© Copyright by Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2016 Wszystkie prawa zastrzeżone. Przedruk i reprodukcja w jakiejkolwiek postaci całości bądź części książki bez pisemnej zgody wydawcy są zabronione. Recenzent: dr hab. prof. UM Tadeusz Pietras Wydawca: Stella Nowośnicka-Pawlitko Redaktor: Małgorzata Warowny Projekt graficzny i redakcja techniczna: Maria Czekaj Producent: Anna Bączkowska Projekt okładki i stron tytułowych: Kalina Możdżyńska/www.worksbykalina.com Skład wersji elektronicznej na zlecenie Wydawnictwa Lekarskiego PZWL: Marcin Kapusta / konwersja.virtualo.pl eBook został przygotowany na podstawie wydania papierowego z 2016 r. (wyd. I) Warszawa 2016 ISBN 978-83-200-5107-0 Wydawnictwo Lekarskie PZWL 02-460 Warszawa, ul. Gottlieba Daimlera 2 tel. 22 695-43-21 www.pzwl.pl Księgarnia wysyłkowa: tel. 42 680-44-88; infolinia: 801 33 33 88 e-mail: wysylkowa@pzwl.pl Informacje w sprawie współpracy reklamowej: reklama@pwn.pl
Spis treści
Wstęp 1. Pojęcie zdrowia psychicznego i seksualnego Robert Kowalczyk, Wojciech Merk, Tomasz M. Krystyan, Zbigniew Lew-Starowicz 1.1. Definicja zdrowia psychicznego 1.2. Zmiana definicji zdrowia psychicznego 1.3. Podejścia teoretyczne do zdrowia psychicznego 1.4. Pojęcie zaburzenia i choroby psychicznej, zmiany w klasyfikacjach 1.5. Definicja i koncepcja normy w seksuologii 1.5.1. Deklaracja Praw Seksualnych 1999 1.5.2. Deklaracja Praw Seksualnych 2014 1.6. Podejście do zdrowia seksualnego w różnych kulturach 1.6.1. Seksualność w kulturze arabskiej 1.6.2. Zdrowie seksualne w kulturze chińskiej 1.6.3. Seksualność w chrześcijaństwie 1.7. Dyskryminacja, stygmatyzacja i ich związki ze zdrowiem psychicznym 2. Fenomen orientacji seksualnej i jego korelaty – (Dez) orientacje seksualne Maria M. Pawłowska 2.1. Wprowadzenie 2.2. Orientacja seksualna 2.2.1. „Naturalność orientacji seksualnej” 2.2.2. Składowe orientacji seksualnej 2.2.3. Kontekst społeczno-kulturowy 2.2.4. Badania seksualności 2.2.5. Doświadczenie osobnicze 2.3. Podsumowanie 3. Historia poglądów na temat patologizacji orientacji homoseksualnej i biseksualnej
Remigiusz Jarosław Tritt, Bogusław Bałuka 3.1. Wprowadzenie 3.2. Podejście do osób nieheteroseksualnych na przestrzeni wieków 3.3. Ewolucja terminu homoseksualność w dziewiętnastowiecznym dyskursie medycznym 3.4. Równouprawnienie osób homoseksualnych w ujęciu Karla Heinricha Ulrichsa 3.5. Homoseksualność człowieka w poglądach Richarda von Krafft-Ebinga 3.6. Rozważanie empiryczne Havelocka Ellisa nad homoseksualizmem 3.7. Magnus Hirschfeld i jego walka o prawa i godność osób homoseksualnych 3.8. Nowe oblicze ludzkiej seksualności w ujęciu Alfreda Kinseya 3.9. Evelyn Hooker – pionierskie badania nad osobami homoseksualnymi, prowadzone poza oddziałami klinicznymi oraz zakładami karnymi 3.10. Homoseksualizm w klasyfikacji DSM 3.11. Prześladowanie osób homoseksualnych w III Rzeszy Niemieckiej – podłoże ideologiczne represji 3.12. Obozy koncentracyjne miejscem eksterminacji homoseksualistów 3.13. Penalizacja kontaktów homoseksualnych i biseksualnych oraz dalekosiężne konsekwencje 3.14. Zakończenie 4. Zaburzenia psychiczne u osób biseksualnych i homoseksualnych w kontekście stresu mniejszościowego Grzegorz Iniewicz 4.1. Badania nad zdrowiem psychicznym osób biseksualnych i homoseksualnych 4.2. W poszukiwaniu przyczyn zaburzeń psychicznych 4.3. Od nerwicy wojennej do stresu mniejszościowego 4.4. Model stresu mniejszościowego Ilana Meyera 4.5. Zakończenie 5. Psychoterapia lesbijek, gejów i osób biseksualnych Katarzyna Bojarska 5.1. Terapie osób LGB podporządkowane normatywowi reprodukcyjności 5.2. Współczesne standardy pracy pomocowej z osobami LGB 5.2.1. Kompetencje terapeutów 5.2.2. Powody poszukiwania przez osoby LGB pomocy terapeutycznej 5.2.3. Specyficzne trudności doświadczane przez osoby LGB
