë piktor. Rashë në të njëjtin kurth që bie të painteresuar seksualisht për mua.

9-Po unë nuk e njoh fare burrin tuaj. njeriu i një profesioni tjetër që gjendet papritur mes njerëzve të të njëjtit profesion. Pastaj ç’lidhje ka kjo me marrëdhënien Nëse bashkëfolësit janë inxhinierë, dety- seksuale që ai do të ketë me ty.

10-Qenke e paditur fare. Unë jam konrohesh të dëgjosh të gjitha problemet që ata kanë me ndërtuesit (natyrisht, të gjitha të shndërruara ose në histori melodramatike, ose në subjekte komike); nëse bie në një grup pedagogësh dëgjon histori pafund me studentë, nëse bie në një grup mjekësh, histori pa fund me pacientë, e kështu me radhë.

Piktorja, shoqja e mikut tim, ishte mjaft e irrituar. Ditë më parë kishte marrë një porosi nga një grua. Porositësja që po përgatitej për dasmën e vet, donte t’i bënte një surprizë dhëndrit të ardhshëm: një pikturë të vetën nudo. “Një pikturë të madhe, të cilën do ta vë në dhomën e gjumit në mënyrë të tillë që ngado që të sillesh të të bjerë në sy vetëm piktura”, - e imitonte piktorja porositësen. Natyrisht piktorja nuk kishte dashur t’i fluturonte një porosi nga dora dhe e kishte pranuar atë. Lanë oraret e pozimit dhe pas disa seancave piktura ishte gati.

Edhe pse klientja e saj kishte shfaqur

Mark Marku

Nudizëm, realizëm dhe psikologji

P

sultuar me një psikologe dhe ajo më këshilloi që një pikturë nudo e imja në dhomë do ta bënte atë më të interesuar për mua.

11-Po pse do të ndikohet ai nga kopja, kur do të ketë origjinalin në krevat?

12-Këto gjëra i dinë psikologët. Unë nuk të paguaj asnjë lek për këtë pikturë.

Ti do ta prishësh këtë pikturë dhe do të bësh një tjetër, ashtu siç jam…

Debati kishte vazhduar gjatë dhe pazari mes tyre ishte prishur. Të dyja ishin ndarë të zemëruara njëra me tjetrën për shkak të të njëjtit keqkuptim: çfarë ishte reale për piktoren ishte realitet i deformuar për porositësen dhe e kundërta. Por mbi të gjitha, me një keqkuptim për realizmin. Asnjëra nuk e kishte të qartë se realizmi nuk është fotografim i realitetit, por arti i krijimit të iluzionit të reales.

Nëse bashkëfolësit janë inxhinierë, detyrohesh të dëgjosh të gjitha problemet që ata kanë me ndërtuesit (natyrisht, të gjitha të shndërruara ose në histori melodramatike, ose në subjekte komike); nëse bie në një grup pedagogësh dëgjon histori pafund me studentë, nëse bie në një grup mjekësh, histori pa fund me pacientë, e kështu me radhë.

41

1

2 3

1. Të dy buzë rrudhur, duket se as Nano as Rama nuk kanë dalë të kënaqur nga takimi që ktheu liderin historik në ish-zyrën e tij. 2.

Kryeministri Berisha duket i gëzuar ndërsa përshëndetet me princeshën Matildë të Belgjikës, e cila vizitoi vendin tonë. 3.

Kryeparlamentarja Jozefina Topalli vizitoi në ditë kritike me shumë dhunë etnike, Maqedoninë, në foto me kryeministrin Gruevski

4

6

5 42

4. Ose ushqimi i burgut është i jashtëzakonshëm ose Ministri i Drejtësisë Eduard Halimi ka mjaft kohë pa ngrënë. 5. Të vësh duart në kokë nuk mjafton, ndoshta duhet t’i vësh në punë. Situata në Ishëm . 6. Sfilatë në TEG, ku duket se ka mbërritur më në fund edhe pranvera

7

8

9

10

7. Në fushatën e tij për president, Nanos takoi kreun e LSI Ilir Meta. 8. Dy herë ar dhe një argjend, kampioni i Europës, Erkand Qerimaj merr pritje heroi në Rinas. 9. Takimet Arvizu dhe Basha duket se nuk përbejnë më lajm. Ambasadori me kreun e bashkisë në rrugën “Murat Toptani” 10. Buqeta me lule në varrin e Enver Hoxhës.

11

13

15

12

14

16

11. Ky deputet i PS është gjetur vullnetarë dhe stërvitur të votojë për të gjithë kolegët që mungojnë. 12. Kamza i ka dhënë nderin kryeministrit Berisha që në “Ditën e Tokës” ta zbukurojë atë me palma ekzotike 13. Me pak më shumë shi dhe Tirana-Apolonia do të kishte qenë një ndeshje fantastike Waterpolo. 14. Pashkë edhe për bektashinjtë. 15. Parlamenti shqiptar është gjithmonë një vend i mirë për të diskutuar për leshrat. 16. Kreu i PS ka vijuar takimet e tij në prezantimin e programit të Rilindjes

43

PYETSORI

Arjan Vasjari ky vend që prej 20 vjetësh bëhet... për ‘inatin’ tim Ai është më shumë një Vasjar sesa një Arjan. (Studentët e tij të Europianit, edhe të tjerë, i drejtohen me mbiemër.) Ashtu si në ballafaqimin shkërmoqës emër mbiemër fiton mbiemri, ashtu dhe në intervistë, të cilën, për të kujtuar një prej pyetjeve, ai e sheh si duel dhe jo si pritë, përgjigjet janë shkërmoqëse. Intervista e mëposhtme ka dy kahe: ajo është dekonstruktuese, rreh të zhbëjë 44

konvencione, por formësohet edhe si ngritëse, përpiqet që të ndërtojë konvencione të reja. Leqet janë të shumta, por Vasjari, me instinktin e një leopardi i kapërcen, pothuajse të gjitha. Në të dalë të pyllit të logjikës, ndoshta, mbërrin më parë krenia sesa fiziku i tij, por zhdërvjelltësia e hedhjeve na bën të dyshojmë tek ajo që shohim: mbi trupin e kujt janë larat; tonat apo leopardit?!

45

PYET

SORI

Nuk ka “raca” të pastra. Ka popuj të përzierë e në ndryshim.

Ilirët dhe shqiptarët nuk janë me identitet të njëjtë, sikurse italianët me romakët, sikur grekët dhe helenët

46

1-Dita e Çlirimit: 28 apo 29 nëntori?

Punë e ngatërruar, nuk di ç’të them. Di vetëm që, do të isha shumë i lumtur sikur të ishte data 27 ose 30. Kështu, të gjithë do kishin shpëtuar njëherë e mirë nga metaforat e tyre. Politika së pari.

2-Shenjat e cilit pushtues duken më qartë në fizionominë sociale shqiptare?

Do të kisha ëndërruar shumë që të mos ishin ato otomane. Mirëpo, siç ndodh zakonisht me ëndrrat...

3-Kur themi ‘qytet’ në kuptimin ‘polis’ cili prej vendbanimeve shqiptare e meriton këtë emërtim?

Në semantikën komune të polis si një hapësirë e kultivuar urbane me tempuj publikë mbase nuk jam në gjendje të identifikoj diçka të mirëfilltë. Kurse në kuptimin e “qytetit të ratio-s”, ku bashkëjetesa nuk sigurohej nga rregulli i imponuar, por nga rregulli i pranuar sipas arsyes, mikrorealitetet shqiptare, në pjesën dërrmuese, besoj se kanë funksionuar si të tillë.

4-WikiLeaks, mirë apo keq?

As mirë, as keq. Ndoshta indiskret, dhe për këtë arsye falimentoi. Modeli anarkist i transparencës absolute nuk funksionoi, ashtu si nuk funksionoi demontimi i mitit të pushtetit. WikiLeaks arriti të shuajë disa kuriozitete, por nuk zbardhi ndonjë mister. Hodhi dritë në disa skuta të censuruara, megjithatë, siç thotë Gëte, “aty ku ka shumë dritë, hija është më e zezë”.

5-Gegnishtja apo standardi?

Kam përshtypjen se, në përgjithësi, kjo lloj dikotomie lind më së shumti si një problem akustik. I cili më tepër se mes standardes dhe gegnishtes provokohet mes vetë nëntrajtave të gegnishtes. Unë, fjala vjen, për shkaqe jo vetëm të fonetikës akustike, gegnishten e Shkodrës arrij ta shijoj. Ka muzikalitet aty. Nuk mund të them njësoj për gegnishten tjetër. Kështu që, duke mos pasur një gegnishte standard, parapëlqej standardin pa gegnishte.

6-Shqipëri etnike, apo kështu si jemi mjafton?

Pikëpamja ime tingëllon si “antipatriotike” po ta krahasosh me patriotët në modë që besojnë se, duke qenë bashkë jemi më të fortë. Ata mendojnë se do të jemi më të fortë duke pasur vetëm

një shtet shqiptar. Unë besoj se, brenda kontekstit globalizues, mund të jemi më imponues duke pasur shqiptarë në shumë shtete. Ata i konceptojnë kufijtë mes shqiptarëve si kufizim, unë i konceptoj si mundësi. Ata i konceptojnë pasaportat e ndryshme si dokument identitar, unë i konceptoj si dokument identifikimi. Për ata, fakti që shqiptarët jetojnë në pesë shtete, është anomali; për mua është konvencion.

7-A ka një rrezik neo-otoman për Shqipërinë?

Do të isha thellësisht hipokrit nëse do thosha se nuk na vërtitet mbi kokë një hije neo-otomane. Më zë frika prej invazionit kulturor: “yxhym” telenovelash, videoklipesh, manierash... Pastaj, kur dëgjoj Kryeministrin të thotë se “... shqiptarët kanë gjak të përzier turk ndër deje...” atëherë tmerrohem. Dreq o punë, unë për gjakun tim kam pasur një përshtypje tjetër...

8-A ka pasur një rrezik anglo-amerikan për Shqipërinë?

Mbase tragjedia jonë ndodhi ngaqë nuk pati një rrezik të tillë.

9-Si do i përshkruanit gjurmët në histori të Ahmet Zogut, Enver Hoxhës, Sali Berishës…

Ahmet Zogu u përpoq të ndërtonte Shqipërinë që i duhej shqiptarëve; Enver Hoxha ndërtoi Shqipërinë që i duhej atij; Sali Berisha është duke ndërtuar...

10-Ballist, i Legalitetit, partizan apo asnjanës?

Asnjanës, kurrë. Ishte kohë lufte dhe nuk do pranoja dot të mos kisha armiq.

11-Kriza ekonomike e ka luhatur kapitalizmin. A është ky një rend

Ahmet Zogu u përpoq të ndërtonte Shqipërinë që i duhej shqiptarëve; Enver Hoxha ndërtoi Shqipërinë që i duhej atij; Sali Berisha është duke ndërtuar...

tashmë i tejkaluar dhe duhet parë përtej tij, apo është thjesht në një fazë rigjeneruese?

Kanë që prej 1867-ës me Kapitalin që dërdëllisin përrallën se rendi kapitalist është tejkaluar. Njësoj folën edhe në depresionin e madh të 1873-it, edhe me atë të 1929-ës, edhe në krizën e tregjeve financiare të 1997-’98-ës, edhe për krizën e 2008-ës, që kapitalizmi vijon ta përballojë edhe më 2012. “Po vdes” -thoshin. Edhe mund të vdesë, por rendi i ri që do të lindë është i detyruar t’i ngjajë aq shumë atij të mëparshmit, sa do jetë krejt e pamundur të kuptosh ndryshimin.

12-Në rrafsh simbolik, si do e shpjegonit Hamza Kastriotin?

Tek askush tradhtia nuk do të lexohej aq qartë që në emër.

13-Po mbretëreshën Geraldinë?

Rrezja e shpresës për Shqipërinë estetike kundër Shqipërisë së ferexhesë.

14-Partizani, Tirana, Dinamo, Vllaznia apo Besa?

E kuptoj që nga nxitimi e filloni numërimin nga nr.2. Nuk ka problem. Flamurtari.

15-Homoseksualizmi; devijim, sëmundje, zgjedhje apo destin biologjik?

Besoj se, nuk është asnjëra prej këtyre.

Përtej spekulimeve dhe padijes, homoseksualizmi është një identitet seksual. I vetmi korrektim konceptual që duhet bërë lidhet me nënndarjen mes atyre që homoseksualizmin e kanë si një pulsion të brendshëm dhe atyre që e kanë si përzgjedhje të diktuar nga një rrethanë. Këta të dytët nuk do t’i klasifikoja si të tillë. E rëndësishme është të korrigjohen përjetimet sociale, që e trajtojnë homoseksualizmin ose si shprishje të rendit natyror, ose si agresion moral.

16-Nëse do i përballnit si simbole fetare, historike, sociale, por edhe kulturore, cili ka ndikuar më shumë historinë e njerëzimit, Krishti apo Muhameti?

Jam dyshues ndaj kësaj qasjeje në terma kaq makro. Që do të thotë se, nuk besoj në impaktin e tyre në “historinë e njerëzimit”. Të dy kanë ndikuar, por në një gjeografi të kufizuar, brenda historisë së qytetërimeve të cilëve u përka-

sin.

17-Besëtytnitë; i njihni, i sundoni apo ju sundojnë?

Numri i pyetjes dhe përmbajtja janë identike. Këtij i thonë ters absolut! Refuzoj t’i përgjigjem!

18-Si do e përkufizonit Haxhi Qamilin?

Një derr që muslimanizmi obskurantist e konsumoi pa hezitim si mish... për top.

19-A është Gjergj Kastrioti mishërimi i pragmatizmit dhe njëkohësisht indiferencës fetare të shqiptarëve?

Varet sesi i qasesh figurës së tij. Jam i prirur të besoj se Gjergj Kastrioti ngelet nyja referenciale jo vetëm e identitetit nacional, por edhe e identitetit tonë religjioz. E në fakt, megjithë apostazinë e dhunshme apo denatyrimin religjioz kolektiv, shqiptarët asnjëherë nuk e quajtën heroin e tyre vetëm Skënderbe. Vijuan që, më së pari, ta thërrisnin me emrin e pagëzimit: Gjergj.

20-‘Mbahu nëno mos kij frikë, se ke djemtë në Amerikë’…premtim romantik apo përshkruese e rolit të Diasporës në jetën e Shqipërisë?

Nuk e di. Ka shumë mundësi të ketë qenë romantik si premtim, përderisa nuk u mbajt ndonjëherë. Kam përshtypjen se “djemtë” kërkonin t’i jepnin nënës jo kurajën e tyre por të Amerikës. Ndoshta ngaqë vetë nuk kishin...

21-Feja e shqiptarit është shqiptaria!

A është një kredo e tejkaluar?

Jo, nuk them se është e tejkaluar. Thjesht, për momentin, nuk na hyn në punë.

22- Për këtë diell!, Për ideal të Partisë!, Për nder të familjes!, Për Shqipëri!, apo për Zotin! ?

Shiko, në renditjen tuaj të krijohet ideja e subliminales. Në fakt, betimi nuk ka të bëjë me atë që për ne është sublime. Është vetëm një moment pedagogjik. Ne betohemi jo për të shpallur atë që kemi të shenjtë, por për të bindur tjetrin në sinqeritetin e asaj që themi. Mirëpo ka rrezik që, veç dyshimit në sinqeritetin e asaj që themi, tjetri të dyshojë edhe në sinqeritetin e sublimes sonë. Kështu që, ia vlen më mirë të mos ia dyfishojmë dyshimin...

23-Tradita dhe folklori shqiptar njohin pritën dhe jo duelin. Pse? E kam menduar disa herë këtë gjë dhe çdo interpretim më është dukur i kufizuar. Mbase mund të jetë çështje përkatësie qytetërimesh. Dueli ka qenë gjer-

manik, italian, francez, anglez. Përkatësia jonë ka qenë tjetër.

24-A është Kanuni teksti më pak i lexuar dhe më shumë i ‘interpretuar’ ndër shqiptarë?

Edhe unë besoj kështu. Kanuni është njëra prej alibive më të mëdha të shqiptarëve. I janë shmangur leximit, në mënyrë që të kishin dorë të lirë më pas në interpretimin e tij. Mirëpo, fatkeqësisht, jo rrallë e kanë interpretuar duke e shkelur. Madje qëllimisht.

25-A keni menduar ndonjëherë ‘ky vend nuk bëhet’?

Kam njëzet vjet që e mendoj. Dhe si për “inatin” tim, ai vazhdon të bëhet. Ashtu ngadalë... Jam i bindur se kjo më ndodh për shkak të konfliktit të pazgjidhshëm mes fantazisë dhe realitetit. Nuk do heq dorë prej fantazisë.

26-Kur dëgjoni ‘o sa mirë me qenë shqiptar!’, sikletoseni apo rrëqetheni?

As nuk sikletosem dhe as rrëqethem.

Ndoshta më përzihet. Por, jo nga vargu.

Më së shumti nga një soj “aktorësh” që e recitojnë ekskluzivisht për mendje të mpira. Njoh disa prej tyre që e ofrojnë paketë të plotë me Himnin Kombëtar.

27-A është Europa një Euroutopi?

Mundet. Por ne shqiptarët kemi nevojë për këtë lloj utopie. Çfarë tjetër, më shumë se kjo, mund të na frymëzojë për t’i dhënë kuptim ekzistencës sonë nacionale?

28- Ç’do të thotë për ju ‘e djathtë’ dhe a ekziston e djathta shqiptare?

E djathtë do të thotë shumë gjëra: do të thotë të denoncosh dekadencën e miteve racionaliste, materialiste, tiraninë e masave, revolucionin. Do të thotë të refuzosh monstruozitetin e mbretërisë së sasisë dhe përqafosh spiritualitetin cilësor aristokratik. Do të thotë që të administrosh përmes rregullit të lirisë dhe jo anasjelltas. Sa për pjesën e dytë të pyetjes suaj, besoj se, ndonëse është një specie në zhdukje, në Shqipëri ekziston arketipi i individit të djathtë, por jam skeptik rreth ekzistencës së strukturës.

Këtu kemi nënvariante të së djathtës teorike, të cilat diku janë më pranë saj e diku janë surrogat të saj.

29- A shihni vazhdimësi të PPSh në PSSh? Është e pamundur të mos shikoj gjurmë.

Vetë socialistët do ta kishin të pamun-

dur. Mjafton fakti që, si arsye e ndryshimit të tyre ishte frika e shkatërrimit dhe jo vetëdija evolutive, për ta pohuar këtë.

Sidoqoftë, sinqerisht besoj se pas 20 vjetësh mund të deklarohet që socialistët e kanë përfunduar përgjithësisht me sukses transfuzionin ideologjik. Nuk mund të them të njëjtën gjë për superstrukturën. Organi zyrtar i propagandës së saj është identik dhe jo vetëm në emër; ka personazhe të vijës së parë që janë, në një farë mënyre, kordoni ombelikal i PPSh-së; tek-tuk ndesh prirje kulturore që dëshmojnë një lloj konkubinati të heshtur me të shkuarën. Megjithatë, në një gjykim pa pretekste, socialistët shqiptarë qëndrojnë pa asnjë kompleks brenda socialdemokracisë moderne.

30- 1913, 1939, 1944, 1997…cilin do konsideronit ‘Vit të mbrapshtë’?

E kam shumë të vështirë të “zgjedh” vetëm njërin prej këtyre. Gjykuar prej fatalitetit, më duhet të përzgjedh dy: 1913 dhe 1944. Fatalisht të mbrapshtë jo vetëm pse ishte e pamundur t’i ndalnim të vetëm, por edhe pse ishte e pamundur t’i ndreqnim të vetëm.

31- Ka një alarm rreth ekzistencës së shtypit të shkruar. A do dhe si mund të mbijetojë?

Këtu duhet sqaruar nëse flitet për ekzistencën e kartës së shkruar apo shtypit të shkruar. E para, mendoj se gradualisht do t’i nënshtrohet ritmit të emigrimit të lexuesit nga karta te multimedialiteti. I dyti, nuk ka nevojë t’i bëjmë një prognozë, për shkak se në rendin hierarkik vendi i tij në të ardhmen është i qartë. Por nuk besoj se do të përjetojmë një transformim traumatik. Karta e shkruar do të vijojë të ekzistojë edhe për shumë vite. Problemi është se ekzistenca e saj do të vështirësohet për shkak të një bashkëjetese të pabarabartë me web-in. Kjo do të imponojë korrektime konceptuale të thella dhe një orientim të saj drejt opinionit, analizës, interpretimit. Thënë ndryshe, mendoj se do të shkojmë drejt shtypit të lajmit dhe shtypit të refleksionit.

32- Cila është pyetja që gjithmonë keni dashur të bëni dhe kujt?

Ka diçka prej lamtumire kjo pyetje. Jam shumë i ri për t’i dhënë një përgjigje.

33- Cila është pyetja që gjithmonë keni dashur t’ju bëjnë?

Atë për të cilën do të kisha një përgjigje.

47

48

Im(Press)

Gilman Bakalli Për dashurinë midis popujve fqinjë Se sa e madhe është kjo dashuri që popujt fqinj realisht ndajnë për njëri-tjetrin mund ta lexosh çdo ditë në rubrikën e kronikave të zeza të gazetave apo televizioneve, ose mund ta shohësh gjatë ndeshjeve të futbollit

S

e sa e madhe është dashuria e politikanëve më të lartë të këtij vendi për popujt, patëm mundësi ta shihnim gjatë vizitës së fundit të Kryeministrit tonë në Turqi. Se sa e madhe është kjo dashuri që popujt fqinj realisht ndajnë për njëri-tjetrin mund ta lexosh çdo ditë në rubrikën e kronikave të zeza të gazetave apo televizioneve, ose mund ta shohësh gjatë ndeshjeve të futbollit.

Por, tamam-tamam, se sa e çmojnë njëra – tjetrën popullsitë fqinje, e tregon një shembull nga zoologjia e zbatuar.

Furrtarja e zezë e familjes Blattaria është një kafshë e studiuar imtësisht nga shkencëtarët dhe përgjithësisht antipatike, bile brutalisht e nënvleftësuar prej njeriut, një kafshë që, sado e paparaqitshme dhe e shëmtuar, zotëron disa aftësi të mahnitshme. Në periudha krize, femra është në gjendje të lëshojë për çdo sezon deri në 400 mijë vezë, prej të cilave, pas pak kohe dalin zogj furrtaresh të zhvilluara më së miri. Menjëherë ato, duke përfituar prej natyrës energjike të species, arrijnë të orientohen pa problem në çdo ambient dhe, në rast rreziku, rrëshqasin me shpejtësi marramendëse nga njëri cep i dhomës

në tjetrin, për shembull në një banjo, ku shtëpiakja e dëshpëruar dhe e sfilitur nervash i afrohet duke i tundur kërcënueshëm fshesën. Në një mënyrë të admirueshme, thuajse mistike, popullsitë e furrtares së zezë janë të afta të ruajnë një sistem të sofistikuar komunikativ paralajmërimesh dhe udhëzimesh, nëpërmjet të cilit ato e tërheqin njëratjetrën drejt një zone më interesante, fjala vjen, një vendi të këndshëm me lagështirë apo me rezerva të bollshme ushqimore ose paralajmërojnë për rrezikun e një zone, në të cilën kanoset kërcënueshëm fshesa, zorra e ujit apo këpucët që përplasen rëndshëm mbi pllakat e shtëpisë. Qindra e mijëra vjet para se homo erectus ta drejtonte trupin, furrtarja e zezë e ka konsideruar tokën si të sajën dhe iu është përshtatur në mënyrë të rafinuar ndryshimeve klimaterike si dhe insekticideve kimike; me shumë gjasa ajo do të vazhdojë pa u lodhur ta pushtojë tokën edhe pasi njeriu, pavarësisht të gjitha përpjekjeve të tij për të bërë të njëjtën gjë, të jetë larguar me kohë e me vakt prej planetit.

Shkurt pra, furrtarja e pacipë, një nga fqinjët tanë më kokëfortë, është një kafshë e qelbur, pamja e urryer e së cilës e ka mbushur njeriun prej kohësh me mllef dhe neveri.

Interesante të konstatosh se, majtas lumit Rin, në Francë, furrtarja e zezë quhet “brumbulli prusian”, kurse djathtas lumit në Reinland, ajo dëgjon dhe kupton thjesht emrin “franceze”. Në Gjermaninë Lindore, kjo kafshë poliglote njihet si “rusja”, kurse në lindje të Gjermanisë shfaqet si “brumbulli i shvabëve”. Në Itali, kjo kafshë e pabesë, e njohur si “Blattela tedesca”, zvarritet me

një zhdërvjelltësi të ndryshme prej asaj të turistëve gjermanë. Nuk jam interesuar të marr vesh se si quhet furrtarja e zezë në Spanjë, por besoj se portugezët do ta shquanin pa problem emrin e tyre në emërtimin e saj.

Kaq, përsa i përket dashurisë midis popujve fqinjë në Europë.

Qindra e mijëra vjet para se homo erectus ta drejtonte trupin, furrtarja e zezë e ka konsideruar tokën si të sajën dhe iu është përshtatur në mënyrë të rafinuar ndryshimeve klimaterike si dhe insekticideve kimike; me shumë gjasa ajo do të vazhdojë pa u lodhur ta pushtojë tokën edhe pasi njeriu, pavarësisht të gjitha përpjekjeve të tij për të bërë të njëjtën gjë, të jetë larguar me kohë e me vakt prej planetit.

49

Enver Hoxha nuk ishte amator i teatrit. Ai shfaqej shumë rrallë atje. Në 41 vjet ‘mbretërim’, nuk e frekuentoi teatrin më shumë se 8 apo 9 herë. Nga ato pak shfaqje ku ai ishte spektator, katër i ndaloi pa dalë ende nga lozha qendrore. Ndalimi i tij i

parafundit ishte drama e Naum Priftit, Rrethimi i bardhë, me regji të Pirro Manit në Teatrin e Korçës. Për dreq, ato ditë që u dha premiera, Hoxha u ndodh në atë qytet dhe e damkosi si dramë të gabuar. Etja e tij për të goditur artin e vërtetë, nuk

Mihal Luarasi

E zeza në Njolla të murrme kishte logjikë. Drama Hijet e natës e shkrimtarit Vedat Kokona, me regji të Pirro Manit, në Teatrin e Korçës, kishte shumë vite që transmetohej në Televizionin Shqiptar, por Enver Aida Tuci Fotot: Armand Sallabandra

50

Hoxha nuk e kishte parë. Një natë, kur me sa duket nuk kish punë tjetër, ndezi televizorin, e pa dramën dhe urdhëroi: Të ndalohet! Kjo vepër e paraqet shtrembër realitetin e luftës!

Akti i parë Kur e sheh, të krijohet përshtypja sikur ruan një histori që e mundon herë pas here. Mban gjithmonë një palë syze të errëta sikur në errësirë, gjithçka që e rrethon ndriçohet më mirë. Të ulet përballë, lë çantën e zezë mbi karrige, kapelën mbi tavolinë, kryqëzon duart dhe pret t’i lëshohesh me gjithë kuriozitetin. Në fakt, për atë historinë që e mundon herë pas here, jemi ulur të flasim; për atë histori të rrëfyer me zë të ulët në kushedi sa tavolina bisedash, që këtij njeriu, tashmë 80 vjeçar, i ndryshoi jetën. Është e çuditshme sesi ai nis e flet pa shfaqur as hijen më të vogël të inatit që të zë nganjëherë me gjithë botën për atë çfarë të ka ndodhur. Është i qetë në bisedë, por ka ngutin e rrëfimtarit që do t’ia përcjellë tjetrit gjithë ndjesitë që i vijnë nga ajo histori. Kthehet pas në kohë, atëherë kur ai ishte një regjisor i ri me ambicie dhe energji. Ishte viti 1969. Si çdo verë, pasi trupa e teatrit “A. Z. Çajupi” të Korçës nisej në turne, regjisori Mihal Luarasi dilte në kërkim të pjesëve teatrore për sezonin e ri. Kishte qenë në Shkodër, në Vlorë e Tiranë, por kërkimin do ta mbyllte në Durrës. “I dyti dramashkrues që takova atje ishte Minush Jero, për të cilin kisha dëgjuar, por personalisht nuk njiheshim. I shkova në shtëpi.

Përgjigjja e parë e tij ishte nuk kam asgjë të gatshme. Mirëpo, ndërhyri e shoqja, ke një drame aty, jo krejt të përfunduar… tregoja regjisorit… E mora tekstin dhe lamë një takim për të nesërmen, në një stol në breg të detit. Mbi faqen e parë lexova titullin e çuditshëm Njolla të murrme.”

Takimi i parë i regjisorit me dramaturgun Minush Jero kishte qenë një befasi. Që në leximin e parë ishte tronditur nga ngjarja dramatike që trajtonte vepra e Jeros, konflikti i mprehtë, por sidomos ishte befasuar nga guximi i tij për të thënë hapur të vërtetat e hidhura të asaj shoqërie. “Minushi -kujton Mihali- pinte vazhdimisht cigare dhe mbante gjithmonë në dorë një kuti shkrepëse. Në një moment ia mora kutinë nga dora dhe vizatova mbi anën e pasme të saj një rreth oval.