5.3. Dobre i złe praktyki 5.4. Podsumowanie Rekomendacje dla polskich towarzystw naukowych w sprawie postępowania oraz pomocy terapeutycznej osobom homo- i biseksualnym 6. Samobójstwa w populacjach LGB – ujęcie interdyscyplinarne Bogusław Bałuka, Remigiusz Jarosław Tritt 6.1. Zachowania suicydalne 6.2. Motywy samobójstw 6.3. Statystyki samobójstw 6.4. Okres adolescencji przez pryzmat zachowań suicydalnych osób LGB 6.5. Używanie środków psychoaktywnych i homofobia w grupie osób LGB 6.6. Samobójstwa osób LGB 6.7. Zakończenie 7. Aspekty bio-psycho-geriatryczne w populacji LGB Bogusław Bałuka, Remigiusz Jarosław Tritt 7.1. Wprowadzenie 7.2. Etapy starości z perspektywy WHO 7.3. Specyfika wieku senioralnego osób LGB 7.4. Działania na rzecz starzejącego się społeczeństwa 7.5. Społeczność LGB w obliczu starzenia się i starości 7.6. Seniorzy LGB w Europie i na świecie 7.7. Obawy i lęki w populacji LGB 7.8. Biologiczne i kulturowe zmiany starzejącej się populacji 7.9. Zakończenie 8. Zdrowie seksualne gejów, lesbijek i osób biseksualnych Robert Kowalczyk, Wojciech Merk 8.1. Zachowania seksualne osób LGB – różnice i podobieństwa w stosunku do osób heteroseksualnych 8.2. Zaburzenia seksualne u osób LGB 8.2.1. Etiologia 8.2.2. Różnice w podejmowaniu terapii zaburzeń seksualnych osób LGB 8.2.3. Rozpowszechnienie zaburzeń seksualnych w populacji LGB
8.2.4. Szczególny problem – zaburzenia seksualne osób seropozytywnych 8.2.5. Na pograniczu normy – szczególne problemy seksualne osób LGB 8.2.6. Ryzykowne zachowania seksualne 8.3. Zachowania kobiet z grupy LB 8.4. Podsumowanie 9. Promocja zdrowia psychicznego i edukacja seksualna w grupie osób nieheteroseksualnych Remigiusz Jarosław Tritt, Agata Loewe, Bogusław Bałuka, Tomasz M. Krystyan 9.1. Rola i znaczenie zdrowia psychicznego dla osób LGB 9.2. Przeciwdziałanie dyskryminacji i stygmatyzacji osób LGB w kontekście szeroko pojętego zdrowia 9.3. Promocja zdrowia u osób LGB 9.4. Edukacja seksualna w grupie osób LGB 9.5. Różne oblicza edukacji seksualnej w XX wieku 9.6. Tematyka homoseksualizmu w publikacjach seksuologicznych i pedagogicznych w XX i XXI wieku 10. Nierówne traktowanie osób LGB w opiece zdrowotnej Anna Mazurczak, Marcin Rodzinka 10.1. Wprowadzenie 10.2. Perspektywa pacjentów i pacjentek LGB 10.3. Skala zjawiska 10.4. Stosunek osób LGB do mówienia o swojej orientacji seksualnej w trakcie udzielania im świadczeń medycznych 10.5. Doświadczenia związane z ujawnieniem orientacji seksualnej 10.6. Pobyt w szpitalu 10.7. Kontakty z osobą bliską oraz uzyskanie informacji o stanie zdrowia 10.8. Perspektywa lekarzy 10.9. Prawo do ochrony zdrowia jako prawo człowieka 10.10. Prawa pacjenta nieheteroseksualnego – poniżające traktowanie, odmowa leczenia 10.11. Prawa pacjenta nieheteroseksualnego – naruszenie tajemnicy lekarskiej 10.12. Prawa pacjenta nieheteroseksualnego – osoby bliskie Wszystkie rozdziały dostępne w pełnej wersji książki.
2 Fenomen orientacji seksualnej i jego korelaty – (Dez) orientacje seksualne Maria M. Pawłowska
Gore Vidal, popularny amerykański pisarz, został kiedyś spytany, czy miałby ambicję zostać pierwszym gejowskim prezydentem Stanów Zjednoczonych (Teeman, 2014). Vidal, który już wcześniej stwierdził, że nie ma homoseksualistów, tylko akty homoseksualne (Vidal, 1993), odpowiedział, że nie wierzy w tak jednoznaczne określenia jak „gej” – i że gdyby miał zamieszkać w Białym Domu, postarałby się o żonę i trójkę dzieci. Vidal, ikona ruchu gejowskiego w Stanach Zjednoczonych, był ponad pięćdziesiąt lat w związku z jednym mężczyzną, ale myśląc w kontekście kariery politycznej, widział siebie w heteronormatywnym układzie. * * * M. ma wykształcenie wyższe i jest pracownicą międzynarodowej korporacji w dużym polskim mieście. Dłuższe związki miała wyłącznie z kobietami, kontakt seksualny z mężczyzną przydarzył się jej tylko raz. Niemniej nie chce się określać jako lesbijka ani tym bardziej jako homoseksualna kobieta. Próbowała również, nieskutecznie, zrobić coming out przed rodzicami, ale ci nie są w stanie zaakceptować jej długoletniego związku z partnerką.