Këtu do të luhet kjo dramë- i thashë i vendosur, pa bërë fare koment.

Dhe ashtu ndodhi.”

Për herë të parë në karrierën e tij si regjisor, Mihal Luarasi krijoi edhe skenografinë. Gjithçka ishte gati, por mbetej të kalohej pjesa më e vështirë. Rrugëtimi i veprës nëpër hallkat e miratimit. Fatmirësisht në teatrot e rretheve ndodhte që këto hallka kaloheshin me lehtë sesa në Tiranë. Sipas rëndësisë, rruga që ndiqte vepra para se të ngjitej në skenë ishte: Këshilli artistik, organizata bazë e partisë, Ministria e Kulturës dhe në fund vendimmarrja i takonte Komitetit të Partisë. “Për këtë vepër unë e fillova nga hallka e fundit, që ishte dhe ajo vendimmarrëse. Ia dhashë dramën direkt sekretarit të Dytë të Komitetit të Partisë në Korçë, Todi Lubonjës, i cili, pasi e pëlqeu shumë veprën, ia dërgoi edhe homologut të tij në Tiranë, që ishte edhe dramaturg, Fadil Paçramit, që të merrte një mendim më të specializuar. Edhe ky i fundit e pëlqeu në tërësi, pavarësisht se bëri disa vërejtje.” Duke kapërcyer hallkat “e parëndësishme”, regjisori Luarasi nisi punën për të vënë në skenë dramën Njolla të murrme, pas së cilës do të luhej jo vetëm drama e jetës së tij, por edhe e dramaturgut Minush Jero dhe aktorëve Vangjush Furxhi dhe Edi Luarasi.

Akti i dytë

Premiera e Njolla të murrme u dha në gjysmën e dytë të tetorit të vitit 1969 në teatrin “A. Z. Çajupi”. Një “korrigjim” pas premierës ishte kryeroli femëror i dramës, që, sipas regjisorit, nuk ishte në nivelin e

52

duhur. Kështu vendosi të thërriste për këtë rol nga Tirana aktoren Edi Luarasi. Pas suksesit të parë, u vendos që teatri “A. Z. Çajupi” të përfaqësohej në Festivalin IV Kombëtar të Teatrove Profesioniste që zhvillohej në Tiranë, pikërisht me dramën Njolla të murrme, e cila u shpall dhe fituese. Në fakt, deri një ditë para mbylljes, Fytyra e dytë e Dritëro Agollit ishte në krye të preferencave. Njolla të murrme ishte shfaqja e fundit që mbyllte festivalin. Gol në minutën e fundit! - tha Kujtim Spahivogli pas shfaqjes. Me këtë spektakël teatri ynë bën një hop 20 vjet përpara, pasoi komenti i dramaturgut shkodran Fadil Kraja. Kurse drejtori i Teatrit të Korçës, Nidha Shkodrani, menjëherë pas shfaqjes, vrapoi t’i telefononte sekretarit të Komitetit të Partisë, Todi Lubonja. Në shfaqje spektatorët më “të rëndësishëm” ishin kryeministri Mehmet Shehu dhe Ramiz Alia. Në prani të tyre vendimi i jurisë që shpalli Teatrin e Korçës fitues të Flamurit të Festivalit, ishte i njëzëshëm. Aktorit Vangjush Furxhi, në rolin kryesor të Luanit, iu dha medalja e artë si aktori më i mirë; dhe Edi Luarasit për rolin e Leas, si aktorja më mirë e Festivalit. Me medalje u nderua edhe regjisori Mihal Luarasi. Në ceremoninë e çmimeve Mehmet Shehu do ta vlerësonte dramën Njolla të murrme. Ajo natë kishte qenë triumfi i dramës Njolla të murrme, një triumf që do të kthehej në pak ditë në makthin e artistëve.

Paralajmërimi i Gjergj Zhejit Mbi dramën Njolla të murrme kishte dhe mendime të kundërta. Dy kritikë letrarë - tregon Mihali - Koço Bihiku dhe Gjergj Zheji, krejt të ndryshëm nga njëri-tjetri, i pari konsiderohej si “konservator e dogmatik”, e i dyti si “borgjezo-revizionist” i fshehtë. Ishin këta që zbuluan “defektet ideologjike” të dramës, mungesën e “heroit pozitiv” dhe “nxirjen” e realitetit”. Më vjen çudi sesi ka kaluar kjo dramë deri këtu. Spektakël i bukur, ideologjikisht i gabuar- i kishte thënë Bihiku.

Kurse Gjergj Zheji, kishte paranderë, me sa duket, atë që do të ndodhtë më pas. Urime Mihal ... kjo shfaqje mund të ishte bërë pikë referimi në ecurinë e teatrit shqiptar... mirëpo është si ndonjë spektakël i përtej detit, prandaj ikni sa më shpejt, me kohë të mirë! Nuk kaluan as 12 orë nga paralajmërimi i Zhejit, që perdja e zezë të ulej mbi regjisorin Mihal Luarasi. Ishte fillim jave dhe nuk kish ndodhur asnjëherë që të hënën të vihej shfaqje në skenë. Pse kjo urgjencë?kish pyetur veten Mihali, ndërsa një parandjenjë aspak e mirë po ia prishte terezinë.

Spektatori i ftohtë Ramiz Alia Ramiz Alia, qe i vetmi spektator që duartrokiti ftohtë gjatë shfaqjes së Njolla-ve ... në Festival, dhe po aq i akullt qëndroi dhe gjatë ceremonisë së çmimeve, sa nuk i uroi as aktorët protagonistë që ishin ulur afër tij në tryezën kryesore. Siç rrodhën më pas ngjarjet, u kuptua se kush e kishte alarmuar diktatorin, duke i sugjeruar që ta shihte vetë shfaqjen. Në atë shfaqje ishin thyer kanonet themelore të Realizmit Socialist. Dhe, ashtu siç ishte urdhëruar mbrëmjen e së hënës, në lozhën qendrore ishte ulur rëndë-rëndë Enver Hoxha, në krah kishte ministrin e Arsimit dhe Kulturës, Thoma Deljana. “E drejtoja shfaqjen nga lozha e zakonshme, afër skenës. Shikimin e hidhja shpesh mbi lozhën qendrore ku po zhvillohej akti i parë i dramës së jetës sime. Diktatori shumë shpesh kthente kokën nga ministri. Siç dukej, i bënte pyetje. Gjithmonë kur jepeshin premierat e spektak-

53

leve tona, në radhët e trupës artistike zotëronte një atmosferë ankthi. Vështrimet tona drejtoheshin mbi lozhën ku uleshin ata që kishin në dorë fatin e premierës, ‘udhëheqësit’. Pritej fjalia e tyre: Bardh apo Zi. Nuk kishte rëndësi, që po ata e kishin miratuar dramën si tekst.

Nuk u besonin njerëzve të artit, sepse gjatë interpretimit mund të nxirrnin kuptime dhe nënkuptime të tjera, të ‘rrezikshme’. Por ende më e tensionuar bëhej gjendja kur në lozhën qendrore ulej vetë Enver Hoxha.” Verdiktet asgjësuese të Diktatorit i ndërmenden shpesh regjisorit.

“E filloi me një vepër të shquar shqiptare, me dramën Besa të Sami Frashërit, në sezonin teatror 1950-‘51. Motivacioni i Enverit për ta ndaluar shfaqjen e saj ishte: Besën nuk mund ta mbajë një njeri i shtresave të larta, siç ndodh në këtë dramë. Besën, fjalën e dhënë, e mbajnë vetëm njerëzit e thjeshtë të popullit. Nuk duhet të shfaqet. Prandaj Ramiz Alia, si specialist i propagandës që ishte, jo më kot sugjeroi që Njolla të murrme të përsëritej ditën e hënë për spektatorin Diktator. Ai donte të ndalonte artikujt lavdërues që po përgatiteshin të dilnin atë javë në shtypin e kryeqytetit. Vetë Kadareja kish shkruar për Zërin e Rinisë. Siç dëshmoi në një shkrim të pas nëntëdhjetës gazetari i Bashkimi-t, Petro Dhimitri, sa u mor vesh kritika e rreptë e Diktatorit, vrapuan natën në shtypshkronjë për të hequr artikullin që do të dilte të nesërmen!”- kujton regjisori Luarasi. Teatri vëzhgohej e ndiqej pa ndërprerje, ishte përherë në lenten zmadhuese të regjimit që hetonte e zhbironte nën rreshta, nën batuta fjalësh, nën tekstet e rrezikshme që mund të preknin qoftë edhe prej së largu, diktaturën. “Truri pervers i Diktatorit punonte në gulçe të përhershme, në delir të pandalshëm frike prej çdo vepre artistikisht të lartë, sepse ai e dinte se prapa artit të madh fshihen nënkuptime kundërdiktatoriale”- thotë regjisori, në të vetmin moment që lëshon me duf urrejtjen, që s’dihet ku kishte fjetur në gjithë këto vite.

Akti i fundit

Shpejt e shpejt, u thirr mbledhja e madhe në Ministrinë e Arsimit dhe Kulturës, Për të analizuar devijimet e rënda ideologjike të dramën Njolla të murrme, pas dënimit që i bëri shoku Enver Hoxha disa ditë më parë.

“Ajo mbledhje do të ishte sintezë e dhunës së përbindshme që ushtrohej mbi ndërgjegjen krijuese të shkrimtarëve dhe artistëve shqiptarë, ishte pasqyra e shpërfytyrimit moral e psikik që regjimi imponoi mbi të gjithë ne. Në atë sallë ishin ulur shkrimtarë, aktorë, regjisorë, dramaturgë, drejtorë teatrosh, kritikë, studentë të letërsisë dhe arteve, punonjës të kulturës, të cilët ishin thirrur aty për të mohuar vetveten e para disa ditëve!”- risjell regjisori skenën ku po luhej me të ardhmen e tij. Dhe ashtu ndodhi, shumica e mohuan. Juria që i dha flamurin dhe çmimet, ishte strukur në një qoshe, ku “dridheshin” si bashkëfajtorë.

“Dihej se diktatura i kish zhburrëruar edhe njerëzit më trima e më të ndershëm, por atë ditë kjo u demonstrua në mënyrën më të dhimbshme. Dyzimi i personalitetit të ‘Njeriut të Ri’. Po çfarë mund të thoshte Fadil Kraja, Dionis Bubani, Kujtim Spahivogli dhe të tjerët, pas lavdeve që kishin shprehur vetëm disa ditë më parë. Të gjithë ishin si në gjemba. Duhej të thoshin të kundërtën e asaj që mendonin, duhej që në atë moment të dilnin nga vetja për të ‘kënaqur’ Diktatorin. U shpërfytyruan sa për sy e faqe, sa për të gënjyer partinë, për t’i krijuar asaj përshtypjen se shpëlarja e trurit ishte kryer, por thellë ndërgjegjes, mbetën ata që kishin qenë”- shfajëson sot pas shumë vitesh regjisori Mihal Luarasi. Kur vjen momenti që të kujtojë disa prej akuzave që u ngritën që në atë mbledhje Mihali heziton. “Po kufizohem në pak personalitete shumë të njohura të

54

55

kohës. I pari, ishte dramaturgu Spiro Çomora. Ishte tejet i frikësuar, i shkreti, se na pat bërë aq lavde për shfaqjen, sa që i falet çdo zell i tepruar që tregoi në ‘autokritikën’ e tij: Na mashtroi, na hodhi hi syve me marifetet regjisoriale, na e mori mendjen dhe nuk vumë re nxirjen e realitetit dhe shtrembërimet ideologjike! Dhe i them të ketë kujdes, se nuk e ka për herë të parë! Këtë idenë e ‘marifeteve regjisoriale’ për të mbuluar ‘gabimet ideologjike’ të dramës, e zhvilloi më tej në një artikull të gjatë në revistën ‘Nëntori’ edhe shkrimtari Fatmir Gjata, paçka se edhe ai na kish ngritur në qiell në ceremoninë festive. Dramaturgu Ibrahim Uruçi, që ishte edhe sekretar i organizatës bazë të partisë në Lidhjen e Shkrimtarëve dhe Artistëve, dhe që kish botuar te Zëri i Popullit artikullin Një njollë e zezë, foli më gjatë nga të tjerët, ku theksoi mençurinë e largpamësinë e partisë dhe gjenialitetin e shokut Enver që zbuloi shtrembërimet e rënda të shfaqjes, kurse disa nga ne, që veç shfaqjes kishim lexuar edhe tekstin, nuk ishim të zotët ta bënim këtë!”

D

itën kur fituan Festivalin, një tufë prej 53 telegramesh urimi kishte mbërritur në adresë të tij nga qendra të ndryshme pune dhe nga qytetarë të ndryshëm. Mes tyre ishte dhe një telegram nga sekretari i Partisë, Todi Lubonja. “Pas tri ditësh kur u kthyem në Korçë, turma njerëzish ishin rreshtuar në të dyja anët e rrugës nga Maliqi deri në qytet, për të na përshëndetur. Në atë kohë, ndryshe nga sot, këto lloj manifestimesh bëheshin spontane. Frynte një tufan dëbore.

Me dashje apo jo kishin harruar që të jepnin një urdhër të dytë për ndalimin e festës. Të lodhur e të tronditur siç ishim nga ajo që kishim pësuar në Tiranë nga goditja fatale që na dha i pari i vendit, e shihnim turmën që brohoriste nga dritarja e autobusit. Dikush aty hodhi idenë që në shenjë falënderimi të valëvisnim flamurin nga dritarja. Të them të drejtën nuk e lejova, sepse mendova se do të merrej si kundërvënie dhe cinizëm ndaj regjimit. Si për ironi, bashkë me mandatën e zezë të Enverit, kishim me vete edhe flamurin e ‘fitores’, që nuk e di pse ende nuk na kishin kërkuar ta kthenim mbrapsht”.

Po cilat ishin akuzat që Enver Hoxha i pëshpëriste në vesh ministrit të Arsimit dhe Kulturës atë mbrëmje, që i përsëriti edhe pas katër vjetësh në Plenumin IV? Vepër ideologjikisht e shtrembër, moderniste, liberale dhe nxirje e realitetit me qëllim armiqësor.

56 “Enver Hoxha, duke dashur të denigrojë dy

Pas gjithë këtij rrebeshi, Mihal Luarasin do ta “kryqëzonin” në foltoren ku ngjiteshin fajtorët që bënin autokritikë. Sapo kishte shqiptuar fjalën që besonte se ishte çelësi i shpëtimit - gabime -, kur i vjen dhe sulmi i fundit nga anëtari i Komitetit Qendror dhe sekretar i Komitetit të Partisë së Tiranës, dramaturgu Fadil Paçrami. Këto nuk janë gabime. Po të nisesh për të shkuar në Durrës, nuk del në malin e Dajtit! Pra, u vu vula, gjithçka ishte bërë me qëllim. Kadareja ishte aty, por nuk u çua të bënte autokritikë për artikullin që ai vetë kishte shkruar te Zëri i Rinisë. “Nuk e di nëse ekziston procesverbali i asaj mbledhjeje. Po të jetë ruajtur, përbën një monument si një akt-padi kundër komunizmit enverist”.

Prej asaj mbrëmjeje jeta e Mihal Luarasit dhe e bashkëshortes Edi do të fundosej. Pak ditë para arrestimit, të dy bashkë do të shiheshin në Teatrin e Operas dhe Baletit. Ishte një mënyrë tjetër për të gënjyer veten dhe të tjerët se asgjë nuk do të ndodhte dhe se jeta e tyre do të vazhdonte njësoj pas Njollës së murrme…

krijuesit kryesorë të dramës Njolla të murrme, gënjeu tri herë kur në Plenumin IV deklaroi se Todi Lubonja grumbulloi në Korçë njerëz të deklasuar në fushën e artit, si një farë Minush Jero dhe Mihallaq Luarasi. Ai gënjeu, sepse as unë dhe as Minush Jero nuk ishim të deklasuar, përkundrazi. Jerua ishte një nga pionierët e shquar të luftës në Vlorë dhe unë kam dalë partizan me pushkë në krah që 14 vjeç.” Ajo çfarë vriste sytë e Partisë, sipas Luarasit, ishte trajtimi i problemeve reale në skenë përmes artit bashkëkohor. Ata kishin frikë nga pikat e kontaktit me artin e vërtetë europian dhe Njolla të murrme ngjante si e tillë dhe aspak me ato socrealiste që i servireshin publikut e që të gjithë ishin mësuar të shihnin. Atje, mbi atë podium oval që ishte baza e skenografisë, e aq më shprehës në atë akuarium ku tre peshq të vegjël, (aq sa ishin dhe personazhet e familjes), përplaseshin pas qelqeve dhe projektoheshin në muret e dhomës pa mundur të dalin jashtë, nuk ishte historia e një familjeje shqiptare “mikroborgjeze”, por ishte familja socialiste shqiptare. “Me kohë, teoricienët enveristë, pasi kishin luftuar e ndaluar çdo gjë moderne në art, u kujtuan se po e tregonin veten haptas konservatorë, obskurantistë, kundërshtarë të përparimit. Pasi e vranë mendjen, gjetën si zgjidhje një lojë fjalësh: moderne dhe moderniste! Gjoja si pole të kundërta dhe nisën të propagandojnë për vete se ‘në jemi modernët, se ideologjia jonë marksiste-leniniste, është më përparimtar-

ja, pra më modernja në botë!’ Ndërsa modernistët janë konservatorë, se ‘duan të mbajnë në këmbë kapitalizmin.’”- analizon Mihal Luarasi.

Me Njolla të murrme kish ndodhur diçka e jashtëzakonshme në teatrin shqiptar: ishin shkelur normat zyrtare mbi të ashtuquajturin “hero pozitiv”, që mungonte në këtë dramë, dhe ky ishte sakrilegj. Me mjetet e dramës psikologjike aty pohohej se “fitorja më e madhe e partisë”, Njeriu i Ri i farkëtuar prej saj, ishte gënjeshtër… Kështu që spektatori “çonte në shtëpi” ato mendime të “shtrembra”. Monologu i paharruar i mësuese Leas, kur ajo shqyrton hartimet e nxënësve, është një rrëfim tronditës para pasqyrës së ndërgjegjes së vet. “Me kujtohet një nga netët e premierës, kur në teatër u shuan disa herë dritat. Njëra nga këto zgjati shumë, aty nga mesi i shfaqjes, pikërisht duke u interpretuar monologu i Leas. Bënte ftohtë në sallë, se teatri nuk kishte ngrohje. Errësirë e plotë dhe heshtje. Askush nuk pipëtinte. Pesë minuta të pafundme, asnjë zë, asnjë lëvizje. Aktorja, ishte vetëm në skenë. Errësira po zgjaste përtej çdo durimi të arsyeshëm. Befas, një shikues foli nga salla: ‘Edi, dil e merr një qiri!’ Edi doli dhe u kthye me një fener të ndezur. Duartrokitje. Rifilloi monologu. Kur pas pak dritat u ndezën, vumë re të çuditur, se asnjë spektator nuk ishte larguar, me gjithë ndërprerjen e gjatë dhe të ftohtin e madh.”

Kjo ishte magjia që përcillte ajo njollë e murrmë.

57

Maklen Misha Kjo ditë nuk e meriton një status.

Lazer Stani Dikur thoshin se burrat e shetitun janë burra të ditun. Gabim e paskan pasë! Po sot që gjysmën e popullit e kemi nxjerrë sheti (emigracion dhe lëvizje pa viza) dhe prapë nuk po zemë mend?!

Fëmijët duke shitur në rrugë - By Clark Rrudhat - Eccentric bubble Esoposizione - Squadritoro

Fjoralba Veshi Nuk i marr vesh çiftet që zihen dhe për 5 min e vënë statusin ‘’single’’...edhe unë zihem me prindërit, por nuk e vë statusin ‘”Jetim”...!!!

Arian Galdini Mos harroni që në zgjedhjet e ardhshme të votoni Ali Babën, se së paku kështu e dini që hajdutët janë vetëm 40...

Edon Qesari Ngjitur me një “xhaxhi” që po i bie tastierës së lap top-it jo si të jetë duke shkruajtur, por si të jetë duke asfaltuar me beton rrugët. — at Biblioteca di storia moderna e contemporanea.

Ngjyrat e Ngrohta - Edi Piqoni

Namir Lapardhaja ”ë-ja” është mjaft e rëndësishme tek “vëlla”, sepse, në thelb, njerëzit duhet të ndahen në o “vëlla” me “ë” dhe në o “vlla” pa “ë” :) Sokrat Turtulli Për gjermanin e fundit që ka ik nga Shqipëria, u bë gjithë ajo “lufte”, kurse për italianin e parë që ka shkelur në 7 Prill, nuk kujtohet asnjë. Kush më thotë si quhet ai, me cilën këmbë hyri në Shqipëri, kush ishin fjalët e para që tha, dhe pse u bë gjithë ai sherr mes italianëve, se kush do ikte i fundit nga Shqipëria?

Princesha -Olta Ymeri

Patitull - Nesa

Armand Sallabanda Nëse Dashnor Diko detyrohet të shesë këpucë të përdorura për të jetuar, do të thotë që kriza ka prekur edhe Shqipërinë.

Namir Lapardhaja Kur takoj ca kryekomunarë s’e marr dot veten për ditë të tëra nga trashësia e tyre :)

www.mapo.al 58 Mendoj të bie nga shkallët - Klodiana Alia

KODRA MBAS BREGUT

Ardian Ndreca Ecejake pranverore...

Ministrja Bregu, me aftësinë dhe përkushtimin që e karakterizon, po punon intensivisht natë e ditë; mund të themi se ajo e saja asht Ministria që qëndron ma afër me rubrikën “kodra mbas bregut”. Po të ishte gjallë Konica i shkretë, do të kishte thanë: “na mbytën gomarërirat ministrore”.

Marsi kaloi si kalë çalë, tue lanë mbas vetes nji mori me ngjarje. * * * Politikanët tanë janë shakaxhi të mëdhaj, ka tashma 7 vjet që ndiejmë lajme për rezultate dhe për progrese të arrituna në rrugëtimin drejt Bashkimit Europian, megjithatë deri më sot s’kemi asnji lajm pozitiv për kërkesën për marrjen e statusit të kandidatit që qeveria shqiptare ka dorzue me 28 prill 2009.

Kroacia bani kërkesën më 2003 dhe e mori statusin më 2004, Maqedonia e bani në 2004 dhe e mori më 2005, Mali i Zi e bani në janar 2009 dhe e mori më 2010. Serbia, e cila humbi dy lufta me Perëndimin, e mori ketë status në mars të këtij viti. Vetëm ne dhe Bosnja s’e kemi marrë ende.

Ministrja Bregu, me aftësinë dhe përkushtimin që e karakterizon, po punon intensivisht natë e ditë; mund të themi se ajo e saja asht Ministria që qëndron ma afër me rubrikën “kodra mbas bregut”. Po të ishte gjallë Konica i shkretë, do të kishte thanë: “na mbytën gomarërirat ministrore”. * * * Me 64% të votave Vladimir Putin, ishagjenti i KGB-së, rimori postin e Presidentit të Federatës Ruse. Medvedev dhe Putin

janë ba si Dolce e Gabbana, s’dihet kush asht njeni dhe kush asht tjetri.

Asht nji trishtim i madh që nji vend i madh si Rusia të vijojë me u drejtue prej nji Putini!

Natën kur u shpall fitorja Putini doli në publik me lot ndër sy dhe në ato pak sekonda, mes mallëngjimit të dukshëm, gjeti fjalët e nevojshme për me... sulmue opozitën.

Dikë më kujton ky njeri?!

E kujtojmë të gjithë në pozat e tij prej kalorsi, qitësi, xhudisti, piloti, tankisti, motoçiklisti...

Këtij njeriu me sy të akullt i mungon diçka! Ky biond i shpërlamë, i gjatë 170cm, e ka të domosdoshme me përdorë sa herë del në publik nji mjet, nji instrument, diçka që i mungon qenjes së tij. Sa qytetarë rusë do të dëshironin me e pa të veshun astronaut mbrenda nji sonde kozmike, prej atyne që mbesin jashtë atmosfere! * * * Të pandehunit e Gërdecit morën gjykimin e parë. Dënimet e papërfillshme në krahasim me kobin e atij marsi të vitit 2008 dhe sidomos ndryshimet e akuzës ishin skandaloze: “shkatërrim i pronës nga pakujdesia”; “shkelje e rregullave të mbrojtjes në punë”; “shpërdorim i detyrës nga kuadri komandues”; “shkelje e rregullave mbi lëndët plasëse, djegëse dhe radioaktive” dhe “shkatërrim të pronës me eksplozivë” – këto ishin akuzat e reja për të cilat treshja gjyqtarëve dënoi disa prej të pandehunve. Megjithatë, siç e dijmë pati të paktën dy të dyshuem që s’u gjykuen aspak.

Britmat e Zamira Durdës, grues që në atë shpërthim ka humbë fëmijën dhe të jatin ishin impresionuese: “Dua të takoj gjyqtarin, dua të takoj Ridvan Hadon, Fatmira Hajdarin dhe Shefkije Demiraj, t’i pyes sa lekë kanë marrë për këtë vendim” - “Më lini, dua të vdes, po të kisha benzinë do t’i digjja ata dhe veten këtu”.

Këta janë ata që bajnë komente të pangjashme e idiote. Ka mandej prej atyne që bajnë komente të squeta e pozitive, e tue qenë se me këta të fundit jam dakord, atëherë funksioni i këtyne asht që të lexohen prej parëve, me shpresën që t’i shkundin prej marrisë e tyne ngjethëse!

Vendimet e gjykatës për çështjen e Gërdecit kanë ngjallë pakënaqësi të madhe në shoqninë civile, e cila me anë të nji peticioni të nënshkruem prej 41 individëve dhe shoqatave kërkon drejtësi për viktimat e Gërdecit. Pa dashtë me nënvleftësue aspak dhimbjen e familjarëve të viktimave, duhet thanë se ndoshta viktima ma e madhe e Gërdecit, mbas këtij vendimi skandaloz, asht vetë Shteti shqiptar.

Ata që duhet të mbronin shtetin shqiptar përpara se të ndodhte tragjedia nuk e bane nji gja të tillë, madje u friksuen, u tulatën, dhe u dorzuen si burracakë edhe para nji telefonate. Ata që duhet të administronin drejtësinë treguen vetëm përbuzje ndaj saj dhe ndaj dhimbjes të të afërmve të viktimave.

Ma i madhi turp asht që ministri i Mbrojtjes i asaj kohe sot vijon të jetë ministër i Mjedisit, pyjeve dhe administrimit të ujërave.

Bashkatdhetarë të dashun, me Mediun ministër fleni të qetë, mjedisi asht i siguruem, pyjet gjithashtu, ndërsa ujnat - ato do t’i keni në dimën në formë përmbytjesh masive, kurse në verë me pikatore. * * * Nji mik i jemi më pyeste para do kohësh: a i ke lexue komentet që i kanë ba shkrimit tand në gazetë? E vijonte tue protestue për budallallekun e do komentuesve të papunë, të pa zanat e kryesisht të pa tru.

E qetsova tue i thanë se un s’kam as kohë e as dëshirë me lexue komentet e tyne, për dy arsye të thjeshta.

E para un shkruej që ata të lexojnë çka them un e jo për me dijtë se çka mbërrin me përftue truni i tyne i mjegulluem prej pasionesh të verbta, prej avujve të rakisë apo prej sherbetit të bakllavës.

E dyta: shumica e atyne që bajnë komente të pangjashme dhe idiote janë njerëz me të cilët në jetën reale s’do të pija kurrë as edhe nji kafe. E në fund krejt: un, çka botoj e nënshkruej me emnin tem, kurse ata mshehen mbas pseudonimesh, mbas emna kafshësh, krahinash, mbasthirrmash e numrash... pse ata s’kanë dalë ende prej anonimatit të tyne, prej materies amorfe ku mendimi sillet si flluskat e ajrit mbrenda ziftit të langshëm.

Këta janë ata që bajnë komente të pangjashme e idiote. Ka mandej prej atyne që bajnë komente të squeta e pozitive, e tue qenë se me këta të fundit jam dakord, atëherë funksioni i këtyne asht që të lexohen prej parëve, me shpresën që t’i shkundin prej marrisë e tyne ngjethëse!

59

Teksti i mëposhtëm, me shumë pak shkurtime, është raporti vjetor i Konsullit britanik në Shqipëri, Robert Parr, drejtuar Kryeministrit britanik Austen Chamberlein. Në të gjenden detaje interesante të teatrit politik shqiptar të sunduar në ato vite nga beu i ri matjan Ahmet Zogu, i cili u zgjodh President pas një qeverie jetëshkurtër të Fan Nolit. Raporti jep skena dhe prapaskena ku pasqyrohen, jo vetëm veprimtaritë e elementit të brendshëm, por edhe ndërthurjet e Fuqive të huaja dhe interesave të tyre. Raporti është i shkruar në mënyrë telegrafike, por elementët e bollshëm e bëjnë një ‘gjah’ të mirë për historianët, por edhe amatorët e gossipit. MAPO do ta sjellë të plotë serinë e raporteve të Parr në numrat në vijim.