2.1. Wprowadzenie
Powyższe przykłady mogą być postrzegane bardziej jako opowieści o tożsamości (Szamalek, 2014) niż o orientacji płciowej sensu stricto, ale doskonale ilustrują pewien problem. To, że osoba ma kontakty seksualne głównie z jedną płcią, nie oznacza, że nie mogłaby podjąć kontaktów seksualnych z drugą płcią, ani też nie stanowi wyznacznika samookreślenia orientacji seksualnej. Nie bez powodu przestano kierować akcje informacyjne o HIV/AIDS do gejów, a zaczęto zwracać się do „mężczyzn mających seks z mężczyznami”. Okazało się bowiem, że wielu zakażonych mężczyzn ma żony, absolutnie nie identyfikuje się jako geje i tylko „od czasu do czasu” miewa stosunki seksualne z przedstawicielami swojej płci (Purcell i wsp., 2012). Te i wiele innych przykładów skłaniają do zastanowienia się nad takimi kwestiami, jak pytania o to: czym właściwie jest orientacja seksualna; jakie ta definicja znajduje oparcie w empirii i biologii; jaki jest wpływ kontekstu społeczno-kulturowego i wreszcie: jakie znaczenie ma doświadczenie osobnicze.
2.2. Orientacja seksualna Orientację seksualną tradycyjnie definiuje się jako trwały, emocjonalny, romantyczny i seksualny pociąg do osób określonej płci. Zazwyczaj różnicuje się przy tym trzy orientacje seksualne: homoseksualną, heteroseksualną i biseksualną (Guidelines, 2011). Dodatkowo, od czasów badań Alfreda Kinseya, funkcjonuje koncepcja, że orientacja seksualna nie jest trychotomią, lecz rozciąga się na kontinuum – od wyłącznej heteroseksualności do wyłącznej homoseksualności (Kinsey i wsp., 1953). Jednakże zarówno z definicją, jak i z wizją Kinseya są pewne problemy. O ile bowiem w analizie psychologiczno-seksuologicznej często postrzega się seksualność po prostu jako biologiczną cechę osobniczą, o tyle de facto nie istnieje ona w oderwaniu od czynników społeczno-kulturowych. Warto też zwrócić uwagę, że idea kontinuum pod znakiem zapytania stawia użyteczność określeń „homoseksualność” i „heteroseksualność” dla określenia większości populacji.
2.2.1. „Naturalność orientacji seksualnej”
Osoby niezajmujące się zawodowo opisem seksualności człowieka często zapominają, że heteroseksualność także stanowi orientację płciową. Owa nieścisłość w postrzeganiu seksualnej rzeczywistości zdarza się zaś zarówno osobom o homofobicznych poglądach, które zarzucają „afiszowanie się orientacją seksualną” mężczyznom trzymającym się za ręce (choć jest wysoce prawdopodobne, że nigdy nie kierowałyby podobnych oskarżeń pod adresem par różnopłciowych, zaangażowanych w ekwiwalentne okazywanie sobie uczuć), jak i osobom, które ubolewają nad tym, że w związku ze społecznym przyzwoleniem na obecność postaw homofobicznych „otwartość w sprawie orientacji seksualnej” może być źródłem problemów. Podobne trudności, a także sam przedmiot debaty, związany z publiczną akceptacją życia seksualnego innych ludzi (!), praktycznie nigdy nie dotykają osób wprost i oficjalnie przyznających się do związku z partnerem/partnerką płci odmiennej. Niewidzialność heteroseksualności jest zatem jednym z najsilniejszych fundamentów „heteronormatywy”, w której heteroseksualna oczywistość jest niedostrzegalna. Jedną z podstaw takiego myślenia stanowi przeświadczenie o „naturalności” orientacji heteroseksualnej w przeciwieństwie do homo- i biseksualnej. Samo już pojęcie naturalności jest jednak dość problematyczne. Czyż bowiem fakt, że zachowania homoseksualne występują od zawsze u stałego odsetka populacji ludzkiej (Homo sapiens sapiens), będących niezaprzeczalnym elementem natury, nie stanowi wystarczającej przesłanki do spełnienia warunku naturalności? Mimo że zachowania homoseksualne zaobserwowano u prawie 1500 gatunków (Roughgarden, 2009), warto zauważyć, iż pisanie poezji, budowanie latających maszyn, przeprowadzanie operacji neurochirurgicznych czy homofobię zaobserwowano tylko u jednego gatunku, mimo to w publicznym dyskursie nie pojawiają się żadne głosy o „nienaturalności” tych postaw i zachowań. Argument o „naturalności” często odnosi się do niemożności poczęcia potomstwa w wyniku stosunku seksualnego (Ratzinger, Amato, 2003). W rzeczywistości