60

Raporti i konsullit britanik

Zogu, i vetëm përballë fanatikëve muslimanë dhe nacionalistëve fanatikë

S

hqipëria e filloi vitin 1925 me një eksperiment në qeverisje, i mbështetur ky për një kohë të gjatë nga shumë vëzhgues, të cilët ndikonin shumë brenda dhe jashtë vendit, si dhe ishin thellësisht të shqetësuar. Ahmed Bej Zogu u kthye në pushtet gjatë ditëve të fundit të vitit të lënë pas me kurorëzimin e asaj çfarë ishte thuajse një revolucion i pagjak. Pakënaqësia universale me administratën e peshkopit Fan Noli e bëri çdo ndryshim të pranueshëm, ndërsa në veri mirëpritjen e Ahmed Beut e garantoi prestigji dhe bujaria të cilën ai gëzonte në këto treva. Lajmi që ai përhapi në Tiranë se kishte ardhur me 8.000 malësorë, në mënyrë efikase e largoi Jugun prej përpjekjes për rezistencë, megjithëse, në çdo rast, ai kishte mbështetës të mjaftueshëm në këtë pjesë të vendit për të siguruar suksesin përfundimtar. Republika u themelua brenda një periudhe të shkurtër, si

dhe nën këto rrethana ai u zgjodh President, praktikisht padroni i vetëm dhe suprem i Shqipërisë, por për të caktuar autoritetin e tij ekzistonin dy faktorë të cilët vazhduan në një farë mënyra në muajt pasues me çlirimin nga parashikimet më ekstravagante për prosperitet që do të vinte nga ardhja e tij në pushtet.

2. E para prej këtyre, e cila gjithashtu është përgjegjëse për të dytën, shtrihet në karakterin personal të vetë Ahmed Zogut. Profesori Alison Phillips, ka shkruar në një prej numrave të asaj kohë në gazetën “Times” mbi temën e Aleksandërit I të Rusisë, ku përdorte një gjuhë e cila është shumë e përshtatshme me kontekstin këtu. Pas citimit të Castleragh-it, në lidhje me faktin se Perandori kishte “cilësi të mëdha”, por se ai ishte “i pavendosur dhe i dyshimtë”, si dhe nxjerrjen në pah se një natyrë e tillë ishte më e prirur të jepte përshtypjen e mungesës së sinqeritetit, ai vazhdon:-

“Përshtypja u thellua edhe më nga një cilësi tek Aleksandri i cila ishte plotësisht e lavdishme - magjepsja prej tij. Të gjithë që binin me kontakt me të, lartësonin hijeshinë dhe sharmin që e karakterizonin. Por dëshira për t’u pëlqyer e shtynte atë që ndonjëherë të thoshte atë çka ishte e pëlqyeshme vetëm për dëgjuesin tij të momentit - një praktikë e rrezikshme për një princ, ku çdo fjalë peshohet dhe kujtohet. E vërteta është se impulsi bujar i Aleksandrit u përzie me shumë sqimë apo kotësi. Në marrëdhënien e tij personale me njerëzit, kjo e bënte atë të dëshiruar për të kënaqur; mënyra e të folurës së tij publike, e çonte ndonjëherë “të predikonte një doktrinë shpirtmadhe apo bujare” e cila nuk ishte gjithmonë e aftë apo e gatshme për t’u aplikuar në praktikë.”

Këto fjalë i shkojnë shumë Ahmed Zogut, madje karakteri i tij komplikohet më shumë nga mungesa e një arsimimi,

61

përveç atij të cunguar turk, dhe injorancës së tij rreth botës përtej Europës Jug-Lindore. Këto defekte prodhonin njëfarë sjelljeje foshnjore, e cila ishte e dukshme në sqimën e tij, po ashtu në konfidencën dhe dyshimet e tij. Për më tepër, kjo duhet të mbahet pjesërisht përgjegjëse për paaftësinë e tij në koordinimin dhe delegimin e punëve, si dhe për faktin se ai torturohej me alarmeve të panevojshme, si ai i rrezikut nga një sulm i jashtëm. Në të shkuarën ai kishte folur rreth asaj çka mund të bëhej, ku ai do ta gjente veten në pushtet absolut. Ky moment erdhi dhe frika se cili mund të ishte qëndrimi i Europës, e çoi atë të tërhiqet dhe të kënaqet me një autoritet të kualifikuar.

Gjithmonë ai e ka pranuar akuzën se nuk është njohës i mirë i karakterit të njerëzve, megjithatë është e vështirë të thuash nëse sjellja që u ka dhënë shtysë opinioneve të tilla, nuk vjen tërësisht nga zakonit i tij i tkurrjes para të vërtetave të pakëndshme. Por, sidoqoftë ai nuk qe i zoti të bënte një spastrim total të atyre që eksperienca kish treguar se nuk mund tu zihej besë dhe ai bëri shumë emërime në administratën e re që më së shumti e penguan në detyrën e tij. Ky ishte faktori i dytë.

3. Disa prej burrave të zgjedhur kështu ishin shërbëtorë besnikë, të cilët kishin secili pretendime për shpërblime, kësisoj ata ishin të emëruar pjesërisht për këtë arsye dhe pjesërisht sepse Ahmed Bej mund të

62

Tirana në vitin 1925

mbështetej te ta. Të tjerët ishin njerëz që e kishin përkrahur kauzën e tij për arsye politike dhe ishin gjithmonë të përgatitur për ta braktisur atë për një udhëheqës më premtues apo të abuzonin me besimin e tij kundrejt përfitimit të tyre personal. Koço Kotta ndershmërisht dhe idiotësisht e keqadministroi departamentin e besuar. Mufid Libohova e shiti vendin nëpërmjet varësisë ekonomike. Eshref Frashëri u përpoq të rigjallëronte “Klikën” e vjetër

Ky moment erdhi dhe frika se cili mund të ishte qëndrimi i Europës, e çoi atë të tërhiqet dhe të kënaqet me një autoritet të kualifikuar. Gjithmonë ai e ka pranuar akuzën se nuk është njohës i mirë i karakterit të njerëzve, megjithatë është e vështirë të thuash nëse sjellja që u ka dhënë shtysë opinioneve të tilla, nuk vjen tërësisht nga zakonit i tij i tkurrjes para të vërtetave të pakëndshme...

dhe thuri komplotin e një rebelimi. Ceno Bej, kunati i presidentit dhe ministër i brendshëm, komplotoi për të ulur veten në vendin e Ahmed Zogut. Në gjithë vendin zyrtarë të vegjël, disa prej tyre të arsyeshëm dhe qëllimmirë dhe të ndershëm, të tjerët aspak kështu, ishin përgjegjës për gafat dhe padrejtësitë, që e ulën prestigjin e qeverisë dhe detyruan njerëzit të pyesnin veten nëse u përballën me zhgënjimin edhe një herë tjetër.

4. Këto pengesa dhe vështirësi jo vetëm që e vështirësuan detyrën e Ahmed Beut, por i shtuan vështirësinë duke zvogëluar dashamirësinë me të cilën vendi e kishte mirëpritur. Por, megjithatë, shumë prej të hidhëruarve lirisht pranuan se presidenti vetë nuk mund të jetë përgjegjës për gjithçka ndodh, dhe mbaheshin me shpresë se me kalimin e kohës ai do të grumbullonte më shumë kontroll në duart e tij dhe do të impononte një kontroll më të efektshëm ndaj varësve të tij. Dhe në gjysmën e dytë të vitit Ahmed Bej, i cili kishte qenë sëmurë rëndë gjatë pranverës, i fortifikoi këto shpresa. Ai u përball me efektivitet me dy konspiracione: hoqi qafe disa ministra; emëroi individë të ndershëm në postet e presidentit të Senatit dhe të Dhomës së Deputetëve; mori hapin të thërriste Mufid Bej Libohova për ta kontrolluar, si dhe spastroi disa prej zyrtarëve më pak të dëshirueshëm të administratës.

Në fund të vitit njerëzit ndjenë se rendi i ri, në fund të fundit, mund ta shfaqte veten të barabartë ndaj detyrës me të cilën u përball dhe se eksperimenti i bërjes udhëheqës shteti të të riut nga Mati, me kalimin e kohës do rezultonte i suksesshëm. Mes prirjeve shqetësuese të ndryshimit politik, besimi i rritur i njerëzve qëndronte si një shkëmb.

Gjakmarrja i përkiste së kaluarës. Karvanë të gjatë kalonin dhe rikalonin përgjatë rrugëve pa frikë nga kusaria.

Shifrat tregtare për portet u rritën. U ngritën ndërtesa në qytete dhe në vendet ku deri dje derri i egër gjente strehë i patrazuar, njerëzit po lëronin tokën me zell.

Ngjarjet politike 5. Ahmed Bej i udhëhoqi personalisht forcat, të cilat kryen kundër revo-

lucionin në fund të 1924-ës, dhe pikërisht si komandant ushtarak kishte mundësuar nënshtrimin e vendit. Anëtarët e qeverisë së fundit dhe një prej regjentëve u kthye thuajse menjëherë, po ashtu ish kryeministri Ilias Bej Vrioni, i cili rimori postin me qëllim sigurimin e vazhdimësisë kushtetuese. Më pas ai dha dorëheqjen dhe regjenti ngarkoi Ahmed Beun me formimin e një kabineti të ri.

Shumica e anëtarëve të Asamblesë Kushtetuese të mbledhur në dhjetor të 1923-it u rikthyen në Tiranë dhe më 21 janar shpallën Republikën. Pak ditë më pas Ahmed Bej u zgjodh President për një periudhë shtatë vjeçare. Një kushtetutë e re u hartua duke parashikuar një Senat me tetëmbëdhjetë anëtarë dhe një Dhomë të Ulët prej pesëdhjetë e shtatë vetash. Pushteti presidencial pothuajse barabitej me atë të Presidentit të Shteteve të Bashkuara. Ekzistonte një Këshill Ministror, i emëruar nga presidenti, por që përgjigjej para Dhomës së Deputetëve. Një shtesë e veçantë u bë në Statutin e Kushtetutës për Departamentin e Auditit anëtarët e të cilit emërohen për një periudhë pesë vjeçare dhe kanë kontroll absolut mbi financat e shtetit.

Statuti e shpallte Tiranën kryeqytet të Shqipërisë.

6.Akte të tjera të Asamblesë Kushtetuese ishin: ratifikimi i disa traktateve dhe kalimi i projektligjit për koncesione të naftës anglo-persiane, e cila kishte kaluar në duart e disa Parlamenteve në një formë apo një tjetër për rreth katër vjet. Presidenti e shpërndau Asamblenë më 3 Mars. Zgjedhjet mbaheshin në Maj në përputhje me Statutin e ri, dhe dy Dhomat mblidheshin më 1 Qershor. Nga tetëmbëdhjetë anëtarët e Senatit, gjashtë emëroheshin nga Presidenti në përputhshmëri me Statutin. Dymbëdhjetë të tjerët zgjidheshin nga Asambleja Kushtetuese praktikisht sipas diktimit të tij. Në kohën e zgjedhjeve i gjithë vendi ishte kryesisht nën kontrollin e tij, dhe megjithatë nuk dukej se ushtrohej ndonjë dhunë apo kërcënim, nuk ka asnjë dyshim se elektorati e priste një trusni të tillë në shenjën më të parë të kundërshtimit. Si rrjedhim, vetëm një numër i vogël njerëzish morën mundimin për të votuar dhe me përjashtim të vogla, rezultatet treguan një fitore të pastër për kandi-

datët e Ahmed Beut. Gjithsesi ka gjasa që ky rezultat të ishte i njëjti pavarësisht rrethanave. Vendi u përgatit për t’i dhënë Presidentit një shans për të punuar pa pengesa. Në anën tjetër, epërsia e tij në Legjislativ nuk ishte domosdoshmërisht e përhershme. Në qershor prestigji dhe suksesi i deri atëhershëm ishin ende të mjaftueshme për të frenuar kundërshtitë. Gjashtë muaj më vonë ishte e dukshme që pronarët më të mëdhenj të tokave dhe prijësit e tjerë lokalë mbartnin influencë të mjaftueshme për ta kundërshtuar atë në Dhomën e Ulët, si dhe atij do t’i duhej t’i drejtohej edhe njëherë dredhive të vjetra që çmoheshin në këtë vend, nëse donte të ruante një mazhorancë funksionale për disa çështje të diskutueshme.

7. Kabineti i parë i Ahmed Beut ishte një dështim. Ai përbëhej nga Mufid Bej Libohova në Ministritë e Financës dhe çështjeve të Jashtme, Ceno Bej Kryeziu i Gjakovës në Ministrinë e Brendshme, Ministër i Punëve Publike Koço Kotta dhe Ministër i Drejtësisë Petro Poga. Ministria e Luftës dhe Ministria e Edukatës Publike ishin suprimuar. Dy ministrat e fundit ishin dështakë. Shpresat e mëdha ishin zhvendosur te Ceno Bej kur ai mori postin: megjithëse ishte një djalë i ri, ai ishte i devotshëm ndaj Presidentit, i cili

Akte të tjera të Asamblesë Kushtetuese ishin: ratifikimi i disa traktateve dhe kalimi i projektligjit për koncesione të naftës anglo-persiane, e cila kishte kaluar në duart e disa Parlamenteve në një formë apo një tjetër për rreth katër vjet.

Presidenti e shpërndau Asamblenë më 3 Mars.

ishte edhe kunati i tij, kësodore ndihej se nëse Ahmed Bej nuk do të mundte personalisht të mbante frerët e Ministrisë së Brendshme, Ceno Bej do të ishte zëvendësi i tij më i dëshirueshëm. Këto shpresa ishin zhgënjyese. Gradualisht filluan të dëgjoheshin historira rreth korrupsionit të tij; ai dështoi të mbarte idetë e Presidentit në administratë, dhe më në fund u zbulua se ai po thurte komplotin për përmbysjen e Ahmed Beut. Ai ishte i detyruar të jepte dorëheqjen nga posti, megjithatë kunati i tij e fali, me kusht që të largohej nga vendi. Ahmedi u trondit shumë nga ky incident dhe bëri ç’mundi për të parandaluar atë të merrej vesh nga të gjithë. Pak, në mos asnjë, jashtë rrethit të tij të afërt e mësuan kurrë të vërtetën e saktë.

8. Mufid Bej Libohova tregoi që në fillim, se puna e tij si ministër ishte një akt korrupsion ngjethës. Jeta e tij private ishte aq e fëlliqur sa dhe veprimet e tij zyrtare ishin tejet famëkeqe. Dorëheqja e tij iu kërkua kur u bë e qartë se ai kishte qenë pjesë e një komploti të kurdisur në qershor, në Korçë. Por ndërkohë ai kishte grabitur një shumë të madhe parash të Shtetit duke e përfshirë vendin në varësinë ekonomike të Italisë.

9. Këto katastrofa vinin pjesërisht falë emërimeve të kandidatëve të diskutueshëm që Ahmed Bej zgjodhi për postet ministrore. Në rastin e Ceno Beut ai kishte gabuar vërtet. Në anën tjetër, karakteri i Mufidit njihej, por ai kishte qenë një anëtarë i qeverisë së Ilias Beut dhe e kishte përkrahur aktivisht kundër-revolucionin. Nën këto rrethana Ahmedi nuk ishte i përgatitur për t’u dukur si mosmirënjohje, për më tepër që Mufidi kontrollonte një pjesë të opinionit në provincën e Gjirokastrës. Emërimi u pa me dyshim, por askush nuk e parashikoi shtrirjen e abuzimit që ministri i ri i Financës do të kryente. Ka pasur mundësi që rrjedha e gjërave mund të ishte modifikuar nëse Ahmed Bej nuk do të ishte sëmurur. Gjatë një pjese të marsit, të tërë prillin dhe pjesë nga maji ai nuk ka pasur mundësi t’u japë vëmendjen e duhur në punët e qeverisë dhe nga kjo u përfitua në të gjitha drejtimet.

10.Një tjetër emërim shumë i keq ishte ai i Eshref Bej Frashërit si president i Senatit. Për një kohë ky njeri ka qenë ko-

63

ka e klubit gjysmë sekret politik të njohur si “Klikë” dhe ka qenë gjithmonë një figurë famëkeqe në politikën shqiptare. Ai pati sukses në shmangien e kontradiktave të hapura me Ahmedin, i cili në anën e tij nuk kishte qenë asnjëherë i aftë të mblidhte mendjen se sa larg ia vlente të shkoje për ta bërë për vete Eshref Beun. Ai e bleu përkrahjen e tij të përkohshme duke e bërë President të Senatit, por pa kaluar as gjashtë muaj, u bë e ditur se po planifikohej një kryengritje kundër qeverisë në Korçë.

Ndër krerët e komplotit ishin Eshref Bej Frashëri dhe Xhafer Bej Ypi, anëtar i Këshillit të Regjencës, i cili ishte kthyer në Shqipëri në periudhën e kundërrevolucionit. Mufid Bej Libohova iu bashkua atyre. Motivet kryesore të tyre ishin armiqësitë personale kundër Ahmed Beut dhe ambiciet politike. Ata u përpoqën të mobilizojnë pasuesit e tyre duke luajtur me sentimentet e elementit reaksionar musliman, të cilët ishin dyshues ndaj çlirimit të dukshëm të Presidentit nga çdo fanatizëm fetar dhe racial. Ahmed Bej u lajmërua në kohë. Një forcë malësorësh u dërgua në Korçë dhe komploti nuk arriti ndonjë rezultat. Si rrjedhim nuk ekzistonte ndonjë provë e hapur kundra konspiratorëve, por ekzistonin mjaftueshëm të dhëna për t’i mundësuar Presidentit ta detyronte Eshref Beun të jepte dorëheqjen. Kjo çështje nuk kishte qenë qartësuar plotësisht para se të zbulohej se Ceno Bej, Ministri i Brendshëm po komplotonte për ta rrëzuar Presidentin me ndihmën e disa zyrtarëve ushtarakë, duke u bërë vetë kryetar i shtetit. Ahmed Bej e zgjidhi shpejt këtë rrezik dhe në të njëjtën kohë kërkoi dorëheqjen e gjithë kabinetit.

11.Emërimet e tij të reja ishin një përmirësim në krahasim me ato të bëra në fillim të vitit. Ministri Koço Kotta, i cili ishte një burrë i ndershëm por që nuk pati sukses në Ministrinë e Punëve Publike, më tepër nga mungesa e inteligjencës sesa nga mirëdashja. Ai u bë President i Dhomës së Deputetëve.

Ministri Pandeli Evangjeli, një i krishterë ortodoks i cili kishte qenë anëtar i disa administratave të mëparshme, u bë President i Senatit.

Musa Bej Juka, i cili kishte qenë kryetar

64

i Bashkisë së Shkodrës për disa vjet, mori portofolin e Punëve të Brendshme dhe Punëve Publike. Ministria e Financës iu besua Sulejman Bej Starovës, një ish zyrtar i kësaj Ministrie dhe anëtar i Departamentit të ri te Auditit, ndërsa Milto Tutulani, i cili kishte qenë ministër i Drejtësisë në kabinetin e Ahmed Beut në 1923, u kthye përsëri tek po ai post dhe gjithashtu mori në ngarkim Ministrinë e çështjeve me Jashtë. Frika e prekjes së interesave të pronarëve të tokave të Shqipërisë Qendrore e çoi Tutulanin në dorëheqje të parakohshme duke ia dorëzuar të dy postet Hysejn Bej Vrionit, një i parëndësishëm.

12.Kabineti i ri ia filloi punës në fund të shtatorit, dhe të dy, Sulejman Bej Starova dhe Musa Bej Juka, por veçanërisht ky i fundit, dëshmuan që në fillim se ata do të kryenin detyrën me energji dhe aftësi. Asnjë administratë shqiptare nuk ishte barabitur me ta në këtë aspekt, dhe fundi i vitit erdhi pa asnjë shenjë se veprimtaria e tyre po dobësohej. Si rezultat pozita e Ahmed Beut në vend, e cila ishte dëmtuar nga puna e qeverisë së mëparshme, ishte përmirësuar konsiderueshëm.

13.Një apo dy herë gjatë periudhës që përfshin ky raport u krijua panik se partia revolucionare në mërgim mund

Kabineti i ri ia filloi punës në fund të shtatorit, dhe të dy, Sulejman Bej Starova dhe Musa Bej Juka, por veçanërisht ky i fundit, dëshmuan që në fillim se ata do të kryenin detyrën me energji dhe aftësi. Asnjë administratë shqiptare nuk ishte barabitur me ta në këtë aspekt, dhe fundi i vitit erdhi pa asnjë shenjë se veprimtaria e tyre po dobësohej...

të përpiqej të rrëzonte regjimin, por asgjë nuk ndodhi. U planifikuan një ose dy atentate kundër Ahmed Beut, por në çdo rast atij i jepej paralajmërimi në kohë. Në anën tjetër, viti u mbush me ngjarje të shënuara për shkak të eliminimit të disa prej kundërshtarëve më të fortë të regjimit të tij. Luigj Gurakuqi u vra në Bari. Zia Bej Dibra u qëllua nga xhandarët në Shqipëri. Bajram Curi takoi vdekjen në fund të marsit, megjithatë rrethanat e sakta në të cilën ka ndodhur kjo janë të errëta dhe disa njerëz dyshojnë në të vërtetën e raportit zyrtar. Hysni Curri vdiq në Vjenë gjatë pranverës, dhe Marka Gjoni, Kapiten i Mirditës, vdiq nga një atak në zemër thuajse në të njëjtën kohë. Një tjetër bajraktar i shquar i Mirditës, Zef Noci, u qëllua aty nga fundi i gushtit në rrethana të cilat asnjëherë nuk janë bërë të qarta tërësisht. Të gjithë anëtarët e opozitës që kishin emigruar jashtë ishin falur nga dekreti i tetorit me kusht kthimin e tyre në Shqipëri brenda një muaji, por asnjë kundërshtar i njohur prej administratës së atëhershme nuk e shfrytëzoi këtë ofertë.

14.Një ngjarje e rëndësishme dhe e vlefshme politike ndodhi në fund të qershorit kur “pleqnija” apo kuvendi i pleqve, u mbajt në Tiranë. Një asamble të jashtëzakonshme piktoreske dhe madhështore prej 500 kryetarësh nga malet e veriut u dha besa se do t’i qëndronin besnikë Ahmed Beut. Çështjet e Jashtme 15.Siç edhe është thënë, Mufid Bej Libohova, Milto Tutulani dhe Hysen Bej Vrioni mbajtën portofolin e Ministrisë për çështjet e Jashtme gjatë vitit. Por në çdo rast Presidenti ishte vetë Ministër i Jashtëm, kështu që gjithë çështjet e rëndësishme trajtoheshin me të drejtpërdrejt.

16. Në fillim të vitit qeveria italiane ushtroi trusni të fortë për të parandaluar Asamblenë Kushtetuese nga ratifikimi i koncesionit të kompanisë Anglo-Persiane të Naftës. Përfaqësuesi i tyre në Durrës shkoi aq larg sa e paralajmëroi presidentin se qeveria e tij do ta konsideronte ratifikimin e këtij koncesioni si një “akt armiqësor”. Pavarësisht mosbesimit të konsiderueshëm

Ahmed Bej vendosi t’i linte ngjarjet të merrnin rrjedhën e tyre dhe koncesioni u ratifikua. Qeveria italiane nga ky moment e kundërshtoi fuqishëm caktimin e oficerëve britanikë si organizatorë të xhandarmërisë dhe përsëri Presidenti këmbënguli në përmbushjen e planeve të tij. Por ai ishte i detyruar të bënte koncesione me Italinë për kundërpeshë të atyre që siç iu tha ishin fyerje të drejtpërdrejta ndaj prestigjit të atij shteti, dhe gati menjëherë pas kësaj një koncesion nafte iu dha Ferrovie dello Stato, dhe një grup financiar i përkrahur nga qeveria italiane fitoi privilegjin e ngritjes së një banke shtetërore në Shqipëri dhe dhënien e një huaje për qeverinë. I fundit ishte një koncesion i çmuar, dhe siç do të tregohet më vonë, ka gjasa që ta krijojë shqetësime të mëdha për vendin. Por Ahmed Bej vazhdonte të ishte nervoz ndaj agresionit Italian, siç në fakt ka qenë gjithmonë qysh prej incidentit të Korfuzit më 1923, dhe në disa raste të tjera më vonë ai e lejoi veten të shqetësohej seriozisht nga thashethemet e një sulmi nga bregu shqiptar. Duke marrë në konsideratë gjithë rrethanat është ndoshta për t’u lëvduar që ai u tregua kaq i fortë përballë fqinjit të tij të fuqishëm ashtu siç bëri me çështjen e naftës dhe të oficerëve të xhandarmërisë.

17. Nga fund i vitit u bë e qartë se qeveria italiane po përpiqej të zgjeronte interesat e saj në këtë vend duke përdorur metoda pajtuese. Disa qarqe italiane dukeshin se i mundonte ideja se Ahmed Bej kishte disa marrëveshje sekrete me Jugosllavinë dhe ka gjasa që qëndresën e tij në disa pika ia atribuonin një konfidence që mbështetej pikërisht te ky pakt. Në qershor, kur skema e re për riorganizimin e xhandarmërisë kishte filluar, u bë qartë se një politikë shtrënguese nuk do të kishte sukses përtej disa kufijve. Italia filloi të miklonte atje ku më parë kishte shpresuar të diktonte.

Vizita kortezie iu bënë porteve shqiptare nga ushtarakë italianë. U parashtruan skema me anë të së cilave i krijoheshin lehtësira arsimimit të studentëve shqiptarë. U krijuan mundësi iu për blerje të lirë të municioneve. Procesi gjyqësor në Trani për vrasjen e Gurakuqit, në asnjë mënyrë nuk linte të kuptohej se i vrari konsiderohej si mik i Italisë, ai ishte vrarë Zogu ushtarak

Nga fund i vitit u bë e qartë se qeveria italiane po përpiqej të zgjeronte interesat e saj në këtë vend duke përdorur metoda pajtuese. Disa qarqe italiane dukeshin se i mundonte ideja se Ahmed Bej kishte disa marrëveshje sekrete me Jugosllavinë dhe ka gjasa që qëndresën e tij në disa pika ia atribuonin një konfidence që mbështetej pikërisht te ky pakt...

në rrethana që tregonin për një krim politik. Po ashtu nuk u bënë aludime për sjelljen e pazakontë komprometuese të konsullit shqiptar në Bari. Në gjithfarë formash të vogla u bënë përpjekje për ta hapur Presidentin kundrejt Italisë. Për më tepër Musolini iu qas atij drejtpërdrejt përmes njëfarë Signor Lessono, i cili e kishte njohur Ahmed Beun disa vjet më parë, dhe ai vazhdoi t’i bënte vizita të shpeshta Shqipërisë gjatë gjashtë muajit të fundit të vitit. Një rezultat i këtij misioni ishte emërimi në dhjetor i tre oficerëve italianë si instruktorë në artilerinë shqiptare. Por objekti i tij kryesor ishte të bindte Presidentin që Shqipëria do të ishte mirë të pranonte formulën e adoptuar nga Konferenca e Ambasadorëve më 19 nëntor, 1921, në lidhje me

65

të drejtat italiane në Shqipëri, të drejtën e ndërhyrjes në rast të ndonjë kërcënimi të integritetit territorial. Shqipëria mund t’i afrohej Këshillit të Lidhjes me anë të një kërkese për asistencë të jashtme, dhe në këtë rast Fuqitë e mëdha të përfaqësuara në Konferencë do t’i rekomandonin Këshillit të Ligës, se detyra për rikonfigurimin e Shqipërisë brenda kufijve të saj territorialë duhet t’i besohej Italisë. Qysh kur agresioni nga Greqia ishte gjithnjë e më pak i mundshëm, kursi i propozuar nga Lessono ishte ai i barasvlershëm

Luigj Gurakuqi u vra në Bari. Zia Bej Dibra u qëllua nga xhandarët në Shqipëri. Bajram Curi takoi vdekjen në fund të marsit, megjithatë rrethanat e sakta në të cilën ka ndodhur kjo janë të errëta dhe disa njerëz dyshojnë në të vërtetën e raportit zyrtar

66

me një qëndresë të hapur ndaj Serbisë, por Ahmed Bej në mënyrë të vazhdueshme refuzoi ta pranonte këtë propozim. Në të njëjtën kohë, ai u shfaq tejet miqësor me emisarin e Musolinit, dhe ndoshta e shtyu atë të mbante disa shpresa, se me kalimin e kohës Italia do të mundej ta tërhiqte Shqipërinë brenda sferës së saj të influencës. Fatkeqësisht, kjo harmoni e sapo krijuar u prish në fund të vitit. Një komision parlamentar u caktua të shqyrtonte veprimtarinë e Mufid Libohovës si Ministër i Financës. Raporti e shqetësoi Italinë, megjithatë nuk ekzistonte asgjë në formë apo gjuhë për t’u ankuar.

Madje përfaqësuesi italian i lejoi vetes të bënte vëzhgime shumë të dhunshme mbi këtë subjekt para ministrive shqiptare, pavarësisht faktit se raporti në asnjë lloj forme nuk bënte me faj qeverinë italiane apo grupin financiar përkatës, kësodore çdo protestë ishte pranim i asaj se ata kishin dorë në shpërdorimet e Mufid Libohovës.

18. Pranohej kudo se Ahmed Bej pritej të shfaqej i varur apo i nënshtruar ndaj Beogradit në shkëmbim të ndihmës që mori për sulmin e tij ndaj regjimit të peshkopit Fan Noli.

Megjithatë e vërteta e mundshme është se qeveria serbe-kroate-sllovene ishte shumë e gatshme të paguante për të përmbysur një administratë që kishte në përmbajtjen e saj në njërën anë italofilin e tërbuar Luigj Gurakuqin dhe në anën tjetër, vulën e njerëzve të Vinjahut dhe të Fan Nolit, të cilët nuk i mbanin sekret marrëdhëniet me bolshevikët. Ahmed Beut nuk iu kërkua të betohej për të ardhmen, dhe as nuk mund ta bënte këtë edhe nëse dëshironte. Kundërshtimi i vetëm serioz me të cilin u ndesh në dhjetor 1924 vinte nga ideja se ai ishte bërë instrument i Serbisë dhe kjo ishte akuza më e goditëse që kundërshtarët e tij mund të gjenin për shkatërrimin e tij gjatë muajve të ardhshëm. Këto sugjerime u besuan menjëherë në rrethet italiane dhe e bënë Palazzo Chigi tejet të kujdesshëm për sa i përket njohjes së tij- ndryshe nga ngutshmëria me të cilën ata e kishin mirëpritur gjatë muaj më parë peshkopin Fan Noli- por shumë shpejt faktet bënë të dukshme Luigj Gurakuqi

se ai do të mbronte interesat e shqiptarëve kundër fqinjit të tij lindor e pakta po aq kokëfortësisht sa kundra çdokujt tjetër. Qeveria e tij këmbëngultazi i rezistoi kërkesave jugosllave në bisedimet rreth kufirit, dhe megjithëse ai akuzohet nga shumë qarqe për shitjen e Shën Naumin, e vërteta ishte se ai u dorëzua para të pashmangshmes vetëm pasi kishte shteruar çdo burim të mundshëm negociimi. Përveç çështjes së caktimit të kufirit, asnjë vështirësi tjetër nuk doli midis dy shteteve gjatë vitit në shqyrtim. Në të vërtetë, një apo dy incidentet kufitare ishin rregulluar në mënyra miqësore, gjë që në vitet pararendëse mund të kishte qenë shkak për përplasje të egra. Megjithatë asnjëra palë nuk kishte dalë tërësisht e kënaqur. Ahmed Bej ishte i aftë të ngrinte alarme pa arsye rreth agresionit të huaj, madje më shumë se një herë ai ishte bindur se Serbia po përgatiste një sulm në fshehtësi. Për më tepër, dukej se grushtshteti i projektuar nga Ceno Bej do të financohej nga një burim jugosllav, megjithatë faktet e mëvonshme qartësuan se ishin bolshevikët që do të siguronin paratë, dhe jo qeveria e Jugosllavisë. Në anën tjetër, përpjekjet e bëra nga Italia duket ishin një burim i madh shqetësimi për serbët, të cilët ishin veçanërisht të merakosur për sa i përket negociatave të Signor Lessono me Presidentin dhe të prirur ndaj frikës se ky i fundit mund të tundohej për të arritur një pakt me Italinë, gjë që mund të cenonte interesat jugosllave.

E vërteta është se Shqipëria ishte shumë e shqetësuar me kursin e saj midis Shilës dhe Caribdës, dhe do të lehtësuar nëse çlirohej prej të dy fqinjëve të saj.

19. Marrëdhëniet me Greqinë kanë qenë mjaftueshëm të kënaqshme. Nuk ka ekzistuar asnjë shqetësim mbi kufijtë, si dhe pakënaqësia e cila mbizotëronte në jugun e Shqipërisë gjatë verës, nga e cila konspiratorët e Korçës shpresonin të nxirrnin ndonjë avantazh, në asnjë mënyrë nuk ka qenë e nxitur nga agjentët grekë. Një zënkë me natyrë personale midis qeverisë dhe Legatës Helenike u sheshua në mënyrë të pranueshme, siç ndodhi edhe me një

incident me natyrë të njëjtë në Athinë.

Qeveria shqiptare ka këmbëngulur te shqetësimi i saj mbi çështjen e shpërnguljes së popullsisë çame dhe grekoturke, por çështja nuk pati ndonjë valencë të madhe në asnjë qark. Të vetmet çështje është pozita e Kishës Ortodokse shqiptare në lidhje me Patriakatin, si dhe të drejtat e minoriteteve greke nën marrëveshjen e firmosur në Gjenevë më 2 Tetor, 1921. Presidenti kishte propozuar ta zgjidhte çështjen duke mbledhur një kongres të dytë ortodoks për të shqyrtuar vendimet e mbajtura në Kongresin e Beratit në Shtator 1922. Çështjet kryesore ishin polemika se cila duhet të jetë gjuha e liturgjisë, greke apo shqiptare, si dhe çështjen nëse kisha shqiptare do të ishte autonome apo autoqefale. Kongresi i Beratit ka miratuar alternativën e dytë në të dy rastet. Ahmed Bej propozoi ndryshimin e këtyre vendimeve. Negociatat me Patriarkatin u hapën përmes Legatës Greke në Durrës, por si përfundim u lanë në harresë për arsye të ndryshme.

Gjithsesi diskutimet nuk arriti asnjëherë në bllokim apo ngecje, pasi ekzistonin arsye për të shpresuar se negociatat mund të rifillonin në çdo moment dhe të sillnin në një përfundim të suksesshëm. Qëndrimi rreth të drejtave të minoriteteve greke debati kryesisht lidhet me çështjen e shkollimit dhe nuk ka qenë i kënaqshëm. Në fillim të vitit Presidenti diskutoi rreth kësaj teme me ministrin grek dhe i dha atij të kuptonte se gjithçka do të bëhej për të implementuar në mënyrë sa më të plotë të mundshme angazhimet e marra në Gjenevë. Koha kalonte dhe asgjë thelbësore nuk u bë, ndërsa administrata ndoqi një politikë të vazhdueshme bllokimi të çdo përpjekje për mbylljen e problemeve. Në gusht një dekret ministror i bllokoi shpresat greke, por përfaqësuesit diplomatikë nuk humbën shpresat për të bindur Ahmed Bej për përmbushjen e premtimeve të tij me gjithë kundërshtimet e muslimanëvë fanatikë në njërën anë dhe nacionalistëve fanatikë nga ana tjetër. Vështirësitë e tij ishin edhe më të mëdha, pasi shumë prej udhëheqësve ortodoksë i përkisnin kategorisë së dytë, dhe në provincat jugore, ku ngjarjet e 1914 nuk ishin harruar ende, ekzistonin dyshime të forta të influencave greke. Për më tepër, ai i frikësohej

kërkesave serbe, të cilat me siguri do të pasonin çdo koncesion ndaj Greqisë, madje aspektet e përgjithshme të situatës nuk u ndihmuan as nga një përpjekje e Rumanisë, e cila pretendonte se pasardhësit shqiptarë të kuço-vllehëve duheshin njohur si minoritet. Në fund të vitit, megjithatë, presidenti dërgoi një emisar jo zyrtar për të diskutuar rreth çështjes në Athinë. Personi i zgjedhur për këtë mision ishte një burrë veçanërisht i përshtatshëm për ta drejtuar atë, ai e la Shqipërinë me shpresa të arsyeshme se do të ishte i aftë për të hapur rrugën e zgjidhjes së pranueshme të çështjeve në fjalë.

Komisioni kufitar 23. Në fund të janarit e gjithë puna në lidhje me protokollin dhe hartën e kufirit shqiptaro-grek u plotësua. Kur komisioni u rimblodh në prill mori një letër nga Konferenca e Ambasadorëve, e cila e delegonte atë që të bënte çdo gjë të mundshme për të arritur në një marrëveshje miqësore midis Jugosllavisë dhe Shqipërisë mbi çështjet e kufirit të Luginës së Vermoshit, protokolli i transportit të Gjakovës dhe protokolli i lundrimit të Bojanës. Në këtë pikë delegacioni serbkroat-slloven u shfaqën se ishin në gjendje të arsyeshme mendore, por ai shqiptar ishte kokëfortë. Negociatat vazhduan para dhe prapa deri në gusht, konferenca i preu shkurt çështjet duke komunikuar një vendim të përcaktuar për palët e interesuar. Kjo siguronte se luginat e Vermoshit dhe Lumbrajas duhet t’i shkojnë Shqipërisë me modifikime të vogla të vijës kufitare lindore dhe perëndimore të luginës së Vermoshit; që Manastiri i Shën Naumit duhet t’i shkojë Jugosllavisë, ndërsa Shqipëria u kompensua me një pjesë territori më të madhe se ajo që rrethonte manastirin, duke përfshirë edhe fshatin e Peshkopisë; që një protokoll, i cili do të përgatitej nga palët e interesuara që preken nga aprovimi i komisionit, duhet të sigurojë rrugë komunikimi për banorët përkatës të kësaj vije kufitare në krahinat e Gusinjes, Podgoricës, Vermoshit dhe Liqenit të Hotit; një protokoll i ngjashëm duhet të sigurojë udhëtimin e pelegrinëve shqiptarë në Shën Naum; për më tepër deklarohet se çështja e protokollit të Gjakovës duhet konsideruar tashmë si e mbyllur, dhe se ven-

dimi i 9 tetorit 1924 ishte përfundimtar (asokohe u vendos që të hartohej, i cili do t’i paraqitej për miratim komisionit, por qeveria serbo-kroato-sllovene ishte përgjigjur se transporti transkufitar në zonën e Gjakovës ishte tashmë një çështje e vendosur de facto dhe se rregullimi i saj formal ishte një çështje për një traktat tregtar midis dy vendeve.)

Më tej Konferenca Ambasadorëve deklaronte se nuk mund të kishte asnjë përsiatje për alternim të kufirit të shënjuar .

24. Qeveria serbe bëri të ditur pranimin e këtyre propozimeve dhe, pas një vonese karakteristike, Shqipëria bëri të njëjtën, por të kushtëzuar nga aprovimi i Legjislaturës, i cili u arrit të merrej në 14 tetor. Në 18 tetor komisioni, pasi kishte përfunduar të gjitha punimet në terren, , mbërriti në Firence dhe vazhdoi me përpilimin dhe shtypjen e hartave, protokolleve dhe raporteve të ndryshme, të domosdoshme për përfundimin e përvijëzimit të kufirit shqiptar.

25. Zgjidhja përfundimtare e kësaj çështjeje, me vlerë të madhe për të gjitha palët që ishin të interesuara, është veça-

Qeveria serbe bëri të ditur pranimin e këtyre propozimeve dhe, pas një vonese karakteristike, Shqipëria bëri të njëjtën, por të kushtëzuar nga aprovimi i Legjislaturës, i cili u arrit të merrej në 14 tetor.

Në 18 tetor komisioni, pasi kishte përfunduar të gjitha punimet në terren, , mbërriti në Firence dhe vazhdoi me përpilimin dhe shtypjen e hartave, protokolleve dhe raporteve të ndryshme, të domosdoshme për përfundimin e përvijëzimit të kufirit shqiptar.

67

nërisht e tillë për Shqipërinë, së cilës i është dashur gjithmonë të ketë më shumë frikë se cilido prej dy fqinjët e saj nga incidentet kufitare. Ajo ka qenë pjesërisht e përgjegjshme për vonesat që ndodhnin sepse administratat e saj të ndryshme e kanë konsideruar kokëfortësinë për çështje të vogla provë të një shpirti të pavarur. Çështja e Shën Naumit ishte një shembull i rëndësishëm i kësaj qysh kur shqetësimi për këtë manastir ishte larg të qenit spontan në Shqipëri, dhe, kur u shty në qendër të vëmendjes nga politikanët, mori dimensionet të cilat u ekzagjeruan me qëllimin e mirë, dhe kur më në fund u vunë në provë dëshmuan të ishin vetëm iluzione. Nëse Manastiri nuk do t’i shkonte Serbisë, vendimi do të ishte brohoritur si një pranim nga Europa e respektuar, falë vendosmërisë së patundshme të popullit shqiptar. Siç rrodhën edhe ngjarjet, çështja u harrua.

26.Që kufiri është gabim ekonomikisht si dhe i padrejtë etnografikisht është në sajë të konsideratave që mbizotëruan në 1913. Tanimë që vija ishte caktuar përfundimisht, mund të shpresohet se me kalimin e kohës do të ndryshojnë rrethanat, të cilat në këto momente e dënonin atë si të paqëndrueshëm. Çështjet e Brendshme

Të arratisur nga Kosova serbe, nga Greqia dhe Turqia kishin zbarkuar në Shqipëri prej 10, apo më shumë, vitesh. . Në dhjetor u llogarit se gjendeshin rreth 7.500 emigrantë të tillë, prej të cilëve 2000 ishin thuajse tërësisht të varfër. Sipas raporteve nga konsullata shqiptare në Kostandinopojë, mbi 30.000 shqiptarë në Turqi do t’u duhej të ktheheshin në këtë vend në një të ardhme të afër 68

27.Administrata kishte humbur në një shtet kaosi gjatë periudhës së Fan Noli dhe nuk shfaqte asnjë shenjë shërimi derisa kabineti i dytë i vitit siguroi një ministër të brendshëm, i cili shfaqi vendosmëri për vendosjes e rregullit në shtëpinë e tij. Në janar postet lokale zyrtare u mbushën me përkrahës të thjeshtë të Presidentit, të cilët nuk panë asnjë arsye në atë kohë për ndërprerjen e praktikave të zakonshme të administratës shqiptare.

Për rrjedhojë, te populli shpresa u shndërrua në zhgënjim dhe zemërim..

Sidomos në jug. I gjithë vendi po mbahej nën kontroll nga komitët e maleve të Shqipërisë Veriore, të cilët nuk fshihnin përbuzjen, me fjalë apo me vepra, për toskët. Gjërat filluan të përmirësohen në vjeshtë, dhe në fund të vitit vija e ndjekur nga Musa Bej Juka kishte miratimin e përgjithshëm.

28. Në janar u publikua një dekret, i cili ndalonte me ndëshkime të ashpra formimin e shoqërive politike sekrete.

Kjo kishte në shënjestër të drejtpërdrejt organizata të tilla si Komiteti i Kosovës, Klika dhe Bashkimi. Në mars Ahmed Beu e shtyu edhe më tej çështjen, duke firmosur një dekret që ligjëronte masa të reja për shtypjen e propagandës tradhtare. Në çdo provincë një komiteti, i përbërë nga perfekti, prokurori publik dhe komandanti i xhandarmërisë, iu dha pushtet i lirë për të internuar persona të dyshuar për veprimtarive anti-qeveritare, por të tilla internime kërkonin mbështetjen e Kabinetit. Këto masa ishin ndoshta të hapura ndaj kriticizmit për sa i përket ashpërsisë, por nuk ka dyshim se në atë fazë të ulët zhvillimi që kishte arritur Shqipëria, shtypja e fuqishme është thelbësore, nëse duhet vazhdimësia e qeverisë.

29. Asnjë progres nuk u bë gjatë vitit për sa i përket rindërtimit të përgjithshëm dhe riorganizimit të makinerisë administrative, e cila u propozua nga kolonel Stirling në 1923, as nuk u ndërmor ndonjë hap për të krijuar reformën aq shumë të kërkuar, dhe shpeshherë të premtuar, për burgun.

30. Legjislacioni kryesor gjatë vitit ishte:

Një Nen për themelimin e statutit kushtetues.

Një Nen për sigurimin e internimit të propagandistëve armiqësorë.

Nene për të rregulluar tarifat e ndryshme postare.

Një Nen për ndalimin e hyrjes së punës së huaj.

Një Nen për sigurimin e arsimimit të studentëve shqiptarë jashtë vendit.

Një Nen për themelimin e Rendit të Skënderbeut.

Një Nen për shfuqizimin e titullit “Shkëlqesi” me përjashtim në rastin e Presidentit të Republikës.

Një Nen për themelimin e komisionit për instalimin e emigrantëve.

Një Nen për ndërprerjen e sistemit të faljes së personave fajtorë, të cilët kërkonin të merrej në parasysh nderi. Çështja e refugjatëve 31. Të arratisur nga Kosova serbe, nga Greqia dhe Turqia kishin zbarkuar në Shqipëri prej 10, apo më shumë, vitesh. . Në dhjetor u llogarit se gjendeshin rreth 7.500 emigrantë të tillë, prej të cilëve 2000 ishin thuajse tërësisht të varfër. Sipas raporteve nga konsullata shqiptare në Kostandinopojë, mbi 30.000 shqiptarë në Turqi do t’u duhej të ktheheshin në këtë vend në një të ardhme të afërt. Qeveria bëri përpjekje josistematike dhe të dobëta për tu përballur me këtë problemin, por pak ishte bërë, me përjashtim të një organizatë vullnetare britanike, e promovuar kryesisht nga Kontesha Dovager e Carnarvon-it.

32. Në dhjetor, qeveria shqiptare aplikoi në Ligën e Kombeve për ndihmë për marrjen e një borxhi prej 3 milionë franga ari, në mënyrë që të garantonte sistemimin e këtyre emigrantëve. Po ashtu u krijua një komision që do të merrej këtë punë, duke i caktuar një shumë prej 200.000 franga ari dhe për këtë detyrë u emërua një prej punonjësve vullnetarë britanikë.

Forcat e Armatosura 33. Një prej veprimeve të para të Presidentit ishte të hiqte ushtrinë dhe të hidhte hapa për zëvendësim e saj nga një milici dhe një xhandarmëri e reformuar. Duke vepruar në këtë mënyrë ai u rikthye në sistemin origjinal të propozuar në 1914 nga Komisioni

Ndërkombëtar i Kontrollit dhe që nuk ishte harruar plotësisht që nga mbarimi i luftës. Ndërsa koha kalonte, megjithatë, interesat vetjak të ushtrisë së vjetër dhe grupeve politike të lidhura me të, ja dolën mbanë që forcat e armatosura jo vetëm të ruanin fuqitë e tyre të mëparshme, por madje edhe t’i rrisnin këto fuqi. Një devijim i tillë nga plani origjinal i presidentit ishte me të vërtetë për të ardhur keq nga çdo pikëpamje. Përveç faktit të shpenzimit të madh të përfshirë, ushtria e vjetër kishte qenë një kërcënim për paqen e brendshme, ndërsa do të ishte plotësisht e padobishme për qëllime mbrojtëse.

Megjithatë mund të shpresohet se ndoshta në 1926 mund të ketë progres në lidhje me realizimin e propozimeve të Ahmed Beut..

34. Në pranverë një numër oficerësh britanikë, të dalë në pension, u vunë nën shërbimin e qeverisë shqiptare, si organizatorë të xhandarmërisë, madje koloneli Stirling u bë inspektor i përgjithshëm i kësaj force. Të njëjtat influenca, të cilat parandaluan reduktimin efektiv të forcave të armatosura, ju kundërvunë zellshëm kësaj reforme. Në shtabin qendror të përgjithshëm dukej se ishte arritur pak, por raportet nga provincat tregonin se inspektorët e krahinave po fillonin të siguronin kontroll në punën e tyre, po ashtu ata shihen me sy të mirë nga të dyja palët si nga xhandarmëria edhe nga popullsia.

Banka Kombëtare 35. Gjatë pjesës së fundit të shkurtit dhe fillimit të mesit të marsit Mufit Bej Libohova, Ministër i Financës, bisedoi me një grup financiar italian që gëzonte përkrahjen zyrtare italiane për një koncesion, i cili u dha të atyre të drejtën e themelimit të një bankë qendrore në Shqipëri. Ai po ashtu hyri në një marrëveshje që i mundësoi grupit lëvrimin e një huaje prej 50 milion frangash ari, e cila do të rezervohej për punët publike në Shqipëri si dhe për krijimin e një korporate zhvillimi që do të kryente këto punë.

Pati presion shumë të fuqishëm diplomatik për të siguruar miratimin e qeverisë shqiptare për këto transaksioneve, dhe është e pamundur të vihet në dyshim kompensimi i majmë i Myfit Beut për pjesën që ai luajti. Edhe kështu, të pakta janë gjasat që konventa dhe marrëveshje

Zogu me ministrat

Në pranverë një numër oficerësh britanikë, të dalë në pension, u vunë nën shërbimin e qeverisë shqiptare, si organizatorë të xhandarmërisë, madje koloneli Stirling u bë inspektor i përgjithshëm i kësaj force. Të njëjtat influenca, të cilat parandaluan reduktimin efektiv të forcave të armatosura, ju kundërvunë zellshëm kësaj reforme të ndryshme të firmoseshin sikurse u firmosën në mars, sikur ndonjë prej anëtarëve të qeverisë të ishte i aftë të vlerësonte kushtet e tyre. Presidenti i Republikës dyshonte se në fund këto do të dilnin të papranueshme, por në atë kohë ai ishte i mbingarkuar me punë dhe për më tepër ishte në fazat e para të sëmundjes. Rrjedhimisht, ai iu dorëzua frikave të tij për një veprim drastik nga ana e Italisë dhe i ratifikoi instrumentat në fjalë, me shpresën se ato do kundërshtoheshin, ose të paktën do të modifikoheshin, kur të paraqiteshin në Parlament.

Megjithatë ngjarjet treguan se një gjë e tillë as që vihej në diskutim, dhe vendi e

gjeti veten të mbyllur në një pazar që godiste drejtpërdrejt pavarësinë e tij ekonomike.

36. Teksti aktual i Marrëveshjes së Bankës ndoqi vija të përgjithshme statutet e hartuara disa vite më parë, me aprovimin e Komitetit të Financës së Ligës së Kombeve, por ekzistonin ndryshime të rëndësishme në detaje, efektet e të cilave mund të përmblidhen si më poshtë: Banka nuk është një bankë kombëtare shqiptare, por një bankë italiane që operon në Shqipëri, e cila mund të drejtohet nga Italia sipas ligjit italian.

Rezervat bankare mund të depozitohen në Itali, dhe bankënotat mund të kompensohen me kartëmonedhë italiane, e cila bëhet kështu në të gjitha qëllimet dhe synimet monedhë e ligjshme në Shqipëri.

37. Shqetësimi i gjithëpërhapur, për efektet e këtij koncesioni dhe një dyshimi i përgjithshëm për rrethanat në të cilat ishte negociuar dhe firmosur marrëveshja, çuan në ngritjen e një komisioni parlamentar për shqyrtimin e hollësishëm të kësaj çështje dhe për të hetuar rreth transaksioneve të tjera të kryera nga Myfit Beu gjatë kohës që ai ishte Ministër i Financës. Ky komision zbuloi se dokumenti origjinal që përmbante klausa penale të koncesionit të bankës dhe marrëveshja e huasë ishin zhdukur; se një shtojcë e marrëveshjes e hedhur poshtë nga kabinet, gjithsesi ishte firmosur nga Mufit Beu, dhe pretendohej si e vlefshme nga koncesionarët, dhe rezultonte se Shqipëria kishte humbur të

69

Ahmed Zogu me Ceno Bej Kryeziun

Një deputet, i cili kishte këmbëngulur për të pasur akses në arshivat e ministrisë në lidhje me skandalet bankare, deklaroi se me sa mund të kuptonte ai, zyrat asnjëherë nuk kishin qenë organizuar në mënyrë efikase, dhe se ai nuk kishte arritur te zbulonte asnjë regjistrim të kënaqshëm për çfarëdo viti që nga themelimi i Ministrisë. gjithë 49% e kapitalit të bankës që i sigurohej vendit nga marrëveshja; dhe se shuma të konsiderueshme parash të depozituara në ministrinë e financës si kuota për përqindjen e kapitalit ishin devijuar në përdorime të tjera.

Gjithashtu, komisioni gjeti se Mufit Beu kishte shpërdoruar fondet e shtetit dhe kishte vepruar kundra interesave të vendit në një numër të madh transaksionesh të vogla.

38. Publikimi i raportit të komisionit në javën e parë të dhjetorit shkaktoi një stuhi të fuqishme. Përfaqësuesit italianë në Durrës protestuan zyrtarisht dhe me shprehjet më të fuqishme duke pretenduar se raporti ishte në të vërtetë një sulmi ndaj interesave italiane, pavarësisht se u paraqitën si kritika për ish-ministrin e financës. Gjithë

70

influenca e klasës së pronarëve të tokave të Shqipërisë së Mesme, që ishte goxha italofile, u mobilizuar nën mbrojtjen e Mufit Beut. Komisioni e akuzonte atë zyrtarisht për tradhti të lartë, por u duk qartë, kur çështja doli para Dhomës së Parlamentit, se bejlerët e Shqipërisë së Mesme do ta bënin të pamundur sigurimin e ¾ të shumicës, e nevojshme në kësisoj rastesh. Prandaj qeveria, që ishte e vendosur se duhet të vendosej drejtësia, tërhoqi raportin nga Dhoma e Parlamentit me argumentin se komisioni duhet të hetonte akuzat e tjera kundër Mufitit dhe se e çështja e plotë duhej të ekzaminohej kur Parlamenti të rimblidhej në mars 1926.

Financa.

39. Sigurisht që këto abuzime nuk mund të ishin kryer në qoftë se Ministria e Financës nuk do të ishte në një kaos total. Një deputet, i cili kishte këmbëngulur për të pasur akses në arshivat e ministrisë në lidhje me skandalet bankare, deklaroi se me sa mund të kuptonte ai, zyrat asnjëherë nuk kishin qenë organizuar në mënyrë efikase, dhe se ai nuk kishte arritur te zbulonte asnjë regjistrim të kënaqshëm për çfarëdo viti që nga themelimi i Ministrisë. Për rrjedhojë, Sulejman Bej Starova, ministri i cili erdhi në krye të Ministrisë në shtator u përball me një detyrë të vështirë. Doli se faturat për 1925 ishin në masë të mbi shpenzuara si dhe një shumë e madhe borxhesh të papaguara në lidhje me rrogat e dhe kontratat qeveritare të papaguara me

individë shqiptarë.

40. Buxheti për 1926 parashikon një shpenzim prej mbi 20 milion franga ari.

Shpresohej t’i çonin faturat afërsisht te 19 milion franga ari, kështu që të mbetej një deficit prej një milion dhe një milion e gjysmë franga ari. Rritja në të ardhurat vjetore do të pasohej me rritjen e taksave për karburantet, vajgurin dhe duhanin. Në të njëjtën kohë, tatimet nën tarifën doganore ekzistuese do të ishin më të ulëta, por shpresohet se kjo do të balancohet nga marrja e masa më të rrepta kundër kontrabandës dhe një kontrolli më të ashpër nga vetë zyrtarët e doganave.

41. Titujt kryesorë të shpenzimeve të vëzhguara për 1926 janë si më poshtë:Franga ari Borxhi i shërbimeve 6.000.000 Xhandarmëria 4.000.000 Ushtria 2.500.000 Udhëzime publike 2.500.000 MinistriaeFinancës 1.500.000 Ministria e Punëve Publike 1.300.000 Ministria e Drejtësisë 800.000 Posta dhe Telegrafi 750.000 Shëndeti Publik 320.000 Ministria për Punët e Jashtme 700.000 --------------------------------------------Franga Ari 20.370.000 Punët Publike 42. Gjatë tetë muajve të parë të vitit, Ministria e Punëve Publike ishte në duar e një njeriu të ndershëm, por jo shumë inteligjent, i cili nuk ishte i aftë të kontrollonte abuzimet e bëra nga ana e vartësve të tij. Ministria kishte një reputacion të keq për korrupsion dhe paaftësi, dhe asgjë nuk u bë për ta minimizuar atë. Gjithsesi, në fillim të tetorit ministri i ri bëri të qartë se ishte i vendosur të ndiqte një politikë aktive dhe të plotë. Ai ka punuar në mënyrë të pandërprerë me veten dhe ka rezultuar një shef i ashpër për vartësitë e tij.

Fokusi i tij i parë ishin rrugët, një skemë gjithëpërfshirëse të cilën e ka shtyrë përpara me një energji të madhe. Ai po ashtu i kishte vënë vetes interesa të mëdha të vendosjes nën kontroll të sa më shumë projekteve ambicioze, të til-

la si kanalizimi i lumit të Drinit, si dhe krijimin e skemave ndërtuese në pjesë të ndryshme të Shqipërisë. Sipas udhëzimeve të ti,j këshilltari hungarez i agrikulturës hartoi plane për reformën agrare dhe përmirësimin agrokulturor.

43. Në fund të verës kompania e Vajit Anglo-Persiane filloi shpimin në Ardenicë, dhe në fund të vitit kishte arritur thellësinë e mbi 11.000 këmbë. Në janar, ata kishin shpresuar të fillonin shpimin e një pusi të dytë në Patos, por puna u shty prej përmbytjeve. Koncesionarët italianë të naftës ende nuk kishin qenë të aftë për të filluar shpimin. Kompania Standarde e Naftës deri tani nuk kishte treguar shenja jete. Grupi Rushton ende ishte i angazhuar me kërkimin gjeografik, dhe në kohën që përpilohej ky raport asgjë nuk dihej mbi grupin francez.