tu także widać pewną niekonsekwencję. Większość penetracyjnych, waginalnych stosunków heteroseksualnych na ogół również nie kończy się zapłodnieniem, w wyniku stosowania środków antykoncepcyjnych (Wilcox, Dunson, Weinberg, Trussell, Baird, 2001), nie wspominając już o popularnych technikach seksualnych niemających bezpośrednio na celu prokreacji (np. seks oralny, heteroseksualny stosunek analny, pieszczoty dłońmi itp.). Ponadto pozostawanie w związku homoseksualnym nie oznacza wcale niemożności poczęcia potomstwa (Perrin, Cohen, Caren, 2013). Co więcej, rzeczony argument „nienaturalności” nie jest podnoszony w przypadku bezpłodnych par różnopłciowych. Wbrew niewypowiedzianym, ale ewidentnie funkcjonującym przeświadczeniom nieheteroseksualność nie jest równoznaczna ze sterylnością i analogicznie – heteroseksualność nie jest równoznaczna z możliwością rozmnożenia się. Bywa też, że przytacza się argument, iż homoseksualność została „wygłosowana” z listy chorób, choć nie było na to dowodów naukowych (Drescher, 2012). Ale jednocześnie nie mówi się o tym, że nigdy nie było również żadnych naukowych przesłanek przemawiających za wpisaniem homoseksualności na ową listę. Jeszcze do niedawna zachowania inne niż heteroseksualne postrzegano, także wśród biologów, jako odstępstwo od seksualnej normy (Herrn, 1995; Terry, 2000). Ostatnia dekada badań nad tym tematem pokazuje
jednak, że jeżeli „odstępstw” jest tak wiele i mają one tak rozliczne funkcje społeczne, to nie powinno się określać ich mianem odstępstwa, ale raczej naturalnego zróżnicowania (Bailey, Zuk, 2009; MacFarlane, Blomberg, Vasey, 2010; Maklakov, Bonduriansky, 2009; Zietsch i wsp., 2008; Zuk, Bailey, 2008). Obecnie staje się coraz bardziej jasne, że zróżnicowanie zachowań seksualnych, tak jak i wielu innych cech osobniczych, ma charakter adaptacyjny. Długotrwała niewidzialność tego zagadnienia, a także projektowanie ludzkich uprzedzeń na badania zoologiczne wskazują niestety, że nauka nie zawsze jest tak obiektywnym narzędziem, za jakie uchodzi (Hegarty, 2003; Henderson, 2000).
2.2.2. Składowe orientacji seksualnej Problematyczność pojęcia orientacji seksualnej zauważono dawno temu. Już kontinuum Kinseya pokazywało, że seksualność nie stanowi jedynie określonej kategorii, w którą każde z nas się wpisuje (lub z którą próbuje się identyfikować) (Kinsey, Pomeroy, Martin i Gebhard, 1953; Kinsey i wsp., 1948). Co więcej, okazało się także, iż wcale nie jest jednoznaczne, na jakiej podstawie można by określić orientację seksualną. Stosunków penetracyjnych? Innych czynności seksualnych? Fantazji seksualnych? (Klein, Sepekoff i Wolf, 1985; Sell, 1997). Dochodzą do tego jeszcze kwestie tożsamości, co w konsekwencji tworzy skomplikowaną macierz kryteriów, alternatyw i potencjalnych możliwości wyboru (Amestoy, 2001; Sell, 2007). Jako przykład owej wysoce niejednoznacznej sytuacji może służyć rozpatrywanie kwestii, czy kobieta, która miewa (z określoną częstotliwością i natężeniem) fantazje o stosunkach seksualnych z przedstawicielkami własnej płci, jest biseksualna, jeśli tylko raz całowała się z dziewczyną, a związki tworzy wyłącznie z mężczyznami? A co, gdyby ta sama kobieta realizowała od czasu do czasu te fantazje, ale nadal wiązała się tylko z mężczyznami? Jak często musi dochodzić do owych fantazji, jak bardzo muszą one być zaawansowane lub silniej wiązać się z przeżywanymi wówczas emocjami; w końcu, czy wystarczy sama ich obecność, a może dopiero fizyczny akt ich realizacji – na domiar, jak często powtarzany, w jakich relacjach, o jakim charakterze i w jakich proporcjach względem innych aktywności seksualnych – aby możliwe było rzetelne określenie czyjejś orientacji seksualnej? Tego typu pytania pokazują, jak problematyczne są kategorie sztywno określające orientację seksualną (Vrangalova i Savin-Williams, 2012). Nie ma bowiem równania, do jakiego można by podstawić liczbę fantazji, aktów seksualnych i związków, które określiłoby orientację seksualną danej osoby. Najbliższa temu modelowi jest tzw. Klein sexual orientation grid (tabela orientacji seksualnych Kleina) (tab. 2.1) (Klein i in., 1985; Klein, 1993; Sell, 1997), która poza wymienionymi powyżej zachowaniami i fantazjami uwzględnia również kwestię samookreślenia. Tabela 2.1. Tabela orientacji seksualnych Kleina