Ministria e Drejtësisë 44. Gjatë vitit është vërejtur progres i ulët. Deri në shtator ministri nuk angazhohej me asgjë tjetër përveçse me çështjet e tij personale. Pasuesi i tij dha dorëheqjen menjëherë dhe nuk u zëvendësua. Këshilltari italian që punonte pranë kësaj ministrie u sëmurë dhe u largua nga vendi. Në anën tjetër, me iniciativën personale të Presidentit, janë bërë emërime të ndryshme në juridiksion, të cilat janë të pakta një përmirësim i atyre të bëra në vitet e para. Duket se ka pasur njëfarë rritje të krimit të vogël, që kryesisht është prej pranisë së komitëve të malit të përmendur në pjesën e këtij raporti që merret me Ministrinë e Brendshme.

Udhëzime Publike 45. Nën kushtetutën e re Ministria e Arsimit u shtyp dhe funksionet e saj iu deleguan një nën-departamenti nën kontrollin e ministrisë së brendshme. Në vitin e shkuar është bërë shumë pak dhe pak mund të bëhet derisa punë të tjera bëhen më pak ngutshme, prandaj ka ardhur koha të shqyrtohet e tërë çështja dhe të inaugurohet një sistem tërësisht i ri.

Vendi ende shërbehet nga një numër i madh mësuesish të paaftë dhe të paudhëzuar dhe gjasat janë që kjo situatë do të vazhdoj të paktën edhe për një tjetër vit.

46. Duke folur në përgjithësi mund të themi se popullata e vendit nuk është e shëndetshme. Malaria, tuberkulozi dhe

sifilizi janë shumë të zakonshme. Nuk ekziston asnjë mjet për përballimin e këtyre sëmundjeve. Vdekshmëria foshnjore është tejet e lartë, pjesërisht si shkak i përhapjes së sëmundjes së përmendur dhe pjesërisht për shkak të ideve kurioze ekzistuese për kujdesin e fëmijëve të vegjël. Situata komplikohet nga fakti se një përqindje e lartë e popullsisë janë të nënushqyer - ka shumë mundësi për breza të tërë – ka vështirësi në gjetjen e ndihmës mjekësore si dhe ekziston një standard i ulët i ndihmës mjekësore. Doktorët janë shumica burra të vjetër të pajisur me diploma nga shkolla e mjekësisë në Kostandinopojë. Ata preferonin emërimet qeveritare përpara praktikave private, prandaj në secilin prej rasteve shfaqte interes i ulët për të punuar. Më të shpeshtë të sëmurët konsultohen me farmacistët dhe herbalistët. Ata merrnin kryesisht ilaçe të licencuara, duke mbajtur vetëm një përzgjedhje shumë të vogël barnash për përgatitjen e barnave të kërkuara.

47. Malaria u përhap praktikisht në gjithë vendin si rezultat i lëvizjes së popullësisë me rastin e luftës europiane si dhe nga sistemi i rekrutimit deri diku me forcë në vend. Edhe në krahinat më pak të kapura nga malaria, të paktën 50 përqind e fëmijëve të shkollave shfaqen si të infektuar. Megjithatë, asnjë përpjektje nuk është bërë deri më tani për t’u përballur me çështje e vendeve ku rriteshin anofele (mushkonjat) dhe të kënetave, të cilat shtrihen pak a shumë kudo midis maleve dhe në buzë të detit. Reshjet e shumta gjatë fundit të vitit mund të rezultojnë në përhapjen më gjerësisht të malaries gjatë 1926. Kinina është e njohur si një prej kurimeve megjithëse jo si profilaksi, por ky ishte i paarritshëm me përjashtim të qyteteve. Gjithashtu, kostoja e bënte përdorimin e saj të ndaluar për shumicën e njerëzve, me përjashtim gjatë etheve të mëdha.

48. Falë përpjekjeve të zonjës Carnarvon, dy infermiere britanike kanë punuar në spitalin shtetëror të Vlorës, dhe gjatë verës dhe vjeshtës një mision i vogël mjekësor britanik ndërmori një fushatë kundra malaries në atë qytet. Një doktor britanik gjithashtu ishte vendosur në Durrës për punë të përgjithshme mes refugjatëve. Qeveria italiane prej disa vitesh

mbante në Durrës një doktor. Në të njëjtin qytet, gjatë viteve të kaluara ishte ngritur po ashtu një laborator bakteriologjik, në të cilin shërbehej nga një doktor francez i cili ishte anëtar i Institutit Pasteur.

Situata ekonomike 49. Ekziston çdo shenjë e rritjes së prosperitetit, por nuk ka shifra për të treguar përmasat e këtij prosperiteti.

Përmirësimi i sigurisë publike çoi në çdo drejtim në hapjen e tokave të reja për kultivim. Ka pasur kudo fakte të rritjes së lulëzimit të tregtisë, e cila mund të shihet në trafikun më të rënduar bregdetar si dhe numër më i madh karvanësh së brendshmi. Në gjithë vendin u futën në përdorim makina “Ford” si mjete për transportin e pasagjerëve. Të korrat duken se kanë qenë vetëm pakësuar, po ashtu me përmbytjet e ndodhura nga fundi i vitit shënuan një humbje të madhe.

Komplikimi për shkak të fluksit të madh të refugjatëve, me të cilin u morëm në një tjetër pjesë të këtij raporti, sigurisht që ka pasur një peshë mbi problemin e përgjithshëm ekonomik, por përtej kësaj shumë kauza janë përpjekur të përmirësojnë kushtet e fshatarit, ndërsa pati rritje të madhe të kostos së të jetuarit në qytet. Kryesorja prej tyre, e cila përmendet në raportet e fund vitit janë rritja lokale në çmime të monedhës së argjendit dhe rritjes së eksportit të prodhimit agrokulturor. Deri në themelimin e një monedhe shqiptare të efektshme dhe derisa vendi të filloj të prodhoj me synime për eksport, këto simptoma do të vazhdojnë. Ashtu siç gjerat janë sot, fshatari shet për eksport atë çka ndodh që të ishte tepricë e nevojave të tij personale, në vend që ta çojë në qytet, siç bënte më parë. Nuk është i pamundur – në fakt ekzistojnë tashmë shenja - se ai do të mësojë në kohë avantazhet e të prodhuarit me qëllim për tregun eksportues, në këtë rast një sasi e madhe ushqimi mund të bëhet i mundshëm për popullatën urbane, por problemi i monedhës është më i vështirë, prandaj mund të ishte mirë të ishte afatgjatë përpara se populli të pranonte ndonjë monedhë tjetër se paraja e argjendtë me të cilën ata janë mësuar.

Durrës, 16 Janar 1926 ROBERT PARR

71

72

Luljeta Lleshanaku Librin e parë e kam lexuar me zë të lartë në oborrin e fqinjit

Dhjetë libra që mund të mos kenë tronditur botën, por Luljeta Lleshanakun e kanë tronditur sigurisht. Bëhet fjalë për atë tronditjen rrëqethëse të athët-ëmbël që i përshkon lexuesit e mirë. Mbilexuesit, në rastin e Luljetës, një poete brilante ‘cerebrale, por jo patetike’ për të përdorur fjalët e saj për Wislawa Szymborskën.

Iva Tiço / Fotot: Armand Sallabanda

73

Nuk e di se cfarë do të kishte ndodhur, nëse do të kisha lindur nja 20 a 30 vjet më vonë, fjala vjen, po të isha fëmijë në këtë epokë. Kështuqë, në një farë mënyre, ndoshta ishte fat që më takoi ta kaloja fëmijërinë në atë kohë, ku libri mbetej i vetmi mjet për të përmbushur kureshtjen.

74

Cili është libri i parë që keni lexuar, apo ua kanë lexuar të tjerët. Ç’mbani mend prej tij?

Me sa mbaj mend, libri i parë që kam lexuar, ka qenë një libër për fëmijë i Ramadan Pacsmaçiut, dhe unë mund të kem qenë rreth gjashtë, a shtatë vjeç. E lexova vetë, madje me ceremoni: i erdha rrotull oborrit të fqinjit me libër në dorë, duke lexuar me zë të lartë. Nuk e mbaj mend as titullin, por ka qenë një fabul me qen, në mos gabohem.

Kur ishit fëmijë, a ishit natyrë që ju pëlqenin leximet, apo ju detyronin prindërit?

Leximi ishte gjëja më e bukur që mbaj mend nga fëmijëria.

Kjo është edhe arsyeja që kisha, herë pas here, rënie nga mësimet dhe nuk kapja asnjë punë më dorë, në shtëpi. Kuptohet që u bë problem. M’u desh pastaj t’i fshhija librat, si të ishin letra dashurie; sa herë që pastrohej me themel shtëpia, nga rrëzat dilnin librat e mi. Madje, një libër për Maria Kyrinë, mama ma dogji në mes të oborrit; duhet ta kem shkelur keq.

Nuk e di se cfarë do të kishte ndodhur, nëse do të kisha lindur nja 20 a 30 vjet më vonë, fjala vjen, po të isha fëmijë në këtë epokë. Kështuqë, në një farë mënyre, ndoshta ishte fat që më takoi ta kaloja fëmijërinë në atë kohë, ku libri mbetej i vetmi mjet për të përmbushur kureshtjen.

Kur keni pasur një raft të mirëfilltë librash?

Kam pasur një raft librash, të futur në mur; shumë shtëpi të stilit mesdhetar kanë rafte të tilla. Ishte mbi kokën e shtratit në dhomën e gjumit. Ai ishte rafti i dajës, dhe ne nuk guxonim të fusnim duart. Por unë nuk rrija rehat dhe mbaj mend disa botime në frëngjisht të Aleksandër Dymas, Viktor Hugoit dhe disa libra të tjerë në frëngjisht. Gjithashtu edhe Fije bari i Uitmanit dhe një libër për shpjegimin e ëndrrave, shumë i hollë, delikat dhe i vjetër. Kur u arrestua daja, hetuesit i morën disa libra dhe nuk i kthyen më. Në mes tyre ishte edhe Fije bari. Por, një raft të mirëfilltë timin librash, kam pasur në një dhomë konvikti në Qytetin e Studentit.

Ishte i përbashkët, i imi dhe i Lazrit, kur u martuam.

A keni lexuar libra për të rritur në vitet e fëminisë?

C’libra? Mbresat e tyre?

E lexova vetë, madje me ceremoni: i erdha rrotull oborrit të fqinjit me libër në dorë, duke lexuar me zë të lartë. Nuk e mbaj mend as titullin, por ka qenë një fabul me qen, në mos gabohem.

Në moshën 11 vjec, doli që unë kisha lexuar tashmë gjithë librat për fëmijë që ekzistonin në bibliotekën e rrethit në atë kohë. Dëshira, bibliotekarja, një zonjë shumë e mirë, pasi nuk la raft pa kërkuar, më në fund më vuri përpara disa libra për të rritur dhe më tha: Nuk ka më libra për fëmijë; këto që po të jap, janë për të rritur.

A je e sigurtë që nuk do t’i keqkuptosh? Nuk e kuptova mirë atë pyetje. Por edhe ajo nuk e kishte të lehtë ta bënte, besoj. Sa herë që më kujtohet kjo situatë, nuk e di pse me qeshet si me skenën e Gjinos dhe Vangjelit, tek filmi “Përrallë nga e kaluara”, kur matej ta pyste për dicka, por nuk po dinte se si. Ishte e qartë: ata ishin libra që kishin edhe histori dashurie brenda, dhe zonja kishte frikë se mos ndoshta ishin të parakohshme për mua.

Unë i dhashë fjalën që nuk do “t’i keqkuptoj”, dhe i përlava. Mundet të kenë qenë libra të Emil Zola-së, ndoshta, ose së paku, Emil Zola është nga të parët romancierë që kam lexuar.

C’marrëdhënie keni pasur me përrallat?

Kam lexuar çdo gjë që më ka dalë përpara, pa zgjedhur. Më pëlqejnë vëllezërit Grimm. Por, përrallat nuk kanë qenë të preferuarat e mia; që e vogël, kam qenë shumë e prirur drejt realizmit.

Përrallat e vetme që më kanë habitur vërtetë, kanë qenë disa përralla të mbledhura nga Donat Kurti dhe Marin Sirdani, të cilat u botuan në vitin 1994.

Përpara viteve ‘90, a i keni njohur shkrimtarët bashkëkohor perëndimorë? Në ç’gjuhë i keni lexuar?

Lamtumirë armë, dhe Plaku dhe deti të Heminguejit, veprat e Markezit të cilat u botuan vonë të vitet ’80, dhe të tjera, të cilat nuk më vijnë në mend. Por, mbaj mend, që im shoq Lazri, i cili kishte mundësi të përdorte pavionin rezervë të Bibliotekës Kombëtare, përktheu nga rusishtja disa poezi të poetit amerikan Robert Bly bashkë me Matamorfozën e Kafkës. Dhe…në ‘89 më ra në dorë një përmbledhje me poezi e Karl Sandberg, i cili, çuditërisht më tërhoqi shumë atë kohë, ndoshta pse

75

Janë disa libra të cilët i mbaj gjithmonë në një vend të dukshëm, që t’i gjej kollaj sa herë të kem nevojë të rimarr veten, të tillë si: tregimet e Cehovit, poezitë e Yehuda Amichait, Hard Labour e Cesare Paveses, dhe një përmbledje e poezive të Seamus Heaney-t, të cilin gjithashtu kurrë nuk arrij ta kaptoj deri në fund. Këtu qëndron ndoshta, edhe magjia e tij

ishte poezi amerikane, diçka krejt ndryshe, ku gjërat më të rëndomta, i gjen të konvertuara në poezi. Vetë amerikanët, përdorin një epitet interesant mbi këtë lloj poezie; e quajnë “muskulore”. Ky konkluzion do të përforcohej vite më vonë, kur të njihja nga afër poetët e Shkollës së Neë Yorkut, kryesisht Frank O’Harën.

Ju ndodh të rilexoni? Nëse po, çfarë?

Jo shpesh, por po. Kryesisht prozë dhe pa dyshim BIBLËN. Nëse ka ndonjë libër të cilin do ta merrja pa hezitim në udhëtim, pa dyshim do të ishte Bibla.

Nuk besoj se ka ndonjë libër tjetër, leximi i të cilin nuk përfundon kurrë. Edhe sikur ta mësosh përmendësh.

A ka ndonjë libër që e mbani gjithmonë afër, për ta shfletuar gjithmonë?

Janë disa libra të cilët i mbaj gjithmonë në një vend të dukshëm, që t’i gjej kollaj sa herë të kem nevojë të rimarr veten, të tillë si: tregimet e Cehovit, poezitë e Yehuda Amichait, Hard Labour e Cesare Paveses, dhe një përmbledje e poezive të Seamus Heaney-t, të cilin gjithashtu kurrë nuk arrij ta kaptoj deri në fund. Këtu qëndron ndoshta, edhe magjia e tij.

Bëni shënime në faqet e librave?

Ah, më kujtuat një rast: një kushëriri im, Feriti, “i çmendur” pas operave dhe librave, kishte disa libra të vjetër, që nuk munda t’i gjej tjetërkund. Më kujtohet, se kur erdha për pushime ne verë në Tiranë, (sapo kisha mbaruar klasën e tetë), gjeta në raftin e tij Ana Kareninën. Dhe ai u bë keq, kur, rastësisht, gjeti tre fletë të shkëputura nga libri. Unë i thashë që nuk qe faji im, sepse fletët kishin qenë jo të lidhura mirë.

Por, hajde e mbushi mendjen, sepse ai ishte maniak pas tyre dhe ata libra të cilët ishin lexuar disa herë, ishin sikur sapo të kishin dalë nga shtypshkronja.

Në të vërtetë, për një tip impulsiv si puna ime, ishte problem të merrja libra hua, sepse nuk mund të rrija pa lënë ndonjë shenjë. Ndoshta kjo është njëra nga arsyet që blej edhe libra të përdorur në Amazon. Një pjesë e tyre kanë shënime dhe komente, dhe kjo më pëlqen. Librat e përdorur më krijojnë një lloj ngrohtësie, atmosfere.

Impenjimet në televizion, a e kanë ngrënë kohën e leximeve?

76

Sigurisht që po. Gjatë kohës që nuk punojë në TV, e zgjidhja vetë literaturën, Ndërsa tani më duhet të lexoj nga të gjitha: shkencë, histori, politikë, mjeksi, histori arti…dhe shumë tekste profesionale. Pra, më zgjedh, nuk zgjedh. Nga njëra anë, mendoj që e gjitha kjo literaturë e imponuar, më ka pasuruar edhe si shkrimtare, se ushqimi i letërsisë nuk është doemos letërsia në vetvete. Gjithmonë kam besuar në këtë gjë. Por, e keqja është, që nuk kam kohë për reflektim pas leximit, atë lloj asimilimi i cili vjen natyrshëm nga një process leximi.

Në ditët e sotme, a lexoni ende letërsi artistike?

Ku informoheni për titujt e rinj? Lexoni përkthime apo në origjinal?

Duke qenë se kohën e kam shumë të rezervuar, më duhet të jem shumë selektive, mbi letërsinë artistike. Lexoj kryesisht në anglisht. Sidomos poezia, kur është e mundur, krijon tjetër magji kur lexohet në gjuhët origjinale. Një nga librat e fundit vërtetë magjepsës është Pedro Paramo i Juan Rulfos, të cilin e kam lexuar në një gjuhë të dytë, në anglisht, pavarësisht se është përkthyer edhe në shqip.

Sot është e lehtë të marrësh një informacion për titujt e rinj, mjafton të kërkosh në faqet e recensioneve të New York Times ose të The Guardian. Dhe mund ta porosisësh menjëherë librin. Kështu kam lexuar edhe Tomas Transtromerin, edhe Eduardo Bolanon, të cilin meq ra fjala, e kam një nga autorët e preferuar.

Ajo që mungon relativisht në shtypin tonë kulturor, është pikërisht prezantimi i librave të rinj. Nuk them që nuk shkruhet për librat, por shkruhet në mënyrën e gabuar, me një gjuhë të frikshme akademike, e cila në vend që ta tundojë lexuesin që të shkojë e ta blejë atë libër, përkundrazi, e mban larg nga libraritë. Cështja është e thjeshtë: informo mbi përmbajtjen e librit, temat, dhe deridiku për historinë e karaktereve. Pak më e vështirë, është servirja e poezisë në të njejtën mënyrë, por jo e pamundur. Duke punuar në programin ORKIDEA, unë jam ndeshur me këtë problem: si të tërheqim vëmendjen drejt librit? Mos të harrojmë se mediat, ndryshe nga konferencat, i drejtohen një audience shumë më të gjërë, dhe duhet të gjesh gjuhën e duhur, të komunikosh me të.

77

78

10 LIBRAT MË TË RËNDËSISHËM TË LLESHANAKUT Bibla Biblën e kam lexuar për herë të parë në moshën 31 vjecare; do të kisha dashur, ta kisha bërë shumë më herët.

Aty i ke të gjitha: historinë, filozofinë, shkencën, ligjin madje edhe psikologjinë. Bibla është zanafilla e çdo lloj dijeje. Madje edhe metaforën dhe alegorinë, i gjen në formën e tyre të pastër në Testamentin e Vjetër dhe të Ri. Një shkrimtar, mund t’i përgjigjet shumë pyetjeve që lidhen me procesin krijues, por, kurrë nuk mund të ketë përgjigjen e duhur për njërën prej tyre: si e krijon metaforën? Ndaj përdorim shpesh edhe fjalën “frymëzim”, si një lloj gjendje e vecantë imagjinate, që nuk e dimë nga vjen. Në të vërtetë, mënyra se si ndërtohet metafora, ka gjithmonë dicka misterioze dhe të pashpjegueshme, për krijuesin.

‘Turpi’ dhe ‘Askundi’ - J.M.Cotzee Të dy romanet, arrijnë të depërtojnë si me rreze X, pa kërcitur, në gjithë errësirën e brendshme të njeriut.

Këta libra të mësojnë shumë mbi elegancën e shkrimit, dhe se si fjala, mund të jetë shumë më tepër se një shenjë.

Certifikata- Isak Bashevic Singer Singeri, si në të gjitha romanet e tij, të kthen respektin për qenien njerëzore.

Tek Singeri gjejmë parimet, filozofinë e një jete të përgjegjshme, ndryshe

nga personzhi ekzistencialist i shekullit të XX-të.

Sepse më mësoi shumë mbi psikologjinë e njeriut perëndimor.

psikologjinë që kam lexuar ndonjëherë. Frankli e analizon njeriun duke u nisur nga përvoja e tij në moshë fare të re, në kampet e përqëndrimit. Përshkrimi është në mënyrë të frikshme i pastër, i paanshëm, duke arritur pastaj në konkluzionet mbi kuptimin e jetës.

Këto konkluzione janë besfasuese, por nuk dua t’ua heq kureshtjen atyre që do të shkojnë ta lexojnë.

-Net të bardha-Dostojevski

Collected poems- Yehuda Amichai

Dostojevski, është ndoshta shkrimtari më psiko-analitik që kam lexuar ndonjëherë. Pasi ke lexuar Net të bardha, provon një lloj ndjesie krejt të veçantë: një zbrazëti të thellë e të pafund. Është njëlloj shpartallimi. As nuk do, e as nuk urren. Dostojevski ta shpërfytyron njeriun, duke e dashur.

Sepse më mësoi se cfarë është poezia; se ajo nuk bërtet, se ndërtohet me gjëra të thjeshta, se ndodhet gjithmonë diku midis, pikërisht tek kontrastet midis tyre.

Dëborat e Kelimanxharos-Ernest Heminguej

Business of living-Cesare Pavese Libri është shkruar në formën e një ditari, dhe secili nga shënimet është një ese mbi artin, filozofinë, shoqërinë, politikën, poezinë.. njeriun. Prej tij mësova të kuptoja, se si mund të analizosh, duke qenë njëkohësisht konkret.

Në kërkim të kuptimit të jetësViktor Frankli Një nga librat më të bukur mbi

Collected poems-Wislawa Szymborska Sepse është një model i sukseshëm, si si mund të shkruash një poezi cerebrale, pa u bërë patetik, me mesazhe dhe ide të fuqishme, duke mbetur gjithmonë brenda mjeteve të poezisë. Szymborska është modeli i një femre me një potencial shumë të fuqishëm intelektual.

Filozofia e shekullit XX-Bertrand Russell Është një model i argumentit filozofik, larg një gjuhe spekulative të mbyllur.

79

Dorëshkrimi

Lufta e brendshme për pushtet dhe sidomos aleancat e vështira e të përkohshme të Shqipërisë së Zogut, vijnë si rrëfime të dorës së parë nëpërmjet penës së Aleksandër Lesonës, nënsekretar për kolonitë italiane në periudhën 1929-1937. Lesona është negociatori kryesor i nënshkrimit të paktit të fshehtë italo-shqiptar, ku Italisë i jepeshin koncesione në naftë e shfrytëzimin e pyjeve, por veç planit ekonomik ajo përfitonte në planin ushtarak duke marrë përsipër ‘mbrojtjen e Shqipërisë në rast sulmi’.

Me këtë pakt Musolini shtinte në dorë Adriatikun.

80

Përveçse i rëndësishëm si doracak historik, libri i cili është në proces botimi nga ‘Shtëpia Botuese 55’, na jep një portret intim, por edhe politik të Ahmet Zogut, Presidentit të Republikës shqiptare. Gjithashtu, Lesona na shërben një pamje interesante të aulave të politikës italiane dhe përplasjes së interesave të disa fuqive ballkanike e europiane në Shqipërinë e kohës.

Nën përkthimin e Kostaq Xoxës, ‘Kujtimet e Lesonës’ i shtojnë bibliotekës së periudhës mes dy luftërave botërore një burim të çmuar dhe origjinal historie e përshtypjesh.

Kujtimet e Lesonës Unë, negociatori i paktit të fshehtë Musolini-Zogu

Takim me Musolinin Në gusht të vitit 1924 Xhilberto Punji më foli për një princ shqiptar, Ahmet Zogun, që kishte dërguar sekretarin e tij në Itali, se mos ndihmohej nga Musolini, për një lëvizje të armatosur, që do të ndërmerrte në shtatorin që vinte, me qëllim rivendosjen në krye të Shqipërisë. Isha deputet atëherë dhe ndërmjetësi Jak Koçi kërkonte të merrja takim me Duçen për këtë kërkesë.

-A e njeh vetë Zogun?- më pyeti.

-Jo, - iu përgjigja, - por më kujtohet se kur ishte ministër i Brendshëm, qe ndër më të vendosurit për një veprim gjer në fund kundër italianëve, kur ishim të shtrënguar të lëshonim Vlorën.

-Që Italia ta ndihmojë të rivendosë pushtetin në Shqipëri, duke e subvencionuar me 2 milionë lireta, i duhen për të blerë armë për ushtrinë e vogël kryengritëse nja dymijë veta.

Zogu, nga ana e tij merr përsipër, sapo të vërë në dorë pushtetin, që ta mbështesë Italinë me politikën e tij të jashtme e që vendi ynë të

mundet, në këtë mënyrë, të sigurojë zotërimin e qetë dhe përfundimtar të detit Adriatik.

Ai që na dëboi nga Vlora, e di për bukuri vlerën e paçmueshme që ka për ne mbështetja e sigurt për të bllokuar ngushticën e Otrantos.

Sekretari i Zogut më është lutur që t’ju bëj të ditur se ndihma ka ndërmend t’i japë Zogut edhe Qeveria jugosllave. Dhe Anglia e sheh me sy të mirë orvatjen e Zogut për qëllimin e tij; por ky e ka të qartë se Shqipëria mund të zhvillohet vetëm duke u mbështetur ngushtësisht tek Italia. Anglisë nuk ia ka besën: “Ajo është mësuar prej shekujsh që të marrë, pa dhënë asgjë, - ka thënë Koçi, - dhe ajo nuk mund të ndryshojë, natyrisht, për ndonjë farë simpatie të veçantë ndaj Zogut”. Sa për Jugosllavinë, ky nuk dëshiron të ketë asnjë detyrim mirënjohjeje ndaj saj, duke qenë i vendosur që të mbajë gjallë çështjen e shqiptarëve të Kosovës. Italia dhe Shqipëria, sipas mendimit të Zogut, të dyja së bashku, kanë përse t’u ruhen Jugosllavisë dhe Anglisë; ja përse interesi ynë është i përbashkët.

Musolini mbeti i befasuar nga ky propozim. Nuk kishte dëgjuar ndonjëherë të flitej për Zogun dhe, ndonëse tregoi interesim për çka po i thosha, mbeti në mëdyshje, disi mosbesues. Kishte të drejtë. Veçse, meqë shifra e kërkuar dukej tepër e ulët dhe, duke marrë parasysh përfundimet që mund të arrinim, ngulmova që kërkesa të mos shpërfillej. Nëse Zogu do të ndihmohej nga Jugosllavia, çështja e Adriatikut do të rëndohej për ne. Vërejta, gjithashtu, se politika e jashtme ka edhe anën e saj të provave të rrezikshme.

Musolini mbeti disa minuta ngurrues, pastaj m’u përgjigj: -I thoni Zogut se jam i vendosur të marr në shqyrtim kërkesat e tij, me kusht që ai të m’i paraqesë këto kërkesa në një letër ngushtësisht vetjake; për fshehtësinë e letrës jap sigurimet më të plota se do të jetë varr i mbyllur.

I vura në dukje bashkëbiseduesit tim se do të ishte e pamundur të lëshohej një dokument kaq shpërthyes për këtë çështje.

-Zogu, si të gjithë lindorët, është tepër

81

mosbesues. Ai luan një letër që rrezikon jetën e vet. Janë të mundshme bisedime me jugosllavët, të cilët i kanë pas dhënë njëfarë ndihme.

Do të ishte vërtet i leshtë nëse lëshonte një shkrim të tillë, aq komprometues për të. Ai mund të mendojë se kjo mund të përdorej në dobinë tonë pranë Jugosllavisë, për ta gozhduar.

Ndërkaq, Zogu shpallet President i Republikës Veçse Musolini qëndroi i patundur në pikëpamjen e tij dhe unë s’mund të bëja gjë tjetër, veçse t’i jepja sekretarit të Zogut përgjigjen mohuese. Zoti Koçi mbeti tepër i zhgënjyer.

Mendoi se nuk e kisha mbrojtur si duhet çështjen e parashtruar dhe ngulte këmbë që çështjen ta paraqiste ai vetë te Duçja.

-A e keni parasysh, - më tha, - gjendjen plot rreziqe në të cilën jeton Zogu? Dhe, a nuk mendoni se ky, mbase mund të jetë rasti i fundit për të sistemuar përfundimisht gjendjen e Adriatikut?

Jak Koçi ishte një mik i sinqertë i Italisë. I lindur në Shkodër, i fesë së krishterë, kishte dhënë prova gjatë Luftës I Botërore të një mirëkuptimi dhe përkushtimi ndaj Italisë. Me gjithë dëshirë do të kisha pranuar që ta shoqëroja në Romë te kryetari i qeverisë, po të mos isha i bindur se ky hap tashmë ishte i pamundur.

Koçi u nis për në Vjenë, i dëshpëruar dhe i zhgënjyer. Atje Zogu e priste tërë ankth, duke i pasë prerë bisedat me qeverinë jugosllave, meqë shpresonte në afrimin me Italinë. Ishim në gusht, siç e kam thënë. Nuk mora vesh asgjë për Shqipërinë gjer në vigjilje të Krishtlindjeve, ditë në të cilën Presidenti Zogu fitoi me anë të armëve pushtetin në Shqipëri, duke u shpallur President i Republikës.

Kur e lexova këtë lajm, edhe u gëzova, edhe u shqetësova njëherësh. Më shkoi ndërmend Kryetari i Qeverisë sime, i cili me siguri do të kujtohej për bisedën e dikurshme dhe do ta ndjente me keqardhje që nuk e pranoi këmbënguljen time. E quaja tanimë të humbur rastin për të lidhur marrëdhënie të frytshme me Shqipërinë kur, pas disa ditësh, më njoftuan se zoti Koçi kishte ardhur në Romë dhe kërkonte me ngutje një bisedë me mua. Shpresa u përtërit në shpirtin tim. I çova fjalë Koçit se do të shihesha me të me gjithë dëshirën time.

Mendimi që të takohesha vetë me Zogun Kur hyri në studion time, ai më vështroi me një buzëqeshje ironike dhe i kënaqur.

-Paskeni qenë mjaft mosbesues, - më tha.

– A nuk kisha të drejtë kur ju thashë se nuk ishim as gënjeshtarë, as mburravecë? Por t’i lëmë të kaluarat. Zogu më dërgon pranë jush për t’ju thënë se bindjet e tij nuk kanë ndrysh-

82

uar dhe se është ende i vendosur për të lidhur marrëdhënie të ngushta miqësore me Italinë.

Më ngarkoi që të rinisim marrëveshjet e ndërprera.

Qeshë vërtet i kënaqur për ato që më thoshte Koçi. Por iu përgjigja se më dukej e dobishme që, para se të fliste me Kryetarin e qeverisë, të bisedoja njëherë vetë me Zogun.

Kështu do të mundja t’ia bëja të njohur Musolinit më gjerësisht idetë dhe mendimet e Presidentit të Republikës shqiptare.

Por Koçi parapëlqente, përkundrazi, që ai të shoqërohej më parë te Musolini, që t’i shprehte mendimin e Zogut, me shpresën që të kthehej në Shqipëri me ndonjë premtim konkret. Veçse mua nuk më dukej me vend që Kryetari ynë të vihej në takim me shqiptarët, para se të bindesha vetë për gjendjen shpirtërore të Zogut. Dhe do të ishte e rëndësishme nëse qëndrimi i tij politik ndaj nesh do të ishte i tillë, sa të ishim të sigurt në zhvillimin e një bashkëpunimi të frytshëm. Para së gjithash doja të bindesha në vend se sa e qëndrueshme ishte qeveria e Zogut. Kisha një mik fashist në Shqipëri, Karlo Punjin, që ishte në dijeni të plotë të gjendjes për shkak të miqësisë së ngushtë me Zogun dhe mendoja se nga ai do të kisha të dhëna të sigurta, madje edhe të fshehta. Kështu mendova të nisesha për në Tiranë, sa më shpejt. Koçi erdhi me mua. Ramë në ujdi që do të paraqitesha si një inxhinier që dëshiroja të merrja në koncesion shfrytëzimin e mineralit të bakrit, që dukej se e kishte vendndodhjen në afërsitë e kufirit me Jugosllavinë.

Panoramë e një vendi në pikë të hallit Mbërrita në Shqipëri andej nga mesi i shkurtit. Përshtypja që pata për këtë vend ishte mjeruese. Disa shtëpiza në Durrës; një rrugë thuajse e papërdorshme për të vajtur në Tiranë; por edhe vetë Tirana, kryeqyteti i

Hoteli i kryeqytetit ishte kaq tmerrësisht i pisët, sa nuk mundja dot të merrja guximin të zhvishesha dhe rashë me rrobe mbi shtrat, duke e mposhtur neverinë që m’u shpif nga cikja e rrobave të mia me mbulesën e krevatit.

Republikës, të jepte një pamje që të bënte përshtypje për varfërinë, për primitivitetin.

Ndriçimi publik ishte i paqenë. Ashtu edhe elektriciteti, apo gazi. Rrugët me zhavorr ishin po ato që u meremetuan mbi gjurmët e lashta romake dhe në kushtet e përçueshmërisë mjaft të mundimshme. Pjesa me gropa dhe shkëputjet rrugore ishin më të shpeshta se ato që mund të quheshin të mundshme për të ecur pa ndalesa; nuk kishte ura dhe detyroheshim të kalonim në vah përrenj e lumenj.

Ujët e pijshëm mezi merrej, me pagesë, nëpër qytete nga shitës bredhës, që e përçonin duke e mbartur me kafshë. Me një fjalë: një vend parak (primitiv), i çorganizuar sa s’ka ku të vejë. Kam parë me sytë e mi të theren kafshët nëpër rrugët e Tiranës. Hoteli i kryeqytetit ishte kaq tmerrësisht i pisët, sa nuk mundja dot të merrja guximin të zhvishesha dhe rashë me rrobe mbi shtrat, duke e mposhtur neverinë që m’u shpif nga cikja e rrobave të mia me mbulesën e krevatit. * * * Zogu banonte në një shtëpi të thjeshtë që kishte një mesak, domethënë një kat të ulët ndërmjet të parit dhe të dytit. Dyshemeja përbëhej nga dërrasa të pagdhendura. Muret kishin një sherbet gëlqereje. Mobilimi: fare i rëndomtë dhe pa pikë lezeti. Ndonjë qilim, atykëtu. Pasuria e vetme qëndronte në numrin e rojave të armatosur, të përhapur në largësi, duke filluar nga njëqind metra, para se të mbërrije në këtë banesë. T’i afroheshe kësaj shtëpize, pa qenë i shoqëruar nga një person që të ishte i njohur, ishte e rrezikshme. Rojat kishin urdhër që të merrnin në pyetje çdo të panjohur që do të guxonte të afrohej. Unë iu afrova, në të vërtetë, kësaj selie presidenciale. Koçi më këshilloi t’i qëndroja fare pranë për të shmangur ndonjë të papritur.

Zogu më priti në një dhomë të vogël, të thjeshtë, pranë sallonit. Të folurit me të vështirësohej, sepse nuk njihte ndonjë gjuhë europiane dhe as unë nuk e njihja turqishten, gjuha e vetme të cilën ai e fliste, përveç shqipes. Përkthyesi ynë ishte zoti Koçi. Zogu më shpalosi me qartësi mendimin e tij politik.

Frymëzimi kombëtar, element i bashkimit të popullit -Italia, - më tha ai, - për meritë të Musolinit, është bërë një komb i madh dhe do të vazhdojë të përparojë vazhdimisht. Ajo, natyrisht, dëshiron zotërimin tërësor të Adriatikut, gjë e cila iu mohua me Traktatin e Versajës. Shqipëria mund ta ndihmojë Italinë në këtë synim, për shkak të bregut të saj gjatësor Adriatik.

Nga ana tjetër, vendi ynë është i brejtur nga grindje të brendshme dhe është tepër i varfër për t’u mbrojtur nga kërcënime të jashtme.

Regjimi im duhet të jetë fatalisht një regjim autoritar dhe nacionalist, sepse frymëzimi kombëtar përtej kufijve tanë, por pranë tyre, (në Greqi dhe në Jugosllavi), është zëri i madh i vetëm i cili, duke i folur zemrës së popullit, mund ta mbajë atë të bashkuar. Italia sigurisht që e kupton këtë synim frymëzues, sepse edhe ajo vetë ka luftuar për irredentizmin e bijve të saj. Pra, kemi nevojë të ndihmohemi nga Italia. Mikesha dhe aleatja e saj, Shqipëria, do të ishte si një gjemb në ijë të Jugosllavisë; prandaj fuqizimi i Shqipërisë do të ishte si një fuqizim i politikës italiane. Për të arritur këto qëllime, Shqipëria është e gatshme të pranonte bashkëpunimin italian në çështjet ekonomike shqiptare dhe të shqyrtonte të gjitha kërkesat që do të kishte Musolini që të përforcojmë miqësinë tonë.

Iu përgjigja se ngritja e interesave ekonomike do të ishte e nevojshme për të përligjur pranë kombeve të tjera mbështetjen italiane në këtë ndërhyrje.

-Ju them menjëherë, për të shmangur çdo keqkuptim, se ne nuk kemi ndërmend për krijimin e një protektorati, - thashë solemnisht.

-Vetëm se duam një miqësi pa nënkuptime dhe të sinqertë, vazhdova. - Prandaj ne men-

dojmë për marrëdhënie të menjëhershme ekonomike dhe një aleancë ushtarake të fshehtë, për të mbajtur në këmbë dhe për të përballuar peshën e organizimit të dy divizioneve shqiptare.

Shtova se këto ide ishin të miat, fare vetjake dhe duhen quajtur si shkëmbim mendimesh për probleme interesash të ndërsjella. Dhe premtova se, në qoftë se ai ishte i njëmendjeje në parim, do të ofrohesha me dëshirë që të bëhesha mbështetës i këtyre ideve pranë Musolinit.

Zogu u përgjigj se ishte plotësisht dakord me mua, por më paralajmëroi menjëherë se koncesionet që do t’i jepeshin Italisë do të duhej të bëheshin me maturi të jashtëzakonshme. Sepse, nëse Italia do të ngurronte të na ndihmonte, ai do të ndodhej në gjendje tepër të vështirë, pas bisedave që kishte bërë më parë me Anglinë. Ky paralajmërim, duke marrë parasysh mendësinë e tij orientale, më vuri në dyshim. Dhe atëherë i thashë shkoqur se nuk do të bisedoja me Musolinin nëse ai nuk do të më siguronte për koncesionet në fushën ekonomike ndaj Italisë dhe mundësinë e një marrëveshjeje të fshehtë.

Ai më vështroi duke qeshur dhe më tha:

-Jemi në një mendje në këto dy pika. Dhe s’mund të jetë ndryshe, sepse ky është edhe interesi ynë. Shpresoj se jeni i bindur në sinqeritetin tim.

Por ky sinqeritet i tij, që ta them hapur, nuk më jepte siguri.

Muhabete të tharta, por edhe vlerësime: Çiano, i pabesë; Zogu, i sinqertë Zogu sapo kishte mbushur të tridhjetat.

Kishte një paraqitje të bukur dhe mënyra të stërholluara. Por finokëria e tij, - për të cilën isha vënë në dijeni nga vëllezërit Punji,- e ndihmuar kjo nga mungesa e skrupujve, si edhe nga prirja që të arrinte çdo qëllim me çdo mjet, e bënin atë një ndërmjetës bisedimesh të aftë e të gatshëm për të përfituar nga çdo pikëmbështetje. Ishte edhe një usta i rrezikshëm i manovrimeve zvarritëse. Epërsia ime qëndronte në një koncept të papërkryer që ai kishte për fashizmin. E përfytyronte si një bandë të fuqishme njerëzish të vendosur dhe po aq sa ai të papërgjegjshme, të gatshme për çdo rrezik. E kishte parasysh se kohët nuk ishin më si ato të vitit 1921, kur na kishte detyruar që ta braktisnim Vlorën. E, si rrjedhojë, kishte mendimin se me Italinë fashiste nuk luhej dot tanimë, ashtu siç kishte bërë me

83

Karakter mosbesues, me dredha, i respektonte disa ndjenja, të cilat zakonisht janë të rrënjosura thellë në shpirtrat parakë.

Unë kam pasur gjithmonë besim në besnikërinë e tij ndaj Italisë. njërën nga qeveritë e mëparshme italiane, për të cilën nuk ruante asnjë respekt. Nga ana tjetër, ai Musolinin e çmonte. Kështu e quajta të nevojshme që t’i bëja të ditur se bash me fashistët nuk do të ishte e udhës që t’i përmbahej asaj politike orientale, në të cilën dukej se ishte mjeshtër.

-Musolini, - i thashë, - di të jetë mik për kokë me miqtë, por i pamëshirshëm me armiqtë e me ata që s’dinë ta mbajnë fjalën. Është detyra ime t’jua them këto sepse, sapo të kemi marrë një vendim të përbashkët, Duçja s’ta bën të gjatë kur vëren dredha apo më keq akoma, gjëra të dyshimta. E, në këto rate, ai s’e ka për gjë që ta shtypë atë që ia ka me hile. Ju lutem të më falni për këtë të folur të hapur, që e kam

84

përdorur tani për të qenë i drejtë dhe i ndershëm me ju.

Zogu nuk u ndje keq nga ky paralajmërimi im i ashpër; e shndërroi muhabetin në shaka dhe m’u përgjigj duke qeshur: Mos u bëni merak; këtë herë, ai cubi shqiptar i atëhershëm është bërë njeri fisnik, fjala e të cilit është një peng nderi.

Bujar nga një racë e hershme ishte me të vërtetë Zogu. Zogollët ishin prej shekujsh zotërinjtë trashëgimtarë të trojeve të Matit, toka malore e të varfra, por të populluara nga banorë krenarë. Te Zogu, që u bë më vonë sovrani mbreti Zog, mund të vëreheshin dy pamje: ajo që nevoja e detyrave të tij e shtrëngonte dhe ajo parakja (primitivja), që herëherë dukej në tiparet e hequra, në zbehtësinë e befasishme të fytyrës, në ndriçimin e keq e të ftohtë që mund të spikaste në sytë e tij të mëdhenj e të kaltër, zakonisht të ëmbël. Ishte i aftë që të gënjente në mënyrën më të pafytyrë, edhe në gjëra të cilat bashkëbiseduesi i kishte tepër të qarta, ashtu siç ishte i aftë edhe t’ju mahniste me një sinqeritet të çiltër gjersa t’ju thotë:“ E di se duhet t’ju jap ç’më kërkoni, por mos e merrni për keq që ta jap edhe unë si një gjë të madhe, që të kemi edhe ne përfitimet tona”.

Karakter mosbesues, me dredha, i respektonte disa ndjenja, të cilat zakonisht janë të rrënjosura thellë në shpirtrat parakë. Unë kam pasur gjithmonë besim në besnikërinë e tij ndaj Italisë. Dhe mendoj se ngjarjet, - në të cilat nuk kam qenë vetë dëshmitar, por m’i kanë përcjellë njerëz të përgjegjshëm, - ngjarje të cilat çuan në rënien e tij, për fat të keq, janë në ngarkim të politikës që ka bërë Galeaco Çiano përkundrejt tij, më shumë se nga mungesa e ndershmërisë nga ana e Zogut. Ajo që mund të thuhet është se gjatë periudhës së detyrimeve, ai që kishte vazhdimisht detyrimin që të zgjidhte vjegat që e lidhnin me Italinë, i mbeti, megjithatë, besnik aleancës. Dhe kjo nuk është një gjë e parëndësishme.

E vërteta është se shpjegimi që i jepte Zogu aleancës është ajo më e drejta. Ne morëm detyrimin për ta zhvilluar Shqipërinë gjer në përftimin e një Shteti të qetë dhe të rregullt. Ai pati detyrimin që ta mbështeste politikën tonë të jashtme dhe, në rast lufte, të rreshtohej në anën tonë. Shpirti i traktatit, ashtu siç e përpunoi ai me mua, pikërisht për të forcuar në mënyrë të qëndrueshme miqësinë ndërmjet dy vendeve tona, kishte si themel që të përjashtonte edhe hijen e një protektorati, sado të përciptë, nga ana italiane.

Kurse politika e Çianos synonte që të arrinte puna pikërisht në një protektorat të nëndheshëm. Duke e kundërshtuar këtë farë interpretimi të aleancës, Zogu ishte në të drejtën

e tij të plotë. Marrëveshjet që bëra unë me të ishin të shkoqura në këtë drejtim dhe ato lejuan suksesin e politikës së zhvilluar prej meje.

Mbështetja e aspiratave të Zogut pranë Musolinit Musolini këtë herë e dëgjoi relacionin tim me interes të madh, siç pritej, duke u ndodhur para faktit të kryer. E paraqita pikëpamjen time duke u mbështetur në aktet diplomatike që kishin të bënin me marrëdhëniet italo-shqiptare (Konferenca e Ambasadorëve e vitit 1913). Dokumentet zyrtare që duheshin marrë parasysh ishin Pakti i Londrës i vitit 1915, Shpallja e Gjirokastrës e 1917-s, Konferenca e Ambasadorëve e vitit 1921. Kjo e fundit u zhvillua më 9 shtator dhe e njihte Shtetin shqiptar brenda kufijve (me përjashtim të disa varianteve të vogla), që ishin caktuar në vitin 1913.

Kjo i kishte dhënë të drejtën Shqipërisë, përmes kontrollit ndërkombëtar dhe të asnjanësisë,- që t’i drejtohej Shoqërisë së Kombeve për ndihmë dhe për një përkushtim nga ana e të katër fuqive aleate, me porosinë që një ndihmesë e tillë të jepej nga Italia, duke njohur se “dhunimi i kufijve apo i pavarësisë së Shqipërisë do të mund të përbënte një rrezik për sigurinë strategjike të Italisë”.

Njohja e interesave tona nga ana e aleatëve të hershëm nuk mund të ishte më e qartë dhe ne, sipas mendimit tim, nuk duhej të shqetësoheshim që Zogu na u drejtua për ndihmë ekonomike drejtpërdrejt neve, pa kaluar çështja më parë në Shoqërinë e Kombeve.

Meqë shpirti i vendimeve të vitit 1921 ishte në dobinë tonë, mund të ecnim të sigurt në interesat tona se nuk do të gjenim pengesa nga ana e anglezëve. Nga ana tjetër, marrëdhëniet vetjake të Musolinin me Çembërlenin në atë kohë ishin sa s’ka më mirë.

Kryetari i qeverisë nuk u dha ndonjë rëndësi të madhe atyre që po i përshfaqja.

-Vështirësia e marrëdhënieve, - më tha ai, - është në qëndrueshmërinë e qeverisë së Zogut dhe në sinqeritetin e tij. Ç’mendoni për këto? Në përgjigjen time pohuese, vërejti: -A e dini Lesona, se ju jeni i vetmi që mbështesni Zogun? Askush nuk më ka folur si ju më parë. Dhe në Ministrinë e Jashtme ishin – dhe dyshoj se janë ende, - për një Lokarno tjetër ballkanike”.

-Jam në dijeni, - iu përgjigja, - se jo vetëm politika e ministrisë, por edhe ajo e Komitetit Prodalmatik ishte për një marrëveshje me qeverinë e Fan Nolit, i cili, i lodhur nga bishtnimet e Gjenevës, iu drejtua komunistëve. Ju keni thënë se në politikë vlejnë faktet, jo llafet. Dhe tani ndodhemi përpara faktesh të reja, që nuk janë kalimtare. Nga hetimet e mia në vend, kam përshtypjen se i vetmi kryetar shqiptar,

i aftë për ta mbajtur popullin në dorë, është Zogu. Sepse politika e tij mbështetet në problemet e aspiratave të shqiptarëve jashtë kufijve. Një qëndrim i tillë kuptohet se nuk është i prirur për një politikë bashkëpunimi me shtete të tjera ballkanike e, aq më keq, me Jugosllavinë e me Greqinë. Por unë kam menduar gjithmonë se, duke u bërë Italia fuqia e parë në Mesdhe, duke përfituar kështu, qoftë edhe për hir të prestigjit tuaj të madh që gëzoni, një vend të mohuar më parë, neve na interesojnë politika dypalëshe më tepër se ato të përbashkëta. Unë e shoh Italinë të renditet si një mbrojtëse e bashkimit ballkanik, të kryesuar moralisht nga ju. Me fjalë të tjera: një Ballkan të bashkuar nga Italia, garante e këtij bashkimi. Marrëveshja dypalëshe ndërmjet Italisë dhe Shqipërisë mund të duket si në kundërshtim me këtë koncept, për shkak të irredentizmit shqiptar. Por këto çështje të irredentizmit mund të zgjidhen vetëm me luftë dhe ne punojmë për paqen. Nga ana tjetër, sapo Italia të ketë zotëruar Adriatikun, do të ketë një prestigj dhe një forcë të tillë që të jetë në rol të arbitrit në grindjet ndërmjet kombeve ballkanike, që janë përbri Adriati-

vunë reformave sociale të nevojshme për të mos mbetur aq prapa botës. Por e di mirë edhe se kushtet e mjerueshme të popullit dhe arkat bosh të Shtetit ndikuan së tepërmi në mundësimin e kryengritjes. Sot ai ka nevojë që t’i përgjigjet patriotizmit të bashkëkombësve të tij dhe të gjallërojë me ngutje të madhe financat shtetërore. Ai nuk shpreson në Anglinë; e di se nuk mund t’i besojë aspak Greqisë dhe Jugosllavisë, edhe sepse ato janë vetë në kushte të brishta dhe ndihmohen vetë nga Anglia. Nuk i mbetet veçse të shpresojë tek Italia, me të cilën Shqipëria, në të kaluarën, ka pasur gjithmonë shkëmbime të bollshme, të cilat mund të shtohen tanimë.

Vetëm Zogu mund të japë një ndihmesë të njëmendtë për Adriatikun dhe ne duhet të mbështetemi tek ai, që është karta fituese.

Nga ana tjetër, ai që është vetë një revolucionar, është i bindur se mund të gjejë tek ju, kryetar i madh revolucionar, mirëkuptimin e nevojshëm dhe ndihmën që i duhet.

-Jam në një mendje me ju, - më tha Musolini, - por në këtë çast do të ishte e përshtatshme që veprimi juaj të zhvillohet zyrtarisht. Merrni takim me Senatorin Kontarini,

Zogu nuk u ndje keq nga ky paralajmërimi im i ashpër; e shndërroi muhabetin në shaka dhe m’u përgjigj duke qeshur: Mos u bëni merak; këtë herë, ai cubi shqiptar i atëhershëm është bërë njeri fisnik, fjala e të cilit është një peng nderi. kut. E pranoj se fillimisht, lajmi për marrëveshjen italo-shqiptare do të zgjojë një kundërveprim të gjallë nga ana e Jugosllavisë; por me kohë, kryeneçësitë do të ulen për t’iu përshtatur gjendjes së re dhe do të bëhen të mundura biseda të baraspeshuara. Siç e keni thënë edhe ju, fashizmi nuk është një mall për eksport. Por duke u krijuar në Shqipëri një regjim i mbështetur nga Italia, kjo gjë do të sjellë si pasojë që ndikimi ndaj fqinjëve të lehtësojë, për shkak të një ndërlidhjeje ideologjike, atë bashkëpunim ballkanik, të cilin e ka përzemër burokracia e Ministrisë së Jashtme. Së fundi, nuk më duket se mund të hidhet poshtë mundësia që të krijohet në Adriatik një gjendje që të ndreqë të metat e Traktatit të Versajës. Nuk ka rast më të volitshëm se ky.

Zogu e di se kryengritja që e rrëzoi nga pushteti i mëparshëm kishte shkaqe nacionaliste (e për këtë nuk duhet të shpërfillet karta irredentiste). Ai e humbi fuqinë edhe nga pakënaqësia e klasave drejtuese kundërshtare, me mendësi feudale, të cilat iu kundër-

Sekretarin e përgjithshëm të Ministrisë së Jashtme. Përcaktoni me të kërkesat italiane dhe pastaj shkoni sërishmi në Shqipëri.

Senatori Kontarini ishte një person me përvojë të madhe, por ishte i mbërthyer në sistemin tradicional të diplomacisë së vjetër; veçanërisht në rastin konkret, ishte pikërisht ai që hallakatej në marrëveshjen ballkanike dhe, duket, se për këtë shkak nuk e gjeta entuziast në idenë për një marrëveshje më vete me Shqipërinë. Por urdhrat e Kryetarit të Qeverisë ishin të saktësuara dhe senatori nuk u luhat që të më jepte elementet e nevojshme për kërkesat italiane ndaj Zogut. Ka gjasa (dhe në trurin tim vagëllonte ky dyshim atëherë), se ai do të dëshironte që këto marrëveshje, për të cilat po flisnim, të dështonin.

Këto kërkesa, senatori Kontarini dhe unë, pasi i diskutuam gjerësisht së bashku, na çuan në përpilimin e një traktati ushtarak të fshehtë, me anë të të cilit Shqipëria do të vinte në dispozicion të Italisë truallin e saj, në çastin e një lufte me Jugosllavinë; Shqipëria do të ofrohej për koncesione në zonat naf-

tëmbajtëse, për koncesione në zonat bujqësore që do të përcaktoheshin; në ndërtimin e një banke me monedha shqiptare, të ndihmuar nga kapitali italian.

Kërkesat tona të forta e bënin, sipas mendimit të Kontarinit, të flaktë misionin tim. Por isha i ri dhe, kur i hipa në Bari torpedinierit që m’u vu në shërbim, isha tërë vrull pune. Detyra ime ishte lehtësuar nga dëshira e Zogut që të njiheshin synimet e tij ndaj popullit shqiptar që jetonte jashtë kufijve zyrtarë, si edhe të kuptohej nevoja e ngutshme për pare dhe për ndërtimin e një ushtrie të rregullt, me përgatitjen e oficerëve dhe me zotërimin e materialeve luftarake të përshtatshme. Kjo pika e fundit kishte të bënte me kundërbalancimin e ndikimit anglez që kishte arritur në pranimin shqiptar për të pritur instruktorët anglezë për policinë.

Në bisedimet me Zogun e dalloja lehtësisht se ishte i prirur gjithmonë që të ma hidhte. Prandaj kam thënë se ishte pa skrupuj.

Vetëm kur më fliste për vëllezërit e tij, të cilët ofshanin nën zgjedhën e huaj, m’u duk se shihja në sytë e tij një shkëndijë sinqeriteti dhe ngashërimi.

Populli shqiptar fukara dhe në mjerim, ruante një ndjenjë të pamatshme të krenarisë kombëtare dhe krekosej me të kaluarën, që përmblidhej në Heroin shqiptar, Gjergj Kastriot Skënderbeu, i cili ishte quajtur si shpëtimtari i krishtërimit të kërcënuar nga turqit. Çdo gjest imi, çdo veprim, do të duhej të kishte parasysh këtë sedër të madhërishme, që ta bindja se ne bisedonim si i barabarti me të barabartin.

Sapo zbrita në Shqipëri, puna e parë që më duhej të bëja ishte krijimi i marrëdhënieve me ministrin italian në Shqipëri. Para se të nisesha, senatori Kontarini, me urdhrin e kryetarit të Qeverisë, më porositi që të mos zbulohej nga askush qëllimi i vizitës sime në Shqipëri, as nga ministri italian, madje. Qeveria jonë donte të ishte e përmbajtur për çdo rast, që të mundej të bënte përgënjeshtrimet e mundshme për çdo pjesëmarrje zyrtare në këtë problem. Kjo më vinte në një gjendje të vështirë, sepse prania ime në Shqipëri dhe vizitat te Zogu nuk mund t’i shpëtonin vëmendjes së autoriteteve publike italiane, të cilat e gjykonin jo me sy të mirë qëndrimin tim (në kundërshtim me rregullat e protokollit, të cilat përcaktojnë që çdo italian jashtë shtetit, t’u paraqitej përfaqësuesve të vet diplomatikë); madje mund të më krijoheshin edhe vështirësi pranë Zogut.

Mirëkuptimi i markezit Duraco Sapo zbrita në Durrës mora vendimin që ta zgjidhja gjendjen time delikate, duke iu

85

Zogu gjendej në kushte financiare aq të dëshpëruara, saqë ushtarakët nuk ishin paguar prej shumë muajsh... paraqitur ministrit të Italisë, të cilit t’i parashtroja qëllimin e vizitës sime në Shqipëri, duke i treguar edhe se iu shmangesha rregullave të zakonshme në mënyrën sesi po veproja, por mendoja se kjo ishte në përputhje me misionin që më ishte besuar, për të mos zgjuar pëshpëritje. Shtova edhe se shpjegimet e mia i quaja të detyrueshme për të qenë i sinqertë me të, duke pasur besim madje në mirëkuptimin e tij si njeriu fisnik ndaj njeriut fisnik. Për të vendosur një intimitet të tillë, më bindi edhe mendimi i mirë për ministrin e Italisë, markezin Duraco.

Punët shkuan siç i kisha parashikuar.

Markezi Duraco më mirëkuptoi për gjestin e sinqertë dhe më uroi sukses të plotë në misionin tim të vështirë. Unë nga ana ime i premtova se do ta vija në dijeni për këto marrëveshje të vështira, në mënyrë shoqërore, dhe se ai nuk do të njoftonte për këto as ministrinë dhe aq më pak, as Qeverinë shqiptare.

Për këto thyerje të porosive që kisha marrë,

86

nuk u ndodha ndonjëherë në kushte që të pendohesha. Mora vesh pastaj se markezi Duraco më mbeti thellësisht mirënjohës dhe e çmoi veprimin ndaj tij të një deputeti fashist, që i ndiqte normat e kalorësisë së vjetër, të cilat, për fat të keq, u zhbënë me kohën.

Në krye të një shteti me arkat bosh Bisedat me Zogun, për zhvillimin e të cilave nuk do të zgjatem, qenë më të ngatërruara e të vrazhda nga ç’i kisha përfytyruar.