Przeszłość (do około roku temu)
Teraźniejszość (ostatni rok)
Idealny stan rzeczy (jaki chciał(a)byś osiągnąć)
A
Pociąg seksualny
B
Zachowania seksualne
C
Fantazje seksualne
D Preferencje uczuciowe
E
Preferencje społeczne
F
Preferencje dotyczące „stylu życia”
G Samoidentyfikacja
Wolne pola tabeli należy uzupełnić wartościami od 1 do 7 według następującego wzoru: » dla wierszy od A do E: 1 – tylko płeć przeciwna, 2 – głównie płeć przeciwna, 3 – płeć przeciwna nieco bardziej od własnej, 4 – obie płcie, 5 – własna płeć nieco bardziej od przeciwnej, 6 – głównie własna płeć, 7 – tylko własna płeć; » dla wierszy F i G: 1 – tylko heteroseksualny(a), 2 – głównie heteroseksualny(a), 3 – nieco bardziej heteroseksualny(a) niż homoseksualny (a), 4 – po równo hetero- i homoseksualny(a), 5 – nieco bardziej homoseksualny(a), 6 – głównie homoseksualny(a), 7 – tylko homoseksualny(a). Wydawałoby się, że narzędzie równie skomplikowane jak tabela Kleina, która uwzględnia siedem różnych aspektów seksualności w trzech różnych wymiarach czasowych, jest wystarczająco zniuansowane. Jednakże nawet przy jego użyciu występują liczne problemy związane z określeniem osobniczych preferencji, pozostających w oderwaniu od społecznej rzeczywistości.
2.2.3. Kontekst społeczno-kulturowy
Tradycyjnie ujmowanie kontekstu społeczno-kulturowego nie mieści się w głównym nurcie analizy seksuologicznej (Stacey i Biblarz, 2001), lecz rozważania o orientacji seksualnej, pomijające ten aspekt, prezentują jedynie niekompletny obraz. Wydaje się, że jedną z konsekwencji tego pominięcia są obecne rozważania o zasadniczych różnicach między seksualnością kobiet i mężczyzn (Chivers i Bailey, 2005; Chivers, Rieger, Latty i Bailey, 2004; Diamond, 2012). Kobieca seksualność jest coraz częściej opisywana jako diametralnie różna od męskiej – bardziej płynna i zmienna (Bailey, 2009). Kobiety są uważane za bardziej otwarte na związki z obiema płciami (Thompson i Morgan, 2008), podczas gdy mężczyźni są w większości heteroseksualni, w mniejszości homoseksualni i tylko niewielu z nich przejawia „płynne” bądź „biseksualne” skłonności (Kinnish, Strassberg i Turner, 2005). Badania opisujące to zjawisko są przeprowadzane niemalże wyłącznie na młodych kobietach i mężczyznach z Europy i Ameryki Północnej, a wysuwane wnioski są ekstrapolowane na całą populację ludzką i uogólniane jako zasadnicze różnice, prawdopodobnie mające swoje podstawy w biologii.
6 Samobójstwa w populacjach LGB – ujęcie interdyscyplinarne 6.5. Używanie środków psychoaktywnych i homofobia w grupie osób LGB Dwuletnie badania na populacji 4000 respondentów wykazały w 2012 roku, że osoby homoseksualne zażywają narkotyki siedem razy częściej niż pozostałe. Analizy wyników ujawniły, że zarówno wśród osób homo- , jak i biseksualnych częściej obserwuje się skłonność do zażywania narkotyków i środków psychoaktywnych (44% gejów i osób biseksualnych w porównaniu z całą populacją, spośród której narkotyzowało się 11%). Dane z raportu opublikowanego przez University of Central Lancashire oraz Fundację Gejów i Lesbijek potwierdzają, że populacja osób homoseksualnych i biseksualnych częściej używa środków narkotycznych. W tabeli 6.4 przedstawiono najczęściej preferowane środki narkotyczne i psychoaktywne, stosowane przez osoby nieheteroseksualne. Tabela 6.4. Preferencje wyboru środków odurzających w badanej populacji osób homoi biseksualnych Nazwa narkotyku lub innego środka psychoaktywnego
Liczba zażywających
Uwagi
Konopie indyjskie
21%
Kokaina
10%
Amfetamina i inne
4%
„Poppers” (azotan amylu, azotan butylu)
25%
Co 4. gej
„Extasy” (MDMA)
9%
Nieomal trzy razy częściej
Etamina
4%
Cztery razy częściej
Metodron
7%
Siedem razy częściej
GHB (kwas γ-hydroksymasłowy)
2%
Krystaliczna metamfetamina
1%
Źródło: University of Central Lancashire oraz Fundacja Gejów i Lesbijek