Vështirësitë që më paraqiti kur u hymë bisedave për çështje të ndryshme në hollësi, nëse kishin njëfarë justifikimi në qëndrimin ndaj Anglisë dhe ndaj Jugosllavisë, për dyshimin e pranisë sime në Shqipëri, do të duheshin, për më tepër, të shpjegoheshin me këmbënguljen e Zogut në kërkesat e këtij të papranueshme, me synimin e qartë, që të kundërbalancohej sa më shumë.

Më propozoi që t’i shisja Qeverisë italiane një shtrirje të madhe pyjesh në krahinën e Matit, në pronësi të tij, përveç një subvencioni sa më të shpejtë për një shumë prej një milion e pesëqind mijë liretash. Iu përgjigja se kjo blerje nga ana e italianëve mund të bëhej. Por, që të tregonte nga ana e tij vullnetin e mirë në pranimin e kërkesave italiane, ai duhet të zgjidhte, së paku, koncesionin më të lehtë dhe më të dobishëm për Shqipërinë, atë të Bankës Kombëtare të emisionit të pareve. Ma premtoi. I telegrafova atëherë Romës duke shfaqur mendimin tim që të pranonte propozimin e Zogut dhe, si mora miratimin, u ktheva në Itali për të tërhequr shumën që t’ia sillja Zogut.

Pyjet u dokumentuan të blera nga hekurudhat e shtetit italian; por në faturën që unë mëtoja për shkarkimin tim, të firmuar nga Zogu, shënohej se ky kishte marrë nga kryetari i Qeverisë italiane shumën për shitjen e pyjeve, në pronësi të Zogut.

Dokumenti, që ishte hapur komprometues, e habiti mikun tim Paoluçi de’ Kalboli Barone, shefin e kabinetit të Ministrisë së Jashtme. Kur e lexoi, buçiti: “Po si ia arrite që të vësh në dorë një dokument me vlerë kaq të madhe?”

Zogu e mbajti fjalën dhe, pas disa ditësh nga kthimi në Shqipëri më tha se kishte vendosur që të firmoste konventën ndërmjet Qeverisë shqiptare dhe një grupi financiar italian, të përbërë nga bankat kryesore, me përparësi të kreditit italian.

Më së fundi u hodh hapi i parë drejt qëllimit që kisha për detyrë të arrija. I telegrafova Romës që të bëhej akti zyrtar për çka isha marrë vesh. I ngarkuari me aferat, Ugo Sola, e vuri në kartë atë që kisha arritur. Komentator Mario Alberti, i Kreditit italian, u ngarkua që të ndihmonte Solën, si teknik. Më 12 shtator

1925 u krijua Banka Kombëtare e Shqipërisë, duke ruajtur ekskluzivitetin për nxjerrjet e kartëmonedhave. U themelua edhe “Shoqëria për zhvillimin ekonomik të Shqipërisë (S.S.E.A.), e përcaktuar për t’u bërë ballë nevojave më të ngutshme shqiptare, përmes një huaje italiane prej 50 milionë frangash ari.

Puna ime dhe durimi im kishin përfunduar një pjesë të mirë të marrëveshjes. Tani mbetej më e rëndësishmja dhe më e vështira: ajo e traktatit të fshehtë. Presidenti Zogu më kishte siguruar vazhdimisht për çështjet ekonomike. Në të vërtetë, menjëherë pas koncesionit të Bankës, më tha se edhe koncesionet e tjera, ato naftëmbajtëse dhe ato bujqësore do t’i jepeshin Italisë. Më ngurrues tregohej kur fliste për traktatin e fshehtë, nga halli se mos shkaktonte zemërimin e Anglisë, kur ne kujtonim se çështja e këtij traktati ishte vënë në vijë. Një ditë më tha: -Nëse Anglia do të binte një skuadrilje e të bombardonte Durrësin, a jeni ju të mendimit se Musolini do të rrezikonte një luftë kundër anglezëve për Shqipërinë?

Edhe në këtë pikë më ndihmoi fati. Zogu gjendej në kushte financiare aq të dëshpëruara, saqë ushtarakët nuk ishin paguar prej shumë muajsh. Tani ndihej një pakënaqësi kundërvepruese gjer në ngritje të kryes ose, në rastin më të mirë, për të braktisur detyrën ushtarake e për t’ia mbathur për në shtëpi.

Një pasdite Zogu më thirri me ngutje dhe, ndonëse mundohej sa më shumë që të ishte i përmbajtur, më njoftoi, përmes shprehjesh dramatike, se edhe malësorët e tij besnikë ia thanë troç se ishin lodhur duke pritur dhe i jepnin ende një afat prej katër ditësh, që të merrnin atë që ua kishte borxh, përndryshe do t’i linin pendët.

-Arkat e mia janë bosh, - më tha, - dhe nëse ju nuk do të jeni në gjendje të më siguroni një hua nga Italia brenda tri ditësh, unë do ta humbas pushtetin dhe për Italinë do të perëndonin shpresat që të vendosnin në këtë anë të Adriatikut ndikimin e tyre.

-Nuk është çasti që të bëjmë ankime, - i thashë, - por nuk mund të rri pa ju thënë se, po të ishit paksa më i shpejtë dhe më pak zvarritës në arsyetime në pranimin e kërkesave italiane, tani nuk do të ndodheshit në një gjendje kaq të rrezikshme. Unë do të bëj gjithçka kam në dorë për t’ju ndihmuar, sepse është edhe interesi i Italisë në këtë mes. Me këtë rast më duhet t’ju përsëris, ndonëse nuk do t’ju duket aq e mirësjellshme, se në të ardhmen do të duhet të jeni pak më i gatshëm e më i papërtueshëm me miqtë tuaj italianë.

Ai u hallakat atëherë në një mal justifikimesh të stërholluara, si për të kërkuar

ndjesë në atë mënyrë që vetëm orientalët janë të zotët ta bëjnë, dhe më tha se unë nuk e çmoja si duhet gjendjen e tij skajërisht të vështirë. Sidoqoftë, më premtonte solemnisht se do ta nënshkruante traktatin e fshehtë, për të cilin kishim folur gjatë, sapo të kthehesha nga Italia. Atëherë, për të zbutur paksa pjesën e parë të bisedës, i thashë se kisha besim në ndjenjën e tij të nderit dhe e quaja traktatin e fshehtë si të firmosur qysh tani, meqë Presidenti i Republikës më jepte siguri për këtë.

Shuma e siguruar Ishte një mbrëmje e së premtes. Unë kisha në shërbim vetjak për udhëtimet e shpeshta Itali-Shqipëri dhe anasjellas, anijen ushtarake “Bafile” dhe një torpedinier të Marinës mbretërore. Në vendin e ankorimit në Durrës këtë herë më priste anija ushtarake “Bafile”, që komandohej nga dhëndri i D’Anuncios, komandanti Montanarela.

Pas bisedës me Zogun, me shpresën se do t’i hipja në kohë anijes për të mbërritur në Bari në mëngjesin tjetër, para orës tetë, në mënyrë që t’ia arrija për të marrë trenin pa ndalesa për në Romë, përgatita me nxitim valixhet në hotel dhe u nisa vrap për në Durrës. Për fat të keq, megjithëse dhashë urdhër që të ecnim me të katërta, mbërrita në Bari mjaft vonë dhe u detyrova të merrja trenin e mbrëmjes, duke mbërritur kështu në Romë të dielën në mëngjes. Që të mundja t’ia sillja paret që i nevojiteshin Zogut të martën, do të duhej të nisesha po atë mbrëmje. Pra, më mbeteshin vetëm pak orë (duke qenë madje edhe në ditë pushimi) që të arrija të pritesha nga kryetari i Qeverisë e që të mundesha të merrja shifrën që më duhej. Një rekord i pabesueshëm.

Për fat të mirë ia arrita që ta pritesha nga kryetari i Qeverisë po atë mëngjes. Pas

shpjegimeve të mia të gjata e të hollësishme, për të treguar sesi u zhvilluan marrëveshjet, ai ishte me mua se, Italisë i interesonte që ta përkrahte Zogun për ta mbajtur fuqinë. Jugosllavia e kuptoi se unë nuk isha një inxhinier, por një deputet fashist. Anglia po nuhaste që diçka po luhej nën rrogoz. Por tashmë letra ishte hedhur dhe duhej bërë çdo flijim që të ishte një kartë fituese.

-Tani, Lesona, - më tha Musolini, - fillojnë vështirësitë më të mëdha. Ku ta gjejmë atë shumë që na duhet? Mbase nuk e besoni, por nuk është e lehtë. Ju duhet të niseni sonte dhe sot është ditë pushimi.

Duçja mori në telefon Kostanco Çianon dhe nga biseda telefonike kuptova se vetëm një pjesë e asaj shifre mund të bëhej gati nga Ministria e Komunikacioneve, që rastësisht mund ta kishte në dispozicion. Po pjesa tjetër? Këtu na polli groshi. U ndodha përpara shfaqjes vërtet interesante me këtë Kryetar,

Zogu më ishte lutur që të mos zbrisja në Durrës kur të mbërrija nga Italia, duke dashur të shmangte që prania ime të binte në sy nga mjaft spiunë jugosllavë dhe anglezë...

përpara të cilit përkuleshin të gjithë, që thuhej se kishte fuqi të jashtëzakonshme, që duhej të vinte në veprim të gjithë autoritetin e tij, që të mund të vinte në dorë shifrën prej 6 milionësh që na duhej.

Në mbrëmje u bë mrekullia dhe në orën 20, në trenin që do të nisej për në Bari m’u dorëzuan gjashtë pako të vëllimshme, brenda të cilave ndodhej çimentoja çudibërëse, për të mbajtur ndërtesën në rënie të Shqipërisë. I mbylla në një valixhe të madhe dhe, i pajisur me dy agjentë të veshur civilë, iu vumë të gëzuar udhës së kthimit. Në stacionin e Barit më priti komandanti i “Bafiles”, që u lajmërua telegrafikisht nga Ministria e Marinës, që të ishte gati për të ngritur çengelin e anijes sapo të mbërrija unë.

Udhëtim në gjendje ankthi Nga ai çast filluan shqetësimet e mia për valixhen që përmbante ato pakot tronditëse.

Askush nuk e dinte ç’kishte brenda dhe prandaj ishte e natyrshme që të shtiresha sikur ishte një mall i çfarëdoshëm. Ia dorëzova një marinari, duke i thënë se përmbante dokumente të rëndësishme dhe i dhashë si roja të dy agjentët, por nuk mund ta fitoja qetësinë, pa e parë valixhen në kabinën e komandantit.

Gjendja ime ishte boll e vështirë. Kisha me vete paret që m’u dorëzuan në mirëbesim, e që duhet të shërbenin për një qëllim të rëndësishëm politik. Po të më vidheshin, apo nëse do të më humbnin, si do të mund të provoja që tamam në atë valixhe ishte shuma që më ishte dorëzuar? Dhe, për më tepër, ç’pasoja rrënuese do të shkaktoheshin për Shqipërinë?

Zogu më ishte lutur që të mos zbrisja në Durrës kur të mbërrija nga Italia, duke dashur të shmangte që prania ime të binte në sy nga mjaft spiunë jugosllavë dhe anglezë. Vendosëm, së bashku, që të mbërrija në një copë vendi në veri të Durrësit, në natën ndërmjet së hënës dhe së martës, në orën 22.

-Është një pikë e shkretë e bregut shqiptar, - më tha, - dhe unë do ta ruaj përgjatë 4 kilometrash, duke mos lënë të kalojë aty këmbë njeriu. Po të jetë e mundur, do të afroheni me drita të shuara në pikën e saktë dhe bëni, atëherë, një sinjal të ndritshëm. Ne do të përgjigjemi duke përsëritur po atë sinjal, për tri herë, në pesë minuta ndërprerje. Ju do të përgjigjeni se e keni kuptuar, duke përsëritur tri herë të njëjtat shenja. Atëherë do të ndizet një zjarr i vogël, drejt të cilit ju do të afroheni me varkë. Unë do të jem atje duke ju pritur.

Arrita në orar në pikëtakimin dhe, pasi u shkëmbyen shenjat nga anija në plazh, zbrita në barkë, ku zura vend. Valixhja e famshme u soll nga një marinar, i cili, duke zbritur shkal-

87

lëzën, rrëshqiti; dhe unë pashë me gjak të ngrirë valixhen që brodhi nëpër atë lakoren e shkurtër nga anija ushtarake në varkë, në të cilën u dëgjua përplasja në këtë të fundit. Dhe nuk mund të përshkruaj sesa i madh ishte çlirimi nga ankthi që më kishte kapluar, se mos ngarkesa përplasej në valët e detit e jo brenda varkës. Që ta nxirrje nuk ishte e lehtë dhe, nga ana tjetër, do të kërkonte mjaft kohë.

Zbarkova me valixhen e famshme në një zonë pa njerëz dhe të shkretë. Gjatë plazhit dhe më prapa, nëpër shkurret, aty-këtu gjendeshin malësorët besnikë të Matit, që ruanin se mos afrohej ndonjëri që nuk e njihte parullën. Ky skenar, i denjë për ngjarjet e përshkruara nga Emilio Salgari, m’u duk i tepruar, ndonëse më zbaviste si një lojë fëmijësh. Por Zogu kishte, natyrisht, arsyet e tij që të merrte çdo lloj masash, që unë nuk isha në gjendje për t’i vlerësuar.

Qëndrova në pritje për pak kohë dhe, befas doli nga errësira Koçi, që ishte dërguar për të më pritur.

Ecëm të heshtur. Mund të kishim bërë rreth një gjysmë kilometri, kur një dritë që fekste nga një kolibe, më bëri të mendoja se po i afroheshim vendit të takimit. Dhe kështu ishte. Hyra në dhomën ku më priste Zogu, një

88

dhomëz me mobiliet ibret, të ndriçuar nga drita e mekur e një llambe me vajguri.

Presidenti ishte në një cep, në gjysmëhije.

Kur më pa, vura re se mundohej të mos tregonte asnjë emocion; por sytë e tij zhbirues e tradhtonin. Kisha sjellë shpëtimin e tij, apo rrënimin e tij? Do të duhej të shkelte gjurmët e mërgimit dhe të heqjeve të përditshme, - që i kishte provuar edhe më parë, - duke hequr dorë nga ambicia e ëndrrës për të qeverisur Shqipërinë? Nga mënyra sesi e përshëndeta dhe nga shprehja e fytyrës sime, e kuptoi vetëtimthi se misioni im ishte kurorëzuar me sukses. Për më tepër u sigurua kur pa valixhen. Atëherë, në mënyrë të befasishme, fytyra iu ndriçua nga një kënaqësi e thellë dhe e papërmbajtur, duke e humbur, madje, edhe kontrollin e vetvetes e duke harruar ato largësi në takimet, për të cilat ishte treguar gjithmonë xheloz. Më erdhi përballë dhe duke më shtrënguar duart, më tha: -Nuk kam për ta harruar kurrë atë që bëtë për mua. Mirënjohja ime për Musolinin ka për të qenë e përjetshme.

Sa keq! Sa herë gëzimi shpesh të bën të shpërthesh në ndjenja të zjarrta, të cilat shpejt bien në harresë!

Vazhdimi i vështirësive

Tanimë Zogu, i sigurt se do të mund të rregullonte gjendjen e tij, më njoftoi se do të ishte besnik ndaj premtimeve që më kishte bërë dhe se brenda dy apo tri ditëve do të firmoste traktatin e fshehtë. Por për fat të keq, kaluan shumë kohë dhe m’u desh që të përballja edhe shumë pengesa që të përfundonte ngjarja e madhe.

Vizitat e mia të përsëritura në Shqipëri, për bela ishin vënë re nga ministrat e fuqive të huaja të cilët, së pari kërkuan të hetonin për aktivitetin tim të vërtetë. Në vijim i kërkuan shpjegime, si rastësisht, Presidentit të Republikës. Dhe, së fundi, tamam një ditë para firmosjes së marrëveshjes së fshehtë, iu drejtuan Zogut zyrtarisht. Këtë ma tha vetë dhe shtoi se hapat e përbashkët të ministrave të disa fuqive të akredituar pranë qeverisë së tij, e bënin të udhës që të shtyhej paksa ceremonia e firmosjeve. Madje m’u lut, në interes të të dy palëve tona, që të largohesha për njëfarë kohe nga Shqipëria. Me kthimin tim, sapo të qetësohej furtuna, do të bëhej firmosja e traktatit.

Ndërkaq unë e kisha njoftuar Romën për ditën e saktë të firmës dhe po mendoja se ç’përshtypje të keqe do të bënte njoftimi i shtyrjes. Nga ana tjetër kisha filluar të men-

doja për veten se isha ose tepër mirëbesues, ose i lehtë apo i leshtë, që kisha njoftuar ministrinë e Jashtme italiane për punët në vijë.

Atëherë vendosa të lozja të gjitha për të gjithën, duke përfituar nga njohja jo e thellë e Zogut për fashizmin. Nga diplomat i rëndësishëm u shtira si aventurier. E dija, nga thëniet e tij një miku të vetin e timin, Karlo Punjit, vëllait të Xhildos, se Zogu mendonte për mua se kisha në Itali njëfarë numri skuadristësh të armatosur, të paguar prej meje. Thirra atëherë Punjin, fashist safi, dhe e ngarkova t’i thoshte Zogut, çka do të dëgjonte prej meje, duke ia mbajtur të fshehtë takimin tonë, natyrisht. T’i thoshte, pra: “Nëse Zogu nuk do ta firmoste marrëveshjen e fshehtë, Lesonën do ta merrte lumi. Musolini nuk do t’ia falte dështimin e këtij misioni. I vdekur se i vdekur, Lesonës nuk i mbetej gjë tjetër veçse të hidhte letrën e dëshpërimit: Të kthehej në Itali, të mblidhte skuadristët e tij dhe t’i turrej Shqipërisë me ta të orvatej ta përmbyste Zogun nga fuqia dhe atë t’ua dorëzonte kundërshtarëve politikë, që gëlonin në vend”.

isht e shkretuar. Befas pamë të dilte nga një zgavër një malësor, i cili, duke mbajtur një pushkë luftarake, po na drejtohej. Miku i Zogut më thirri që të ndaloja dhe filloi të fliste së largu me malësorin. Ky e pyeti se i ç’kombësie isha unë. Sapo mori vesh se isha italian, u afrua me shumë respekt dhe dëshiroi të këqyrte pushkën time. Duke parë se po luhatesha, më tha: -Mos u tremb, ti je italian dhe unë nuk mundem (edhe po të doja), të të bëja keq. Sepse, po të të ndodhte ndonjë gjë, Musolini do të vinte menjëherë këtu dhe do t’i bënte rrafsh për tokë të gjithë shqiptarët.

Fama e Duçes kishte mbërritur gjer tek ai malësori, i cili, ndonëse ishte jashtë bote, pa lexuar asnjë gazetë, kishte habere nga më të ndryshmet nga ai që quhet nëpër këto vende të mënjanuara si zëri i pyllit, burimi i vetëm i lajmeve për njerëzit parakë dhe në skuta të papërshkueshme.

Të nesërmen Zogu u detyrua të pranonte se hapi nuk ishte kolektiv; por prapë ngulmonte në ikjen time. Pranonte se vullneti i tij i

Nëse Zogu nuk do ta firmoste marrëveshjen e fshehtë, Lesonën do ta merrte lumi. Musolini nuk do t’ia falte dështimin e këtij misioni. I vdekur se i vdekur, Lesonës nuk i mbetej gjë tjetër veçse të hidhte letrën e dëshpërimit...

E porosita Punjin që të tregohej ndaj Zogut si shumë i shqetësuar, se unë isha një njeri që s’e kishte për gjë të vinte në zbatim një veprim të çmendur, në kushte të dëshpërimit të skajshëm. Me porosi të veçantë timen, ai do t’i njoftonte Presidentit të Republikës se unë s’kisha aspak ndërmend të kthehesha në Itali me duart bosh: se do të mbetesha në Durrës, paçka se do të rriteshin edhe më tepër dyshimet e do të zgjoheshin kundërveprime mjaft të ashpra nga ana e ministrave të Anglisë dhe të Jugosllavisë. Se, për më tepër, dëshiroja të dija se hapi kolektiv kundër Zogut duhej kuptuar se do të bëhej nga ministrat, së bashku, apo nga disa ministra, veç e veç. Dhe, në këtë rast të dytë, nuk mund të flitej për një hap kolektiv.

Qëndrimi im, - që natyrisht një diplomat karriere nuk mundte ta ndërmerrte dot,- mbështetej veçanërisht në prestigjin e madh që Musolini gëzonte në Shqipëri.

Për të dhënë një ide të qartë, po tregoj një episod mjaft domethënës që më kishte ndodhur. Kisha vajtur për gjueti me një mik të Zogut, nja pesëdhjetë kilometra larg Tiranës dhe zona me kafshë të egra ishte jashtëzakon-

palëkundur ishte që ta firmoste marrëveshjen; por kërkonte që t’i jepeshin, së paku, disa ditë frymëmarrjeje. Iu përgjigja se duhej të kthehesha brenda dyzet e tetë orësh në Itali. Më siguroi sërishmi. Por ditën e mëpasme më njoftoi se ishte sëmurë; pra, ishte në pamundësi për ceremoninë e firmosjes së fshehtë.

Atëherë e humba durimin dhe i kërkova një takim i cili, kuptohet, m’u dha. Kur hyra në dhomën e gjumit, më përshëndeti me përzemërsi të madhe, më falënderoi për përkujdesjen e përkushtuar në përpjekjet e mia për gjetjen e asaj shume dhe më paraqiti me të kunatin, ministrin e Brendshëm, që ishte ulur përbri shtratit të tij. Ishte i pranishëm edhe njëri ndër njerëzit e vet që kishte besimin tij të plotë, e që unë e njihja mjaft mirë. Si mbaruan fjalët e para, prisja që Zogu të kërkonte të mbeteshim vetëm. Por ai as që kishte ndërmend t’u thoshte dy të tjerëve se kishim një punë së bashku. Pas nja dhjetë minutash e kuptova hilen dhe nuk më mbetej veçse të kërkoja leje për të ikur, duke bërë një pamje të mirë dhe një lojë të keqe. Atëherë m’u desh të sajoja një marifet tjetër. Ngarkova

Punjin (i cili ndërkaq më kishte njoftuar se Zogut i kishte bërë përshtypje ajo mundësi që të merrja përsipër ndaj tij një veprim si ai i të një kokëkrisuri dhe se shumë herë e kishte pyetur nëse isha i aftë për gjëra të tilla), që të shtirej si mirëdashës i Zogut më shumë se si njeriu im i besimit, duke i thënë edhe se kisha përgatitur një letër shumë të rëndë për Kryetarin e Qeverisë italiane. Në këtë letër do të vija në dijeni Musolinin se s’kishte asnjë shpresë për të pasur besim te ndershmëria e Zogut dhe se Italia do të bënte mirë që ta braktiste në fatin e tij. Kjo sajesë, e bashkuar edhe me një kërcitje tjetër dhëmbësh, dërguar me anë të deputetit Koçi, duhej ta tundnin Zogun, sepse menjëherë hoqi dorë nga manovrimet zvarritëse dhe më bëri të ditur se, duke e detyruar për një firmë të menjëhershme, i kisha shkaktuar telashe të mëdha. I dërgova përgjigje se, përkundrazi, i kisha bërë unë një shërbim atij dhe se ai nuk do të kishte asnjë telash, po të merrja edhe unë atë që ai më detyrohej dhe nisja ime e menjëhershme, që mund të shfrytëzohej me shkathtësi e me zotësi përkundrejt Jugosllavisë dhe anglezëve, do të kishte ulur shqetësimet e tyre, domethënë do të flashkeshin telashet për të cilat fliste.

Ndërkaq i kisha telegrafuar Romës se cilat pika të traktatit do të ishin të papranueshme nga ana jonë. Ministria e jashtme dërgoi, atëherë, me ngutje në Durrës, me një torpedinier tjetër, ministrin e plotfuqishëm Vinçenco Lo Jakono, krahun e djathtë të Kontarinit. Ky hipi natën në anijen luftarake dhe mbërriti në mëngjes. Me Lo Jakonon i dhamë dorën e fundit tekstit të traktatit, duke vënë, për aq sa ishte e mundur, edhe kërkesat e Zogut.

Këto ndreqje ia hoqën Presidentit shqiptar çdo shkak për kundërvënie dhe kështu, duke e humbur shpresën që t’ia mbathja, vendosi më së fundi që ta vinte firmën.

U ktheva triumfues në Romë. Musolini më priti në Pallatin Kixhi. E kam ende para syve figurën e tij në këmbë prapa tryezës së madhe, ndërsa po i dorëzoja fletën për të cilën isha rraskapitur kaq shumë. Kënaqësia e tij ishte kaq e madhe, sa e lëshoi veten në një nga ato çastet e tij të dhembshurisë, kaq të dashur për ne, bashkëpunëtorët e tij besnikë. Pastaj, duke u bërë sërishmi serioz, më tha me një ton solemn: -Lesona, Atdheu ju është mirënjohës për çka keni bërë. Aftësia dhe shkathtësia juaj, këmbëngulja juaj, i kanë dhënë së fundi Italisë zotërimin e plotë të detit Adriatik.

Pas këtyre fjalëve, më erdhi pranë dhe, duke ma vënë dorën në sup, si të kishim qenë miq të vjetër, më dha leje të largohesha.

89

E donim Eseninin, donim t’i ngjanim, e recitonim po asnjëri prej nesh nuk kishte marrë guximin të priste venat, të bënte “bis” me vetëvrasjen e tij, edhe pse të gjithë e kishim menduar një gjë të tillë.

Ndoshta vetëvrasja prej poeti kishte nevojë për më shumë dritë sesa kishte Shqipëria dhe për më shumë lavdi sesa kishim ne.

Ex libris

Esenini, poeti i lindur i dashurisë Nga Moska ika se duhej ikur Kush me polic e rregullon?

Për çdo skandal prej pijaniku Arrest Sergej, marsh në rajon.

K

ëto vargje të poetit të madh rus të viteve njëzet të shekullit të kaluar, Sergej Esenin, i recitonim në rrethet letrare të viteve tetëdhjetë, herë si çlirim, herë si blasfemi ndaj zymtësisë dhe kufizimeve të jetës sonë. Me Besnik Mustafajn, Teodor Kekon, Ilirian Zhupën, Bujar Xhaferrin e ndonjë tjetër qëllonte të kthenim ndonjë gotë me paratë e honorarëve apo duke lënë peng në banakun e birrarisë ndonjë stilolaps a çfarë na gjendej me vete, që pranohej nga banakieri. Kur s’kishin më as para as gjëra për të lenë peng, të ardhur në qejf aq sa për t’i hapur valvulën rebelimit, po asnjëherë të dehur tamam, djalli e mori, ia fillonim me vargjet e poetëve më të dashur. Sergej Esenini i zbulohej i pari gjendjes sonë, humorit, lirizmit, mërzisë, dëshirës për t’ia mbathur s’dinim se ku. Me atë lirinë, çiltërsinë, spontanitetin dhe rebelizmin e tij të hijshëm, Esenini ishte idhulli i brezit tonë dhe kishte qenë edhe i brezit para nesh: ky poet që nuk ishte bërë kurrë me shumë sesa i ri, pasi kishte vrarë veten në moshën tridhjetëvjeçare.

90

Çuditërisht njeriu që dinte më shumë vargje nga Esenini në grupin tonë ishte dikush që nuk shkruante vetë poezi ose shkruante vetëm për qejfin e tij, dikush që nuk pinte dhe nuk tundohej në joshjet e jetës skandaloze, Remzi Lani.

Gjallë je ti nënokja ime gjallë jam dhe unë ty të përshëndes Paqja mbuloftë këtë mbrëmje Izbën tënde gjer në mëngjes.

Poezinë e famshme “Letër nënës” të përkthyer mjeshtërisht nga disa përkthyes e poetë (Ne preferonim përkthimin e Kadaresë) e kisha mësuar përmendësh duke ia dëgjuar Remziut . Unë që mbahesha kampion i të mësuarit përmendësh të poetëve, kisha mësuar nga Lani edhe disa poezi dashurie të Eseninit, si “Shagane”, të përkthyer nga Dritëro Agolli, apo “Bukuroshe qe Tanusha”, lirika të tjera me vargje si këto: Ç’mi përdridhje buzët/ Nazemadhe moj/ Unë kam një tjetër/ Ty s’të dashuroj.

E donim Eseninin, donim t’i ngjanim, e recitonim po asnjëri prej nesh nuk kishte marrë guximin të priste venat, të bënte “bis” me vetëvrasjen e tij, edhe pse të gjithë e kishim menduar një gjë të tillë. Ndoshta vetëvrasja prej poeti kishte nevojë për më shumë dritë sesa kishte Shqipëria dhe për më shumë lavdi sesa kishim ne.

Rasti i Eseninit në letrat shqipe të kujton lëvizjen e kometave, të cilat dalin për disa kohë jashtë vështrimit dhe pastaj shfaqen përsëri me shkëlqimin e tyre të përjetësisë, që nuk është vetëm ai i vjetri, i mëparshmi, por është edhe i ri. Të tillë e ka shkëlqimin poezia e tij, poeti më i mësuar përmendësh mes poetëve modernë, siç thoshte Majakovski; një poet që nuk lexohet, por këndohet si bardët e vjetër, “një organ i lindur vetëm për poezi”, siç e ka quajtur Maksim Gorki; krijesa më origjinale, më natyrore, më e bukur dhe më e mirë e tokës ruse, siç ka thënë B. Pasternaku; “modeli i lirikës intime, një foshnje e pambrojtur që ra në greminë”, siç ka shkruar në vdekjen e tij të parakohshme, tragjike dhe me hije misteri, L. Trocki.

Sergej Esenini rikthehet e rikthehet në libraritë tona nga dekada në dekadë me vëllimin e tij ku përkthyesit herë janë të mirënjohurit, Jorgo Bllaci, Lasgush Poradeci, Ismail Kadare, Vedat Kokona, Dritëro Agolli, Esat Mekuli, Dhori Qirjazi, herë alternohen me përkthyes më të rinj si Qazim Sheme apo Faslli Haliti, herë qëndrojnë të gjithë bashkë. duke sjellë në variacione të ndryshme përkthimi, poezi dhe poema nga më të njohurat e korpusit eseninin. Disa prej poezive më të njohura të poetit, si “Letër nënës”, “Shagane”, “Bir i qenit”, “Rusia sovjetike”, “Skandalisti” i gjejmë të përkthyer në dy, tre apo edhe katër variante.

Lirizmi i tij i kulluar, finesa e tij si këngëtar i dashurisë dhe natyrës, aftësia e tij e lindur për të përcjellë me vargje të thjeshta ndjesi dhe gjendje të ndërlikuara, fryma e tij e lirisë e shprehur herë si rebelim, herë si ikje dhe arratisje nga realiteti, nostaligjia për vendlindjen, nënën dhe natyrën, ku ka shpërthyer dhe ushqehet dendur bisku i talentit të tij, dhimbja konkrete dhe filozofike për të braktisurit, për të vuajturit, për zhgënjimin, për iluzionet, për hiçin - të gjitha këto cilësi plotësojnë imazhin e poetit si një krijesë e dëlirë e natyrës, që u nis me vrull qysh i ri fare për të kënduar siç fliste dhe për të folur siç këndonte. Ai, si rrallëkush, ishte fryma, fytyra, karma dhe materia e artit poetik. Është vështirë të gjendet një shembull i ngjashëm në poezi ku shkrepja providenciale e artit të jetë një-

suar e shkrirë kaq fort me qenien dhe fatin e qenies-poet.

Ndoshta në muzikë mund të jetë rasti i Mozartit. Eseninit, Mozartit të poezisë, i ra shorti të jetonte në vitet e triumfit të pushtetit të sovjetëve. U rrit mes kundërthëniesh dhe iluzionesh të mëdha, por nuk mund të ishte bir i asaj kohe, madje as thjeshtër i saj. Thirrja e artit e kërkonte në lartësi të tjera, që nuk ishin ato të kohës së tij. Këtu filloi zhgënjimi i Eseninit me të ashtuquajturën “botë të re”, filloi rënia e tij në dëshpërim dhe depresion, të dhënët pas pijes dhe jetës prej bohemi, distancimi i tij estetik dhe shpirtëror nga mjedisi i helmuar i Rusisë. Poeti i ngazëlluar i dashurisë, rilindjes dhe berliozave përfundoi shumë herët në një spital psikiatrik, prej nga doli për të shkruar apo për t’u ofruar për aktin e fundit të jetës së tij të stuhishme, që do ta shënonte fatin e tij po aq sa vepra e tij poetike. Në një hotel të Leningradit të athershëm, më 27 dhjetor të vitit 1925 preu një venë dhe shkroi me gjakun e tij poezinë e lamtumirës. Të pasnesërmen vari veten në tubin e kaldajës. Më vonë janë ngritur dyshime për një vrasje nga shërbimi i fshehtë sovjetik. Gjithsesi, përtej misterit eventual, Esenini e kishte bërë zgjedhjen e tij duke shkruar se të vdesësh nuk është e re, por as të jetosh e re nuk është. Nuk ishte një predikim për të tjerët. Ishte një autoepitaf për një shpirt poetik të harxhuar në këngën e pastër të rinisë. Që nuk mund të vazhdonte më. Që nuk mund të plakej kurrë.

91

KLSh, partneritet me gjashtë OJF vendëse dhe homologen sllovene Shtatë marrëveshje të lidhura nën moton e Organizatës Ndërkombëtare të Institucioneve të Larta të Auditimit, INTOSAI, “Experentia mutual ominibus prodest” (Eksperienca e përbashkët u shërben të gjithëve)

Në mesjavën e fundit të prillit, saktësisht në datat 23 dhe 25 prill, Kontrolli i lartë i Shtetit ka nënshkruar një radhë marrëveshjesh. Më 23 prill, në mjediset e KLSh-së, u nënshkruan gjashtë marrëveshje bashkëpunimi mes KLSh-së dhe disa prej organizatave të pavarura (OJF) më të spikatura të vendit në luftën kundër korrupsionit dhe rritjen e transparencës, përkatësisht me lëvizjen Alternativa Civile, e drejtuar nga Mentor Kikia; me Qendrën për Transparencë dhe Informim të Lirë, e drejtuar nga Sami Neza; me Institutin e Studimeve Bashkëkohore, i drejtuar nga Artan Hoxha; me Institutin për Demokraci dhe Ndërmjetësim, i drejtuar nga Sotiraq Hroni; me Transparency Internacional në Shqipëri, drejtuar nga Lutfi Dervishi; dhe me Lëvizjen Europiane në Shqipëri, drejtuar nga Gledis Gjipali. Marrëveshjet lidhen nën moton e Organizatës Ndërkombëtare të Institucioneve të Larta të Auditimit, INTOSAI, Experentia mutual ominibus prodest (Eksperienca e përbashkët u shërben të gjithëve) dhe synojnë kontribute dhe aktivitete të përbashkëta të KLSh-së dhe shoqatave, si vrojtime, prognoza dhe studime të përbashkëta, pjesëmarrje reciproke në seminare, simpoziume, konferenca, në luftën kundër korrupsionit, mundësisht parandalimin e tij si dhe rritjen e transparencës së institucioneve publike. Për KLShnë është e vyer eksperienca dhe ekspertiza e organizatave të shoqërisë civile për realizimin e analizës së riskut në përzgjedhjen e auditimeve dhe kontrolleve të tij, si dhe në hartimin 92e rekomandimeve dhe raporteve për

përmirësimin e performancës së institucioneve që auditon. Marrëveshjet parashikojnë edhe mundësinë e shkrimit të projekteve të përbashkëta, apo aplikimit të tyre pranë donatorëve të interesuar, për forcimin real të luftës ndaj korrupsionit, luftë e cila mund të ketë sukses vetëm me punë të përbashkët në sistem.

Dy ditë pas kësaj marrëveshjeje, më 25 prill në Ljubjanë të Sllovenisë, Bujar Leskaj, kryetar i KLSh-së, nënshkroi një Marrëveshje Bashkëpunimi me homologun e tij, presidentin e Gjykatës së Llogarive të Sllovenisë, Dr. Igor Šoltes. Gjatë nënshkrimit ishte i pranishëm edhe ambasadori i Shqipërisë në Slloveni, Sandër Kovaçi. Delegacioni shqiptar i KLSh-së, i kryesuar nga kryetari Dr. Bujar Leskaj, ndodhej në Ljubjanë me rastin e një vizite i ftuar nga presidenti i Gjykatës Sllovene të Auditimit, Dr. Igor Šoltes. Marrëveshja ishte fryt i një korrespondence tremujore. Ajo u përgatit në bazë të parimeve të përbashkëta të respektit, besimit dhe bashkëpunimit dypalësh të Organizatës Ndërkombëtare të Institucioneve të Auditimit Suprem (INTOSAI) si edhe të Organizatës Europiane të Institucioneve të Auditimit Suprem (EUROSAI). Në Deklaratën e Limës (neni 15) theksohet se shkëmbimi ndërkombëtar i eksperiencës dhe i informacionit shërben si një mjet i mirë ndihmues për institucionet e kontrollit të lartë, për të përmbushur detyrën e tyre. Kjo përfshin shkëmbimin e mësimeve të nxjerra, sikundër trajnimin e audituesve dhe këshillimin mbi

metodat e auditimit. Duke pasur parasysh ndryshimet në kuadrin ligjor dhe ekonomik të secilit shtet, është e mundur të përdoret eksperienca e fituar nga të tjerët si bazë në rritjen e efektivitetit dhe eficiencës së auditimit. Dokumenti i nënshkruar është shumë i rëndësishëm për KLSh-në. Institucioni Suprem i Auditimit në Slloveni është modern, një ndër institucionet më profesionale në Europë. Nëpërmjet mbështetjes së parashikuar në marrëveshje, KLSh dhe Gjykata e Llogarive e Sllovenisë do të shkëmbejnë eksperiencë në auditimin financiar, atë të përputhshmërisë dhe të performancës, si dhe në certifikimin e deklaratave financiare. Ata po ashtu do të eksplorojnë mundësitë për të përgatitur projekte të përbashkëta, për të forcuar kapacitetet e KLSh-së në planifikimin strategjik dhe përdorimin e teknikave të auditimit modern.

JU FLET TIRANA

Albert P. NIkolla Libri i Visarit: një Visar!

Një tjetër lidhje e bukur me Hikmetin qëndron tek “E Diela”. Rreshti i lartpërmendur i Hikmetit është marrë nga poezia e tij “E Diel”. Ndërkohë Visari e ka dënuar të “Dielën” me mos-ekzistencë, pasi një të diel është pushkatuar prifti katolik, muzikanti Ndre Zadeja, dhe prandaj s’ka më të diela në burg. (f. 504)

T

ë dashur dëgjues mirëmbrëma. Libri i Visar Zhitit, “Rrugët e Ferrit”, ka qenë një ndër ngjarjet më interesante të muajve të fundit. Nuk më la indiferent libri i tij, por sidomos një metaforë: burgu si guaskë e zezë dhe mëkati (imagjinar) si perlë brenda saj. (Rrugët e Ferrit, f.28). Më pëlqeu aq shumë kjo formë të shprehuri, pasi Zhiti në të vërtetë nuk kishte bërë asnjë mëkat dhe “mëkati” i tij i vërtetë ishte pikërisht perla e vërtetë: dashuria ndaj poezisë dhe flijimi për të. Ky libër është një dëshmi me mjaft vlerë për një kohë e cila na mbetet si vegim që na ndjek e duket sikur na thotë: “Kot e keni, pa i bërë llogaritë me mua, nuk bëni dot përpara!”

Shpesh herë Zhiti, në libër, e vë veten e tij, me të drejtë, në rolin e personazheve biblike. Kur ndodhet në paraburgimin e Kukësit thotë: Jam brenda barkut të përbindëshit, bash si Jona në barkun e përbindëshit ujor biblik. Por, ndërkohë që profeti Jona del nga barku i përbindëshit pas tri ditësh, Visarit i duhet të rrijë në atë ndyrësirë burgu komunist për vite të tëra.

Nuk është e tepërt po të themi së të burgosurit e ndërgjegjes, e për më tepër artistët, ishin profetë të vërtetë e që kemi fatin t’i kemi midis nesh, të lirë, si perla

jashtë guaskës.

Kam parë një ngjashmëri të bukur ndërmjet një poezie të Nazim Hikmetit (edhe ai poet i burgosur) dhe poezisë së Visarit: Fati im o fat i mjerë/ Në fund të pusit na kanë hedhur/ Kërkon një dorë që ta nxjerrë/ Qiell, ty të kam zgjedhur. (f. 26). Në të njëjtën mënyrë, Hikmeti i drejtohej qiellit nga burgu: Kisha qiellin e isha i lumtur.

(Peizazhe njerëzorë, N. Hikmet). Qielli paraqitet si shpresë që nuk jep zhgënjim edhe atëherë kur xhelatët ishin gati të bënin edhe “dënim kundër qiellit”, asnjë copëz blu e tij nuk lejohej të takohej me sytë e poetit, pasi mund të frymëzonte kush e di se çfarë vargjesh të dyshimta! Qielli, për jeniçerët komunistë, ishte diçka që mund të urrehej, por nuk kishte burg që ta mbante brenda. Kjo mbase ishte arsyeja pse qielli i sfidonte xhelatët e burgjeve.

Më ka thënë njëherë një roje burgu i Spaçit, gjatë disa intervistave për një studim, se kishte pasur dëshirë të kishte tela me gjemba, jo vetëm në katër anët e o burgut, por edhe në oborr lart, që qielli t’u dukej të burgosurve i paarritshëm, i copëtuar! Kam pyetur vetën disa herë për hapësirën masive të urrejtjes që karakterizonte besnikët e Partisë, dhe thosha me vete: a kanë dashuruar ndonjë herë këta njerëz që arrijnë të urrejnë edhe qiellin?!

Një tjetër lidhje e bukur me Hikmetin qëndron tek “E Diela”. Rreshti i lartpërmendur i Hikmetit është marrë nga poezia e tij “E Diel”. Ndërkohë Visari e ka dënuar të “Dielën” me mos-ekzistencë, pasi një të diel është pushkatuar prifti katolik, muzikanti Ndre Zadeja, dhe prandaj s’ka më të diela në burg. (f. 504) Një element mbresëlënës dhe që thërret fort për reflektim personal e jo vetëm, është braktisja që shpesh herë të burgosurit kanë përjetuar nga të afërmit e tyre. Braktisja familjare është e tmerrshme për çdo person, por sidomos për një shqiptar, për të cilin elementët farefisnorë kanë një peshë më të madhe se në shoqëritë perëndimore. Jepet në libër një shembull befasues: një të burgosuri nga Lezha nuk i vjen asnjë i afërt për ta takuar. Pas shumë kohësh shfaqet i brengosur te dera e burgut qeni i tij!

Nuk e di nëse ka qenë një naivitet i lejueshëm poetik i Visarit, apo shprehje e jashtëzakonshme dashurie miqësore, kur në libër disa miq të tij, që me shumë gjasa kanë qenë bashkëpunëtorë të Sigurimit, ai i përshkruan me dashuri e madje nuk kursehet t’i paraqesë si njerëz me “fytyra

engjëjsh”!!! Prapë edhe këtu na vjen në ndihmë Bibla: djalli është një engjëll i rrëzuar!!!

570 faqet e librit lexohen me mjaft dëshirë, pasi Visari, me mjeshtëri, ka arritur të ndërthurë përvojën dramatike me artin e përshkrimit me mjaft ndjesi artistike. Kjo, mendoj, e dallon dëshminë e Visarit nga ato të At Zef Pllumit, Maks Velos, Lekë Tasit etj., ku këta të fundit i japin më shumë rëndësi shquarjes së tragjedisë së përjetuar dhe zbërthimit filozofik të saj e të sistemit që e krijoi.

Ndërkohë që po shijoja këtë libër, i zjarrtë ka nisur debati mbi përzierjen eventuale të gjakut turk me gjakun e shqiptarëve. Mendoj se debati është i cekët, pasi varet se çfarë kohe marrim si pikë referimi për përzierjen e gjakut, pasi, nëse e shtrijmë shumë në kohë, dalim të gjithë me gjak afrikan! Po, po. Pasi antropologjia na jep të dhëna se origjina e species njerëzore është pikërisht hapësira gjeografike Rift Valley në Afrikë. Jam prej atyre që besojnë fort se gjuha, kultura, vlerat morale dhe estetike e përcaktojnë kombin dhe përkatësinë e një personi në një komb të caktuar. Po të bënin analiza gjaku dhe ta mbështesnim përkatësinë kombëtare mbi këtë element biologjik, Shqipëria do të copëtohej në të paktën 6 kombe, pasi shqiptarët, sipas logjikës së përdorur nga zanafilla e debatit, do të kishin përveç gjakut turk (tashmë të konfirmuar!), gjak grek (kemi 3 milionë arvanitas në Greqi), gjak italian (ka 500 vjet që ka një komunitet arbëresh që i kalon të 200 mijë vetët), gjak malazez, gjak kroat, gjak ukrainas. Po të ishin nisur amerikanët mbi argumentin e përzierjes së gjakut, nuk e di a do të kishin sot president Obamën! Ndoshta për motive përzierje gjaku do ta zgjedhin përsëri për një mandat të dytë. Rroftë gjaku i përzier – do të thoshin afro-amerikanët! Mirë u dëgjofshim herën tjetër.

93

Lidhjet turke të Aleancës Kuq e Zi

Në adresë të redaksisë së revistës, kopertina e numrit paraaradhës së të cilës hapej me Kreshnik Spahiun dhe lidhjet turke të Aleancës Kuq e zi, përveç interesit të zgjeruar, që është reflektuar jo vetëm në shitje, por edhe në impaktin mediatik, kanë ardhur edhe dy sqarime. Njëri i përket z. Nuh Tokçelik, të përmendur në shkrim si ndërmjetësi i Kreshnik Spahiut; dhe tjetri i avokatit të Fetullah Gylenit, gjithashtu pjesë e kontekstit të artikullit të MAPO-s. Revista i boton të dy sqarimet në respekt të së drejtës së replikës, por nuk u heq asnjë presje qëndrimeve të saj dhe përfiton nga rasti për të rikonfirmuar integritetin e burimeve të saj. -Redaksia

94

Nuh Tokçelik: Nuk i njoh as Spahiun e as Gylenin Më duhet të sqaroj opinion publik rreth disa të pavërtetave që gazetari Alfred Lela shkruante rreth meje në revistën “Mapo” të datës 26.03.2012, në artikullin “Aleanca Kuqezi dhe lidhjet turke”, ku unë shfaqesha si ura lidhëse mes z. Kreshnik Spahiu, Turqisë, Fethullah Gylenit dhe Amerikës.

Unë, z. Kreshnik Spahiu nuk e njoh, nuk e kam takuar dhe nuk kam pasur kurrë kontakt me të. Çdo hipotezë për një sponsorizim nga ana ime e vizitës së tij në ShBA, është e pabazë.

Kam dhjetë vjet që jetoj në Shqipëri dhe nënshtetësinë shqiptare e kam fituar sipas dispozitave të ligjit shqiptar në fuqi, ashtu si mijëra të tjerë. Të gjitha aktivitetet e promovimit të librave dhe simpoziumet e përmendura në artikull kanë qenë në kuadër të botimeve të librave të mendimtarit Fethullah Gylen dhe të promovimit të dialogut ndërfetar, aktivitete këto që nuk kanë kurrfarë prapaskene politike. Ndërkohë, dua të theksoj se nuk jam përfaqësues i Fethullah Gylenit në Shqipëri.

Dua të bëj gjithashtu të ditur se nuk kam pasur asnjëherë ndonjë interes politik, s’kam pasur të bëj me asnjë parti politike, si dhe nuk kam lobuar kurrë për asnjë formacion politik. Teza të tilla si Neo-otomanizmi, i konsideroj sajesa, dhe nuk jam ithtar i tyre; edhe nëse ka ndonjë teori të rritjes së ndikimit turk në Ballkan, unë nuk jam përkrahës i saj.

Me respekt të thellë ndaj opinionit publik, veçanërisht lexuesit të revistës “Mapo”.

Hipotezat e revistës MAPO, pasojë e mosnjohjes N

ë revistën “Mapo” të datës 26.03.2012, në artikullin e Alfred Lelës “Aleanca Kuqezi dhe lidhjet turke”, shtrohej pyetja se cilat ishin burimet financiare të Aleancës Kuqezi. Artikulli në fjalë bënte aludime të pavërteta dhe të pabaza rreth klientit tim, z. Fethullah Gylen.

Teza të tilla, si “Nuh Tokçelik është përfaqësuesi i Fethullah Gylenit në Shqipëri”, “ekzistenca e interesave financiarë-politikë mes trekëndëshit Spahiu-Tokçelik-Gylen dhe Amerikës”, “veprimtaria e këtij trekëndëshi në Ballkan për rritjen e ndikimit turk, si pjesë e doktrinës politike të Neo-otomanizmit”, e të tjera si këto, janë tërësisht të pabaza.

Mendojmë se hipoteza të tilla të ngritura në revistën “Mapo” vijnë si rezultat i mungesës së studimeve ose pamjaftueshmërisë së saj rreth z. Fethullah Gylen. Për këtë arsye, po ju dërgoj sqarimin e mëposhtëm për të shmangur keqkuptimet dhe për të informuar saktë publikun.

Z. Gylen është një mendimtar që i ka kaluar të shtatëdhjetat. Gjatë gjithë jetës së tij është marrë me veprimtari intelektuale, ka botuar me qindra artikuj dhe mbi 50 libra; vepra e tij është përkthyer në mbi 30 gjuhë të ndryshme. Në tërë veprën e tij, z. Gylen ka nxitur vazhdimisht njerëzit drejt moralit dhe vlerave universale. Z. Gylen është një personalitet që vlerësohet, respektohet dhe vepra e tij ndiqet me vëmendje nga miliona

(Fundnota)

njerëz jo vetëm në Turqi, por në mbarë botën.

Idetë e Gylenit kanë tërhequr vëmendjen e shumë akademikëve në botë dhe universitete të shumta kudo në botë kanë kryer studime akademike; janë përgatitur teza, artikuj dhe libra; një sërë universitetesh kanë organizuar konferenca, simpoziume dhe panele për të diskutuar mbi idetë e tij1.

Z. Gylen e vendos njeriun, vlerat njerëzore dhe shërbimin ndaj njerëzimit në qendër të botëkuptimit të tij. Ai i fton njerëzit të bashkëjetojnë pavarësisht dallimeve fetare, etnike, kulturore e ideore, të pranojnë gjithsecilin në pozitat e tyre, të jenë të hapur për dialog e ndërveprim kulturor. Dallimet fetare, etnike dhe ideore ai nuk i shikon si shkak përplasjeje dhe lufte, por si pasuri e botës.

Ndaj, ai është kundër tezës së përplasjes së qytetërimeve, duke marrë si bazë dialogun ndërqytetërimor e ndërkulturor. Veprimtaria e tij intelektuale është një kontribut i çmuar për bashkëjetesën me mirëkuptim, paqe dhe vëllazëri. Madje, intelektualët ia kanë borxh njerëzimit përpjekjen për vendosjen e paqes dhe përgatitjen e një bote më të mirë për brezat e ardhshëm.

Studimi i veprave dhe i veprimtarisë së Gylenit në 70 vjet tregon se ai nuk ka pasur asnjëherë ndonjë synim politik apo ekonomik. Nuk bëhet fjalë që me idetë e tij të ketë përkrahur apo kundërshtuar ndonjë parti politike. Z. Gylen nuk ka asnjë synim Neo-Otoman, apo të ndikimit turk në Ballkan.

1 Disa shembuj: *25-27 tetor, në Dhomën e Lordëve, në simpoziumin rreth Gylenit organizuar nga Universiteti i Londrës, 150 akademikë të ndryshëm dërguan artikuj. *28 tetor 2008, në simpoziumin

Simpoziumet ndërkombëtare të organizuar në Shqipëri dhe në shumë vende të ndryshme të botës vërtetojnë se teza të tilla janë të pavërteta.

Veprimtaria e z. Fethullah Gylenit është larg çdolloj përfitimi politik e ekonomik, duke pasur si synim vetëm interesin e mbarë njerëzimit. Përpjekja e shpjegimit të veprimtarisë së një personaliteti të tillë me përqasje politike është tepër e gabuar. Analistë dhe akademikë të ndryshëm kanë vërejtur se “Idetë e z. Gylen nuk kanë lidhje me synime politike, ideologjike e konfliktuale, por i mëshojnë të drejtave të njeriut, demokracisë dhe vlerave universale; idetë e tij janë të mbrujtura me dashuri dhe mirëkuptim dhe se ide të tilla mbartin rëndësi përsa i përket marrëdhënieve ndërmjet shteteve e popujve si dhe për paqen botërore”. Është mëse normale dhe e natyrshme që si çdo mendimtar dhe personalitet, z. Gylen ka dashamirës, përkrahës të ideve të tij dhe njerëz që frymëzohen prej tyre. Është gjithashtu normale që persona të frymëzuar nga idetë e tij humane dhe në shërbim të njerëzimit, të organizojnë aktivitete në mënyrë vullnetare. Por, nuk ka as edhe një person apo institucion që të përfaqësojë z.

Gylen.

Si përfundim, pranojeni këtë tekst si një e drejtë universale e replikës dhe lutem ta botoni. *Avokat i Fethullah Gylen Orhan Erdemli

“Erasmus dhe Gylen: dy burime frymëzimi të Paqes dhe Dialogut” organizuar nga Universiteti Erasmus në Roterdam, 170 akademikë të ndryshëm dërguan artikuj. *15 shtator 2008, në Parlamentin Rus, Duma, u krahasuan idetë e

Gylenit me ato të Mahatma Gandit.

14-15 nëntor 2008, në simpoziumin “Islami në Epokën e Sfidave Globale: Perspektivat alternative të Lëvizjes Gylen” organizuar nga Universiteti Xhorxhtaun, në Uashington, morën pjesë mbi 40 95 akademikë.

Nr. 21, Viti II botimit prill 2012 Çmimi 300 Lekë

E përmuajshme Nr. 21, Viti II botimit prill 2012 Çmimi 300 Lekë

EXTRA

Vetëmbrojta në Tiranë ja ku mësohet Të përballosh ndarjen Receta dhe ushqime Libra, dekor

TENDENCAT Pranverë romantike

Ilva Tare Përtej ekranit Inida Gjata Zhaku “Kur morali e tepron”

Ben Blushi në provën e parë Botuesit në sfidë VIP-at që dashurojnë teknologjinë

Adelina dhe Afërdita Mike dhe rivale

Dashuritë, shoqëria dhe jeta nën një çati e konkurrenteve në “Dancing with the stars”

96

DOSSIER LIBRAT ELEKTRONIKË

ARIAN ÇANI

Nëse do të isha Kryeministër

tra të Nën një ‘kabinet Çani’ gjërat mund të ishin më të thjeshta. Ai do bënte minis h për gjithë shokët e tij dhe rruga Vlorë-Dhërmi do ishte një ‘fluturim’ 15-minutës shkak të një tuneli që do i binte malit të Çikës mes për mes…

Pse duhet t’ju zgjedhim ju?

Se jam më i afti.

madh për truprojat tuaja?

Puna në orët e vona të natës.

Si do t’i bënit paratë për të mbuluar fushatën tuaj elektorale?

Me donacione nga biznesmenë.

Cili është problemi më i madh i Shqipërisë dhe si do e zgjidhnit?

Mungesa e rrugëve; do bëja vetëm rrugë.

Cili prej aktiviteteve tuaja do të përbënte pengesën më të madhe për stafin tuaj?

Puna në orët e vona të natës.

Kë do të emëronit në qeverinë tuaj?

Shokët e mi.

Sa informacion personal kanë të drejtë votuesit të dinë për ju?

Aq sa dua unë.

Shkruani titullin e lajmit të parë të madh për qeverinë tuaj?

Qeveria Çani inauguron hapjen e tunelit Vlorë-Dhërmi.

Cili aktivitet do të ishte problemi më i

Si Kryeministër i Shqipërisë, sipas cilit

politikan të vdekur apo të gjallë do e modelonit veten?

Nuk kam model.

Cilët libra ‘duhen lexuar’ në administratën tuaj?

‘Të jetosh në ishull’. Ç’gjë do të bënit ‘të jashtëligjshme’?

Do lejoja pak kontrabandë në zonat kufitare, me qëllimin e një jete më të mirë për banorët e atyre anëve.

Kë do preferonit si President dhe Kryetar Kuvendi?

97 Nuk kam emra konkretë.

PA SHUME FJALE

The human generator Është padyshim fotoja më e klikuar dhe më e komentuar në faqet e mia zyrtare në web. Një “mini skandal”, kur u publikua për herë të parë. Nuk e mohoj që ndieja një ngrirje të shtyllës kurrizore pikërisht për faktin se një foto e tillë, mbase dhe sot, mund të konsiderohet “blasfeme”.

E kam shkrepur në një vend që tashmë është burim fitimi për “mafian e vogël” të skrapit, një vend që është i mbrojtur me roje, sepse është ende pronë e shtetit.

Bëhet fjalë për TEC-in në brendësi të ish-Kombinatit të Tekstileve, këtu në Tiranë. Territor i përkryer për një set

98

fotografik, ku mbizotëron errësira, dritëhijet, gjeneratorët e vjetër dhe merimangat që janë në parajsën e tyre.

Bloza tashmë kishte mbuluar edhe kujtimin e lavdinë e këtij vendi, mbase copëzimi që po i bëhet nga njerëz të fortë si milingona është e vetmja zgjidhje natyrale për një objekt në dekompozim e sipër.

Gjeneratori i vjetër qe një kornizë ideale për të shkrepur foton që kisha në kokë. Mishi dhe hekuri.

Elemente në kontrast të fortë me njëri-tjetrin, por dhe aq të ngjashëm. Një figurë femërore që gjeneron humane-n. Kryq dhe kënaqësi sublime e qenies femërore.

99

100