Co wyjątkowo groźne, u osób zażywających amfetaminę w stanie głębokiej depresji mogą występować próby samobójcze, zaś sięganie po środki psychoaktywne nierzadko wiąże się z podejmowaniem ryzykownych zachowań seksualnych, które obciążone są potencjalnym
zakażeniem chorobami bakteryjnymi czy wirusowymi. Z innych badań wynika, że młodzież o orientacji homoseksualnej w większym stopniu narażona jest na alkoholizm i narkomanię, co zapewne jest związane z nieradzeniem sobie z przeciwnościami losu (The Miracle, 2011). Z wielu badań przeprowadzonych w Polsce i na świecie wynika, że młodzież ze środowisk LGB jest częściej narażona na problemy w szkole zarówno ze strony rówieśników, jak i nauczycieli. Natomiast nieprzygotowanie pedagogów do radzenia sobie z tego rodzaju sytuacjami nie pozwala na skuteczne działania i pomoc. Owe problemy dotyczą także funkcjonowania środowisk młodzieżowych oraz form nękania czy stosowania przemocy, co jest zasadniczym powodem niechęci części młodzieży do kontynuowania nauki (przerywanie szkoły), co z kolei powoduje wiele dalszych konsekwencji – tj. popadanie w konflikty z otoczeniem (niekiedy i z prawem), pojawianie się dolegliwości natury somatycznej i psychicznej, występowanie tendencji do samookaleczeń, myśli i prób samobójczych. W tabeli 6.5 zaprezentowano częstość podejmowania prób samobójczych w ciągu całego życia w populacji kobiet i mężczyzn o orientacji heteroseksualnej i homoseksualnej. Tabela 6.5. Próby samobójcze dokonywane w ciągu całego życia Próby samobójcze dokonane w ciągu całego życia Metaanaliza wielu badań Płeć badanych
Liczba prób samobójczych (Osoby homoseksualne)
Liczba prób samobójczych (Osoby heteroseksualne)
Mężczyźni i kobiety
564/4845
1652/33243
Mężczyźni
391/4145
1127/30129
Kobiety
319/1883
575/6226
Źródło: Forest plots for lifetime and 12 month prevalence of suicide attempts. Pozyskano z: http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2533652/figure/F2/ King, M., Semlyen, J., Tai, S. S., Killaspy, H., Osborn, D., Popelyuk, D., & Nazareth, I. (2008). A systematic review of mental disorder, suicide, and deliberate self harm in lesbian, gay and bisexual people. BMC Psychiatry. 8, 70.
W odniesieniu do podziału samobójstw według koncepcji Emila Durkheima samobójstwa LGB można zakwalifikować do egoistycznych, altruistycznych, anomicznych i fatalistycznych. Narastające problemy dezintegracyjne wiążą się z osłabieniem więzi rodzinnych, sąsiedzkich oraz środowiskowych, co w istocie prowadzi do izolacji i osamotnienia (Jarosz, 2004). Co ciekawe, obserwowalna jest prawidłowość, że im wyższy stopień rozwoju cywilizacyjnego danego państwa, tym wyższy odnotowuje się na jego obszarze wskaźnik samobójstw. Przyczynę wzrastającej liczby samobójstw w ubiegłym wieku Durkheim upatrywał w zmniejszaniu się subiektywnego poczucia szczęścia, co wpływało na osłabienie motywacji do dalszego życia – w skali indywidualnej oraz w skali zbiorowości (Marx, 2003). W kontekście rozważanej problematyki nie należy zapominać także o sytuacjach mogących mieć wpływ na zagrożenie samobójstwem, zaś związanych z długotrwałym
poczuciem winy. Na popełnienie samobójstwa istotny wpływ może mieć wiele czynników związanych z funkcjonowaniem społecznym w środowisku wykazującym dezaprobatę wobec odmienności, agresję, brak wyrozumiałości i tolerancji, skostniałym w swoich poglądach lub fanatycznym. Z tego zakresu do najbardziej istotnych zaliczyć można również patologie rodzinne, a także utratę lub pierwotny brak związków interpersonalnych o dużym zabarwieniu emocjonalnym – między innymi zawód miłosny, rozczarowanie, osamotnienie i odrzucenie (Obuchowski, 1983). Na uwagę zasługują także takie aspekty, jak brak zadań życiowych, niedobory finansowe, a przede wszystkim utrata pracy w przypadkach LGB, powodowana niekiedy uprzedzeniami (Kępiński, 1974). Dane statystyczne odnoszące się do samobójstw zarówno w Polsce, jak i na świecie pozwalają wnioskować o istocie i powadze problemu. W tabelach 6.6 i 6.7 przedstawiono dane dotyczące samobójstw w Polsce. Tabela 6.6. Liczba samobójstw w Polsce. Dane z podziałem na płeć Samobójstwa w Polsce Rok
Mężczyźni
Kobiety
Ogółem
2014
5237
928
6165
2013
5196
904
6101
2012
3569
508
4177
2011
3294
545
3839
2010
3517
570
4087
2009
3739
645
4384
2008
3333
631
3964
2007
2924
606
3530
2006
3444
646
4090
2005
3885
736
4621
2004
4104
789
4893
2003
3890
744
4634
2002
4215
885
5100
2001
4184
767
4971
2000
4090
857
4947
1999
3967
728
4695
1998
4591
911
5502
1997
4622
992
5614
1996
4392
942
5334
1995
4465
1020
5485
Źródło: Dane Komendy Głównej Policji (http://bip.kgp.policja.gov.pl/)
Tabela 6.7. Sposoby śmierci samobójczej w Polsce Rodzaj śmierci (na 5625 prób samobójczych)
Przyczyna zgonu
Liczba osób
Wskaźnik %
Zatrucie gazem
43
0,76
Zażycie trucizny
22
0,39
Zażycie środków nasennych
188
3,34
Uszkodzenie układu krwionośnego
108
1,92
Inne samookaleczenia
136
2,41
Rzucenie się z wysokości
400
7,11
Utopienie
97
1,72
Powieszenie
4221
75,04
Rzucenie się pod pojazd
128
2,27
Zastrzelenie się
52
0,92
Porażenie prądem elektrycznym
7
0,12
Zadanie ran kłutych na szczycie głowy z przebiciem pokrywy czaszki
1
0,01
Źródło: Dane Komendy Głównej Policji (http://bip.kgp.policja.gov.pl/)
7 Aspekty bio-psycho-geriatryczne w populacji LGB
Piśmiennictwo Americans Pick Civil Unions Over Gay Marriage. Pozyskano z: http://www.huffingtonpost.com/2012/11/06/gay-marriage-results_n_2074188.html Bąk, K., Dyląg, A., Glanda, D., Szawdyn, M. i Żoga, J. (2004). Człowiek i plagi umysłu. BielskoBiała: Wydawnictwo PPU „PARK”. Beisert, M. (2011). Seksualność w cyklu życia człowieka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Biegańska, M. (2011). Generatywność gejów, którzy ukończyli 40 rok życia – amerykańska inspiracja dla polskich badań. Ogrody Nauk i Sztuk, 1, 173–182. Birren, J. E., & Schaie, K. W. (2001). Handbook of the Psychology of Aging. London: Academic Press. Boguszewicz, J. (2006). Generacja 40+ czyli geje starzeją się szybciej. Pozyskano z: http://homiki.pl/index.php/2006/10/generacja-40-czyli-geje-starzej-si-szybciej Bromley, D. B. i Sokołowska, M. (red.) (1969). Psychologia starzenia się. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Brzezińska, A. I. i Hermanowski, Sz. (2005). Czynniki wpływające na poczucie jakości życia w okresie późnej starości. W: Brzezińska, A. I. (red.). Psychologiczne portrety człowieka. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Cohler, B., Hostetler, A. J., & Boxer, A. M. (1998). Generativity, social context, and lived experience: Narratives of gay men in middlea dulthood. In: Mc Adams, D. P., & de St. Aubin, E. (eds.). Generativity and adult development: How and why we care for the next generation. Washington. Cumning, E. H., & Henry, W. E. (1961). Growing old. The process of disengagement. New York: Basic Books. Gay and Lesbian Medical Association and LGBT health experts. (2001). Healthy People 2010 Companion Document for Lesbian, Gay, Bisexual, and Transgender (LGBT) Health. San Francisco, CA: Gay and Lesbian Medical Association. Głębocka, A., Karolczak, A., Klepacka-Gryz, E., Oniszczenko, W., Samson, A. i Zielińska, K. (2004). Człowiek przed lustrem. Bielsko-Biała: Wydawnictwo PPU „PARK”. Grodzicki T., Kocemba J. i Skalska, A. (red.) (2007). Geriatria z elementami gerontologii ogólnej. Gdańsk: Wydawnictwo Via Medica. Halicka, M. i Halicki, J. (red.) (2010). Przemoc wobec ludzi starych. Białystok: Wydawnictwo Temida 2. Hartman, M. (2007, grudzień). Związki partnerskie jeszcze w tej kadencji Sejmu? Pozyskano z: http://www.pardon.pl/artykul/3431/ Ininiewicz, G., Grabski, B. i Mijas, M. (2012). Zdrowie psychiczne osób homoseksualnych i biseksualnych – Rola stresu mniejszościowego. Psychiatria Polska, XLVI(4), 637–647. Grant, J. M., Mottet, J. A., & Tanis, J. (2012). Injustice at Every Turn: A Report of the National Transgender Discrimination Survey. Pozyskano z: http://www.thetaskforce.org/downloads/reports/reports/ntds_full.pdf Kasprzak, M. i Ciałkowska-Kuźmińska, M. (2012). Zaburzenia osobowości w wieku podeszłym – tendencje we współczesnych badaniach. Psychogeriatria Polska, 9(3), 107–114. Kochanowski, J. (2012, styczeń). To nie jest raj dla starych gejów. Pozyskano z: http://queer.pl/artykul/187065/to-nie-jest-raj-dla-starych-gejow
Kostka, T. i Koziarska-Rościszewska, M. (2009). Choroby wieku podeszłego. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Kurowska, K. i Kajut, A. (2011). Samoocena jakości życia osób starszych na przykładzie pensjonariuszy Domu Pomocy Społecznej (DPS). Psychogeriatria Polska, 8(2), 55–62. Mackie, D. M., Hamilton, D. L, Susskin, J. i Rosselli, R. (1999). Społeczno-psychologiczne podstawy powstawania stereotypów. W: Macrae, C. N., Stangor, Ch. i Hewstone, M. (red.). Stereotypy i uprzedzenia. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Meyer, I. H. (2003). Prejudice, social stress, and mental health in lesbian, gay, and bisexual populations: Conceptual issues and research evidence. Psychological Bulletin, 129(5), 674– 697. Murray, J. (2012, lipiec). Gay young people still face bullying at school. The Guardian. Pozyskano z: http://www.theguardian.com/education/2012/jul/02/homophobic-bullyingin-schools Neugarten, B. L., & Gutmann, D. L. (1987). Age sex roles in personality in middle age: A TAT study. In personality in middle age and later life. New York: Springer Publishing Company. Oleś, P. (2000). Psychologia przełomu połowy życia. Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Onichimowska, A. (2012). Koniec gry. Kraków: Wydawnictwo Znak. Pope, M., Wierzalis, E. A., Barret, B., & Rankin, M. (2007). Sexual and intimacy issues for aging gay men. Adultspan Journal, 6(2), 68–82. Rembowski, J. (1982). Psychologia starzenia się człowieka: wybrane zagadnienia. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego. Rothblum, E., Balsam, K. F., & Mickey, R. M. (2004). Brothers and sisters of lesbians, gay and bisexuals as a demographic comparison group. The Journal of Applied Behavioral Science, 40(3), 283–301. Schneider, D. J. (1999). Współczesne badania nad stereotypami: niedokończone zadanie. W: Macrae, C. N., Stangor, Ch. i Hewstone, M. (red.). Stereotypy i uprzedzenia. Gdańsk: Gdańskie Wydawnisctwo Psychologiczne. Sharaiatmadari, D. (2012, kwiecień). Anti-gay bus took theircure from Stonewall’s misguided campaign. The Guardian. Pozyskano z: http://www.theguardian.com/commentisfree/2012/apr/13/anti-gay-christianadverstising Smrokowska-Reichmann, A. (2013). „Toksyczny senior” w perspektywie praktyki opiekuńczej. Toruń: Stowarzyszenie na Rzecz Opieki Długoterminowej i Pomocy Społecznej „Dom Pod Słońcem”. Sobów, T. (2010). Praktyczna psychogeriatria: rozpoznawanie i postępowanie w zaburzeniach psychicznych u chorych w wieku podeszłym. Wrocław: Wydawnictwo „Continuo”. Sozański, J. (2010). Prawa człowieka w Unii Europejskiej. Warszawa-Poznań: Wydawnictwo Prawnicze Iris Sp. z o.o. (polski wydawca). Stefańska-Klar, R. (2002). Z psychologii samotności. Psychologia i Rzeczywistość, 2. Steuden, S. (2012). Psychologia starzenia się i starości. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Stuart-Hamilton, I. (2006). Psychologia starzenia się. Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka. Susułowska, M. (1986). Psychologiczne problemy człowieka starego. W: Encyklopedia seniora, Warszawa: Wiedza Powszechna.
Synak, B. (red.) (2002). Polska starość. Gdański: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego. Taylor, J. (2012, kwiecień). Why the NHS should improve care for gay and bisexual men. The Guardian Professional. Pozyskano z: http://www.theguardian.com/healthcarenetwork/2012/apr/26/nhs-care-gay-men-stonewall Tritt, R. J. (2014). Specyficzne potrzeby zdrowotne osób nieheteroseksualnych. W: Loewe, A. i Rodzinka, M. (red.). Zjawisko dyskryminacji pacjentów LGBT – analiza i dyskusja. Warszawa: Kampania Przeciw Homofobii. Wieczorkowska-Tobis, K., Kostka, T. i Borowicz, A. M. (red.) (2011). Fizjoterapia w geriatrii. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Wiliams, R. (2012, kwiecień). NHS is failing gay and bisexual men major survey reveals. The Guardian. Pozyskano z: http://www.theguardian.com/society/2012/apr/24/stonewallhealth-service-neglects-gay-men Woynarowska, B., Kowalewska, A., Izdebski, Z. i Komosińska, K. (2010). Biomedyczne podstawy kształcenia i wychowania. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.